Мақал-мәтелдердің зерттелуі және құрылымдық сипаты, басқа тілдерге аударылуы
1. МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. ҚАЗАҚ МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРІНІҢ ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНЕ АУДАРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ҚОСЫМША
2. ҚАЗАҚ МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРІНІҢ ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНЕ АУДАРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ҚОСЫМША
Тақырыптың өзектілігі. Егеменді еліміздің халқаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мәртебе алуына байланысты мемлекеттік тіліміздің аудармада, оның ішінде әдеби көркем аудармада, сонымен қатар халқаралық қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылуы жылдан жылға артуда. Осы шет тілдерін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер-фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Оның себебін тілдің фразеологиялық, паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала отырып аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға, сәтсіздіктерге ұшыратуы мүмкін. Сондықтан, мақал-мәтелдердің тілларалық семантикасын салғастыра зерттей отырып, ондағы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық мәнділіктер мен заңдылықтарды және этностық ерекшеліктерді, сондай-ақ ұлт,тіл, мәдениет және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер қатарына жатады. Мақал-мәтелдер-сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ ұстауға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдер қоғам өміріндегі әлеуметтік құбылыстарды,адам мінезін, табиғат пен тіршілік сырын, оның қайшылығын таныта отырып, адамға терең ғибрат берген.
Қазақ мақал-мәтелдерін бір кезде Плотников, Васильев, Катанов, Пантусов, Катаринский, Алекторов, Диваев сияқты көптеген ғалымдар жинап, бастырған [1, 64].
Мақал-мәтелдердің қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады [1, 66]
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың көзқарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдык-мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады. Сондай-ақ, автор құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, “all is well that ends well” (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі жақсы), “Арреаrances аге dесерtіvе” (сөзбе-сөз ауд.: келбет — алдамшы), “Better late than nеvег” (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді ,оралымдарды фразеологиядан тыс, “фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар” аясында қарастырды [2, 66]
Мақал-мәтелдер қоғам өміріндегі әлеуметтік құбылыстарды,адам мінезін, табиғат пен тіршілік сырын, оның қайшылығын таныта отырып, адамға терең ғибрат берген.
Қазақ мақал-мәтелдерін бір кезде Плотников, Васильев, Катанов, Пантусов, Катаринский, Алекторов, Диваев сияқты көптеген ғалымдар жинап, бастырған [1, 64].
Мақал-мәтелдердің қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады [1, 66]
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың көзқарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдык-мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады. Сондай-ақ, автор құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, “all is well that ends well” (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі жақсы), “Арреаrances аге dесерtіvе” (сөзбе-сөз ауд.: келбет — алдамшы), “Better late than nеvег” (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді ,оралымдарды фразеологиядан тыс, “фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар” аясында қарастырды [2, 66]
1.Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы: -Алматы. Ана тілі, 1991. -288б.
2. Арғынгазина Ш.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты// - Алматы, 2004.-324б.
3. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1985. -409б.
4. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 199». -117б.
5 Ибрагимов Ш. Мақал-мәтелдер. – Алмты, 1974. -104б.
6 Алтансарин Ы. Қырғыз хрестоматиясы. –Орынбор, 1879. -111б.
7. Алтынсарин И. Киргизская хрестоматия. Издание второе, исправленное и дополненное. – Оренбург, 1906. -148с.
8. Васильев А. Пословицы и поговорки. – Оренбург,1892.-114с.
9. Катаринский В. Киргизские пословицы, - Семипалатинск,1898.-155с.
10. Катаринский В. Памятная книжка Тургайской области. –Оренбург, -1899. -158б.
11.Плотников Ф. Киргизские пословицы и поговорки. – Омск,1890. -269с.
12. Мелиоранский. Сборник киргизских пословиц и поговорок. –Оренбург, 1893. -378c.
13.Диваев Ә. Қазақ мақалдары. – Ташкент, 1927.-243б.
14.Пантусов Н.Н. Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде Семиреченской области.–Казань, 1900. -227с.
15.Ысқақов М. Қазақ мақал-мәтелдері. –Қазан, 1914. -246б.
16.Байтұрсынов А. Мың бір мақал. Жиырма үш жоқтау. –Алматы,1993,-224б.
17. Тұрманжанов Ө.Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. –Алматы,1986.-176б.
18. Шалабаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихы. -Алматы, 1948. -249б.
19. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы,1958. -184б.
20. Cәрсенбаев Р. Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері. АКД. –Алматы, 1961. -236б.
21. Нұрмаханов А. Радлов В.В еңбектеріндегі түркі мақал-мәтелдерінің лексика-грамматикалық сипаты. – Алматы, 1994. -175б.
22. Морозова Л.А. Художественные формы пословиц// Вопросы жанров русского фольклора. -М.: Издательство Московского Университета, 1972.
-135с.
23. Book of Proverbs in the old Testament. – Veniece, 1426. -443p.
24. Desiderius Erasmus. Chiliades. – Veniece, 1508. -356p.
25. Thomas Draxe. Bibliotheca Scholastica Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious Proverbs. – London, 1612. -546p.
26. Clarke J. Paroemiologia Anglo-Latina. – London, 1639. -232p.
27. Herbert G. Outlandish Proverbs. – London, 1640. -253p.
28. Howell J. Proverbs. – London, 1659.
29. Ray J. English Proverbs. – London, 1670.
30. Швыдкоя Л.И. Синонимия пословиц и афоризмов в английском языке. – Москва, 1980. 212с.
31. Кунин А.В. Английская фразеология. – Москва: Высшая школа, 1970. -142c.
32. Баймаханова Т., Өтешева Н., Байтөлеева Н. Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском языках. – Алматы: Мектеп, 1988. 160с.
33. С. Г. Ахметова. Словарь английских пословиц, поговорок, фразеологических единиц и способов их передачи. -Алматы: “Mектеп”, 2009, -224 с.
34. Райтдаун Р. Толковый словарь английских пословиц. – Санкт-Петербург, 1997. 342с.
34. Ақбердиева Б. Лексико-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: канд.дисс. -Алматы, 2001.-114б.
35. Виноградов В.В. Избранные труды: лексикология и лексикография. – М.: Наука, 1977. -133c.
36.Ефимов А.И. О языке художественных произведении. – М., 1954. -182c.
37. Шанский И.М. Фразеология современного русского народа. 2-е изд., исп.и доп. Учебное пособие для студентов фил.фак. – М.: Высшая школа, 1969. -182 с.
38. Булаховский Л.А. Введение в языкознание. ч.2. – Москва, 1954. -154с.
39. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь. –М.: 1967,1984.
40. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. – Москва: Высшая школа, 1986. -325с.
41. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1963. -213с.
42. Пермяков Г.Л. Паремиологический сборник. Пословица: Загадка (структура, смысл, текст) –М.: Наука, 1978.-238с.
43. Фразеология және мақал-мәтелдер// Қазақ тілі мен әдебиеті: -2001, -№8,
-155б.
44. Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы: Мектеп, 1976. -246б.
45. Большая советская энциклопедия. – М.: Советская энциклопедия. Москва, 1972. -243c.
46. Байтұрсынов А. Шығармалар жинағы. – Алматы, 1989. -321б.
47. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. -352б.
48. Тұрманжанұлы Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. – Алматы: Ана-тілі, 1993.
-176б.
49. Архангельский В.Л. Устойчивые фразы в современном русском языке: Основы теории устойчивых фраз и проблемы общей фразеологии. – Ростов-на-Дон, 1964. -315с.
50. Нұрмаханов А. Фразеологизмдердің кейбір теориялық мәселелері. Ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 1999. -386б.
51. Encyclopedia Britanica. – London, 1946. – 564p.
52. The Cambridge Encyclopedia of the English Language. Edition by David Crystal. – Cambridge, 1958. -390p.
53. Lord John Bakon. Proverbs. – London, 1969. -342p.
54. David Murison, Scots Saws: From the folk – wisdom of Scotland. Mercat, 1981. -136p.
55. Lord John Russel. Quarterly Review. – London, 1850. -217p.
56. Cervantes. Don Quixote. – London, 1605. -321p.
57. James Howell. Lexicon, Proverbs. – Venice, 1594. -423p.
58. Fuller Thomas. The Worthies of England. – London, 1662. -220p.
59. Robert South. Sermons. – Venice, 1692. -436p.
60. William Penn. Advice to his children. – London, 1699. -153p.
61.Кунин А. В. Курс фразеологии современного английского языка. – Москва: Высшая школа, 1986. -325c.
62. Әлімбев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. – Алматы, 1967. -327б.
63.АхметоваС.Г.Словарь английских пословиц, поговорок, фразеологических единиц и способов их передачи. -Алматы: “Mектеп”, 2009, -224 с.
64. Баймаханова Т., Өтешева Н., Байтөлеева Н. Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском языках. – Алматы: Мектеп, 1988. 160с.
65. Linda and Roger Flavell. Dictionary of proverbs and their Origins. – London, 2000. -186p
66. Аққозин М. Қазақ мақал-мәтелдері. – Казахские пословицы и поговорки/ Құрастырған және аударған М. Аққозин. – Алматы, 2004. -212б.
67. Садырбаев С. Образцы казахской народной литературы: Тексты и переводы. – Алматы: Білім, 2004. -240c.
68. Гродеков Н. И. Киргизы и Каракиргизы Сыр-Дарьинской области. – Ташкент, 1889. 218с.
69. Бельгер Г. Ода переводу. Литературнр-критические статьи, исследования, эссе о проблемах художественного перевода. – Алматы, 2005. -418с.
70. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. -228б.
71. Ray. English Proverbs. – London, 1670. -174p.
72. Tony Castle. Traditional Christian Names. – London, 1999. -476p.
73. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984. -125б.
Сөздіктер тізімі
74. Новый большой англо-русский словарь. Под общ. Ред. Ю.Д.Апресяна.
-М.: Русский язык, 2000. Т.1.
75. Новый большой англо-русский словарь. Под общ. Ред. Ю.Д.Апресяна.
-М.: Русский язык, 2000. Т.2.
76. Новый большой англо-русский словарь. Под общ. Ред. Ю.Д.Апресяна.
-М.: Русский язык, 2000. Т.3.
77. Longman Dictionary of English Language and Culture. Harlow: Addison Wesley Longmans Limited, 1992. 1555p.
78. Русско-казахский словарь. 1, 2 том. – Алматы: Арыс, 2007. -640с.
79. Казахско- русский словарь. Под ред. Р.Г. Сыздыковой, К.Ш. Хусаина. – Алматы: Дайк-Пресс. 2008. -962с.
2. Арғынгазина Ш.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты// - Алматы, 2004.-324б.
3. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1985. -409б.
4. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 199». -117б.
5 Ибрагимов Ш. Мақал-мәтелдер. – Алмты, 1974. -104б.
6 Алтансарин Ы. Қырғыз хрестоматиясы. –Орынбор, 1879. -111б.
7. Алтынсарин И. Киргизская хрестоматия. Издание второе, исправленное и дополненное. – Оренбург, 1906. -148с.
8. Васильев А. Пословицы и поговорки. – Оренбург,1892.-114с.
9. Катаринский В. Киргизские пословицы, - Семипалатинск,1898.-155с.
10. Катаринский В. Памятная книжка Тургайской области. –Оренбург, -1899. -158б.
11.Плотников Ф. Киргизские пословицы и поговорки. – Омск,1890. -269с.
12. Мелиоранский. Сборник киргизских пословиц и поговорок. –Оренбург, 1893. -378c.
13.Диваев Ә. Қазақ мақалдары. – Ташкент, 1927.-243б.
14.Пантусов Н.Н. Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде Семиреченской области.–Казань, 1900. -227с.
15.Ысқақов М. Қазақ мақал-мәтелдері. –Қазан, 1914. -246б.
16.Байтұрсынов А. Мың бір мақал. Жиырма үш жоқтау. –Алматы,1993,-224б.
17. Тұрманжанов Ө.Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. –Алматы,1986.-176б.
18. Шалабаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихы. -Алматы, 1948. -249б.
19. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы,1958. -184б.
20. Cәрсенбаев Р. Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері. АКД. –Алматы, 1961. -236б.
21. Нұрмаханов А. Радлов В.В еңбектеріндегі түркі мақал-мәтелдерінің лексика-грамматикалық сипаты. – Алматы, 1994. -175б.
22. Морозова Л.А. Художественные формы пословиц// Вопросы жанров русского фольклора. -М.: Издательство Московского Университета, 1972.
-135с.
23. Book of Proverbs in the old Testament. – Veniece, 1426. -443p.
24. Desiderius Erasmus. Chiliades. – Veniece, 1508. -356p.
25. Thomas Draxe. Bibliotheca Scholastica Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious Proverbs. – London, 1612. -546p.
26. Clarke J. Paroemiologia Anglo-Latina. – London, 1639. -232p.
27. Herbert G. Outlandish Proverbs. – London, 1640. -253p.
28. Howell J. Proverbs. – London, 1659.
29. Ray J. English Proverbs. – London, 1670.
30. Швыдкоя Л.И. Синонимия пословиц и афоризмов в английском языке. – Москва, 1980. 212с.
31. Кунин А.В. Английская фразеология. – Москва: Высшая школа, 1970. -142c.
32. Баймаханова Т., Өтешева Н., Байтөлеева Н. Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском языках. – Алматы: Мектеп, 1988. 160с.
33. С. Г. Ахметова. Словарь английских пословиц, поговорок, фразеологических единиц и способов их передачи. -Алматы: “Mектеп”, 2009, -224 с.
34. Райтдаун Р. Толковый словарь английских пословиц. – Санкт-Петербург, 1997. 342с.
34. Ақбердиева Б. Лексико-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: канд.дисс. -Алматы, 2001.-114б.
35. Виноградов В.В. Избранные труды: лексикология и лексикография. – М.: Наука, 1977. -133c.
36.Ефимов А.И. О языке художественных произведении. – М., 1954. -182c.
37. Шанский И.М. Фразеология современного русского народа. 2-е изд., исп.и доп. Учебное пособие для студентов фил.фак. – М.: Высшая школа, 1969. -182 с.
38. Булаховский Л.А. Введение в языкознание. ч.2. – Москва, 1954. -154с.
39. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь. –М.: 1967,1984.
40. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. – Москва: Высшая школа, 1986. -325с.
41. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1963. -213с.
42. Пермяков Г.Л. Паремиологический сборник. Пословица: Загадка (структура, смысл, текст) –М.: Наука, 1978.-238с.
43. Фразеология және мақал-мәтелдер// Қазақ тілі мен әдебиеті: -2001, -№8,
-155б.
44. Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы: Мектеп, 1976. -246б.
45. Большая советская энциклопедия. – М.: Советская энциклопедия. Москва, 1972. -243c.
46. Байтұрсынов А. Шығармалар жинағы. – Алматы, 1989. -321б.
47. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. -352б.
48. Тұрманжанұлы Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. – Алматы: Ана-тілі, 1993.
-176б.
49. Архангельский В.Л. Устойчивые фразы в современном русском языке: Основы теории устойчивых фраз и проблемы общей фразеологии. – Ростов-на-Дон, 1964. -315с.
50. Нұрмаханов А. Фразеологизмдердің кейбір теориялық мәселелері. Ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 1999. -386б.
51. Encyclopedia Britanica. – London, 1946. – 564p.
52. The Cambridge Encyclopedia of the English Language. Edition by David Crystal. – Cambridge, 1958. -390p.
53. Lord John Bakon. Proverbs. – London, 1969. -342p.
54. David Murison, Scots Saws: From the folk – wisdom of Scotland. Mercat, 1981. -136p.
55. Lord John Russel. Quarterly Review. – London, 1850. -217p.
56. Cervantes. Don Quixote. – London, 1605. -321p.
57. James Howell. Lexicon, Proverbs. – Venice, 1594. -423p.
58. Fuller Thomas. The Worthies of England. – London, 1662. -220p.
59. Robert South. Sermons. – Venice, 1692. -436p.
60. William Penn. Advice to his children. – London, 1699. -153p.
61.Кунин А. В. Курс фразеологии современного английского языка. – Москва: Высшая школа, 1986. -325c.
62. Әлімбев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. – Алматы, 1967. -327б.
63.АхметоваС.Г.Словарь английских пословиц, поговорок, фразеологических единиц и способов их передачи. -Алматы: “Mектеп”, 2009, -224 с.
64. Баймаханова Т., Өтешева Н., Байтөлеева Н. Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском языках. – Алматы: Мектеп, 1988. 160с.
65. Linda and Roger Flavell. Dictionary of proverbs and their Origins. – London, 2000. -186p
66. Аққозин М. Қазақ мақал-мәтелдері. – Казахские пословицы и поговорки/ Құрастырған және аударған М. Аққозин. – Алматы, 2004. -212б.
67. Садырбаев С. Образцы казахской народной литературы: Тексты и переводы. – Алматы: Білім, 2004. -240c.
68. Гродеков Н. И. Киргизы и Каракиргизы Сыр-Дарьинской области. – Ташкент, 1889. 218с.
69. Бельгер Г. Ода переводу. Литературнр-критические статьи, исследования, эссе о проблемах художественного перевода. – Алматы, 2005. -418с.
70. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. -228б.
71. Ray. English Proverbs. – London, 1670. -174p.
72. Tony Castle. Traditional Christian Names. – London, 1999. -476p.
73. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984. -125б.
Сөздіктер тізімі
74. Новый большой англо-русский словарь. Под общ. Ред. Ю.Д.Апресяна.
-М.: Русский язык, 2000. Т.1.
75. Новый большой англо-русский словарь. Под общ. Ред. Ю.Д.Апресяна.
-М.: Русский язык, 2000. Т.2.
76. Новый большой англо-русский словарь. Под общ. Ред. Ю.Д.Апресяна.
-М.: Русский язык, 2000. Т.3.
77. Longman Dictionary of English Language and Culture. Harlow: Addison Wesley Longmans Limited, 1992. 1555p.
78. Русско-казахский словарь. 1, 2 том. – Алматы: Арыс, 2007. -640с.
79. Казахско- русский словарь. Под ред. Р.Г. Сыздыковой, К.Ш. Хусаина. – Алматы: Дайк-Пресс. 2008. -962с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНЕ
АУДАРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8 0
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ҚОСЫМША
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Егеменді еліміздің халқаралық қатынастар
субъектісі болуына және қазақ тілінің мәртебе алуына байланысты мемлекеттік
тіліміздің аудармада, оның ішінде әдеби көркем аудармада, сонымен қатар
халқаралық қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылуы жылдан жылға
артуда. Осы шет тілдерін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық
туғызатын тілдік бірліктер-фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Оның себебін
тілдің фразеологиялық, паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің
ұлттық сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік
бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар
мәнін негізге ала отырып аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға,
сәтсіздіктерге ұшыратуы мүмкін. Сондықтан, мақал-мәтелдердің тілларалық
семантикасын салғастыра зерттей отырып, ондағы жалпы адамзаттық,
жалпыхалықтық мәнділіктер мен заңдылықтарды және этностық ерекшеліктерді,
сондай-ақ ұлт,тіл, мәдениет және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау
да аса өзекті мәселелер қатарына жатады. Мақал-мәтелдер-сөздік құрамның
халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды
бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да
нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір
шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп
қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін
сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп,
жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ
ұстауға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдер қоғам өміріндегі әлеуметтік құбылыстарды,адам мінезін,
табиғат пен тіршілік сырын, оның қайшылығын таныта отырып, адамға терең
ғибрат берген.
Қазақ мақал-мәтелдерін бір кезде Плотников, Васильев, Катанов,
Пантусов, Катаринский, Алекторов, Диваев сияқты көптеген ғалымдар жинап,
бастырған [1, 64].
Мақал-мәтелдердің қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас
бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған,
олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен
жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес
қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М.
Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев
т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі
деген ғылыми негіздемелер ұсынады [1, 66]
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті
тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзқарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдык-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады. Сондай-ақ, автор
құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, “all
is well that ends well” (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі жақсы),
“Арреаrances аге dесерtіvе” (сөзбе-сөз ауд.: келбет — алдамшы), “Better
late than nеvег” (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді ,оралымдарды
фразеологиядан тыс, “фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар” аясында
қарастырды [2, 66]
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар
- Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев,
М.А. Филипповская, А.Н. Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология
саласынан тыс қарайтын ғалымдардың көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің
зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы бағыттағы көлемді зерттеулерімен
танымал ғалым Н.Н. Амосова “мақал-мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға
болмайды, олар мазмұны жағынан да, сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да
фразеологиялық бірліктердің белгілеріне жауап бермейді” деген пікір ұсынады
[2, 78]
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек
сіңірген ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар
тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін
ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологизмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді
[2, 78].
Ұлттық болмысымызды танытатын бай мұраларымыздың бірі -мақал-мәтелдерді
жан-жақты зерттеп, танып-білуге, олардың мән-маңызын бағалауға бағытталған
терең зерттеулердің өзектілігі даусыз. Ұлтымыздың мәдени дүниесін танытатын
мақал-мәтелдердің тілдік табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрде жаңа
бағыттағы зерттеу жұмысын жүргізудің қажеттігі қазіргі таңдағы тіл және
аударма әлемінің мақсат-мұраты — тілдік құбылыстардың сырын тану жолында
күрделі де кешенді үрдісті дамытумен тығыз байланысты.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ, орыс, ағылшын
тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу нысанына
қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, мақал-мәтелдердің тілдік табиғаты,
олардың басқа тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері
А. Байтұрсынов, I. Кеңесбаев, Ө.Айтбаев, Ә. Қоңыратбаев,С. Нұрышев, Ғ.
Мұсабаев, М.Ғабдуллин, Ғ.Тұрабаева,т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы
және орыс тіл білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н.
М. Шанский, Г. Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт,
ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен
белгілі. Ағылшын тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз
байланысты тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі
зерттеген ғалымдар — Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А.
Тэйлер, Г.Л. Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер болды.
Магистрлік жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
қазақ, орыс, ағылшын мақал-мәтелдерін салыстыра зерттей отырып, олардың
мазмұн межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Қазақ мақал-
мәтелдерінің орыс, ағылшын тілдеріндегі аудармаларын салыстыру. Аталған
тілдік бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен
ерекшеліктерін және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге мақал-мәтелдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде
қазақ мақал-мәтелдерінің құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын
тетіктерді анықтау және олардың өзге тілдерде берілу тәсілдерін көрсету
болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін жұмыста мынадай нақты
міндеттерді шешу көзделеді:
- мақал-мәтелдердің қазақ фольклорында зерттелу жайын сипаттау;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатынасын қөрсету;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- мақал-мәтелдер мен нақыл сөздердің арақатынасын айқындау;
- зерттеу жұмысына тіреу болатын теориялық әдістемелік қағидаларды
айқындау және негіздеу;
- мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір
тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
- қазақ мақал-мәтелдерінің орыс, ағылшын тілдеріндегі аудармалары және
баламаларымен салыстыру.Оларды зерттеп талдау жасау.
Магистрлік жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы
жағынан әртектес тілдер топтарына жататын қазақ,орыс,ағылшын тілдеріндегі
мақал-мәтелдер салғастырмалы негізде алғаш рет арнайы зерттеліп, олардың
қолданыс аясы, тақырыптық топтары айқындалды. Туыс емес үш тіл тұрақты
бірліктерінің мазмұн-межесі бір-бірімен салғастырыла зерттелді.
Мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасуы
тұрғысынан өзара айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілді әрі көркем
бейнелер жүйесінде орын алатын сәйкестіктері және олардың себеп-салдары
анықталды. Жұмыста рухани және материалдық мәдениеті әр басқа үш ұлт
танымындағы мақал-мәтелдер талданып ондағы ерекшеліктер айқындалды.
Магистрлік жұмыстың теориялық және методологиялық негізі. Зерттеудің
теориялық және методологиялық негізі Қазақстан және сырт елдер ғалымдарының
көркем әдебиет пен аударматанудың теориялық және методологиялық мәселелері
туралы еңбектеріне негізделеді. Зерттеу нысаны болып отырған мәселе алуан
қырлы,көп салалы. Соған орай жұмыста мақал-мәтелдердің берілу тәсілдерімен
қатар, оларды жеке ғылыми тұрғыда зерттеу әдістері мен тіл білімінің
зерттеу принциптері де қолданылады. Негізінен аударматану ғылымындағы
салыстырмалы зерттеу әдісі басшылыққа алынып, жүйелі зерттеу талаптары мен
мағыналық-құрылымдық талдау өлшемдері ескеріледі.
Зерттеу материалы ретінде қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер
кітабы мен сөздіктері (С.Сейфуллин. П.Мелиоранский, В.Радлов,
Ә.Диваев,Лютш, Маковецкий, Н.И.Гродеков С.Г.Ахметова, А.Байтұрсынов,
К.Аханов Ө. Тұрманжанұлы т.б) пайдаланылды.
Аударма мәселесінің теориялық-ой пікір қадамының әжептеуір ілгері
басқандығын, оның жылдан-жылға мәнді мағыналы жаңалықтармен өрістеп келе
жатқандығын айта отырып, аударма теориясы ғылымының бір саласы болып әлі
жетілмегендігін, әлі төл күйінде, әрі кеткенде қалыптасып, есею күйінде
ғана екендігін білгеніміз мақұл. Солай болғандықтан да аударма теориясы өзі
қамтырлық ауқымды мол мәселелерге қарыштай алмай келеді. Дегенмен, бұл
мәселе қарастырылып, қазіргі таңда көркем аударма негізгі кәсіптердің
біріне айналып даму үстінде.
1. МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.1 Мақал-мәтелдердің зерттелуі
Мақал-мәтелдер – cөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді,
қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұтымды жеткізетін, қысқа әрі нұсқа тұжырым жасайтын, мән-
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүйюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға т.б үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік,
мақтаншақтық тәрізді нашар қасиеттерден бойын аулақ ұстауға тәрбиелеген.
Бұл жөнінде көрнекті ғалым Ш.Уәлиханов Тәуір деген әрбір би мен төре
мақалдап сөйлеуді сүйеді жіне қатардағы қазақтармен сөйлескенде, тіпті кез-
келген сөзінде оны көп қолданады, - десе [3, 185], Х. Досмұхамедұлы
Қазақтың мақал-мәтелдері ағыл-тегіл көптігімен және өткірлігімен
ерекшеленеді. Ойды әдіптемей, мақал-мәтелді араластырмай, ақыл-нақылды
қоспай, күлтелемей сөйлейтін қазақ кем де кем болған десек, артық кетпеген
болар едік. Азды көпті шешен сөйлейтін кез-келген қазақ өз сөзінде мақал-
мәтелге жүгінуге тырысқан, билер мен ел ішіндегі ділмарлардың сөздері
халықтық мақалдар мен мәтелдерге тұнып тұратын, - деп жоғарыда айтылған
ойды қолдай келе, басқа халықтармен салыстыра қарағанда, ерекше көзге
түсетін қазақ табиғатына тән, танымал қасиетті атап көрсетеді [4, 28].
Демек, ел мен елді татуластыру, өріс-қоныс жер дауы, жесір дауы және т.б
билік-төрелік келісімдерде сөздің дәлелді, қисындылығымен қатар, тапқыр да
тартымды болуына үлкен мән берген халық билері үкім сөздерінде, екі жақтың
даулары мен ұтымды жауаптарында, әдетте, ұйқасты мақал-мәтелдерді өз
орнымен тиімді қолданып отырған. Атақты билердің ұзақ жылдарға созылған дау-
дамайларды екі, үш ауыз сөзбен бітіріп, екі жақты да риза қылғаны туралы
көнеден келген тарихи, мәдени мәні зор аңыз, әңгімелер халық арасында
кеңінен таралған.
Сондай-ақ, Абай, Жамбыл, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, А.С.Пушкин, М.Горький,
В.Шекспир т.б сынды аттарын әлем таныған ақын-жазушылар өз туындыларында
сөз мәйегі санатындағы халық мақал-мәтелдерін асқан шеберлікпен қолдана
білген.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, жариялау ісінің екі кезеңнен
тұратыны анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші жартысы. Кеңес
дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинап,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, екінші кезең –
оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым —
Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде XIX ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер
сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ
мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен
әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан
Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Щ.Ибрагимов, М.Терентьев,
Я. Лютш, Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов,
А.Е. Алекторов т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше. Осы мәселе
жөнінде көрнекті жазушы М. Әуезовтың белгілі түркітанушыларды қазақ мақал-
мәтелдерінің молдығы, олардың тамаша поэтикалық формасы, шебер түрде
берілген терең, тіпті философиялық мән-мағынасы зор осындай тамаша үздік
шығармалар тудырған қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарыны, оның
сарқылмас даналығы қызықтырған еді деген пікірмен толық келісеміз.
Қазақ мақал-мәтелдерін жинақтап, баспадан шығару ісі хронологиялық
жүйе тұрғысынан алғанда, 1874 жылдардан бастау алады. Алғашқы жинақ Ш.
Ибрагимовтың құрастыруымен 1874жылы жарық көрсе [5,2], Ы. Алтынсарин 1879
жылғы Қырғыз хрестоматиясы атты еңбегінде [6,3] ел аузынан жинаған
қазақтың алпыс жеті мақалын кіргізіп, 1906 жылы Орынборда жарық көрген
хрестоматияның екінші басылымына ел аузынан жинаған қазақ мақал-
мәтелдерінің ең таңдаулы екі жүз он үш нұсқасын он бір тақырыптық топқа
бөліп жариялаған [7,3].
А. Васильев 1892 жылы [8,2], В. Катаринский Киргизские пословицы
жинаған 1898 жылы Семейде [9,2] және 1899 жылы Орынборда [10,3], Ф.
Плотников Омбыда [11,3], Мелиоранский 1893 жылы [19,2] археология қоғамының
Шығыс бөлімінің еңбектерінде жариялады.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал
ғалым – Ә.Диваев. Ғалым халық арасынан жинаған мақал-мәтелдерін 1900 жылы
жеке кітапша етіп, В.И. Ильиннің баспаханасынан типолотографиялық әдіспен
жариялатқан. Сондай-ақ, ғалым жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық
қамтуды көздей отырып, өз топтамаларын 1891-1927 жылдар аралығында Сборник
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области, Этнографические
материалы жинақтарының, Туркестанские ведомства газетінің басылымдарында
жариялады. Ал, 1927 жылы Ә. Диваевтің құрастыруымен қазақ мақал-
мәтелдерінің толық жинағы жарық көрді[13,2].
Cондай-ақ, Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде
Семиреченской области деген топтамасын 1900 жылы Қазан қаласында
жариялаған Н.Н. Пантусовтың еңбегін де ерекше атап өткеніміз жөн [14,3].
Сөздік құрамның негізгі қаттауын құрайтын мақал-мәтелдерді жинақтау,
жүйелеу, жариялау жұмыстары әр уақыт кезеңіне орай жалғасын тапты. Мысалы,
1914 жылы М. Ысқақовтың [15], 1923 жылы А. Байтұрсыновтың [16], 1935 жылы
Ө. Тұрманжановтың жинақтарры шықты [17].
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне келер болсақ,
оларға арналған ілгері монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық.
Солардың ішінде зерттеу нысанына байланысты ғалым, Б. Шалабаев
алғашқылардың бірі болып 1948 жылы Алматыда жарық көрген Қазақ әдебиетінің
тарихы атты очеркінде аталмыш тұрақты тіркестер тобын арнайы қарастырып,
малшылық, аңшылық, егіншілік жөнінндегі мақал-мәтелдер деп негізгі үш
мағыналық топтарға бөліп, олардың жанрлық ерекшеліктерін айқындады және
мақал мен мәтелге байланысты өзіндік пайымдауларын ұсынды[18,1].
М. Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті деген еңбегінде қазақ
халқының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-тіршілігін сипаттайтын мақал-
мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметіне тоқталады. Автор өнер-
білімді, ерлік еңбекті, бірлік пен ынтымақты уағыздайтын мақал-мәтелдердің
мағынасын ашып, олардың әдеби-эстетикалық мәнін айқындай түседі. Сондай-ақ,
қазақ халқының малшылық, аңшылық, диханшылық кәсіптерін көрсететін мақал-
мәтелдерден мысалдар келтіре отырып, олардың өмір танытқыштық мәні мен
қызметін кеңінен ашып көрсеткен [19,5].
Қазақ мақал-мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі –
Р.Сәрсенбаевтың Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика семантикалық
ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясын атап айтуға болады [20,4].
Ол 1898 жылы Семейде Туркестанские ведомости газетінде жарық көрген Ә.
Диваевтің Киргизские пословицы атты еңбегі мен 1906,1952,1959 жылдарда
жарияланған қазақ мақал-мәтелдерін пайдаланған.
М. Әлімбаевтың Өрнекті сөз – ортақ қазына атты зерттеуі аударма
мәселесіне арналған. Қазақ мақал-мәтелдерінің шығу тарихы, өмір танытқыштық
мәні, қолданылуы және жаңа мақал-мәтелдердің жасалу жолдары жайында бағалы
пікірлерін айта келіп, аталмыш тіркестерді орыс тілінен қазақ тіліне
аударудағы өз тәжірибелерін ұсынған. Поэтикалық аудармаға бой ұру
басымдылығына қарамастан, бұл – қазақ мақал-мәтелдерін зерттеуде өзіндік
орны, елеулі үлесі бар еңбек.
А. Нұрмахановтың В.В. Радлов еңбектеріндегі түркі мақал-мәтелдерінің
лексика-грамматикалық сипаты атты кандидаттық диссертацииясында түркі
мақал-мәтелдерінің өзара сәйкес тұстары мен кейбір өзгешеліктері, дауысты,
дауыссыз дыбыстардың түркілік тектестігін білдіретін фонетикалық
заңдылықтары, мақал-мәтелдердің лексикалық, грамматикалық, семантикалық
даму ерекшеліктері анықталған [21,4].
Қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелу тарихына шолу жасау барысында оның
бес бағытта жүргізіліп келгендігі анықталды:
а) тілішілес, яғни бір тіл аясындағы зерттеулер; ә) туыс тілдерді
салыстыра талдауға; б) әртектес тілдер бірліктерін салғастыра қарауға; в)
этнолингвистикалық астарын ашуға; г) қолданбалы мақсатқа негізделген
зерттеу жұмыстары.
Мақал-мәтелдер – халық шығармашылығының көне жанры. Олар көне заманда
пайда болды, және өз пайда болу тарихымен ғасырлар тереңіне кетеді. Олардың
көбі жазу шықпай тұрып пайда болды. Сондықтан олардың алғашқы қайнар-
көздері туралы мәселе ашық болып саналады.
Орыс халқында мақал-мәтелдердің жиынтығы ең алғаш рет XVII ғасырдың
соңында жарық көрген.Ол “Повести или пословицы всенароднейшие по алфабиту”
деп аталды.Авторы белгісіз.Ал жинаққа 2500-ға жуық мақал-мәтелдер енген.
Осылай мақал мен мәтел орыс халқының дүниетанымына XVII ғасырға дейін еніп
келді. Алғаш болып мақал-мәтелдердің мағынасын ұға бастаған М.В. Ломоносов
пен тарихшы В.Н. Татищев болды.Кейін келе Н.Кургановтың “Письмовника” атты
908 мақал-мәтелден тұратын еңбегі шықты. Алғашқы басылым 1769 жылы жарық
көріп, кейін 1837 жылы қайта басылып шықты. 1770жылы “Собрание 4291 древних
российских пословиц” деген атаумен жинақ Москва университетінде
басылыпшықты. XIX ғасырда мақал-мәтелдердің басылымдарын жинау және оларды
зерттеу үлкен қарқынмен дамыды. Сол дәуірдің көрнекі, атақты жазушысы
болған А.С.Пушкин мақал-мәтелдердің тақырыбын, мазмұнын ұғынып қана қоймай
мақал-мәтелді үйренудегі өзінің әдіс-тәсілдерін көрсетті. Ақынның жеке
қағаздарында халық мақал-мәтелдерінің біршамасы кездескен. Ол осы мақал-
мәтелдердің өткірлігін, мазмұны мен мағынасының кеңдігін айрықша бағалап
өткен. 1848 жылы Москва университетінің профессоры И.М. Снегирев жасаған
“Русские народные пословицы и притчи” жинағы жарық көрді. Сонымен қатар
қазіргі таңда мақал-мәтел ретінде көпшілік саяси ортада В.И.Лениннің айтқан
сөздері де айрықша қолданылып жүр [22, 24].
Ағылшын тіліндегі жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары
сонау көне ғасырда қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып
келеді. Тарихи деректерге сүйенер болсақ, ете көне мақал-мәтелдер тізбегін
қамтитын алғашқы “Book of Proverbs in the Old Testament” атты топтама V
ғасырда жарық көрген [23, 5]. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы
іске етене араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус
есімімен тығыз байланысты. Оның 1500 жылы “Collectanea” (818 мақал-мәтел),
1508 жылы Венецияда “Chiliades” (3260мақал-мәтел) деген атпен жарияланған
жинақтары 1515-1536 жылдары аралығында толықтырылып қайта басылып шықты
[24,4].
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John
Heywood) өзінің алғашқы “A Dialogue Containing the Number in Effect of all
the Proverbs in the English Tongue” атты еңбегін 1546 жылы, кейінгілерін
1550, 1555, 1560 жылдары жарыққа шығарды. Сондай-ақ, 1610-1680 жылдар
аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612 жылы
ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe “Bibliotheca Scholastica
Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious
Proverbes”[25], 1639 жылы пастор Дж. Клардың (John Clarke) “Paroemiologia
Anglo-Latina”[26], 1640 жылы Дж. Хербергтің “Outlandish Proverbs”[27], 1659
жылы Дж. Хауэльдің "Proverbs"[28], 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйдің
“English Proverbs”[29] атты енбектері жарық көрді. Келесі ғасырларда
бұрынғы ескі жинақтар толықтырылып, қайта бастырылып отырды. Зерттеу
барысында мамандардың көбінесе ағылшын тілі мақал-мәтелдерін жинаққа енгізу
үрдісімен шектелгенін көреміз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты
қарастырған зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім. Мысалы, Л. И.
Швыдкояның ғылыми зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер “клише” деген атаумен
бір топқа біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген[30,9-19]. С.И.
Вяльцеваның ағылшын мақал-мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың зерттеуі
синтаксистік ерекшеліктері тұрғысынан талдауға арналған. Ағылшын тілінің
тұрақты тіркестерін зерттеу жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығыз
байланысты. Ол өзінің “Курс английского языка”, “Курс фразеологии
современного английского языка” тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-
русский фразеологический словарь" сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі
табиғатының кейбір өзгеге беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына
елеулі үлес қосты және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар
берді[31, 7]. Мақал-мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда
өзіндік ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының терендігін айқын
көрсететін тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық
универсалдық сипатқа ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер
бір тілден екінші тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге
тәржімелеу барысында мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме-дәл
келетін теңбе-тең баламасы (адекватты) немесе контекстік мағынасы сәйкес
эквиваленті қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық,
жинақылық қажет. Осы мақсатқа негізделген, практикалық мәні бар жұмыстардың
бірі — Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың құрастыруымен жарық
көрген “Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и
казахском языках” атты еңбек[32, 1]. Жұмыста мақал-мәтелдер он мағыналық
топқа бөлініп, олардың орыс және казақ тілдеріндегі баламалары берілген.
Алайда, ағылшын мақал-мәтелдерінің қазақ тілінде баламалары бола тұра,
тікелей аударылған тұстары да баршылық. Осығын ұқсас 2009жылы жарық көрген
С.Г. Ахметованың “Словарь английских пословиц, поговорок, фразеологических
единиц и способов их передачи в русском, казахском и немецком языках” атты
сөздігі де бар[33, 2].
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
тұпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: Үоu саnnоt sегvе Gоt and mаmmоn (сөзбе-сөз аудармасы:
Сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет ете алмайсың); А soft answer turneth
away wrath (с.с.а.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
інжілге барып саятын мақал-мәтелдердің сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің келесі бір бөлігі дарынды Шекспир
сыңды көркемсөз шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың
туындыларынан, сондай-ақ, көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау
алғандықтары байқалады.
Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің түп деректеріне қатысты негізгі
айырма мынада: қазақ мақал-мәтелдерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға
(би,шешен, ақылғөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-
ұрпаққа ауызша таралып отырған. Ал ағылшын мақал-мәтелдерінің негізгі
бұлағы діни ағым, қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады
және сондай-ақ Шекспир сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері
ерекше орын алады[34, 24].
Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің қазіргі заман ағымына сай келіп
тұрғанымен, көненің көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы қолданысын
біздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағы Теопрастус (Тһеорatrus)
жазбаларымен ұштастырады.
“Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің өз уақыты бар).
Орысша нұсқада: Всему свое время.
Қазақша баламасы: Сабапқы ине сәтімен.
Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап Інжілдің “То еvегуthing tһеге іs а
sеаsоn, аnd а tіmе tо еvегу рurроsе under tһе һеаvеn” (с.с.а.: Аспан
астында әр нәрсенің, әр мақсаттың өз мерзімі бар) деген өсиет, өнегелерінен
ықтималдық, тұрақты қалыпқа енген[34, 35].
Зерделей қарасақ, мақал-мәтелдер адам баласының бар өміріндегі, тұрмыс-
тіршілігіндегі салалардың барлығын дерлік қамтиды екен. Солардың қомақты
бір бөлігі — еңбек жайлы мақал-мәтелдер. Мұның сыры еңбекгің тіршіліктің
негізі, қоғамның, өмірдің қайнар көзі болғандығында болса керек. Көненің
көзі іспеттес тұрақты тіркестер тобы келер ұрпаққа еңбек етпегеннің ішіп-
жемейтінін түсіндіре келіп, оларды еңбек сүйгіштікке, адал еңбек етуге
баулиды, жалқаулық, бойкүйездік, жатып ішер арамтамақтықтан бойды аулақ
салуға шақырады,
Қонақжайлық - қазақ ұлтының сүтімен кіріп, сүйегіне сіңген ұлы
дәстүрдің бірі. Өткен ғасырда поляк саяхатшысы әрі зиялысы А.Янушкеевич
“Дүние жүзін қазақ жайласа, жер шарын тегін аралап шығар едім”,- деп қазақ
халқының қонақ жайлылығын риза көңілмен бағалаған екен. Қазаққа қонақ болу
үшін оның таныс болуы, діндес, тендес болуы шарт емес, қонақасыны
"бөлінбеген еншім" деп тануының өзі кеңінен таралып, дәстүрге айналған
халық жорасының бірден-бір көрсеткіші. Алайда:
“Бір күнгі қонақ - күт, eкі күнгі қонақ – жұт”
“Частого гостя никогда радушно не встречают”
“А соnstant guest іs nеvеr welcome” - тәрізді тұрақты тұлғалар жиі
келген қонақтың қадірін жоғалтатынын, оған өзі қалағандай құрмет
көрсетілмейтінін бейнелі түрде жеткізеді. Үш ел мақал-мәтелдерін талдап-
тарату барысында алыс жатқан, салт-санасы, әдет-ғұрпы, тілі-діні әр басқа
халықтардың айтайын деген ой-тұжырымы, көзқарасы мен өмірлік ұстанымдарының
өзара сәйкес келіп жататындығы анықталды. Мұның сыры өмірдің өзінде,
адамзаттың көріп-біліп, көңілге түйген ойында, өмірден алған тәжірибесінде
жатса керек[34, 44].
Ақша-қаражат жайлы мақал-мәтелдер де кездеседі.
Мысалы: Теңге тиыннан өсер, Жылқы құлыннан өсер; Береке бір тиынна,
Таке саrе оf реnсе апd the роunds will tаке саrе оf tһеmsеlvеs (c.c.a.:
Позаботься о пенсах, а уж фунты сами о себе позаботятся). Копейка рубль
бережет.(с.с.а.: Пэнсті үнемдеп ұстасаң, фунт өз-өзін үнемдейді).
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің алтын қорынан ауа-райына, аспан
денелеріне, табиғат құбылыстарына қатысты мақал-мәтелдерді жиі кездестіруге
болады.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Маппеrs таке the тап",
(с.с.а.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы ықшам, алайда мәні зор
тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида, дәстүрлерге, заман талабына
байланысты калыптасқан. Әсіресе, ХІV ғасырда Англияда мәдениеттіліктің
негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне баса назар аударылып,
мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік, ізеттілік ережелерін
қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте келе осы ұстанымдардың
бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып, кеңінен қолданыс тапты.
Мысал:If yои sit bу worthier тап tһап tһуsеlf аrt опе, Suffеr һіт fіrst
tо tоисһ tһе теаt (с.с.а.: Егер өзіңнен салауаттырақ адаммен дастархандас
болсаң, одан үлгі ал, яки соған қарап ас іш) т.б.
Жалғыз қаздың үні шықпас,
Жалғыз қыздың мұңы шықпас деген мақал қазақтың әдет-ғұрпына, өмір
салтына байланысты тілде қалыптасқан деп ойлаймыз. Өзара қарым-катынасын
жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың балаларын атастырып, күйеу жігіт
қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған бауырының, болмаса жас ерекшелігіне
карамай туыстарының біріне қосуы тәрізді мәселелер ата дәстүрі бойынша
шешімін табатын. Балғын жас қыздардың тіпті әкесінен де үлкен қарт
кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының негізгі себептері, қыз әкесінің
сіңірі шыққан кедейлігі, не жетім қыздың жалғыздығы екендігін көптеген
мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда келтірілген мақалдың шығуына мұңын
шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген арулардың қайғы-қасіреті себеп болған
тәрізді.
Ағылшын,орыс,қазақ тілдеріңде наным-сенімге байланысты мақал-мәтелдер
де кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі "Gоd һеlрs tһоsе who һеlр tһеmself"
(береженного бог бережет) (с.с.а.: Өзіне өзі көмектескендерге құдай да
жәрдемдеседі) қазақ тіліндегі баламасы: Сақтансаң, құдай да сақтар
тіркесінің шығу төркінің біздің жыл санауымызға дейінгі 570 жылы жазылған
“Геракл және күймеші” атты Эзоптың (Аезор) аңыз әңгімесімен
байланыстырамыз. Мифтік әңгіменің жалпы мазмұнына келер болсақ, күймесі
батпаққа батып тұрып қалған күймеші оны шығаруға талпыныс жасамастан,
көмекке құдіретті де күшті Гераклды шақырады. Адамның бұл қылығына катты
ашуланған Геракл: "күйменің доңғалағының артына иығынды тіреп итер де,
өгізінді алға айда" дейді және алдағы уақытта еш әрекет қылмастан өзін
шақыруға қатаң тыйым салады. Осы ой түйіні XVIII ғ. дейінгі әдебиеттерде әр
түрлі жолдармен берілген. Мысалы, Дж.Барэт (Іоһn Ваrеі) “Аn Аtуеагіе”
(1580) атты еңбегінде: “Gоd helps thоsе іn tһеіr аnаіrе, which arе
іndustrious” (с.с.а.: Құдай еңбек сүйгіштерге көмектеседі) десе, Дж.
Херберт (G. Herbert) “Jасulа Рtudеntum” деген шығармасында “Неlр tһуsеlf,
аnd Gоt will һеlр tһее” (с.с.а.: Өзіңе өзің көмектес, сонда құдай да жәрдем
береді) деп, сәл түрлендіре қолданған. Қазіргі уақытта тұрақты қолданысқа
ие “Got һеlр thоsе, wһо һеlр tһеmsеlf” мақалы алғаш рет 1736 жылы
Б.Франклиннің (В. Frаnкlіn) “Рооr Rісһаrd's Аlmаnаск” атта еңбегінде
қолданылды[34, 64].
Қазақ, орыс және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректерінде қатысты
негізгі айырма мынада: қазақ мақал-мәтелдерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға
(би, шешен, ақылгөй, дана, қариялар т.б) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-
ұрпаққа ауызша таралып отырған. Ал, орыс, ағылшын мақал-мәтелдерінің
негізгі бұлағы діни ағым, қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып
табылады және Шекспир, Пушкин, Лермонтов сынды тұлғалардың айшықты, мәнді,
сөз үлгілері ерекше орын алады.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген мәселеге келер
болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректі қалтықсыз табудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б. Адамбаев мақал-мәтелдер
әуелде аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден біреуге,
ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап, оны
халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ереже, заңға айналған деген ой
тұжырымымен толық келісуге болады. Тарихи деректер, ғылыми ізденістердің
нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда айтылған пікірмен
өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, ақиқат ретінде
таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің халықтың
көкейінен шығатын, ұтқыр, ойы бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен таралып,
танымал болуы мүмкін. Қазақтың: Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы
би деуі де сондықтан. Мұндай ақыл иелері халықтың мүддесін ойлаған, үлгі
өсиет ретінде кеңес беріп, мұңды-шерлі жүректерді жұбатып, толып-тасығанның
төгілетінін ескертіп, жастың өсетінінен, жарлының баийтынына, қиянаттың
қияметке қалдырмайтынына сендірген.
Халықтың дана билері мен шешендерінің бір кезде аузынан шығып,
кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа енген сөздерінен бірер
мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді;
Жаманнан жақсы туар адам айтса нанғысыз.
Жақсыдан жаман туар бір жармаққа алғысыз;
Бірлік түбі – береке;
Би екеу болса, дау төртеу болады;
Хан халықтың қазығы,
Қараша ханның азығы;
Хан қасында би ақылды болса,
Қара жерден кеме жүргізеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен
жастайынан елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа
мирас болып, халық арасында мақал-мәтел ретінде кең қолданыс тапқаны
байқалады:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, ел жетім.
Сондай-ақ, халықтық мақал-мәтелге айналып, жиі қолданылып жүрген:
Көпті қорлаған көмусіз қалады тіркесінің Әйтеке бидің: Бұлақ көрсең
көзін аш Бәйдібек бидің дуалы аузынан шыққан тілдік бірліктер деген
деректер бар, мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге
болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде қалыптасқан мақал-
мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына сеніп, жылдан құр
қалыпты; Қайда барса да Қорқыттың көрі; Аяз би әліңді біл, құмырсқа
жолыңды біл т.б.
Тілімізде жұмбақтардан бастау алатын мақал-мәтелдер де кездеседі:
Сырты бүтін, іші түтін; Қараңғы үйде қабан күркірейді; Күндіз бар да
түнде жоқ т.б. Бұл жұмбақтардың кейде жұмбақтық негізінен қол үзіп,
фразеологиялық тіркес, мәтел ретінде де қолданысқа енгені анықталды.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, идеясы, мән-мазмұны терең, кесек
туындыларымен ерекшеленетін дарынды ақын-жазушылардың, дара тұлғалардың
көңіл түпкірінен шыққан пікір-пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніп,
тұрақты қолданысқа, мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек
етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; Шешеннің тілі – шебердің бізі т.б
(Абай); Азға қанағат етпесең, көпен құр қаларсың (Ыбырай); Берекені
көктен тілеме, еткен еңбектен тіле (М. Әуезов); Жасында көргені жоқтың,
өскенде айтары жоқ (Ғ. Мұстафин) т.б. Мысалы: Еңбек етсең ерінбей, тояды
қарның тіленбей, Шешеннің тілі – шебердің бізі деген Абай сөздері халық
арасында мақалға айналып, кеңінен қолданыс тапқан. Сондай-ақ, Ыбырай айтқан
Атаңның баласы болма, адамның баласы бол; Аз жұмысты қиынсынсаң, көп
жұмысқа тап боларсың (Әке мен бала әңгімесі); Азға қанағат етпесең,
көптен құр қаларсың; Ауырғаннан аяған күштірек; Байлық-қанағатта
(Қанағат әңгімесі) т.б сөздері де халық арасында мақал-мәтел ретінде
айтылып жүргендігіне көз жеткізуге болады. Сонымен қатар, Жамбылдың: Шешен
кісі сөз бастар, Адал кісі ел бастар және т.б., М.Әуезовтың: Ақыл – адам
көрігі, ақылдың сабыр серігі, Күшіңе сенбе адал ісіңе сен, Берекені
көктен тілеме, Еткен еңбектен тіле, Ғ. Мұстафиннің Сөз – ойдың айнасы;
Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ, С.Дөнентаевтың Тіл –
көңілдің тілмашы тәрізді ақын-жазушылар қаламынан шыққан ұлағатты сөздерді
қазақтың мақал-мәтелдер қорын байытуға қосқан зор үлестері.
Зерттеу нәтижелері қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің тұрақты тұлға
ретінде тілде қалыптасуына тарихтың терең қаттауларынан көрініс беретін
оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілер мен көрнекті ақын жазушылар шығармалары
арқау болған деген қорытынды тұжырымды түйюге мүмкіндік береді.
Ағылшын, орыс мақал-мәтелдерінің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасында кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы,
тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің арқасында
қолдануға даяр тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың бір
бөлігінің түпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз
қолданылатындығы айқындалды. Мысалы: You cannot serve God and mammon
(сөзбе сөз аудармасын беретін болсақ: сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет
ете алмайсың); A soft answer turneth away wrath Покорное слово гнев
укрощает (сөзбе сөз аудармасын беретін болсақ: жұмсақ жауап ашуды
қайтарады)); The spirit is willing but the flesh is weak (cөзбе сөз
аударатын болсақ: жан қалайды, бірақ дене әлсіз); The labourer is worthy
of his hire (Сөзбе сөз аударатын болсақ: қара жұмысшы өзінің жалдамалы
ақысына байланысты бағаланады) т.б. Түбінде Інжілге барып саятын мақал-
мәтелдердің сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де кездеседі. Мысалы:
Spare the rоd and spoil the child
Орысша нұсқасы: Засиженное яйцо всегда болтун,
занянченный сынок всегда шалун,
Қазақша нұсқасы: Әдепті бала арлы бала,
Әдепсіз бала сорлы бала
Мақал-мәтелдердің Інжілден кейінгі қайнар көзі – В.Шекспир
шығармалары. Ағылшын мақал-мәтелдер қоры Шекспир шығармаларындағы цитаталар
арқылы едәуір байыған. Бірқатар ғалымдар тобы ағылшын мақал-мәтелдерінің
гулдену дәуірі шекспир өмір сүрген заманмен тұстас келеді деген пікір
айтады [36, 9]. Шекспир шығармаларында жазылған біршама мақал-мәтелдер
оған дейінгі дәуірде де қолданылған болуы мүмкіндігін де естен шығаруға
болмайды. Десек те, бұл мақал-мәтелдер Шекспирге дейін ауызша айтылып, еш
жерде жазбаша тіркелмегендіктен жазба тілінде алғаш рет Шекспир
шығармаларымен еніп, кейінгі ұрпаққа осы шығармалар арқылы жеткен. Әлі
күнге дейін ғалымдар Шекспирге дейін қолданыста болған, мақалға айналған
қай қанатты сөз Шекспирдің өз туындысы, жазушының данышпандығы мен
тапқырлығының жемісі деген сұраққа жауап іздеуде. Осы уақытқа дейін
Шекспирге телініп келген Brevity is the soul of wit, Sweet are the uses
of adversity тәрізді кейбір мақал-мәтелдердің Шекспирге дейін ауыз
әдебиетінде қолданыста болғандығы жөнінде азын-аулақ деректер
табылғандығына қарамастан бұл сұраққа ғылымда нақты да толық жауап әлі
алынған жоқ [36, 11].
Дүние жүзі тілдерінің сөздік қоры тәрізді ағылшын паремиологиялық
жүйесі де басқа тілдерден, мысалы, латын, француз, испан тілдерінен енген
мақал-мәтелдермен толығып отырғаны мәлім. Олардың бір бөлігі ағылшын
тіліне кірігіп кетсе, келесі бір бөлігі басқа тілден енген бастапқы қалпын
сақтап қалған. Мысал ретінде, француз тілінен енген Chercher la femme
(сөзбе сөз аударғанда: әйелді ізде), яғни қандай жамандық болса да, оның
себебін әйелден іздеу керек деген ұғымды білдіретін, ішкі формасы
көмескіленген тілдік орамды келтіруге болады. Бұл тәрізді басқа тілдерден
енген, қолдану жиілігі өте жоғары мақал-мәтелдер көптеп саналады.
Ақын, жазушы, саясаткерлердің ұтымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі
нұсқа, айшықты сөздері де ағылшын тілінің сөздік қорын байтуға едәуір үлес
қосқаны белгілі. Мысалы: The customer is always right (орысша нұсқасында:
клиент всегда прав десе, қазақша сөзбе сөз аудармасында: әрқашан
тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің 1857 жылы АҚШ-та дүниеге келіп, кейінірек
Британия азаматтығын алған, Еуропадағы ең үлкен сауда орталықтарының бірі
Сэлфриджезді (Selfridge’s) ашқан Г. Сэлфриджезге тиесілі екендігі жөнінде
деректер бар[36,24].
Сонымен ағылшын, орыс тілдеріндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі
қасиетті кітап Інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир, Пушкин сынды
көркемсөз шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан,
сондай-ақ көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Мақал-мәтелдердің отандық және әлемдік тіл мамандары арасында
пікірталас туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған
тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына,
дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М.
Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т.
Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология
саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады. Академик
В.В.Виноградов К области фразеологических единств относятся и многие
фразовые штампы, клише, типичные для разных литературных стилей, и
литературные цитаты, и крылатые выражения, и народные пословицы и
поговорки - деп фразеологияның зерттеу нысанын нақтыласа [37, 133], келесі
ғалым А.М.Ефимов зерттеу ауқымын зерттеу ауқымын одан әрі кеңейте түсті К
фразеологическим средствам языка относятся не только идиомы, но и
поговорки, пословицы, афоризмы писателей, крылатые строки стихотворений,
устойчивые формулы и обороты научно-терминологического характера, некоторые
канцелярские штампы, производственно-технические выражения и.т.д [36,
182].
М.М. Шанский Фразеология современного русского народа деген еңбегінде
мақал-мәтелдердің фразеология саласына қатыстылығын сөз ете келіп, оларды
фразеологиялық сөйлемшелертобында [37, 84], ал А.А. Булаховский
фразеологиялық оралымдардың құрамында қарауды ұсынды [38, 54]. Ағылшын
тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті тұжырым,
пайымдауларымен танымал А.В Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзқарасын ұстанады. Ол: С нашей точки зрения фразеологическими единицами
могут быть как словосочетания, так и предложения, включая и пословицы, -
дейді [39, 1259]. Алайда, ғалым аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдық-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер деп атап, жеке қарауды ұсынды. Сондай-ақ автор
құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, “all
is well, that ends well” (сөзбе-сөз аударғанда: сәтті аяқталған істің бәрі
жақсы), “Appearances are deceptive” (Сөзбе-сөз аударғанда: сыртқы түр
алдамшы), “Better late than never” (Сөзбе-сөз аударғанда: ештен кеш жақсы)
тәрізді оралымдарды фразеология аясынан тыс фразеологиялық емес тұрақты
құрылымдар аясында қарастырады[40, 300].
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар
– Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жуков, М.Т. Тагиев, М.А. Филипповская,
А.Н. Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын
ғалымдардың көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына
жатқызады. Ал, осы бағыттағы көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н
Амосова мақал-мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға болмайтынын олардың
мазмұны жағынан да, сөйлемде атқаратын тұрғысынан да фразеологиялық
бірліктердің белгілеріне жауап бермейтіндігімен ұштастырады [41, 110].
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірліктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген
ғалым – Г.Л. Премяков: Пословицы могут быть объектом исследования в
одинаковой мере и лингвиста и литературоведа – c различных точек зрения
[42, 8], дей келе, аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан да,
әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелу қажеттігін ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологизмдер
қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді. Мақал-
мәтелдердің фразеологизмдерге ұқсастығы - оның сөйлеуде дайын күйде
қолданылуы.
Тілдегі мақал-мәтелдер де белгілі бір дәрежеде тұрақты сөз тіркесіне
жатады, ғалымдардың бұларды фразеологиялық сөйлемшелерге жатқызуы да тегін
емес. Мақал-мәтелдер мен фразеологизмдерді жақындастыратын белгі ретінде
оларға ортақ мынандай құбылыстарды атауға болады:
1. мақал-мәтелдер де, фразеологизмдер де сөйлеуде дайын күйінде (аздап
грамматикалық өзгерістерге ұшырауы да мүмкін) қолданылады;
2. екі бірліктің де құрастырушы сыңарлары тұрақты, бұл сыңарлардың
орынын қалай болса солай ауыстырып жұмсауға болмайды;
3. кейбір фразеологизмдер сияқты мақал-мәтелдер де құрастырушы
сыңарларының лексикалық мағынасын сақтап тұрады;
4. фразеологизмдер сияқты мақал-мәтелдерде де ұлттық колорит болады;
5.мақал-мәтелдерде де, әсіресе, тұрақты сөз тіркестерінде де
образдылық, метафоралық мән болады.
Сонымен қатар бұлардың арасында елеулі айырмашылықтар да бар:
1. оның бастысы - мақал-мәтелдерде сөйлемдік қасиет болғандықтан, олар
коммуникативтік қызметке ие болса, тұрақты сөз тіркестері, негізінен,
бейнелеуіштік-номинативтік қызметке ие болып тұрады;
2. мақал-мәтелдерде үлгі-өнегелік, нақылдық, өсиеттік маңыз болса,
фразеологизмдерде бейнелеуіштік қана мән болады;
3. мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің ерекше бір жанры болып есептеледі,
яғни бұларда көркем әдебиеттің сипаты баршылық, ал фразеологизмдер,
негізінен, таза тілдік құбылыстардың қатарына жатады;
4. мақал-мәтелдер әрбір жеке жағдайға байланысты туса, қолданылса,
фразеологизмдерден мұны байқау қиын.
Сонда, мақал-мәтелдерді басқа тілге жеткізуде ескеретін жайттар - мақал-
мәтелдерде ауыспалы мағына болатындығы, ұлттық колорит, реалиялық сипатын
сақтауға тырысу, көркем әдебиет түрі болғандықтан, оның сол қасиетін -
ұйқасы мен ырғағын, дыбыс үйлесімдерін жеткізуге тырысу.
Зерттеушілердің әрқайсысы мақал-мәтелдерді аударуды өзінше топшылап,
жинақтаса да, бұл мәселеде қарама-қайшылықтан гөрі пікір тоқайласуы басым.
Сондықтан олардың әрқайсына тоқталып, талдау жасауды артық кереміз[43, 54-
56].
1.2 Мақал-мәтелдердің өзара ұқсастығы мен айырмашылығы.
Мақал-мәтелдер – халықтың ғасырлар бойына көкейіне түйіп, көңіл
түкпірінде сақтаған ұрпақ еншісіне тиесілі алтын қазынасы, рухани мұрасы.
Зерттеу деректері бойынша мақал – ана тілімізге араб тілінен енген орынды
сөз деген ұғымды білдіретін кірме сөз. Мақал мен мәтелдің бір – бірінен
айырмашылығы жөнінде М.Әуезов: Мақал толық тұлғалы болады, ойы тұтас
келеді, әдетте ол бір немесе бірнеше толық сөйлемнен құралады. Ал, мәтел,
мақал сияқты, толық түрінде құралмай, сөз тіркесі, қалыптасқан нақышты,
орамды сөйлемше түрінде жасалады, - деп жазған еді [44,193].
Үлкен совет энциклопедиясында мақалға: Пословица –меткое образное
изречение, которое обобщает и типизирует различное явление жизни. Для
пословицы характерно полное выражение мысли и наличие вывода, в отличие от
поговорки, которая выражает мысль неполно,-деген анықтама берілген
[45,43]. Бұған қарағанда мақалға тән қасиет өмірдегі түрлі құбылысты
жинақтау және типтендіру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНЕ
АУДАРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8 0
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ҚОСЫМША
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Егеменді еліміздің халқаралық қатынастар
субъектісі болуына және қазақ тілінің мәртебе алуына байланысты мемлекеттік
тіліміздің аудармада, оның ішінде әдеби көркем аудармада, сонымен қатар
халқаралық қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылуы жылдан жылға
артуда. Осы шет тілдерін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық
туғызатын тілдік бірліктер-фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Оның себебін
тілдің фразеологиялық, паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің
ұлттық сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік
бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар
мәнін негізге ала отырып аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға,
сәтсіздіктерге ұшыратуы мүмкін. Сондықтан, мақал-мәтелдердің тілларалық
семантикасын салғастыра зерттей отырып, ондағы жалпы адамзаттық,
жалпыхалықтық мәнділіктер мен заңдылықтарды және этностық ерекшеліктерді,
сондай-ақ ұлт,тіл, мәдениет және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау
да аса өзекті мәселелер қатарына жатады. Мақал-мәтелдер-сөздік құрамның
халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды
бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да
нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір
шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп
қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін
сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп,
жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ
ұстауға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдер қоғам өміріндегі әлеуметтік құбылыстарды,адам мінезін,
табиғат пен тіршілік сырын, оның қайшылығын таныта отырып, адамға терең
ғибрат берген.
Қазақ мақал-мәтелдерін бір кезде Плотников, Васильев, Катанов,
Пантусов, Катаринский, Алекторов, Диваев сияқты көптеген ғалымдар жинап,
бастырған [1, 64].
Мақал-мәтелдердің қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас
бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған,
олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен
жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес
қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М.
Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев
т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі
деген ғылыми негіздемелер ұсынады [1, 66]
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті
тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзқарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдык-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады. Сондай-ақ, автор
құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, “all
is well that ends well” (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі жақсы),
“Арреаrances аге dесерtіvе” (сөзбе-сөз ауд.: келбет — алдамшы), “Better
late than nеvег” (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді ,оралымдарды
фразеологиядан тыс, “фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар” аясында
қарастырды [2, 66]
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар
- Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев,
М.А. Филипповская, А.Н. Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология
саласынан тыс қарайтын ғалымдардың көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің
зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы бағыттағы көлемді зерттеулерімен
танымал ғалым Н.Н. Амосова “мақал-мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға
болмайды, олар мазмұны жағынан да, сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да
фразеологиялық бірліктердің белгілеріне жауап бермейді” деген пікір ұсынады
[2, 78]
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек
сіңірген ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар
тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін
ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологизмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді
[2, 78].
Ұлттық болмысымызды танытатын бай мұраларымыздың бірі -мақал-мәтелдерді
жан-жақты зерттеп, танып-білуге, олардың мән-маңызын бағалауға бағытталған
терең зерттеулердің өзектілігі даусыз. Ұлтымыздың мәдени дүниесін танытатын
мақал-мәтелдердің тілдік табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрде жаңа
бағыттағы зерттеу жұмысын жүргізудің қажеттігі қазіргі таңдағы тіл және
аударма әлемінің мақсат-мұраты — тілдік құбылыстардың сырын тану жолында
күрделі де кешенді үрдісті дамытумен тығыз байланысты.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ, орыс, ағылшын
тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу нысанына
қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, мақал-мәтелдердің тілдік табиғаты,
олардың басқа тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері
А. Байтұрсынов, I. Кеңесбаев, Ө.Айтбаев, Ә. Қоңыратбаев,С. Нұрышев, Ғ.
Мұсабаев, М.Ғабдуллин, Ғ.Тұрабаева,т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы
және орыс тіл білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н.
М. Шанский, Г. Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт,
ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен
белгілі. Ағылшын тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз
байланысты тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі
зерттеген ғалымдар — Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А.
Тэйлер, Г.Л. Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер болды.
Магистрлік жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
қазақ, орыс, ағылшын мақал-мәтелдерін салыстыра зерттей отырып, олардың
мазмұн межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Қазақ мақал-
мәтелдерінің орыс, ағылшын тілдеріндегі аудармаларын салыстыру. Аталған
тілдік бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен
ерекшеліктерін және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге мақал-мәтелдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде
қазақ мақал-мәтелдерінің құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын
тетіктерді анықтау және олардың өзге тілдерде берілу тәсілдерін көрсету
болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін жұмыста мынадай нақты
міндеттерді шешу көзделеді:
- мақал-мәтелдердің қазақ фольклорында зерттелу жайын сипаттау;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатынасын қөрсету;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- мақал-мәтелдер мен нақыл сөздердің арақатынасын айқындау;
- зерттеу жұмысына тіреу болатын теориялық әдістемелік қағидаларды
айқындау және негіздеу;
- мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір
тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
- қазақ мақал-мәтелдерінің орыс, ағылшын тілдеріндегі аудармалары және
баламаларымен салыстыру.Оларды зерттеп талдау жасау.
Магистрлік жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы
жағынан әртектес тілдер топтарына жататын қазақ,орыс,ағылшын тілдеріндегі
мақал-мәтелдер салғастырмалы негізде алғаш рет арнайы зерттеліп, олардың
қолданыс аясы, тақырыптық топтары айқындалды. Туыс емес үш тіл тұрақты
бірліктерінің мазмұн-межесі бір-бірімен салғастырыла зерттелді.
Мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасуы
тұрғысынан өзара айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілді әрі көркем
бейнелер жүйесінде орын алатын сәйкестіктері және олардың себеп-салдары
анықталды. Жұмыста рухани және материалдық мәдениеті әр басқа үш ұлт
танымындағы мақал-мәтелдер талданып ондағы ерекшеліктер айқындалды.
Магистрлік жұмыстың теориялық және методологиялық негізі. Зерттеудің
теориялық және методологиялық негізі Қазақстан және сырт елдер ғалымдарының
көркем әдебиет пен аударматанудың теориялық және методологиялық мәселелері
туралы еңбектеріне негізделеді. Зерттеу нысаны болып отырған мәселе алуан
қырлы,көп салалы. Соған орай жұмыста мақал-мәтелдердің берілу тәсілдерімен
қатар, оларды жеке ғылыми тұрғыда зерттеу әдістері мен тіл білімінің
зерттеу принциптері де қолданылады. Негізінен аударматану ғылымындағы
салыстырмалы зерттеу әдісі басшылыққа алынып, жүйелі зерттеу талаптары мен
мағыналық-құрылымдық талдау өлшемдері ескеріледі.
Зерттеу материалы ретінде қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер
кітабы мен сөздіктері (С.Сейфуллин. П.Мелиоранский, В.Радлов,
Ә.Диваев,Лютш, Маковецкий, Н.И.Гродеков С.Г.Ахметова, А.Байтұрсынов,
К.Аханов Ө. Тұрманжанұлы т.б) пайдаланылды.
Аударма мәселесінің теориялық-ой пікір қадамының әжептеуір ілгері
басқандығын, оның жылдан-жылға мәнді мағыналы жаңалықтармен өрістеп келе
жатқандығын айта отырып, аударма теориясы ғылымының бір саласы болып әлі
жетілмегендігін, әлі төл күйінде, әрі кеткенде қалыптасып, есею күйінде
ғана екендігін білгеніміз мақұл. Солай болғандықтан да аударма теориясы өзі
қамтырлық ауқымды мол мәселелерге қарыштай алмай келеді. Дегенмен, бұл
мәселе қарастырылып, қазіргі таңда көркем аударма негізгі кәсіптердің
біріне айналып даму үстінде.
1. МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.1 Мақал-мәтелдердің зерттелуі
Мақал-мәтелдер – cөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді,
қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұтымды жеткізетін, қысқа әрі нұсқа тұжырым жасайтын, мән-
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүйюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға т.б үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік,
мақтаншақтық тәрізді нашар қасиеттерден бойын аулақ ұстауға тәрбиелеген.
Бұл жөнінде көрнекті ғалым Ш.Уәлиханов Тәуір деген әрбір би мен төре
мақалдап сөйлеуді сүйеді жіне қатардағы қазақтармен сөйлескенде, тіпті кез-
келген сөзінде оны көп қолданады, - десе [3, 185], Х. Досмұхамедұлы
Қазақтың мақал-мәтелдері ағыл-тегіл көптігімен және өткірлігімен
ерекшеленеді. Ойды әдіптемей, мақал-мәтелді араластырмай, ақыл-нақылды
қоспай, күлтелемей сөйлейтін қазақ кем де кем болған десек, артық кетпеген
болар едік. Азды көпті шешен сөйлейтін кез-келген қазақ өз сөзінде мақал-
мәтелге жүгінуге тырысқан, билер мен ел ішіндегі ділмарлардың сөздері
халықтық мақалдар мен мәтелдерге тұнып тұратын, - деп жоғарыда айтылған
ойды қолдай келе, басқа халықтармен салыстыра қарағанда, ерекше көзге
түсетін қазақ табиғатына тән, танымал қасиетті атап көрсетеді [4, 28].
Демек, ел мен елді татуластыру, өріс-қоныс жер дауы, жесір дауы және т.б
билік-төрелік келісімдерде сөздің дәлелді, қисындылығымен қатар, тапқыр да
тартымды болуына үлкен мән берген халық билері үкім сөздерінде, екі жақтың
даулары мен ұтымды жауаптарында, әдетте, ұйқасты мақал-мәтелдерді өз
орнымен тиімді қолданып отырған. Атақты билердің ұзақ жылдарға созылған дау-
дамайларды екі, үш ауыз сөзбен бітіріп, екі жақты да риза қылғаны туралы
көнеден келген тарихи, мәдени мәні зор аңыз, әңгімелер халық арасында
кеңінен таралған.
Сондай-ақ, Абай, Жамбыл, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, А.С.Пушкин, М.Горький,
В.Шекспир т.б сынды аттарын әлем таныған ақын-жазушылар өз туындыларында
сөз мәйегі санатындағы халық мақал-мәтелдерін асқан шеберлікпен қолдана
білген.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, жариялау ісінің екі кезеңнен
тұратыны анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші жартысы. Кеңес
дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинап,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, екінші кезең –
оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым —
Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде XIX ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер
сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ
мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен
әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан
Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Щ.Ибрагимов, М.Терентьев,
Я. Лютш, Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов,
А.Е. Алекторов т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше. Осы мәселе
жөнінде көрнекті жазушы М. Әуезовтың белгілі түркітанушыларды қазақ мақал-
мәтелдерінің молдығы, олардың тамаша поэтикалық формасы, шебер түрде
берілген терең, тіпті философиялық мән-мағынасы зор осындай тамаша үздік
шығармалар тудырған қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарыны, оның
сарқылмас даналығы қызықтырған еді деген пікірмен толық келісеміз.
Қазақ мақал-мәтелдерін жинақтап, баспадан шығару ісі хронологиялық
жүйе тұрғысынан алғанда, 1874 жылдардан бастау алады. Алғашқы жинақ Ш.
Ибрагимовтың құрастыруымен 1874жылы жарық көрсе [5,2], Ы. Алтынсарин 1879
жылғы Қырғыз хрестоматиясы атты еңбегінде [6,3] ел аузынан жинаған
қазақтың алпыс жеті мақалын кіргізіп, 1906 жылы Орынборда жарық көрген
хрестоматияның екінші басылымына ел аузынан жинаған қазақ мақал-
мәтелдерінің ең таңдаулы екі жүз он үш нұсқасын он бір тақырыптық топқа
бөліп жариялаған [7,3].
А. Васильев 1892 жылы [8,2], В. Катаринский Киргизские пословицы
жинаған 1898 жылы Семейде [9,2] және 1899 жылы Орынборда [10,3], Ф.
Плотников Омбыда [11,3], Мелиоранский 1893 жылы [19,2] археология қоғамының
Шығыс бөлімінің еңбектерінде жариялады.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал
ғалым – Ә.Диваев. Ғалым халық арасынан жинаған мақал-мәтелдерін 1900 жылы
жеке кітапша етіп, В.И. Ильиннің баспаханасынан типолотографиялық әдіспен
жариялатқан. Сондай-ақ, ғалым жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық
қамтуды көздей отырып, өз топтамаларын 1891-1927 жылдар аралығында Сборник
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области, Этнографические
материалы жинақтарының, Туркестанские ведомства газетінің басылымдарында
жариялады. Ал, 1927 жылы Ә. Диваевтің құрастыруымен қазақ мақал-
мәтелдерінің толық жинