Мемлекет шығыстары және оның экономикадағы рөлі
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
2. МЕМЛЕКЕТ ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.1. Мемлекет шығыстарының мәні және құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.2. Мемлекеттік шығыстарды қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
3. МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ..10
3.1 Экономиканы дамыту шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
3.2. Әлеуметтік.мәдени шараларға жұмсалатын шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... .12
3.3. Халықты әлеуметік қорғауға жұмсалатын мемлекет шығыстары ... ... ... ...17
3.4.Ғылыми . техникалық прогресті қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.5.Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2. МЕМЛЕКЕТ ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.1. Мемлекет шығыстарының мәні және құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.2. Мемлекеттік шығыстарды қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
3. МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ..10
3.1 Экономиканы дамыту шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
3.2. Әлеуметтік.мәдени шараларға жұмсалатын шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... .12
3.3. Халықты әлеуметік қорғауға жұмсалатын мемлекет шығыстары ... ... ... ...17
3.4.Ғылыми . техникалық прогресті қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.5.Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Мемлекеттің шығыстары — мемлекеттің қаржы саясатының маңызды құралы, оның орталықтандырылған және орталықтандырылмаған кірістерін пайдалануға байланысты болатын қаржы қатынастарының бір бөлігі. Мемлекет шығыстарының өзгешелігі сол, ол қызметтің тек мемлекеттік сферасының кажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Сондықтан мемлекет шығыстарының мазмұны мен сипаты мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, басқару, қорғаныс және т.б. функцияларымен тікелей байланысты. Мемлекет шығыстарының жеке түрлері экономикалық маңызы мен мазмүны жағынан бірыңғай (бір текті) емес.
Жүйелілік біздің бүгінгі дүниедегі алдағы он жылдықта жедел алға жылжуымыздың басты қағидасы, міне осы. Қазақстанның әлемдегі тауарлар, көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне арналуы біз он басты міндет шешуіміз керек,- деді Н Назарбаев.
Бірінші міндет – экономиканың тұраулы дамуын қамтамасыз етіп, ұстап тұрумен ғана шектеліп қалмай, оның өсуінің басқаруға қол жеткізу. Мемлекет басшысы атап өткендей, Үкімет Қазақстанды индустрияландыруға түбегейлі жаңа тұрғыдан келуді қамтамасыз етуді, табиғи монополиялар аясын қысқартуды, қаржы жүйесін күшейтуді, тиімді жұмыс істейтін қор нарығын құруды, Қазақстанның қолайлы шарттармен БСҰ ға кіруін қамтамасыз етуі, халықаралық техникалық стандарттарды енгізуі тиіс. Менің Үкіметке беетін ең басты тапсырмам осы деп атап көрсетті Н Назарбаев.
Екінші міндет Қазақстанның экономикалық дамудың «өңірлік локомативіне» айналдыру және оны әлемдік экономиканың оңтайлы «ойшысы» ету. Үшінші өндіруші сектордың тиімдіігін арттыру. Төртінші өндірістің шикізаттық емес секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету. Бесінші өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа ролімізге сәйкес осы заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы осы заманғы білім беру және кәсіптік қайта даярлау, «парасатты экономиканың» негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту. Жетінші атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы нарық қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші саяси жүәені жаңарту демократиялық реформаларды одан әрі жүзеге асыру. Тоғызыншы халықаралық іс тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. Оныншы мінет жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен әлемдік қоғамдастықтағы жетістіктері мен мүмкіндіктерін ала жылжыту.
Шығындарды қаржыландырудың көздсріндегі, нысандарындағы және әдістеріндегі айырмашылықтар осыған байланысты болады.
Нарықтық экономикасы бар елдердің тәжірибесіне орай әлеуметтік қорғау жүйесі мемлекеттік, мемлекеттік емес құрылымдардың (жекешені қоса), қоғамдық бірлестіктердің көп жақты жауаптылығының негізінде құрылады.
Жүйелілік біздің бүгінгі дүниедегі алдағы он жылдықта жедел алға жылжуымыздың басты қағидасы, міне осы. Қазақстанның әлемдегі тауарлар, көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне арналуы біз он басты міндет шешуіміз керек,- деді Н Назарбаев.
Бірінші міндет – экономиканың тұраулы дамуын қамтамасыз етіп, ұстап тұрумен ғана шектеліп қалмай, оның өсуінің басқаруға қол жеткізу. Мемлекет басшысы атап өткендей, Үкімет Қазақстанды индустрияландыруға түбегейлі жаңа тұрғыдан келуді қамтамасыз етуді, табиғи монополиялар аясын қысқартуды, қаржы жүйесін күшейтуді, тиімді жұмыс істейтін қор нарығын құруды, Қазақстанның қолайлы шарттармен БСҰ ға кіруін қамтамасыз етуі, халықаралық техникалық стандарттарды енгізуі тиіс. Менің Үкіметке беетін ең басты тапсырмам осы деп атап көрсетті Н Назарбаев.
Екінші міндет Қазақстанның экономикалық дамудың «өңірлік локомативіне» айналдыру және оны әлемдік экономиканың оңтайлы «ойшысы» ету. Үшінші өндіруші сектордың тиімдіігін арттыру. Төртінші өндірістің шикізаттық емес секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету. Бесінші өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа ролімізге сәйкес осы заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы осы заманғы білім беру және кәсіптік қайта даярлау, «парасатты экономиканың» негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту. Жетінші атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы нарық қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші саяси жүәені жаңарту демократиялық реформаларды одан әрі жүзеге асыру. Тоғызыншы халықаралық іс тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. Оныншы мінет жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен әлемдік қоғамдастықтағы жетістіктері мен мүмкіндіктерін ала жылжыту.
Шығындарды қаржыландырудың көздсріндегі, нысандарындағы және әдістеріндегі айырмашылықтар осыған байланысты болады.
Нарықтық экономикасы бар елдердің тәжірибесіне орай әлеуметтік қорғау жүйесі мемлекеттік, мемлекеттік емес құрылымдардың (жекешені қоса), қоғамдық бірлестіктердің көп жақты жауаптылығының негізінде құрылады.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
2. Құлпыбаев С. және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы. — Алматы: Мерей, 2001.
3. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. — Алматы: Институт развития Казахстана, 2001
4. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник.- М.: 2001.
5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. - Алматы: 2003.
6. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т.- Алматы: Экономика, 2002.
7. Берлин С.И. Теория финансов. Учебное пособие. — М.: Приор, 2000.
8. Гостенко Л.Н. Страхование. Учсбное пособие. — Алматы: 2003.
9. Иншыкбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана. — Алматы: 2002.
10. Финансы, Деньги, кредит. Учебник. Под.ред. О.В. Соколовой. - М.: ЮРИСТ, 2001.
2. Құлпыбаев С. және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы. — Алматы: Мерей, 2001.
3. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. — Алматы: Институт развития Казахстана, 2001
4. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник.- М.: 2001.
5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. - Алматы: 2003.
6. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т.- Алматы: Экономика, 2002.
7. Берлин С.И. Теория финансов. Учебное пособие. — М.: Приор, 2000.
8. Гостенко Л.Н. Страхование. Учсбное пособие. — Алматы: 2003.
9. Иншыкбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана. — Алматы: 2002.
10. Финансы, Деньги, кредит. Учебник. Под.ред. О.В. Соколовой. - М.: ЮРИСТ, 2001.
Мазмұны
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2. МЕМЛЕКЕТ ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.1. Мемлекет шығыстарының мәні және құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.2. Мемлекеттік шығыстарды
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3. МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ..10
3.1 Экономиканы дамыту шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
3.2. Әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын
шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
3.3. Халықты әлеуметік қорғауға жұмсалатын мемлекет
шығыстары ... ... ... ...17
3.4.Ғылыми – техникалық прогресті
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.5.Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын
шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...41
1.Кіріспе
Мемлекеттің шығыстары — мемлекеттің қаржы саясатының маңызды құралы,
оның орталықтандырылған және орталықтандырылмаған кірістерін пайдалануға
байланысты болатын қаржы қатынастарының бір бөлігі. Мемлекет шығыстарының
өзгешелігі сол, ол қызметтің тек мемлекеттік сферасының кажеттіліктерін
қамтамасыз етеді. Сондықтан мемлекет шығыстарының мазмұны мен сипаты
мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, басқару, қорғаныс және т.б.
функцияларымен тікелей байланысты. Мемлекет шығыстарының жеке түрлері
экономикалық маңызы мен мазмүны жағынан бірыңғай (бір текті) емес.
Жүйелілік біздің бүгінгі дүниедегі алдағы он жылдықта жедел алға
жылжуымыздың басты қағидасы, міне осы. Қазақстанның әлемдегі тауарлар,
көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен
технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне арналуы
біз он басты міндет шешуіміз керек,- деді Н Назарбаев.
Бірінші міндет – экономиканың тұраулы дамуын қамтамасыз етіп, ұстап
тұрумен ғана шектеліп қалмай, оның өсуінің басқаруға қол жеткізу. Мемлекет
басшысы атап өткендей, Үкімет Қазақстанды индустрияландыруға түбегейлі жаңа
тұрғыдан келуді қамтамасыз етуді, табиғи монополиялар аясын қысқартуды,
қаржы жүйесін күшейтуді, тиімді жұмыс істейтін қор нарығын құруды,
Қазақстанның қолайлы шарттармен БСҰ ға кіруін қамтамасыз етуі, халықаралық
техникалық стандарттарды енгізуі тиіс. Менің Үкіметке беетін ең басты
тапсырмам осы деп атап көрсетті Н Назарбаев.
Екінші міндет Қазақстанның экономикалық дамудың өңірлік локомативіне
айналдыру және оны әлемдік экономиканың оңтайлы ойшысы ету. Үшінші
өндіруші сектордың тиімдіігін арттыру. Төртінші өндірістің шикізаттық емес
секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету. Бесінші
өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа ролімізге сәйкес осы
заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы осы заманғы білім беру және кәсіптік
қайта даярлау, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру, жаңа
технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық
экономиканы дамыту. Жетінші атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы
нарық қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші саяси жүәені жаңарту
демократиялық реформаларды одан әрі жүзеге асыру. Тоғызыншы халықаралық іс
тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. Оныншы мінет
жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен әлемдік қоғамдастықтағы
жетістіктері мен мүмкіндіктерін ала жылжыту.
Шығындарды қаржыландырудың көздсріндегі, нысандарындағы және
әдістеріндегі айырмашылықтар осыған байланысты болады.
Нарықтық экономикасы бар елдердің тәжірибесіне орай әлеуметтік қорғау
жүйесі мемлекеттік, мемлекеттік емес құрылымдардың (жекешені қоса),
қоғамдық бірлестіктердің көп жақты жауаптылығының негізінде құрылады.
Алайда халықты әлеуметтік қорғаудың сферасына "әлеуметтік
қамсыздандыру" мен "әлеуметгік сақтандыру" терминдері сипатты болғанымен
бұлар бара-бар үғымдар емес. Әлеуметтік қамсыздандыруды халықты әлеуметтік
қорғау процссі деп, ал әлеуметтік сақтандыруды — осы процесті жүзеге асыру
нысандарының бірі деп түсінген жөн. Қоғамдық жұмыстарды орталық және
атқарушы органдар ұйымдастырады, республикалық және жергілікті бюджеттердің
қаражаттарынан және олардын, өтінімдері бойынша жүмыс берушілердің
қаражаттарынан қаржыландырылады.
Мемлекет қаржысы Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді
неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің
талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекет қаражаттары ең алдымен
экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми- техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс. Сол себептен қазіргі таңда мемлекет шығыстары
өзекті мәселелдің біріне айналуда.
Курстық жұмысымның мақсаты – мемлекет шығыстарының өз уақытында,
белгіненген мөлшерде және тиімді жұмсалуын анықтау. Осы мақсатты орындау
барысында мен алдыма міндеттер қойдым:
➢ Мемлекет шығыстарының мәні және құрамын ашу;
➢ Мемлекет шығыстарының экономикадағы рөлін анықтау;
➢ Мемлекеттік бюджет шығыстарының 2007-2010 жж. орындалуына назар
аудару;
➢ Сондай-ақ олардың түрлері мен қаржыландыру көздері қарастыру.
2 МЕМЛЕКЕТ ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
2.1. Мемлскет шығыстарыныц мәні және құрамы
Мемлекеттің шығыстары — бұл мемлекеттің жұмыс істеуімен байланысты ақша
шығындары. Экономикалық категория ретінде олар қоғамдық өндірісті дамытып,
жетілдіру, қоғамның сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін бөлумен және тұтынумен байланысты
экономикалық қатынастарды білдіреді.
"Шығыстар" үғымының қос мағынасы бар:
1. Ақша қаражаттарын олардың мақсатты арналымы бойынша пайдалану, яғни
ақша қаражаттарын айырбас процесінде тікелей рәсуалау. Бұл жағдайда
шығыстардың құрамына түпкілікті табыстардың есебінен жүзеге асырылатын
өндірістік және өндірістік емес сфера кәсіпорындары мен ұйымдарының,
халықтың шығыстары кіреді, ал жалпы қоғамдық өнім үш қорға: орын толтыру
қорына, қорлану қорына, тұтыну қорына ыдырайды.
2. Айырбас процесінде қаражаттарды нақтылы жұмсаудан бөлгіштік
сипаттағы шығыстарды ажырата білген жөн, бұл шығыстар қаржы арқылы
қалыптасады: жалпымемлекеттік қорларды пайдаланған және кәсіпорындардың
қорларын мақсатты арналым бойынша бөлген кезде; ақша шығыстары барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілердің түпкілікті табыстарын қалыптастырудың
негізі болып табылады.
Бұл екі аспект "шығыстар" ұғымының оның "шығындар" ұғымына түрленген
кездегі қарама-қайшылық пен күрделілікті қамтып көрсетеді: егер "шығыстар"
түпкілікті рәсуаны, тұтынуды ("табыстарға" қарама-қарсы) қажет ететін
болса, "шығындар" "есепке жатқызылатын" алдымен, келешектегі табысты немесе
пайданы күтудегі шығындарды білдіреді.
Шаруашылық жүргізудің әр түрлі жүйесінде (нарықтық және әкімшіл-
әміршіл) және тіпті экономика дамуының түрлі кезеңдерінде мемлекеттің рөлі,
оның функциялары мен қызмет саласы өзгеріп отыратындықтан, бұған сәйкес
мемлекеттің жасайтын шығыстарының құрамы мен көлемі тиісінше өзгеріп
отырады.
Мемлекет шығыстарының құрамына мемлекеттік бюджеттің, мемлекеттік
бюжеттен тыс қорлардың, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың, өндірістік
және өндірістік емес сфералар мекемелерінің шығыстары кіреді.
Мемлекеттік сектордың кәсіпорындары шығыстарының құрамына мыналар
кіреді:
1) өндірістік, шаруашылық-пайдалану қызметімен байланысты шығындар;
2) ұлғаймалы ұдайы өндіріске (негізгі құрал-жабдықтарға және айналым
капиталдарына) жұмсалатын шығындар;
3) бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін төлемдер;
4) көтермелеу және ынталандыру қорларына аударылатын аударымдар.
Шығындардың бірінші тобы қорлардың (капиталдардың) толық айналымымен
байланысты және өндіріс шығындарының орнын толтыру (өтеу) болып табылады
және шартты түрде шығыстарға жатады ("шығындар" терминінің мағынасын
қараңыз). Сондықтан кәсіпорындар бойынша мемлекеттің шығыстары шығыстардың
екінші және үшінші топтарын қамтиды.
Басқа категориялардың арасында мемлекет шығыстарының жайы мемлекетгік
меншіктің маңызымен және мемлекеттің қазіргі жағдайындағы рөлімен
анықталады. Мемлекет өндіріс құралдарының иесі болып табылады, өндірістік
процестердің ұйымдастырушысы болады, жалпы қоғамдық өнімді жасауға және
бөлуге қатысады және өзінің функциялары мен міндеттеріне сәйкес мемлекет
шығыстарының жүйесі арқылы қоғамдық қажеттіліқтердің едәуір бөлігін
қанағаттандырады. Реформалау кезеңінде республика экономикасында
мемлекеттік сектордың үлесі шұғыл төмендегенімен, бірақ тіпті мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасының орындалып отырғанымен, бұл
үлес 30-40% шегінде қалады, мұның өзі дамыған нарықтық қатынастарға сай
келеді. Сондықтан "мемлекеттің шығыстары" категориясы тұрақты экономикалық
қатынастарды қамтып көрсетеді және келешекте өзінің маңызын сақтайды.
Мемлекет шығыстарының басым бөлігі қоғамдық тауарларды, игіліктерді
және қызметтер көрсетуді өндіруге немесе олармен халықты қамтамасыз етуге
бағытталады, бұл мемлекет шығыстарының рөлін айқындайды. Әлеуметтік-мәдени
мақсаттарға, қорғанысқа, құқық тәртібін қорғауға, басқаруға, мемлекеттің
инфрақұрылымдық кәсіпорындары мен ұйымдарының өнімі мен қызмет
көрсетулеріне жұмсалатын шығыстар мемлекет, сонымен бірге экономиканың
нарықтық секторы тарапынан рыноктық тауарлармен және қызметтер көрсетумен
қамтамасыз етуге қосымша ретінде халықтың жалпы қажеттіліктерін
қанағаттандыруы тиіс.
Бағыттары мен мақсатты арналымы бойынша шығыстардың барлық түрлерінің
жиынтығы мемлекет шығыстарының жүйесін құрайды. Мемлекет шығыстарының басым
бөлігі мемлекеттің бюджетіне орталықтандырылған немесе мемлекеттік
кәсіпорындардың қарамағында болатын қоғамның таза табысы есебінен
жүргізіледі. Олар сондай-ақ өнімнің өзіндік құнына кіріктірілетін
амортизация сомасымен өтелуі мүмкін, бұл сома мемлекеттік шаруашылықтың
өндірістік капиталдарын көбейту үшін қарастырылған күрделі жұмсалымдарға
бағытталады. Мемлекет шығыстарының бір бөлігі салық төлемдері, қарыздардан
түсетін түсімдер түріндегі халықтың қаражаттары есебінен жабылады. Мемлекет
шығыстарын қаржыландыру үшін негізгі өндірістік капиталдарды көбейту және
жетілдіру мақсатында және кейін кәсіпорындардың табыстарынан өтелетін
банктердің ұзақ мерзімді кредиттері тартылады.
Мемлекеттің шығыстарын ұйъшдастыруға оларды болжау, сондай-ақ оларды
қаржылаңдыру мен қаражаттарды пайдаланудың қатаң тәртібін белгілеу арқылы
қол жетеді. Сондықтан мемлекеттің шығыстарын ұйымдастыру қағидаттарының
бірі жоспарлылық болып табылады. Ұлттық шаруашылықты баланстандырылмалы
дамыту және халықтың әлеуметтік тұрмыс деңгейін арттыру мақсатында мемлекет
жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты өндірістік және өңдірістік емес
сфералар, салалар, экономикалық аудандар арасында бөлуге және қайта бөлуге
қатысады.
2.2. Мемлекет шығыстарын қаржыландыру
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландырудың мақсатты сипаты мемлекеттің
қаражатгарын қатаң белгілі бір шараларға пайдалануды талап етеді. Мұның
негізінде ұлттық шаруашылықтың және аймақтың жекелеген салаларын дамытуда
үйлесімділіктерге жету, қаржылардың ең алдымен ғылыми-техникалық прогресті
айқындайтын неғүрлым перепективті жөне профессивті салаларға бөлу және аса
маңызды әлеуметтік проблемаларды шешу қамтамасыз етіледі. Мемлекеттің
шығыстарын қаржыландырудың қайтарусыз сипаты берілген ресурстарды (кредит
механизмінен айырмашылығы) тікелсй өтеуді талап етпейді. Бұл қағидат
бойынша қаржы ресурстарын беру соңғы уақытта мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырудың кредиттік әдістерімен қатар қолданылады (мысалы, Ауыл
шаруашылығын қаржылық қолдаудың мемлекеттік қоры); бұл пайдаланылатын қаржы
ресурстарының тиімділігін арттырады.
Даму жоспарларының (болжамдарының) орындалуына қарай қаржыландыру қаржы
ресурстарын тек өндірістік көрсеткіштер орындалғанда және шараларды
экономикалық-әлеуметтік дамудың болжамдарына сәйкес жүзеге асырған кезде
бөлуді қажст етеді.
Ресурстарды пайдалануда үнем режімін сақтау — мемлекеттің шығыстарын
ұйымдастырудың маңызды қағидаты, ол ішкі резервтерді жұмылдыруға,
өндірістік және өндірістік емес сфералардың барлық бөлімдерінде мемлекет
қаражаттарына бақылауды күшейтуге, оларды ұтымды әрі құнтты пайдалануға
бағытталған.
Мемлекеттің шығыстарын ұйымдастырудың қажетті қағидаты оларды жабудың
бюджет, кредит және меншікті көздерінің оңтайлы үйлесуі болып табылады.
Мемлекет шығыстарының жеке түрлері экономикалық маңызы мен мазмұны
жағынан бірыңғай (біртекті) емес. Шығындарды қаржыландырудың көздсріндегі,
нысандарындағы және әдістеріндегі айырмашылықтар осыған байланысты болады.
Мемлекеттің шығыстарын шектеудің (айырудың) аса маңызды критерийі
материалдық өндіріс пен ұлттық табысты жасаудың процесінде олардың қатысы
болып табылады. Осыған сәйкес мемлекеттің шығыстары экономикалық мазмұны
бойынша үш негізгі топқа бөлінсді:
1) материалдық өндіріспен тікелей байланысты және өндірістік сфераға
жататын шығыстар;
2) қызметтің өндірістік емес сферасындағы шығыстар;
3) мемлекеттік резервтерді жасау шығыстары; Шығыстардың бірінші тобы
мемлекеттің шаруашылық қызметімен шарттасылған және ұлттық табысты жасаумен
байланысты.
Мемлекет шығыстарының екінші тобы қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін ұлттық табысты тұтынумен байланысты. Өндірістік емес
сфераға жұмсалынатын қаражаттар ең алдымен оқу-ағарту мен денсаулық сақтау
мекемелерін ұстауға, ғылым және мәдениетті дамытуға, тұрғын үй және мәдени-
тұрмыстық құрылысқа, қызметкерлерді әлеуметтік сақтандыруға, сонымен бірге
қоғамның барлық мүшелерін әлеуметтік қаржыландыруға бағытталады. Мемлекет
сондай-ақ қаражаттарды қорғанысқа, мемлекеттік аппаратты ұстауға және
мемлекеттік органдардың қызметімен байланысты басқа шараларға жұмсайды.
Өндірістік емес сфераның қажеттеріне жұмсалатын шығыстар тұтыну қорына
түсетін ұлттық табыстың бөлігі болып табылады. Алайда өндірістік емес
сферадағы шығындардың өсуі ақырында қоғамдық өндірістің өсу және оның
тиімділігін арттыру қарқынында білініп, көрінеді. Бұған білікті кадрларды
даярлау, ғылым жетістіктерін өндіріске енгізу, материалдық өндіріс
сферасының қызметкерлеріне медициналық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету
есебінен қол жетеді.
Мемлекеттің шығыстарын қорлану қоры мен тұтыну қоры арасында оңтайлы
бөлу мемлекеттің экономикалық саясатының аса маңызды міңдеті болып
табылады. Қорлану қоры мен тұтыну қорының арасалмағы өзгерді: соңғы жылдары
тұтыну қорының өсу қарқыны қорлану қорының өсу қарқынынан асып түсті.
Тұтыну мен қорлануға пайдаланылатын ұлттық табыстағы тұтыну қорының үлес
салмағы Қазақстанда 86 пайызға жуығын құрайды.
Үшінші топтың мемлекет шығыстары — мемлекеттік резервтерді жасау мен
молықтыруға жұмсалатын шығындар төтенше жағдайлар кезінде, мысалы, дүлей
апаттар кезінде, өндірістік, сондай-ақ өндірістік емес сфералардың
қажеттіліктерін қанағаттандыруға, ысыптары өтеуге және көсіпорындарды,
мекемелерді, ұйымдарды және халықты тауарлармен, азық-түлікпен жабдықтауды
қамтамасыз етуге арналған. Мұндай рсзервтерді орталықтандырылмаған
тәртіппен (жеке әрбір кәсіпорын мен ұйымда) жасау ұтымды болмас еді. Оларды
жасаудың орталықтандырылған тәртібі олардың қажетті мөлшерін салыстырылмалы
төмендетуге және бұл резервтерді неғұрлым тиімді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Предметтік (мақсатты) белгісі бойынша мемлекеттің шығыстары
экономикаға, әлеуметтік-мәдени шараларға, ғылымға, қорғаныс пен басқаруға
жүмсалатын шығыстарға бөлінеді.
Аумақтық белгісі бойынша мемлекеттің шығыстары экономикалық аймақтар
бойынша бөлінеді. Мұндай сыныптау өндіргіш күштерді орналастыруға және
ұлттық шаруашылықтағы үйлесімдіктерді жетілдіруге белсенді ықпал жасауға
мүмкіндік береді. Салалық белгісі бойынша материалдық өндіріс сферасында
мемлекеттің шығыстары өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шарушалығына, көлік пен
байланысқа, саудаға, жабдықтау мен дайындауға жұмсалатын шығындарға
бөлінеді; өндірістік емес сферада білім беру, ғылым, денсаулық сақтау мен
дене шынықтыру, әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру,
қорғаныс, басқару шығындары болып бөлінеді.
Мемлекеттің шығыстары қаражаттарды ең жоғары тиімділікпен пайдаланған
жағдайда мемлекеттік қажеттіліктерді неғұрлым толық қамтамасыз етуі тиіс.
Осыған байланысты шаруашылық жүргізудің ерекшеліктерімен анықталатын
мемлекеттің шығыстарын қаржыландырудың екі әдісі болады:
. Шаруашылық есептегі кәсіпорындар мен ұйымдарды қаржыландыру меншікті
ресурстар, банк кредиттері есебінен және жетіспеген бөлігі бюджет
қаражаттары есебінен жасалынады;
2. Сметалық-бюджеттік қаржыландыру. Сметалық тәртіппен ерекше
құжаттардың — сметалардың негізінде әлеуметтік-мәдени шаралар, мемлекеттік
билік пен басқару органдарын ұстау, қорғаныс шығындары қаржыландырылады.
Сметалық төртіппен қаржыланатын мекемелер мен ұйымдар бюджеттік деп
аталады.
Ерекше жағдайларда әдіс ретінде айналысқа қолма-қол ақша шығару және
кредиттік эмиссия есебінен (қолма-қол ақшасыз) эмиссиялык, қаржыландыру
қолданылады.
Бағдарламалар мен шараларға, халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз
етуге және басқа мақсаттарға берілетін нысаналы мемлекеттік қаржылық
көмектің нысаны — бюджеттік қаржыландырудың мынадай нысандары қолданылады:
демеуқаржы, субвенциялар, субсидиялар.
Демеуқаржылар кезіндс ақша қаражаттары қайтарусыз тәртіппен бюджет пен
бюджет қорларынан кәсіпорындар мен ұйымдардың зияндарын жабу үшін, сондай-
ақ төменгі бюджеттерді баланстау үшін белінеді. Бұл нысан ауыл шаруашылығы
өнімінің бағаларындағы айырманы өтеу, жеке өнімдер мен тауарлардың
әлеуметтік-қолайлы бағаларын қолдау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтың
зияндарын жабу, театр, ойын-сауық және басқадай ұйымдардың шығындарын
ішінара өтеу түрінде тараған болатын.
Субвенциялар — халықты әлеуметтік қолдауды қамтамасыз ету жөніндегі
бағдарламалар мен шараларға жәнс басқа мақсаттарға нысаналы мемлекеттің
қаржы көмегінің нысаны; мақсатты пайдалану бұзылған жағдайда қаражаттар
қайтарылуға жатады.
Субсидиялар — үлестік негізде белгілі бір шараларды қаржыландыруға
бюджет, бюджеттен тыс және арнаулы қорлардың қаражаттары есебінен ақша және
заттай нысандағы жәрдемақылар.
Аталған нысандар (оларды қалыпты жүзеге асырған жағдайларда)
трансферттік қаржыландырудың түрін қабылдайды. Трансферттер деп кең
мағынада бюджеттен және бюджеттен тыс қорларды белгілі бір қажеттіліктерді
қаржыландыру үшін қаражаттарды қайта бөлу кезінде оларды өтеусіз және
қайтарусыз беруді айтады. Әдеттегідей, бұл әлеуметтік сақтандыру мен
қамсыздаңцыру бойынша төлеулер, жұмыссыздық бойынша, білім беру, денсаулық
сақтау, мәдениет және т.б. жүйесін ұстауға берілетін жәрдемақылар.
3.МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
3.1 Экономиканы дамыту шығындары
Экономиканы дамытуға жұмсалатын шығыстар — бұл өндіріс көлемінің
тұрақты өсуі және оның тиімділігін арттыру үшін жағдайлар жасауға
бағытталатын ақша қаражаттары. Оған мыналар жатады: күрделі жұмсалымдар,
негізгі капиталдарды жөндеу; айналым қаражаттарының өсімі; материалдық
резервтер жасау; арнаулы қорлар мен мақсатты қаржыландыру қорларын жасау.
Экономикаға жұмсалатын шығыстарда басты орынды ұлттық шаруашылықтың
барлық салаларының негізгі капиталдарын ұдайы жаңғыртуға бағытталатын
күрделі жұмсалымдар — материал, еңбек және ақша ресурстарының жиынтығы
алады. Күрделі жұмсалымдардың қүрамына:
1) құрылыс-монтаж жұмыстарының шығындары;
2) жабдық, сайман, аспап сатып алу шығындары;
3) өзге күрделі жұмыстар мен шығындар (жобалау-іздестіру, геологиялық-
барлау және бұрғылау жұмыстары, жер учаскелерін кесіп беру және қоныс
аудару бойынша және т.б);
4) жаңа салынып жатқан кәсіпорындар үшін кадрларды даярлауға
жұмсалатын шығындар кіреді.
Күрделі жұмсалымдар мыналардың есебінен қаржыландырылады:
1) шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражаттары;
2) банктердің ұзақ мерзімді кредиттері;
3) халықтың жинақ ақшасы (тұрғын үй құрылысына);
4) бюджеттен қаржы бөлу.
Кәсіпорындардың меншікті қаражаттарының үлесі өсіп келеді, бұл
шаруашылық есеп қаражаттары техникамен қайта жарақтандыру және қайта құруға
арналған және кәсіпорын ұлғаймалы жаңғырту үшін толық жауап береді.
Инвестициялық саясатты қайта құрудың басты мағынасы осында. Ал бюджет
қаражаттары негізінен басым мемлекеттік маңызы бар ірі өндірістік
құрылысты, сондай-ақ әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің құрылысын
қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жөндеуге жұмсалатын шығыстар табиғи тозған және сапалық ескірген
(негізгі капиталдарды ішінара қалпына келтіру және олардың жұмыс
қабілеттілігі жағдайында болуын қолдап отыру үшін) негізгі капиталдарды
жөндеудің арнаулы қоры есебінен жүргізіледі, бұл қор шығындарды
кәсіпорындар мен ұйымдар өнімінің (жұмыстарының, қызметтер көрсетуінің)
өзіндік құнына нормативтер бойынша қоса отырып жасалынады.
Айналым қаражаттарының өсімі кәсіпорындардың меншікті немесе оған
теңестірілген қаражаттары есебінен қаржыландырылады. Олар жетіспеген кезде
негізіңде жаңа кәсіпорындар үшін бюджет қаражаттары бөлінеді немесе кейін
өтелетін кредит беріледі. Бұдан басқа, меншікті айналым қаражаттарының
жетімсіздігін жабуға мақсатты қаржыландырудың қаражаттары бағытталады.
Резервтер жасауға жұмсалатын шығындар қаражаттардың үздіксіз ауыспалы
айналымын және ұлғаймалы ұдайы өндірістің бүкіл процесін, шаруашылықтың
үйлесімдерін сақтаудың, дүлей апаттардан болған ысыраптарды өтеуді
қамтамасыз етудің қажетті шарты болып табылады. Қаржы резервтері ақша
ресурстарын оңтайландыруға, кәсіпорынның шаруашылық қызметі процесінде
пайда болатын уақытша қаржы қиындығын жоюға мүмкіндік береді. Резервтік
капитал шаруашылық жүргізудің түрлі деңгейлерінде жасалады.
Мемлекеттік резервтер — мемлекет жасайтын шикізаттың, материалдардың,
отынның, машиналар мен жабдықтың бірқатар түрлерін, астықтың, азық-түлік
тауарларының, қорғаныс мұқтаждары үшін арналған өнімнің маңызды түрлерінің
босалқы қорлары. Мемлекеттік резсрвтер үнемі қалпына келтіріліп,
толықтырылып отыратын мемлекеттің айрықша орталықтандырылған қорын құрайды.
Мемлекеттік резервтер мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен жасалынады.
3.2. Әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын шығыстар
Мемлекет шығыстарының маңызды бағыты әлеуметтік-мәдени шараларға — оқу-
ағартуға, ақпарттық қызметтер көрсетуге(баспасөз, радио хабарын тарату және
теледидар), мәдениетке, өнерге, денсаулық сақтауға, дене шынықтыру мен
спортқа, мемлекеттік әлеумсттік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыруға
жұмсалатын шығындарды қаржыландыру болып табылады.
Бұл шығыстар ірілендірілген түрде мынадай түрлерге бөлінеді:
1) білім беру және кадрларды кәсіпке даярлау;
2) мәдениет, өнер, спорт және бұқаралық ақпарат қүралдары;
3) денсаулық сақтау;
4) мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмек. Нарықтық
қатынастар жағдайында тұтынудың бұрын қалыптасқан қоғамдық қорлардан
әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын шығыстарды қаржыландырудан бас тарту
болды. Нарық жағдайында еңбек салымына, харакеттің әр түріндегі адамның
мүмкіндіктеріне қарай тұтыну мөлшерінің тура тәуелділігі қалыптасады.
Сондықтан қазіргі жағдайда жеке-дара табыстар адамдардың кәсіпкерлік және
басқа қабілеттіктеріне қарай қалыптасады, сонымен бірге
орталықтандырылмаған қорлар көбейеді, өйткені шаруашылық органдарының
қарамағында олардың жұмысының нәтижелеріне қарай табыстың (пайданың) бір
бөлігі қалады.
Соңғы уақытта слімізде әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландырудың жаңа
қағидаттары енгізілді: әлеуметтік сфераның мекемелері ішінара
қаржыландырудың шаруашылық есеп негіздеріне, сақтандырудың қағидаттарына
көшуде. Білім беру сферасында — бұл кепілдендірілген бюджеттік нормаларға
қосымша білім және кәсіби машық үшін ақылы оқуды қолдану, денсаулық
сақтауда — ақылы медициналық қызмет көрсетуді дамыту.
Білім беруге жұмсалатын шығыстар мектепке дейінгі ұйымдарға, жалпы
білім беретін мектептерге, мектептен тыс ұйымдарға, интернаттық ұйымдарға,
даму мүмкіндіктері шектеулі оқушыларға, тәрбиеленушілерге арналған арнаулы
(түзету) білім беру ұйымдарына, бастауыш кәсіптік білім беру оқу
орындарына, орта кәсіптік білім беру оқу орындарына, жоғары кәсіптік білім
беру орындарына, кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау оқу
орындарына бөлінеді. Аталған барлық шығыстар мемлекет кепілдендіретін
деңгсй бөлігінде бюджет ресурстары есебінен жабылады. Білім беру
мекемелерін қаржыландыру бұл мекемелердің түрлері мен тұрпаты бойынша әр
оқушыға анықталатын мемлекеттік нормативтерге сәйкес жүзеге асырылады.
Қызметкерлер мен өндірістегі басқа кадрларды даярлау және олардың
біліктілігін арттыруға жұмсалатын шығыстар өнімінің (жұмыстардың, қызметтер
көрсетудің) өзіндік құнына кіріктіріледі.
Білім беру мекемелері бюджеттен тыс қаражаттарды және ресурстарды,
соның ішінде валюталық ресурстарды, ақылы оқыту қызметгерін көрсету
есебінен тартады; қаражаттардың бір бөлігін кәсіпорындар мен ұйымдар —
демеушілер береді.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңына сәйкес гранттар және
кредиттер негізінде жоғары білім беруді қаржыландырудың жаңа механизмі
қолданылады: бірінші жағдайда қаражаттар қажетті профилдің мамандарын
даярлау үшін мемлекеттік бюджет есебінен өтеусіз бөлінеді, екіншісінде
оқитындарға келісімшарт негізінде коммерциялық банк құрылымдары тарапынан
ұзақ мерзімді кредит беріледі (банк мекемесі — студент — жоғары оқуы
орындары — Білім және ғылым министрлігі)
Республикалық бюджеттен каржыландырылатын білім беру ұйымдарында жоғары
білімі бар мамандар даярлауға 20092010 оқу жылына арналған мемлекеттік
білім беру тапсырысы
Коды Мамандықтар Мемлекеттік білім беру Оқу жылы ішінде
тобының атауы тапсырысы 1 студентті оқытуға
жұмсалатын
(мың теңгемен)
күндізгі сырттай
оқыту оқыту
1 2 3 4 5
Барлығы 32490 1000
050100 Білім 8075 1000 182,4
050200 Гуманитарлық 750 185,2
ғылымдар
050300 Құқық 230 185,2
050400 Өнер 200 219,9
050500 Әлеуметтік 770 185,2
ғылымдар және
бизнес
050600 Жаратылыстану 1000 185,2
ғылымдары
050700 Техникалық 11015 192,2
ғылымдар және
технологиялар
050800 Ауыл шаруашылығы 1520 188,0
ғылымдары
050900 Қызмет көрсету 950 185,2
051100 Денсаулық сақтау 1000 263,0
және әлеуметтік
қамсыздандыру
(медицина)
051200 Ветеринария 510 188,0
1 2 3 4 5
051300 Денсаулық сақтау 3500 263,0
және әлеуметтік
қамсыздандыру
(медицина)
Мәдениет пен өнерді қаржыландыру кітапханаларды, клубтарды, мәдениет
үйлерін, мұражайлар мен көрмелерді, театрларды, филармонияларды, сазгерлік
ұйымдарды, ансамблдерді, киностудияларды ұстауды қамтиды; олар бюджеттен,
сондай-ақ кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Мәдениет пен шығармашылықтың бірқатар мекемелері
(театрлар, цирктер) шаруашылық есепте тұрады және олар бойынша меншікті
табыстарымен жабылмайтын шығыстардың мөлшерінде бюджеттен демеуқаржының
сомасы белгіленеді.
Бүқаралық ақпарат құралдарын ұстауга жұмсалатын шығыстар мемлекет
құрылтайшысы болып келетін мемлекеттік радио хабарын таратуды, теледидарды,
баспаларды, газет-журналдарды қаржыландыруға бағытталады.
Халыққа арналған бірқатар медициналық қызметтер бұрыннан ақылы жүйеде
көрсетіліп жүргендігі белгілі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы қаңтардың 27-сіндегі № 135
қаулысына орай тегін медициналық кемектің кепілдендірілген көлемі
белгіленген. Денсаулық сақтау ісі жөніндегі агенттік — Рсспубликалық
бюджеттің қаражаттары есебінен, аумақтық денсаулық сақтау органдары —
жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен көрсетілетін медициналық
қызметтерге ақы төлеу жөніндегі уәкілетті органдар болып табылады.
Азаматтарға республикалық бюджеттің есебінен орындалатын тегін
медициналық көмектің кепілдендірілген көлемі:
1) денсаулық сақтау ұйымдарының жолдамасы бойынша ересектер мен
балаларға оңалту көмегін қоса алғанда: хирургиялық, нейрохирургиялық,
уронефрологиялық, психиатриялық, онкологиялық және радиологиялық,
терівенерологиялық, офтальмологиялық, кардиологиялық, акушерлік-
гинскологиялық және зиянды әрі қауіпті өндірістік факторларға байланысты
аурулар, туберкулез, лепра кезінде мамандандырылған медициналық көмек
көрсетуге;
2) ВИЧ-инфекциясын жұқтырған ауруларға медициналық көмек көрсетуге;
3) шұғыл, төтенше жағдайларда пайда болған аурулар кезіндс медициналық
көмек көрсетуге;
4) сот-медициналық сараптамаға бағытталады. Азаматтарға жергілікті
бюджеттің есебінен орындалатын тегін медициналық көмек:
1) алғашқы медициналық-санитарлық көмекті; алғашқы медициналық-
санитарлық көмек көрсету мамандарының жолдамасы бойынша мамандандырылған
амбулаториялық-емханалық ұйымдар жүзеге асыратын консультациялық-
диагностикалық көмекті;
ортодонтикалық көмектен басқа 18 жасқа дейінгі балаларға, жүкті
әйелдерге және тісі катты ауырған науқастарға стоматологиялық көмекті;
18 жасқа дейінгі балаларға физиотерапевтік көмекті;
2) жедел және шұғыл жәрдем көрсетуді;
3) шұғыл көмек көрсетуді;
алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсету мамандарының жолдамасы
бойынша аурулардың барлық түрлері, соның ішінде: онкологиялық,
психоневрологиялық, инфекциялық, офтальмологиялық, хирургиялық,
нейрохирургиялық, ортопедиялық, уронефрологиялық, терапевтік,
травмотологиялық, терівенерологиялық, жүкті әйелдер мен аурулардың
гинекологиялық ауруларына, алкоголизммен және нашақорлықпен, туберкулезбен,
қант диабетімен, тыныс жолы-өкпе ауруларымен ауыратындар бойынша жоспарлы
көмек көрсетуді қоса алғанда, жергілікті деңгейде ересектер мен балаларға
стационарлық медициналық, соның ішінде оңалтушылық көмек көрсетуді;
4) шұғыл, төтенше жағдайларда пайда болған аурулар кезінде медициналық
көмек көрсетуді;
5) ВИЧ-инфекциясын жұқтырған ауруларға медициналық көмек көрсетуді
қамтиды. Әскери қызметшілерге, ішкі істер органдарының, Ұлттық қауіпсіздік
комитетінің, Қазақстан Республикасы ішкі әскерлерінің әскери қызметшілеріне
заңдарда белгіленген тәртіппен тегін медициналық көмек көрсетіледі.
Басқа қалғандарының бәрі ақылы нысанда көрсетілуі тиіс, бұл дұрыс
нарықтық медициналық қызметтер көрсетудің дамуына жеткізеді.
Мемлекеттік денсаулық сақтауды қаржыландырудың көздері мыналар болып
табылады:
ұзақ мерзімді экономикалық нормативтер бойынша бөлінетін республикалық
және жергілікті бюджеттердің қаражаттары;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістерінен аударылатын
аударымдар, министрліктің, ведомстволардың және басқарудың басқа
органдарының мақсатты субсидиялары;
арнаулы бағдарламалар бойынша халықаралық ұйымдардың қаражаттары;
республикалық және жергілікті валюта қорларынан бөлінетін валюталық
қаржы;
жұмыс берушілерге нормативтсрден тыс медициналық және басқа қызметтер
көрсетуді орындағаны үшін және ақылы қызметтер мен шаруашылық қызметтің
басқа түрлерін көрсеткені үшін алынған медициналық мекемелердің
қаражаттары;
ұйымдар мен азаматтардың, соның ішінде басқа мемлекеттердің
қайырымдылық салымдары.
Мемлекеттік денсаулық сақтаудың қаражаттары мыналарға бағытталады:
азаматтарға медициналық көмек көрсетуге;
денсаулық сақтаудың мақсатты кешенді бағдарламаларына;
мемлекеттік денсаулық сақтаудың материалдық-техникалық базасын
дамытуға;
емдеу-профилактикалық және санитарлық-эпидемиологиялық мекемелерді
ұстауға;
медициналық кадрларды даярлауға және олардың біліктілігін арттыруға;
медициналық ғылымды дамытуға және енгізуге;
жұқпалы аурулар эпидемияларын жоюға.
Денешынықтыру мен спортқа жұмсалатын шығыстар мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары, кәсіподақ ұйымдарының қаражаттары, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің кірістері, спорт қоғамдарының меншікті қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Стадиондар мен басқа спорт ғимараттарына жұмсалатын
күрделі жүмсалымдар, спорт ұйымдарының аппаратын ұстау, оқу-жаттығу
жиындары мен жарыстарды өткізуге бөлінетін қаржылар мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырылады. Шығыстардың бір бөлігін ұйымдар — демеушілер,
әдеттегідей, жарнамалық мақсаттарда өтейді.
3.3. Халықты әлеуметік қорғауға жұмсалатын мемлекет шығыстары
Қаржы жүйесінің дербес буыны ретіндегі сақтандыру әдетте ойда болмаған
және төтенше оқиғаға байланысты белгілі бір объектіні сақтандыру мен
әлеуметтік қамсыздандыру (сақтандыру) сияқты екі оқшауланған нысанада іс-
әрекет ететіні белгілі. Сақтандыру мәселесі, медициналықты қоспағанда
әлеуметтік сақтандыру проблемаларымен — халықты әлеуметтік қорғау жүйесімен
тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан Республикасының
азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған жалақы мен
зейнетақының ең төмен мөлшерлеріне, әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік
береді.
Халықты әлеуметтік қорғауга жұмсалатын шығыстар мемлекет шығыстарының
жүйесінде үлкен орын алады. Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында халықты
әлеуметтік қорғау басым бола бастайды және тұтыну тауарлары мен қызметтер
көрсетуге бағаның өсуіне байланысты, сондай-ақ инфляцияның және ақшаның
құнсыздануының нәтижесінде өседі.
Әлеуметтік қорғау деп қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына сәйкес
азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін қамтамасыз
етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқадай
институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесін айтады. Бұл деңгей
қоғамньщ әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы ішкі өнімнің
мөлшерлеріне, қордаланған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің сипатына,
жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты болады.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық тұлғалауы арнаулы ақша қорларын
қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда
көрініп, білінеді, бұл қорлардан халыққа әр түрлі әлеуметтік төлемақылар
жасалынады.
Еңтөмен әлеуметтік төлемақылар мөлшерін есептеудің негізі орта есеппен
жан басына шаққандағы тұтыну бюджетінің мөлшері болып табылады. Бұл үшін
негізгі тамақ өнімдері, киім-кешек, дәрі-дәрмек, отын бойынша, отбасына
қажет қызметтер жиынының ең төмен тұтыну қоржынының құны мен құрамы есептеп
шығарылады. Ең төмен тұтыну бюджетінің мөлшері бағалар деңгейінің
өзгеруімен байланысты мезгіл-мезгіл қайта қаралып тұрады және уәкілетті
орган қайта бекітеді.
Әлеуметгік шығыстар зейнетақы төлеудің Мемлекетгік орталығы, қазіргі
кезде мемлекеттік бюджетке қамтылған Мемлекеттік жинақтаушы зсйнетақы қоры,
әлеуметтік қорлар немесе шаруашылық субъектілерінің тұтыну қорлары арқылы
жүзеге асырылады. Төлемақыларды халықты әлеуметтік қорғау органдары,
шаруашылық субъектілері, өндірістік емес сфера ұйымдары жасап жүргізеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда әлеуметтік сақтандыруды кәсіподақ комитеттері
қадағалап отырады.
Халықты әлеуметтік қорғауға жұмсалатын шығыстар қаржы құжаттарында,
жоспарларда, болжамдарда, есептерде әлеуметтік қамсыздандыру және
әлеуметтік көмекке жұмсалатын шығыстар ретінде қамтып көрсетіледі.
Халықты әлеуметтік қорғау санатына қосылатын ұғымдардың айырмашылықтары
бар.
Әлеуметтік қамсыздандыру қоғамның еңбекке жарамсыз және жұмыс
істемейтін мүшелерін материалдық қолдау жөніндегі қатынастардың кең
спектрін қамтиды. Әлеуметтік қамсыздандырудың нысаны ретінде әлеуметтік
сақтандыру, әлеуметтік жәрдемақылар төлеу және халықтың тұрмысы төмен
жіктеріне "әлеуметтік көмек" деп аталатындар бола алады.
Әлеуметтік сақтандыру өзінің экономикалық табиғаты жағынан адамның
еңбек қызметімен және бұл қызметтің нәтижесіне байланысты болып келетін
тиісті төлемақыларға арналған қорларды қалыптастырумен байланыстырылады.
Яғни әлеуметтік сақтандыру жөніндегі қаражаттар айтарлықтай дәрежеде, өзін-
өзі қаржыландыру қағидасы бойынша, пайдаланушының (сақтанушының) оларды
алуына қарай көп немесе аз уақыт аралығымен жасалынады.
Тұрмысы төмендегілерге әлеуметтік көмек негізінен кедейлік шегінен арғы
халықтың көптеген санаттарына таралады және мемлекет немесе қайырымдылық-
қоғамдық, мақсатты, жеке меншіктегі қорлардың есебінен болатын "қайыр
көрсету" сипаты болады және мақсаты — "кедейлерге қамқор болу".
Сөйтіп, әлеуметтік мұқтаждарды қаржыландыруға арналған қаражаттарды
қалыптастырудың үш әдісін бөліп көрсетуге болады: сақтық, бюджеттік,
қайырымдылық жарналары (қайыр көрсету) әдістері.
Сақтық әдіс әлеуметтік телемақылардың түрлерін қаржыландыру үшін қайта
бөлу арналары бойынша қызмет көлемінен белгілі бір мелшерде аударылатын
қаражаттарды қажет етеді.
Бюджеттік әдіс кезіңде қаражаттар ақша ресурстарының жалпымемлекеттік
қорынан мемлекеттің мүмкіндігімен және әлеуметтік және бюджет саясатының
мақсаттарымен анықталатын деңгейдс бөлінеді.
Қайырымдылық жарналары (қайыр көрсету) әдісі кезінде қаражаттардың
тіркелген мөлшерлері болмайды және арналар бойынша олардың түсуіне қарай
қайырымдылық жарналарын іске асыратын ұйымдар анықтайтын мақсаттарға
жұмсалады.
Әлеуметтік сақтандыру көбінесе зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі,
еңбекке уақытша жарамсыздык, жөнінде жәрдемақылар төлеу, жұмысынан
айырылған кезде әлеуметтік қолдау арқылы іске асырылады.
Зейнетақы — бұл зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтар
заңнамада көрсетілген тәртіппен Зейнстақы төлеу жөніңдегі мемлекеттік
орталықтан, Жинақтаушы зейнетақы қорларынан, ал әскери кызметшілер, ішкі
істер органдарының қызметкерлері үшін тиісті қызметтерді ұстауға көзделген
қаражат есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы.
Жұртқа мәлім, 1998 жылға дейін зейнетақы кәсіпорындардың өз
қызметкерлері үшін аударған жарнасы есебінен төленіп келді. Бірақ жарнадан
жиналатын каражат күндердің күнінде мемлекеттік зейнетақы төлеу үшін қажет
болатын қаражат мөлшеріне жетпей қалуы мүмкін еді. Оның үстіне экономика
дағдарысқа ұрынып, жұмыссыздық етек алған тұста бұл проблема өткір сипат
ала түскен. Осы жайт жаңа зейнетақы жүйесін енгізуге итермелеген ең негізгі
себептердің бірі болды. Ескі, "ынтьшақтастық" зейнетақы жүйесі мұндай
жағдайда зейнетақының іркіліссіз төленуін қамтамасыз ете алмайтыны
түсінікті. "Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы"
1997 жылғы маусымның 27-сіндегі заңның қабылдануымен байланысты зейнетақы
реформасы басталды. Оның мәні - 1997 жылғы дейін өмір сүрген зейнетақымен
қамтамасыз етудің зейнетақы қорларын қалыптастыру кезіндегі ұрпақтардың
ынтымақтастық қағидатынан жеке қорланымдардың қағидатына көшуде болды. Ол
үшін зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық пен кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын барлық заңи тұлғалар мен жеке тұлғалардың әлеуметтік
салық төлеу жолымен қалыптасатын Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
қарастырылды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі кезінде әркім өз табысынан (жалақысынан)
міндетті зейнетақы жарнасын аударады. Осы көздің есебінен жинақтаушы
зейнетақы қорлары салымшыларының зейнетақы қорланымдарды қалыптасады. Ұстау
және жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарын төлеу
мына мөлшерлемелер бойынша жүзеге асырылады: жалдамалы қызметкерлердің
еңбегін пайдаланатын заңи тұлғалар, сондай-ақ жеке кәсіпкерлер, адвокаттар
мен жеке нотариустар ай сайынғы ақша немесе натуралдық нысандағы табысынан
(жұмыс берушінің материалдық, әлеуметтік игіліктер немесе басқадай
материалдық пайда түріндегі табыстарын қоса) он пайыз мөлшерінде жарна
аударады. Міндетгі зейнетақы жарналарын есептеуге алынатын ай сайынғы табыс
ең төменгі айлық жалақының жетпіс бес еселік мөлшерінен аспауы тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына аударылатын міндетті зейнетақы жарналары
Салық кодексінің 144 бабының 1), 3), 8), 10), 11), 15), 16), 17), 23), 25),
26), 27), 29), 31), 34) тармақшаларында және 316 бабының 1 тармағының 4),
5) тармақшаларында белгіленген төлемдерден ұсталынбайды. Кейін зейнетақы
төлемдері мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорларындағы әркімнің жеке зейнетақы шотынан төленеді. Сондықтан
зейнетақының мөлшеріне бюджеттің жай-күйі, қанша адамның жұмыспен қамтылып,
қаншасы жұмыссыз жүргені әсер етепейді.
Салымшылар немесе жұмыс берушілер міндетті зейнетақы жарналарына
қосымша ретіңде ерікті зейнетақы жарналарын төлей алады, олардың мөлшері
шектелінбейді, жарналар бірақ рет немесе дүркін-дүркін, ұдайы немесе
тұрақсыз, қолма-қол ақшамен немесе аудару жолымен (қолма-қолсыз ақшамен)
төленеді.
Зейңетақы төлемдері салымшының таңдауы бойынша Мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қорына немесе Мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қорларына бағытталады, салымшыға
зейнетақы келісім шартының негізінде жеке зейнетақы шоты және жекеше
нөмір — әлеуметтік жеке код (ӘЖК) ашылады.
Қазақстанда 16 жинақтаушы зейнетақы қоры бар. Егер 30 жылдан бері жұмыс
істеп келе жатқан Чилидегі зейнетақы жүйесі экономикалық белсенді саналатын
азаматтарының тек 30 пайызын ғана қамти алса, Қазақстанда 5-6 жылдың ішінде
9 миллионға жуық адам әлеуметтік жеке код туралы куәлік алып отыр. 15
миллион тұрғындары бар ел үшін бұл үлкен жетістік. Солардың 6,3 миллионға
жуығы салымшылар қатарына тартылған, яғни бұл еңбекке жарамды республика
тұрғындарының 80 пайызының өз шоттары барын дәлелдейді.
Салымшылардың қордаланған жарналарын зейнетақы қорлары уәкілетті банк
(кастодиан) арқылы Зейнетақы активтерін басқару жөніндегі ұйымға (ЗАБҮ)
береді, ол қаражаттарды бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне және
басқа каржы тетіктеріне орналастырады. Орналастыру кезінде алынған табыс
инвестициялық кіріс деп аталады, ол салымшылардың жеке шоттары бойынша
қордаланған қаражаттардың сомасына сәйкес бөлінеді; инвестициялык, кіріс
қорланудың ұлғаюын және оның инфляциядан қорғалуын қамтамасыз етеді.
"Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңға
сәйкес Орталықтан зейнстақы төлемдері еркектер 63 жасқа толғанда, әйелдер
58 жасқа толғанда және еркектерге кеміндс 25 жыл еңбек өтілі болғанда,
әйелдерге — 20 жыл еңбек өтілі болғанда тағайындалады.
Толық емес көлемдегі жасына байланысты зейнетақы төлемдері азаматтарға
олардың нақты еңбек өтілінің болуына қарай Орталықтан толық көлемінде
зейнетақы төлемдерін алу құқығы болмаған жағдайда тағайындалады.
Төтенше және барынша радиациялық қатерлі өңірлерде 1949 жылғы 29
тамыздан 1963 жылғы 5 шілдеге дейін кемінде 10 жыл тұрған азаматтар "Семей
ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың садцарынан зардап шеккен
азаматтарды әлеуметгік қорғау туралы" Қазақстан Республикасының заңына
сәйксс еркектер — жалпы еңбек өтілі 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50
жасқа жеткенде; әйелдер жалпы өтілі — 20 жылдан кем болмаған жағдайда 45
жасқа жеткенде зейнетақы тағайындалуына құқылы.
5 және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген
әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнстақы алуға
құқылы, аталған зейнетақы жасы 1998 жылғы 1 шілдеден бастап жыл сайын 6
айға өсіп отырады. Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға сәйкес,
зейнетақы орташа айлық кірістің 60 пайызы есебінен жүргізіледі жәнс жұмыста
болған үзілістерге қарамастан, қатарынан кез келген 3 жыл жұмыс үшін орташа
айлық табыс негізге алына отырып, 1995 жылғы қаңтардың бірінен бастап
жүзеге асырылып келеді. 1998 жылғы қаңтардың 1-іне дейін қажетті еңбек
өтілінен тыс жұмыс істеген әрбір толық жыл үшін зейнетақы төлемдерінің
мөлшері 1 пайызға өсіріледі, бірақ ол зейнетақыны есептеу үшін ескерілетін
табыстың, 75 пайызынан аспауы тиіс.
Зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табысқа еңбекке ақы төлеудің
барлық түрлері және тізбесін Үкімет белгілейтін өзге де табыстар
енгізіледі. Зейнетақы төлемдсрін есептеу үшін 3 жылғы жұмыс ішіндегі табыс
қатарынан 36 күнтізбслік айдағы жұмыс ішіндегі табыстың жалпы сомасын отыз
алтыға бөлу арқылы анықталады және орташа айлық жалақы шығарылады. Алайда
зейнетақыны есептеугс қажет табыс тиісті жылға арналған республикалық
бюджет туралы заңмен белгіленген 15 еселенген айлық есептік көрсеткіштен
аспауы тиіс. 1998 жылғы қаңтардың 1-іне дейін тағайындалған зейнетақы
төлемдерінің ең жоғары мөлшері тиісті жылға арналған республикалық бюджет
туралы заңмен белгіленгсн 25 еселенген айлық есептік көрсеткіштің 75
пайызынан аспауы тиіс. Бұған өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің,
лауазымдар мен көрсеткіштердің Үкімет бекіткен № 1 Тізімдегі 1998 жылғы
қаңтардын, 1-іне дейін зейнетақы тағайындалған адамдар жатпайды.
2002-2003 жылдары Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан
төленетін зейнетақылар мөлшсрі көтерілді, енді оның ең төменгі мөлшері 5800
теңгені құрайды.
Азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету негізінен "Қазақстан
Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" Заңымен (1998 жылғы 20
тамыз, №136-1) жүзеге асырылады. Алайда, зейнетақы заңдылығы 2002 жылдың
желтоқсан айынан қазіргі кезге дейін айтарлықтай өзгерістерге ұшырады.
Сондықтан Үкімет 2003 жылдың 4 шілдедегі қаулысымен "Міндетті зейнетақы
салымдарынан құрылған жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ерікті кәсіби
зейнетақы салымдарынан зейнетақы төлеудің ережесін" бекітті. Барлық ЖЗҚ-
дағы салымдардың сақталуына мемлекет тарапынан кепілдік зейнетақы төлеу
кезінде инфляция деңгейі ескеріле отырып беріліп отыр.
Сонымен қатар, Үкімет мамандықтары бойынша анықтап белгілегендерге
жұмыс берушілер тарапынан еркін кәсіби салымдар салу еңгізіліп отыр.
Осындай зейнетақы салымдарынан жинақталған қордан жасы 50-ге келгендс жиған
қаржысын алуға мүмкіндік туады. Сол сияқты, егер азамат 55 жасқа дейін
міндетті жинақтаушы зейнетақы қорына өмірінің сонына дейін жететін ең
төменгі төлем деңгейін жинап үлгерсе, зейнет демалысына шығуына мүмкіндігі
бар. Бұл жағдайда зейнетақы төлемдері аталмыш азаматтардың зейнетақы
салымдарын сақтық ұйымдарына өзімен келісім негізінде аударылатын болады.
Осылайша отандық зейнетақы жүйесі біртіндеп дамып келеді. Зейнетақы
активтері өсіп отыр. Бірақ, осы жиналған қаржыларды сақтаудың өзі үлкен
мәселе тудырып отыр. Ұлттык банк пен Үкімет жинақтарды валюталық
тәуекелдіктен қорғаудың жолын қарастыруда.
Жалпы, 2009 жылдың 1 желтоқсанындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2. МЕМЛЕКЕТ ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.1. Мемлекет шығыстарының мәні және құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.2. Мемлекеттік шығыстарды
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3. МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ..10
3.1 Экономиканы дамыту шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
3.2. Әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын
шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
3.3. Халықты әлеуметік қорғауға жұмсалатын мемлекет
шығыстары ... ... ... ...17
3.4.Ғылыми – техникалық прогресті
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.5.Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын
шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...41
1.Кіріспе
Мемлекеттің шығыстары — мемлекеттің қаржы саясатының маңызды құралы,
оның орталықтандырылған және орталықтандырылмаған кірістерін пайдалануға
байланысты болатын қаржы қатынастарының бір бөлігі. Мемлекет шығыстарының
өзгешелігі сол, ол қызметтің тек мемлекеттік сферасының кажеттіліктерін
қамтамасыз етеді. Сондықтан мемлекет шығыстарының мазмұны мен сипаты
мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, басқару, қорғаныс және т.б.
функцияларымен тікелей байланысты. Мемлекет шығыстарының жеке түрлері
экономикалық маңызы мен мазмүны жағынан бірыңғай (бір текті) емес.
Жүйелілік біздің бүгінгі дүниедегі алдағы он жылдықта жедел алға
жылжуымыздың басты қағидасы, міне осы. Қазақстанның әлемдегі тауарлар,
көрсетілген қызмет, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен
технологиялар нарықтарының шын мәнінде ажырағысыз серпінді бөлігіне арналуы
біз он басты міндет шешуіміз керек,- деді Н Назарбаев.
Бірінші міндет – экономиканың тұраулы дамуын қамтамасыз етіп, ұстап
тұрумен ғана шектеліп қалмай, оның өсуінің басқаруға қол жеткізу. Мемлекет
басшысы атап өткендей, Үкімет Қазақстанды индустрияландыруға түбегейлі жаңа
тұрғыдан келуді қамтамасыз етуді, табиғи монополиялар аясын қысқартуды,
қаржы жүйесін күшейтуді, тиімді жұмыс істейтін қор нарығын құруды,
Қазақстанның қолайлы шарттармен БСҰ ға кіруін қамтамасыз етуі, халықаралық
техникалық стандарттарды енгізуі тиіс. Менің Үкіметке беетін ең басты
тапсырмам осы деп атап көрсетті Н Назарбаев.
Екінші міндет Қазақстанның экономикалық дамудың өңірлік локомативіне
айналдыру және оны әлемдік экономиканың оңтайлы ойшысы ету. Үшінші
өндіруші сектордың тиімдіігін арттыру. Төртінші өндірістің шикізаттық емес
секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету. Бесінші
өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа ролімізге сәйкес осы
заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы осы заманғы білім беру және кәсіптік
қайта даярлау, парасатты экономиканың негіздерін қалыптастыру, жаңа
технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық
экономиканы дамыту. Жетінші атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы
нарық қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші саяси жүәені жаңарту
демократиялық реформаларды одан әрі жүзеге асыру. Тоғызыншы халықаралық іс
тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. Оныншы мінет
жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен әлемдік қоғамдастықтағы
жетістіктері мен мүмкіндіктерін ала жылжыту.
Шығындарды қаржыландырудың көздсріндегі, нысандарындағы және
әдістеріндегі айырмашылықтар осыған байланысты болады.
Нарықтық экономикасы бар елдердің тәжірибесіне орай әлеуметтік қорғау
жүйесі мемлекеттік, мемлекеттік емес құрылымдардың (жекешені қоса),
қоғамдық бірлестіктердің көп жақты жауаптылығының негізінде құрылады.
Алайда халықты әлеуметтік қорғаудың сферасына "әлеуметтік
қамсыздандыру" мен "әлеуметгік сақтандыру" терминдері сипатты болғанымен
бұлар бара-бар үғымдар емес. Әлеуметтік қамсыздандыруды халықты әлеуметтік
қорғау процссі деп, ал әлеуметтік сақтандыруды — осы процесті жүзеге асыру
нысандарының бірі деп түсінген жөн. Қоғамдық жұмыстарды орталық және
атқарушы органдар ұйымдастырады, республикалық және жергілікті бюджеттердің
қаражаттарынан және олардын, өтінімдері бойынша жүмыс берушілердің
қаражаттарынан қаржыландырылады.
Мемлекет қаржысы Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді
неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің
талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекет қаражаттары ең алдымен
экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми- техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс. Сол себептен қазіргі таңда мемлекет шығыстары
өзекті мәселелдің біріне айналуда.
Курстық жұмысымның мақсаты – мемлекет шығыстарының өз уақытында,
белгіненген мөлшерде және тиімді жұмсалуын анықтау. Осы мақсатты орындау
барысында мен алдыма міндеттер қойдым:
➢ Мемлекет шығыстарының мәні және құрамын ашу;
➢ Мемлекет шығыстарының экономикадағы рөлін анықтау;
➢ Мемлекеттік бюджет шығыстарының 2007-2010 жж. орындалуына назар
аудару;
➢ Сондай-ақ олардың түрлері мен қаржыландыру көздері қарастыру.
2 МЕМЛЕКЕТ ШЫҒЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
2.1. Мемлскет шығыстарыныц мәні және құрамы
Мемлекеттің шығыстары — бұл мемлекеттің жұмыс істеуімен байланысты ақша
шығындары. Экономикалық категория ретінде олар қоғамдық өндірісті дамытып,
жетілдіру, қоғамның сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін бөлумен және тұтынумен байланысты
экономикалық қатынастарды білдіреді.
"Шығыстар" үғымының қос мағынасы бар:
1. Ақша қаражаттарын олардың мақсатты арналымы бойынша пайдалану, яғни
ақша қаражаттарын айырбас процесінде тікелей рәсуалау. Бұл жағдайда
шығыстардың құрамына түпкілікті табыстардың есебінен жүзеге асырылатын
өндірістік және өндірістік емес сфера кәсіпорындары мен ұйымдарының,
халықтың шығыстары кіреді, ал жалпы қоғамдық өнім үш қорға: орын толтыру
қорына, қорлану қорына, тұтыну қорына ыдырайды.
2. Айырбас процесінде қаражаттарды нақтылы жұмсаудан бөлгіштік
сипаттағы шығыстарды ажырата білген жөн, бұл шығыстар қаржы арқылы
қалыптасады: жалпымемлекеттік қорларды пайдаланған және кәсіпорындардың
қорларын мақсатты арналым бойынша бөлген кезде; ақша шығыстары барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілердің түпкілікті табыстарын қалыптастырудың
негізі болып табылады.
Бұл екі аспект "шығыстар" ұғымының оның "шығындар" ұғымына түрленген
кездегі қарама-қайшылық пен күрделілікті қамтып көрсетеді: егер "шығыстар"
түпкілікті рәсуаны, тұтынуды ("табыстарға" қарама-қарсы) қажет ететін
болса, "шығындар" "есепке жатқызылатын" алдымен, келешектегі табысты немесе
пайданы күтудегі шығындарды білдіреді.
Шаруашылық жүргізудің әр түрлі жүйесінде (нарықтық және әкімшіл-
әміршіл) және тіпті экономика дамуының түрлі кезеңдерінде мемлекеттің рөлі,
оның функциялары мен қызмет саласы өзгеріп отыратындықтан, бұған сәйкес
мемлекеттің жасайтын шығыстарының құрамы мен көлемі тиісінше өзгеріп
отырады.
Мемлекет шығыстарының құрамына мемлекеттік бюджеттің, мемлекеттік
бюжеттен тыс қорлардың, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың, өндірістік
және өндірістік емес сфералар мекемелерінің шығыстары кіреді.
Мемлекеттік сектордың кәсіпорындары шығыстарының құрамына мыналар
кіреді:
1) өндірістік, шаруашылық-пайдалану қызметімен байланысты шығындар;
2) ұлғаймалы ұдайы өндіріске (негізгі құрал-жабдықтарға және айналым
капиталдарына) жұмсалатын шығындар;
3) бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін төлемдер;
4) көтермелеу және ынталандыру қорларына аударылатын аударымдар.
Шығындардың бірінші тобы қорлардың (капиталдардың) толық айналымымен
байланысты және өндіріс шығындарының орнын толтыру (өтеу) болып табылады
және шартты түрде шығыстарға жатады ("шығындар" терминінің мағынасын
қараңыз). Сондықтан кәсіпорындар бойынша мемлекеттің шығыстары шығыстардың
екінші және үшінші топтарын қамтиды.
Басқа категориялардың арасында мемлекет шығыстарының жайы мемлекетгік
меншіктің маңызымен және мемлекеттің қазіргі жағдайындағы рөлімен
анықталады. Мемлекет өндіріс құралдарының иесі болып табылады, өндірістік
процестердің ұйымдастырушысы болады, жалпы қоғамдық өнімді жасауға және
бөлуге қатысады және өзінің функциялары мен міндеттеріне сәйкес мемлекет
шығыстарының жүйесі арқылы қоғамдық қажеттіліқтердің едәуір бөлігін
қанағаттандырады. Реформалау кезеңінде республика экономикасында
мемлекеттік сектордың үлесі шұғыл төмендегенімен, бірақ тіпті мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасының орындалып отырғанымен, бұл
үлес 30-40% шегінде қалады, мұның өзі дамыған нарықтық қатынастарға сай
келеді. Сондықтан "мемлекеттің шығыстары" категориясы тұрақты экономикалық
қатынастарды қамтып көрсетеді және келешекте өзінің маңызын сақтайды.
Мемлекет шығыстарының басым бөлігі қоғамдық тауарларды, игіліктерді
және қызметтер көрсетуді өндіруге немесе олармен халықты қамтамасыз етуге
бағытталады, бұл мемлекет шығыстарының рөлін айқындайды. Әлеуметтік-мәдени
мақсаттарға, қорғанысқа, құқық тәртібін қорғауға, басқаруға, мемлекеттің
инфрақұрылымдық кәсіпорындары мен ұйымдарының өнімі мен қызмет
көрсетулеріне жұмсалатын шығыстар мемлекет, сонымен бірге экономиканың
нарықтық секторы тарапынан рыноктық тауарлармен және қызметтер көрсетумен
қамтамасыз етуге қосымша ретінде халықтың жалпы қажеттіліктерін
қанағаттандыруы тиіс.
Бағыттары мен мақсатты арналымы бойынша шығыстардың барлық түрлерінің
жиынтығы мемлекет шығыстарының жүйесін құрайды. Мемлекет шығыстарының басым
бөлігі мемлекеттің бюджетіне орталықтандырылған немесе мемлекеттік
кәсіпорындардың қарамағында болатын қоғамның таза табысы есебінен
жүргізіледі. Олар сондай-ақ өнімнің өзіндік құнына кіріктірілетін
амортизация сомасымен өтелуі мүмкін, бұл сома мемлекеттік шаруашылықтың
өндірістік капиталдарын көбейту үшін қарастырылған күрделі жұмсалымдарға
бағытталады. Мемлекет шығыстарының бір бөлігі салық төлемдері, қарыздардан
түсетін түсімдер түріндегі халықтың қаражаттары есебінен жабылады. Мемлекет
шығыстарын қаржыландыру үшін негізгі өндірістік капиталдарды көбейту және
жетілдіру мақсатында және кейін кәсіпорындардың табыстарынан өтелетін
банктердің ұзақ мерзімді кредиттері тартылады.
Мемлекеттің шығыстарын ұйъшдастыруға оларды болжау, сондай-ақ оларды
қаржылаңдыру мен қаражаттарды пайдаланудың қатаң тәртібін белгілеу арқылы
қол жетеді. Сондықтан мемлекеттің шығыстарын ұйымдастыру қағидаттарының
бірі жоспарлылық болып табылады. Ұлттық шаруашылықты баланстандырылмалы
дамыту және халықтың әлеуметтік тұрмыс деңгейін арттыру мақсатында мемлекет
жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты өндірістік және өңдірістік емес
сфералар, салалар, экономикалық аудандар арасында бөлуге және қайта бөлуге
қатысады.
2.2. Мемлекет шығыстарын қаржыландыру
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландырудың мақсатты сипаты мемлекеттің
қаражатгарын қатаң белгілі бір шараларға пайдалануды талап етеді. Мұның
негізінде ұлттық шаруашылықтың және аймақтың жекелеген салаларын дамытуда
үйлесімділіктерге жету, қаржылардың ең алдымен ғылыми-техникалық прогресті
айқындайтын неғүрлым перепективті жөне профессивті салаларға бөлу және аса
маңызды әлеуметтік проблемаларды шешу қамтамасыз етіледі. Мемлекеттің
шығыстарын қаржыландырудың қайтарусыз сипаты берілген ресурстарды (кредит
механизмінен айырмашылығы) тікелсй өтеуді талап етпейді. Бұл қағидат
бойынша қаржы ресурстарын беру соңғы уақытта мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырудың кредиттік әдістерімен қатар қолданылады (мысалы, Ауыл
шаруашылығын қаржылық қолдаудың мемлекеттік қоры); бұл пайдаланылатын қаржы
ресурстарының тиімділігін арттырады.
Даму жоспарларының (болжамдарының) орындалуына қарай қаржыландыру қаржы
ресурстарын тек өндірістік көрсеткіштер орындалғанда және шараларды
экономикалық-әлеуметтік дамудың болжамдарына сәйкес жүзеге асырған кезде
бөлуді қажст етеді.
Ресурстарды пайдалануда үнем режімін сақтау — мемлекеттің шығыстарын
ұйымдастырудың маңызды қағидаты, ол ішкі резервтерді жұмылдыруға,
өндірістік және өндірістік емес сфералардың барлық бөлімдерінде мемлекет
қаражаттарына бақылауды күшейтуге, оларды ұтымды әрі құнтты пайдалануға
бағытталған.
Мемлекеттің шығыстарын ұйымдастырудың қажетті қағидаты оларды жабудың
бюджет, кредит және меншікті көздерінің оңтайлы үйлесуі болып табылады.
Мемлекет шығыстарының жеке түрлері экономикалық маңызы мен мазмұны
жағынан бірыңғай (біртекті) емес. Шығындарды қаржыландырудың көздсріндегі,
нысандарындағы және әдістеріндегі айырмашылықтар осыған байланысты болады.
Мемлекеттің шығыстарын шектеудің (айырудың) аса маңызды критерийі
материалдық өндіріс пен ұлттық табысты жасаудың процесінде олардың қатысы
болып табылады. Осыған сәйкес мемлекеттің шығыстары экономикалық мазмұны
бойынша үш негізгі топқа бөлінсді:
1) материалдық өндіріспен тікелей байланысты және өндірістік сфераға
жататын шығыстар;
2) қызметтің өндірістік емес сферасындағы шығыстар;
3) мемлекеттік резервтерді жасау шығыстары; Шығыстардың бірінші тобы
мемлекеттің шаруашылық қызметімен шарттасылған және ұлттық табысты жасаумен
байланысты.
Мемлекет шығыстарының екінші тобы қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін ұлттық табысты тұтынумен байланысты. Өндірістік емес
сфераға жұмсалынатын қаражаттар ең алдымен оқу-ағарту мен денсаулық сақтау
мекемелерін ұстауға, ғылым және мәдениетті дамытуға, тұрғын үй және мәдени-
тұрмыстық құрылысқа, қызметкерлерді әлеуметтік сақтандыруға, сонымен бірге
қоғамның барлық мүшелерін әлеуметтік қаржыландыруға бағытталады. Мемлекет
сондай-ақ қаражаттарды қорғанысқа, мемлекеттік аппаратты ұстауға және
мемлекеттік органдардың қызметімен байланысты басқа шараларға жұмсайды.
Өндірістік емес сфераның қажеттеріне жұмсалатын шығыстар тұтыну қорына
түсетін ұлттық табыстың бөлігі болып табылады. Алайда өндірістік емес
сферадағы шығындардың өсуі ақырында қоғамдық өндірістің өсу және оның
тиімділігін арттыру қарқынында білініп, көрінеді. Бұған білікті кадрларды
даярлау, ғылым жетістіктерін өндіріске енгізу, материалдық өндіріс
сферасының қызметкерлеріне медициналық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету
есебінен қол жетеді.
Мемлекеттің шығыстарын қорлану қоры мен тұтыну қоры арасында оңтайлы
бөлу мемлекеттің экономикалық саясатының аса маңызды міңдеті болып
табылады. Қорлану қоры мен тұтыну қорының арасалмағы өзгерді: соңғы жылдары
тұтыну қорының өсу қарқыны қорлану қорының өсу қарқынынан асып түсті.
Тұтыну мен қорлануға пайдаланылатын ұлттық табыстағы тұтыну қорының үлес
салмағы Қазақстанда 86 пайызға жуығын құрайды.
Үшінші топтың мемлекет шығыстары — мемлекеттік резервтерді жасау мен
молықтыруға жұмсалатын шығындар төтенше жағдайлар кезінде, мысалы, дүлей
апаттар кезінде, өндірістік, сондай-ақ өндірістік емес сфералардың
қажеттіліктерін қанағаттандыруға, ысыптары өтеуге және көсіпорындарды,
мекемелерді, ұйымдарды және халықты тауарлармен, азық-түлікпен жабдықтауды
қамтамасыз етуге арналған. Мұндай рсзервтерді орталықтандырылмаған
тәртіппен (жеке әрбір кәсіпорын мен ұйымда) жасау ұтымды болмас еді. Оларды
жасаудың орталықтандырылған тәртібі олардың қажетті мөлшерін салыстырылмалы
төмендетуге және бұл резервтерді неғұрлым тиімді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Предметтік (мақсатты) белгісі бойынша мемлекеттің шығыстары
экономикаға, әлеуметтік-мәдени шараларға, ғылымға, қорғаныс пен басқаруға
жүмсалатын шығыстарға бөлінеді.
Аумақтық белгісі бойынша мемлекеттің шығыстары экономикалық аймақтар
бойынша бөлінеді. Мұндай сыныптау өндіргіш күштерді орналастыруға және
ұлттық шаруашылықтағы үйлесімдіктерді жетілдіруге белсенді ықпал жасауға
мүмкіндік береді. Салалық белгісі бойынша материалдық өндіріс сферасында
мемлекеттің шығыстары өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шарушалығына, көлік пен
байланысқа, саудаға, жабдықтау мен дайындауға жұмсалатын шығындарға
бөлінеді; өндірістік емес сферада білім беру, ғылым, денсаулық сақтау мен
дене шынықтыру, әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру,
қорғаныс, басқару шығындары болып бөлінеді.
Мемлекеттің шығыстары қаражаттарды ең жоғары тиімділікпен пайдаланған
жағдайда мемлекеттік қажеттіліктерді неғұрлым толық қамтамасыз етуі тиіс.
Осыған байланысты шаруашылық жүргізудің ерекшеліктерімен анықталатын
мемлекеттің шығыстарын қаржыландырудың екі әдісі болады:
. Шаруашылық есептегі кәсіпорындар мен ұйымдарды қаржыландыру меншікті
ресурстар, банк кредиттері есебінен және жетіспеген бөлігі бюджет
қаражаттары есебінен жасалынады;
2. Сметалық-бюджеттік қаржыландыру. Сметалық тәртіппен ерекше
құжаттардың — сметалардың негізінде әлеуметтік-мәдени шаралар, мемлекеттік
билік пен басқару органдарын ұстау, қорғаныс шығындары қаржыландырылады.
Сметалық төртіппен қаржыланатын мекемелер мен ұйымдар бюджеттік деп
аталады.
Ерекше жағдайларда әдіс ретінде айналысқа қолма-қол ақша шығару және
кредиттік эмиссия есебінен (қолма-қол ақшасыз) эмиссиялык, қаржыландыру
қолданылады.
Бағдарламалар мен шараларға, халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз
етуге және басқа мақсаттарға берілетін нысаналы мемлекеттік қаржылық
көмектің нысаны — бюджеттік қаржыландырудың мынадай нысандары қолданылады:
демеуқаржы, субвенциялар, субсидиялар.
Демеуқаржылар кезіндс ақша қаражаттары қайтарусыз тәртіппен бюджет пен
бюджет қорларынан кәсіпорындар мен ұйымдардың зияндарын жабу үшін, сондай-
ақ төменгі бюджеттерді баланстау үшін белінеді. Бұл нысан ауыл шаруашылығы
өнімінің бағаларындағы айырманы өтеу, жеке өнімдер мен тауарлардың
әлеуметтік-қолайлы бағаларын қолдау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтың
зияндарын жабу, театр, ойын-сауық және басқадай ұйымдардың шығындарын
ішінара өтеу түрінде тараған болатын.
Субвенциялар — халықты әлеуметтік қолдауды қамтамасыз ету жөніндегі
бағдарламалар мен шараларға жәнс басқа мақсаттарға нысаналы мемлекеттің
қаржы көмегінің нысаны; мақсатты пайдалану бұзылған жағдайда қаражаттар
қайтарылуға жатады.
Субсидиялар — үлестік негізде белгілі бір шараларды қаржыландыруға
бюджет, бюджеттен тыс және арнаулы қорлардың қаражаттары есебінен ақша және
заттай нысандағы жәрдемақылар.
Аталған нысандар (оларды қалыпты жүзеге асырған жағдайларда)
трансферттік қаржыландырудың түрін қабылдайды. Трансферттер деп кең
мағынада бюджеттен және бюджеттен тыс қорларды белгілі бір қажеттіліктерді
қаржыландыру үшін қаражаттарды қайта бөлу кезінде оларды өтеусіз және
қайтарусыз беруді айтады. Әдеттегідей, бұл әлеуметтік сақтандыру мен
қамсыздаңцыру бойынша төлеулер, жұмыссыздық бойынша, білім беру, денсаулық
сақтау, мәдениет және т.б. жүйесін ұстауға берілетін жәрдемақылар.
3.МЕМЛЕКЕТТІК ШЫҒЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
3.1 Экономиканы дамыту шығындары
Экономиканы дамытуға жұмсалатын шығыстар — бұл өндіріс көлемінің
тұрақты өсуі және оның тиімділігін арттыру үшін жағдайлар жасауға
бағытталатын ақша қаражаттары. Оған мыналар жатады: күрделі жұмсалымдар,
негізгі капиталдарды жөндеу; айналым қаражаттарының өсімі; материалдық
резервтер жасау; арнаулы қорлар мен мақсатты қаржыландыру қорларын жасау.
Экономикаға жұмсалатын шығыстарда басты орынды ұлттық шаруашылықтың
барлық салаларының негізгі капиталдарын ұдайы жаңғыртуға бағытталатын
күрделі жұмсалымдар — материал, еңбек және ақша ресурстарының жиынтығы
алады. Күрделі жұмсалымдардың қүрамына:
1) құрылыс-монтаж жұмыстарының шығындары;
2) жабдық, сайман, аспап сатып алу шығындары;
3) өзге күрделі жұмыстар мен шығындар (жобалау-іздестіру, геологиялық-
барлау және бұрғылау жұмыстары, жер учаскелерін кесіп беру және қоныс
аудару бойынша және т.б);
4) жаңа салынып жатқан кәсіпорындар үшін кадрларды даярлауға
жұмсалатын шығындар кіреді.
Күрделі жұмсалымдар мыналардың есебінен қаржыландырылады:
1) шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражаттары;
2) банктердің ұзақ мерзімді кредиттері;
3) халықтың жинақ ақшасы (тұрғын үй құрылысына);
4) бюджеттен қаржы бөлу.
Кәсіпорындардың меншікті қаражаттарының үлесі өсіп келеді, бұл
шаруашылық есеп қаражаттары техникамен қайта жарақтандыру және қайта құруға
арналған және кәсіпорын ұлғаймалы жаңғырту үшін толық жауап береді.
Инвестициялық саясатты қайта құрудың басты мағынасы осында. Ал бюджет
қаражаттары негізінен басым мемлекеттік маңызы бар ірі өндірістік
құрылысты, сондай-ақ әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің құрылысын
қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жөндеуге жұмсалатын шығыстар табиғи тозған және сапалық ескірген
(негізгі капиталдарды ішінара қалпына келтіру және олардың жұмыс
қабілеттілігі жағдайында болуын қолдап отыру үшін) негізгі капиталдарды
жөндеудің арнаулы қоры есебінен жүргізіледі, бұл қор шығындарды
кәсіпорындар мен ұйымдар өнімінің (жұмыстарының, қызметтер көрсетуінің)
өзіндік құнына нормативтер бойынша қоса отырып жасалынады.
Айналым қаражаттарының өсімі кәсіпорындардың меншікті немесе оған
теңестірілген қаражаттары есебінен қаржыландырылады. Олар жетіспеген кезде
негізіңде жаңа кәсіпорындар үшін бюджет қаражаттары бөлінеді немесе кейін
өтелетін кредит беріледі. Бұдан басқа, меншікті айналым қаражаттарының
жетімсіздігін жабуға мақсатты қаржыландырудың қаражаттары бағытталады.
Резервтер жасауға жұмсалатын шығындар қаражаттардың үздіксіз ауыспалы
айналымын және ұлғаймалы ұдайы өндірістің бүкіл процесін, шаруашылықтың
үйлесімдерін сақтаудың, дүлей апаттардан болған ысыраптарды өтеуді
қамтамасыз етудің қажетті шарты болып табылады. Қаржы резервтері ақша
ресурстарын оңтайландыруға, кәсіпорынның шаруашылық қызметі процесінде
пайда болатын уақытша қаржы қиындығын жоюға мүмкіндік береді. Резервтік
капитал шаруашылық жүргізудің түрлі деңгейлерінде жасалады.
Мемлекеттік резервтер — мемлекет жасайтын шикізаттың, материалдардың,
отынның, машиналар мен жабдықтың бірқатар түрлерін, астықтың, азық-түлік
тауарларының, қорғаныс мұқтаждары үшін арналған өнімнің маңызды түрлерінің
босалқы қорлары. Мемлекеттік резсрвтер үнемі қалпына келтіріліп,
толықтырылып отыратын мемлекеттің айрықша орталықтандырылған қорын құрайды.
Мемлекеттік резервтер мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен жасалынады.
3.2. Әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын шығыстар
Мемлекет шығыстарының маңызды бағыты әлеуметтік-мәдени шараларға — оқу-
ағартуға, ақпарттық қызметтер көрсетуге(баспасөз, радио хабарын тарату және
теледидар), мәдениетке, өнерге, денсаулық сақтауға, дене шынықтыру мен
спортқа, мемлекеттік әлеумсттік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыруға
жұмсалатын шығындарды қаржыландыру болып табылады.
Бұл шығыстар ірілендірілген түрде мынадай түрлерге бөлінеді:
1) білім беру және кадрларды кәсіпке даярлау;
2) мәдениет, өнер, спорт және бұқаралық ақпарат қүралдары;
3) денсаулық сақтау;
4) мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмек. Нарықтық
қатынастар жағдайында тұтынудың бұрын қалыптасқан қоғамдық қорлардан
әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын шығыстарды қаржыландырудан бас тарту
болды. Нарық жағдайында еңбек салымына, харакеттің әр түріндегі адамның
мүмкіндіктеріне қарай тұтыну мөлшерінің тура тәуелділігі қалыптасады.
Сондықтан қазіргі жағдайда жеке-дара табыстар адамдардың кәсіпкерлік және
басқа қабілеттіктеріне қарай қалыптасады, сонымен бірге
орталықтандырылмаған қорлар көбейеді, өйткені шаруашылық органдарының
қарамағында олардың жұмысының нәтижелеріне қарай табыстың (пайданың) бір
бөлігі қалады.
Соңғы уақытта слімізде әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландырудың жаңа
қағидаттары енгізілді: әлеуметтік сфераның мекемелері ішінара
қаржыландырудың шаруашылық есеп негіздеріне, сақтандырудың қағидаттарына
көшуде. Білім беру сферасында — бұл кепілдендірілген бюджеттік нормаларға
қосымша білім және кәсіби машық үшін ақылы оқуды қолдану, денсаулық
сақтауда — ақылы медициналық қызмет көрсетуді дамыту.
Білім беруге жұмсалатын шығыстар мектепке дейінгі ұйымдарға, жалпы
білім беретін мектептерге, мектептен тыс ұйымдарға, интернаттық ұйымдарға,
даму мүмкіндіктері шектеулі оқушыларға, тәрбиеленушілерге арналған арнаулы
(түзету) білім беру ұйымдарына, бастауыш кәсіптік білім беру оқу
орындарына, орта кәсіптік білім беру оқу орындарына, жоғары кәсіптік білім
беру орындарына, кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау оқу
орындарына бөлінеді. Аталған барлық шығыстар мемлекет кепілдендіретін
деңгсй бөлігінде бюджет ресурстары есебінен жабылады. Білім беру
мекемелерін қаржыландыру бұл мекемелердің түрлері мен тұрпаты бойынша әр
оқушыға анықталатын мемлекеттік нормативтерге сәйкес жүзеге асырылады.
Қызметкерлер мен өндірістегі басқа кадрларды даярлау және олардың
біліктілігін арттыруға жұмсалатын шығыстар өнімінің (жұмыстардың, қызметтер
көрсетудің) өзіндік құнына кіріктіріледі.
Білім беру мекемелері бюджеттен тыс қаражаттарды және ресурстарды,
соның ішінде валюталық ресурстарды, ақылы оқыту қызметгерін көрсету
есебінен тартады; қаражаттардың бір бөлігін кәсіпорындар мен ұйымдар —
демеушілер береді.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңына сәйкес гранттар және
кредиттер негізінде жоғары білім беруді қаржыландырудың жаңа механизмі
қолданылады: бірінші жағдайда қаражаттар қажетті профилдің мамандарын
даярлау үшін мемлекеттік бюджет есебінен өтеусіз бөлінеді, екіншісінде
оқитындарға келісімшарт негізінде коммерциялық банк құрылымдары тарапынан
ұзақ мерзімді кредит беріледі (банк мекемесі — студент — жоғары оқуы
орындары — Білім және ғылым министрлігі)
Республикалық бюджеттен каржыландырылатын білім беру ұйымдарында жоғары
білімі бар мамандар даярлауға 20092010 оқу жылына арналған мемлекеттік
білім беру тапсырысы
Коды Мамандықтар Мемлекеттік білім беру Оқу жылы ішінде
тобының атауы тапсырысы 1 студентті оқытуға
жұмсалатын
(мың теңгемен)
күндізгі сырттай
оқыту оқыту
1 2 3 4 5
Барлығы 32490 1000
050100 Білім 8075 1000 182,4
050200 Гуманитарлық 750 185,2
ғылымдар
050300 Құқық 230 185,2
050400 Өнер 200 219,9
050500 Әлеуметтік 770 185,2
ғылымдар және
бизнес
050600 Жаратылыстану 1000 185,2
ғылымдары
050700 Техникалық 11015 192,2
ғылымдар және
технологиялар
050800 Ауыл шаруашылығы 1520 188,0
ғылымдары
050900 Қызмет көрсету 950 185,2
051100 Денсаулық сақтау 1000 263,0
және әлеуметтік
қамсыздандыру
(медицина)
051200 Ветеринария 510 188,0
1 2 3 4 5
051300 Денсаулық сақтау 3500 263,0
және әлеуметтік
қамсыздандыру
(медицина)
Мәдениет пен өнерді қаржыландыру кітапханаларды, клубтарды, мәдениет
үйлерін, мұражайлар мен көрмелерді, театрларды, филармонияларды, сазгерлік
ұйымдарды, ансамблдерді, киностудияларды ұстауды қамтиды; олар бюджеттен,
сондай-ақ кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Мәдениет пен шығармашылықтың бірқатар мекемелері
(театрлар, цирктер) шаруашылық есепте тұрады және олар бойынша меншікті
табыстарымен жабылмайтын шығыстардың мөлшерінде бюджеттен демеуқаржының
сомасы белгіленеді.
Бүқаралық ақпарат құралдарын ұстауга жұмсалатын шығыстар мемлекет
құрылтайшысы болып келетін мемлекеттік радио хабарын таратуды, теледидарды,
баспаларды, газет-журналдарды қаржыландыруға бағытталады.
Халыққа арналған бірқатар медициналық қызметтер бұрыннан ақылы жүйеде
көрсетіліп жүргендігі белгілі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы қаңтардың 27-сіндегі № 135
қаулысына орай тегін медициналық кемектің кепілдендірілген көлемі
белгіленген. Денсаулық сақтау ісі жөніндегі агенттік — Рсспубликалық
бюджеттің қаражаттары есебінен, аумақтық денсаулық сақтау органдары —
жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен көрсетілетін медициналық
қызметтерге ақы төлеу жөніндегі уәкілетті органдар болып табылады.
Азаматтарға республикалық бюджеттің есебінен орындалатын тегін
медициналық көмектің кепілдендірілген көлемі:
1) денсаулық сақтау ұйымдарының жолдамасы бойынша ересектер мен
балаларға оңалту көмегін қоса алғанда: хирургиялық, нейрохирургиялық,
уронефрологиялық, психиатриялық, онкологиялық және радиологиялық,
терівенерологиялық, офтальмологиялық, кардиологиялық, акушерлік-
гинскологиялық және зиянды әрі қауіпті өндірістік факторларға байланысты
аурулар, туберкулез, лепра кезінде мамандандырылған медициналық көмек
көрсетуге;
2) ВИЧ-инфекциясын жұқтырған ауруларға медициналық көмек көрсетуге;
3) шұғыл, төтенше жағдайларда пайда болған аурулар кезіндс медициналық
көмек көрсетуге;
4) сот-медициналық сараптамаға бағытталады. Азаматтарға жергілікті
бюджеттің есебінен орындалатын тегін медициналық көмек:
1) алғашқы медициналық-санитарлық көмекті; алғашқы медициналық-
санитарлық көмек көрсету мамандарының жолдамасы бойынша мамандандырылған
амбулаториялық-емханалық ұйымдар жүзеге асыратын консультациялық-
диагностикалық көмекті;
ортодонтикалық көмектен басқа 18 жасқа дейінгі балаларға, жүкті
әйелдерге және тісі катты ауырған науқастарға стоматологиялық көмекті;
18 жасқа дейінгі балаларға физиотерапевтік көмекті;
2) жедел және шұғыл жәрдем көрсетуді;
3) шұғыл көмек көрсетуді;
алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсету мамандарының жолдамасы
бойынша аурулардың барлық түрлері, соның ішінде: онкологиялық,
психоневрологиялық, инфекциялық, офтальмологиялық, хирургиялық,
нейрохирургиялық, ортопедиялық, уронефрологиялық, терапевтік,
травмотологиялық, терівенерологиялық, жүкті әйелдер мен аурулардың
гинекологиялық ауруларына, алкоголизммен және нашақорлықпен, туберкулезбен,
қант диабетімен, тыныс жолы-өкпе ауруларымен ауыратындар бойынша жоспарлы
көмек көрсетуді қоса алғанда, жергілікті деңгейде ересектер мен балаларға
стационарлық медициналық, соның ішінде оңалтушылық көмек көрсетуді;
4) шұғыл, төтенше жағдайларда пайда болған аурулар кезінде медициналық
көмек көрсетуді;
5) ВИЧ-инфекциясын жұқтырған ауруларға медициналық көмек көрсетуді
қамтиды. Әскери қызметшілерге, ішкі істер органдарының, Ұлттық қауіпсіздік
комитетінің, Қазақстан Республикасы ішкі әскерлерінің әскери қызметшілеріне
заңдарда белгіленген тәртіппен тегін медициналық көмек көрсетіледі.
Басқа қалғандарының бәрі ақылы нысанда көрсетілуі тиіс, бұл дұрыс
нарықтық медициналық қызметтер көрсетудің дамуына жеткізеді.
Мемлекеттік денсаулық сақтауды қаржыландырудың көздері мыналар болып
табылады:
ұзақ мерзімді экономикалық нормативтер бойынша бөлінетін республикалық
және жергілікті бюджеттердің қаражаттары;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістерінен аударылатын
аударымдар, министрліктің, ведомстволардың және басқарудың басқа
органдарының мақсатты субсидиялары;
арнаулы бағдарламалар бойынша халықаралық ұйымдардың қаражаттары;
республикалық және жергілікті валюта қорларынан бөлінетін валюталық
қаржы;
жұмыс берушілерге нормативтсрден тыс медициналық және басқа қызметтер
көрсетуді орындағаны үшін және ақылы қызметтер мен шаруашылық қызметтің
басқа түрлерін көрсеткені үшін алынған медициналық мекемелердің
қаражаттары;
ұйымдар мен азаматтардың, соның ішінде басқа мемлекеттердің
қайырымдылық салымдары.
Мемлекеттік денсаулық сақтаудың қаражаттары мыналарға бағытталады:
азаматтарға медициналық көмек көрсетуге;
денсаулық сақтаудың мақсатты кешенді бағдарламаларына;
мемлекеттік денсаулық сақтаудың материалдық-техникалық базасын
дамытуға;
емдеу-профилактикалық және санитарлық-эпидемиологиялық мекемелерді
ұстауға;
медициналық кадрларды даярлауға және олардың біліктілігін арттыруға;
медициналық ғылымды дамытуға және енгізуге;
жұқпалы аурулар эпидемияларын жоюға.
Денешынықтыру мен спортқа жұмсалатын шығыстар мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары, кәсіподақ ұйымдарының қаражаттары, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің кірістері, спорт қоғамдарының меншікті қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Стадиондар мен басқа спорт ғимараттарына жұмсалатын
күрделі жүмсалымдар, спорт ұйымдарының аппаратын ұстау, оқу-жаттығу
жиындары мен жарыстарды өткізуге бөлінетін қаржылар мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырылады. Шығыстардың бір бөлігін ұйымдар — демеушілер,
әдеттегідей, жарнамалық мақсаттарда өтейді.
3.3. Халықты әлеуметік қорғауға жұмсалатын мемлекет шығыстары
Қаржы жүйесінің дербес буыны ретіндегі сақтандыру әдетте ойда болмаған
және төтенше оқиғаға байланысты белгілі бір объектіні сақтандыру мен
әлеуметтік қамсыздандыру (сақтандыру) сияқты екі оқшауланған нысанада іс-
әрекет ететіні белгілі. Сақтандыру мәселесі, медициналықты қоспағанда
әлеуметтік сақтандыру проблемаларымен — халықты әлеуметтік қорғау жүйесімен
тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан Республикасының
азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған жалақы мен
зейнетақының ең төмен мөлшерлеріне, әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік
береді.
Халықты әлеуметтік қорғауга жұмсалатын шығыстар мемлекет шығыстарының
жүйесінде үлкен орын алады. Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында халықты
әлеуметтік қорғау басым бола бастайды және тұтыну тауарлары мен қызметтер
көрсетуге бағаның өсуіне байланысты, сондай-ақ инфляцияның және ақшаның
құнсыздануының нәтижесінде өседі.
Әлеуметтік қорғау деп қоғамдық дамудың нақтылы жағдайларына сәйкес
азаматтарға қалыпты тіршілік әрекетінің кепілдікті деңгейін қамтамасыз
етуге арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттік және басқадай
институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерінің жүйесін айтады. Бұл деңгей
қоғамньщ әлеуметтік-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы ішкі өнімнің
мөлшерлеріне, қордаланған ұлттық байлыққа және оларды бөлудің сипатына,
жүйені іске асыру механизмдерінің жұмыс тиімділігіне байланысты болады.
Әлеуметтік қорғаудың қаржылық тұлғалауы арнаулы ақша қорларын
қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгіштік қатынастарда
көрініп, білінеді, бұл қорлардан халыққа әр түрлі әлеуметтік төлемақылар
жасалынады.
Еңтөмен әлеуметтік төлемақылар мөлшерін есептеудің негізі орта есеппен
жан басына шаққандағы тұтыну бюджетінің мөлшері болып табылады. Бұл үшін
негізгі тамақ өнімдері, киім-кешек, дәрі-дәрмек, отын бойынша, отбасына
қажет қызметтер жиынының ең төмен тұтыну қоржынының құны мен құрамы есептеп
шығарылады. Ең төмен тұтыну бюджетінің мөлшері бағалар деңгейінің
өзгеруімен байланысты мезгіл-мезгіл қайта қаралып тұрады және уәкілетті
орган қайта бекітеді.
Әлеуметгік шығыстар зейнетақы төлеудің Мемлекетгік орталығы, қазіргі
кезде мемлекеттік бюджетке қамтылған Мемлекеттік жинақтаушы зсйнетақы қоры,
әлеуметтік қорлар немесе шаруашылық субъектілерінің тұтыну қорлары арқылы
жүзеге асырылады. Төлемақыларды халықты әлеуметтік қорғау органдары,
шаруашылық субъектілері, өндірістік емес сфера ұйымдары жасап жүргізеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда әлеуметтік сақтандыруды кәсіподақ комитеттері
қадағалап отырады.
Халықты әлеуметтік қорғауға жұмсалатын шығыстар қаржы құжаттарында,
жоспарларда, болжамдарда, есептерде әлеуметтік қамсыздандыру және
әлеуметтік көмекке жұмсалатын шығыстар ретінде қамтып көрсетіледі.
Халықты әлеуметтік қорғау санатына қосылатын ұғымдардың айырмашылықтары
бар.
Әлеуметтік қамсыздандыру қоғамның еңбекке жарамсыз және жұмыс
істемейтін мүшелерін материалдық қолдау жөніндегі қатынастардың кең
спектрін қамтиды. Әлеуметтік қамсыздандырудың нысаны ретінде әлеуметтік
сақтандыру, әлеуметтік жәрдемақылар төлеу және халықтың тұрмысы төмен
жіктеріне "әлеуметтік көмек" деп аталатындар бола алады.
Әлеуметтік сақтандыру өзінің экономикалық табиғаты жағынан адамның
еңбек қызметімен және бұл қызметтің нәтижесіне байланысты болып келетін
тиісті төлемақыларға арналған қорларды қалыптастырумен байланыстырылады.
Яғни әлеуметтік сақтандыру жөніндегі қаражаттар айтарлықтай дәрежеде, өзін-
өзі қаржыландыру қағидасы бойынша, пайдаланушының (сақтанушының) оларды
алуына қарай көп немесе аз уақыт аралығымен жасалынады.
Тұрмысы төмендегілерге әлеуметтік көмек негізінен кедейлік шегінен арғы
халықтың көптеген санаттарына таралады және мемлекет немесе қайырымдылық-
қоғамдық, мақсатты, жеке меншіктегі қорлардың есебінен болатын "қайыр
көрсету" сипаты болады және мақсаты — "кедейлерге қамқор болу".
Сөйтіп, әлеуметтік мұқтаждарды қаржыландыруға арналған қаражаттарды
қалыптастырудың үш әдісін бөліп көрсетуге болады: сақтық, бюджеттік,
қайырымдылық жарналары (қайыр көрсету) әдістері.
Сақтық әдіс әлеуметтік телемақылардың түрлерін қаржыландыру үшін қайта
бөлу арналары бойынша қызмет көлемінен белгілі бір мелшерде аударылатын
қаражаттарды қажет етеді.
Бюджеттік әдіс кезіңде қаражаттар ақша ресурстарының жалпымемлекеттік
қорынан мемлекеттің мүмкіндігімен және әлеуметтік және бюджет саясатының
мақсаттарымен анықталатын деңгейдс бөлінеді.
Қайырымдылық жарналары (қайыр көрсету) әдісі кезінде қаражаттардың
тіркелген мөлшерлері болмайды және арналар бойынша олардың түсуіне қарай
қайырымдылық жарналарын іске асыратын ұйымдар анықтайтын мақсаттарға
жұмсалады.
Әлеуметтік сақтандыру көбінесе зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі,
еңбекке уақытша жарамсыздык, жөнінде жәрдемақылар төлеу, жұмысынан
айырылған кезде әлеуметтік қолдау арқылы іске асырылады.
Зейнетақы — бұл зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтар
заңнамада көрсетілген тәртіппен Зейнстақы төлеу жөніңдегі мемлекеттік
орталықтан, Жинақтаушы зейнетақы қорларынан, ал әскери кызметшілер, ішкі
істер органдарының қызметкерлері үшін тиісті қызметтерді ұстауға көзделген
қаражат есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы.
Жұртқа мәлім, 1998 жылға дейін зейнетақы кәсіпорындардың өз
қызметкерлері үшін аударған жарнасы есебінен төленіп келді. Бірақ жарнадан
жиналатын каражат күндердің күнінде мемлекеттік зейнетақы төлеу үшін қажет
болатын қаражат мөлшеріне жетпей қалуы мүмкін еді. Оның үстіне экономика
дағдарысқа ұрынып, жұмыссыздық етек алған тұста бұл проблема өткір сипат
ала түскен. Осы жайт жаңа зейнетақы жүйесін енгізуге итермелеген ең негізгі
себептердің бірі болды. Ескі, "ынтьшақтастық" зейнетақы жүйесі мұндай
жағдайда зейнетақының іркіліссіз төленуін қамтамасыз ете алмайтыны
түсінікті. "Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы"
1997 жылғы маусымның 27-сіндегі заңның қабылдануымен байланысты зейнетақы
реформасы басталды. Оның мәні - 1997 жылғы дейін өмір сүрген зейнетақымен
қамтамасыз етудің зейнетақы қорларын қалыптастыру кезіндегі ұрпақтардың
ынтымақтастық қағидатынан жеке қорланымдардың қағидатына көшуде болды. Ол
үшін зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық пен кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын барлық заңи тұлғалар мен жеке тұлғалардың әлеуметтік
салық төлеу жолымен қалыптасатын Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
қарастырылды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі кезінде әркім өз табысынан (жалақысынан)
міндетті зейнетақы жарнасын аударады. Осы көздің есебінен жинақтаушы
зейнетақы қорлары салымшыларының зейнетақы қорланымдарды қалыптасады. Ұстау
және жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарын төлеу
мына мөлшерлемелер бойынша жүзеге асырылады: жалдамалы қызметкерлердің
еңбегін пайдаланатын заңи тұлғалар, сондай-ақ жеке кәсіпкерлер, адвокаттар
мен жеке нотариустар ай сайынғы ақша немесе натуралдық нысандағы табысынан
(жұмыс берушінің материалдық, әлеуметтік игіліктер немесе басқадай
материалдық пайда түріндегі табыстарын қоса) он пайыз мөлшерінде жарна
аударады. Міндетгі зейнетақы жарналарын есептеуге алынатын ай сайынғы табыс
ең төменгі айлық жалақының жетпіс бес еселік мөлшерінен аспауы тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына аударылатын міндетті зейнетақы жарналары
Салық кодексінің 144 бабының 1), 3), 8), 10), 11), 15), 16), 17), 23), 25),
26), 27), 29), 31), 34) тармақшаларында және 316 бабының 1 тармағының 4),
5) тармақшаларында белгіленген төлемдерден ұсталынбайды. Кейін зейнетақы
төлемдері мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорларындағы әркімнің жеке зейнетақы шотынан төленеді. Сондықтан
зейнетақының мөлшеріне бюджеттің жай-күйі, қанша адамның жұмыспен қамтылып,
қаншасы жұмыссыз жүргені әсер етепейді.
Салымшылар немесе жұмыс берушілер міндетті зейнетақы жарналарына
қосымша ретіңде ерікті зейнетақы жарналарын төлей алады, олардың мөлшері
шектелінбейді, жарналар бірақ рет немесе дүркін-дүркін, ұдайы немесе
тұрақсыз, қолма-қол ақшамен немесе аудару жолымен (қолма-қолсыз ақшамен)
төленеді.
Зейңетақы төлемдері салымшының таңдауы бойынша Мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қорына немесе Мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қорларына бағытталады, салымшыға
зейнетақы келісім шартының негізінде жеке зейнетақы шоты және жекеше
нөмір — әлеуметтік жеке код (ӘЖК) ашылады.
Қазақстанда 16 жинақтаушы зейнетақы қоры бар. Егер 30 жылдан бері жұмыс
істеп келе жатқан Чилидегі зейнетақы жүйесі экономикалық белсенді саналатын
азаматтарының тек 30 пайызын ғана қамти алса, Қазақстанда 5-6 жылдың ішінде
9 миллионға жуық адам әлеуметтік жеке код туралы куәлік алып отыр. 15
миллион тұрғындары бар ел үшін бұл үлкен жетістік. Солардың 6,3 миллионға
жуығы салымшылар қатарына тартылған, яғни бұл еңбекке жарамды республика
тұрғындарының 80 пайызының өз шоттары барын дәлелдейді.
Салымшылардың қордаланған жарналарын зейнетақы қорлары уәкілетті банк
(кастодиан) арқылы Зейнетақы активтерін басқару жөніндегі ұйымға (ЗАБҮ)
береді, ол қаражаттарды бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне және
басқа каржы тетіктеріне орналастырады. Орналастыру кезінде алынған табыс
инвестициялық кіріс деп аталады, ол салымшылардың жеке шоттары бойынша
қордаланған қаражаттардың сомасына сәйкес бөлінеді; инвестициялык, кіріс
қорланудың ұлғаюын және оның инфляциядан қорғалуын қамтамасыз етеді.
"Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңға
сәйкес Орталықтан зейнстақы төлемдері еркектер 63 жасқа толғанда, әйелдер
58 жасқа толғанда және еркектерге кеміндс 25 жыл еңбек өтілі болғанда,
әйелдерге — 20 жыл еңбек өтілі болғанда тағайындалады.
Толық емес көлемдегі жасына байланысты зейнетақы төлемдері азаматтарға
олардың нақты еңбек өтілінің болуына қарай Орталықтан толық көлемінде
зейнетақы төлемдерін алу құқығы болмаған жағдайда тағайындалады.
Төтенше және барынша радиациялық қатерлі өңірлерде 1949 жылғы 29
тамыздан 1963 жылғы 5 шілдеге дейін кемінде 10 жыл тұрған азаматтар "Семей
ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың садцарынан зардап шеккен
азаматтарды әлеуметгік қорғау туралы" Қазақстан Республикасының заңына
сәйксс еркектер — жалпы еңбек өтілі 25 жылдан кем болмаған жағдайда 50
жасқа жеткенде; әйелдер жалпы өтілі — 20 жылдан кем болмаған жағдайда 45
жасқа жеткенде зейнетақы тағайындалуына құқылы.
5 және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген
әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнстақы алуға
құқылы, аталған зейнетақы жасы 1998 жылғы 1 шілдеден бастап жыл сайын 6
айға өсіп отырады. Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға сәйкес,
зейнетақы орташа айлық кірістің 60 пайызы есебінен жүргізіледі жәнс жұмыста
болған үзілістерге қарамастан, қатарынан кез келген 3 жыл жұмыс үшін орташа
айлық табыс негізге алына отырып, 1995 жылғы қаңтардың бірінен бастап
жүзеге асырылып келеді. 1998 жылғы қаңтардың 1-іне дейін қажетті еңбек
өтілінен тыс жұмыс істеген әрбір толық жыл үшін зейнетақы төлемдерінің
мөлшері 1 пайызға өсіріледі, бірақ ол зейнетақыны есептеу үшін ескерілетін
табыстың, 75 пайызынан аспауы тиіс.
Зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табысқа еңбекке ақы төлеудің
барлық түрлері және тізбесін Үкімет белгілейтін өзге де табыстар
енгізіледі. Зейнетақы төлемдсрін есептеу үшін 3 жылғы жұмыс ішіндегі табыс
қатарынан 36 күнтізбслік айдағы жұмыс ішіндегі табыстың жалпы сомасын отыз
алтыға бөлу арқылы анықталады және орташа айлық жалақы шығарылады. Алайда
зейнетақыны есептеугс қажет табыс тиісті жылға арналған республикалық
бюджет туралы заңмен белгіленген 15 еселенген айлық есептік көрсеткіштен
аспауы тиіс. 1998 жылғы қаңтардың 1-іне дейін тағайындалған зейнетақы
төлемдерінің ең жоғары мөлшері тиісті жылға арналған республикалық бюджет
туралы заңмен белгіленгсн 25 еселенген айлық есептік көрсеткіштің 75
пайызынан аспауы тиіс. Бұған өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің,
лауазымдар мен көрсеткіштердің Үкімет бекіткен № 1 Тізімдегі 1998 жылғы
қаңтардын, 1-іне дейін зейнетақы тағайындалған адамдар жатпайды.
2002-2003 жылдары Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан
төленетін зейнетақылар мөлшсрі көтерілді, енді оның ең төменгі мөлшері 5800
теңгені құрайды.
Азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету негізінен "Қазақстан
Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" Заңымен (1998 жылғы 20
тамыз, №136-1) жүзеге асырылады. Алайда, зейнетақы заңдылығы 2002 жылдың
желтоқсан айынан қазіргі кезге дейін айтарлықтай өзгерістерге ұшырады.
Сондықтан Үкімет 2003 жылдың 4 шілдедегі қаулысымен "Міндетті зейнетақы
салымдарынан құрылған жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ерікті кәсіби
зейнетақы салымдарынан зейнетақы төлеудің ережесін" бекітті. Барлық ЖЗҚ-
дағы салымдардың сақталуына мемлекет тарапынан кепілдік зейнетақы төлеу
кезінде инфляция деңгейі ескеріле отырып беріліп отыр.
Сонымен қатар, Үкімет мамандықтары бойынша анықтап белгілегендерге
жұмыс берушілер тарапынан еркін кәсіби салымдар салу еңгізіліп отыр.
Осындай зейнетақы салымдарынан жинақталған қордан жасы 50-ге келгендс жиған
қаржысын алуға мүмкіндік туады. Сол сияқты, егер азамат 55 жасқа дейін
міндетті жинақтаушы зейнетақы қорына өмірінің сонына дейін жететін ең
төменгі төлем деңгейін жинап үлгерсе, зейнет демалысына шығуына мүмкіндігі
бар. Бұл жағдайда зейнетақы төлемдері аталмыш азаматтардың зейнетақы
салымдарын сақтық ұйымдарына өзімен келісім негізінде аударылатын болады.
Осылайша отандық зейнетақы жүйесі біртіндеп дамып келеді. Зейнетақы
активтері өсіп отыр. Бірақ, осы жиналған қаржыларды сақтаудың өзі үлкен
мәселе тудырып отыр. Ұлттык банк пен Үкімет жинақтарды валюталық
тәуекелдіктен қорғаудың жолын қарастыруда.
Жалпы, 2009 жылдың 1 желтоқсанындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz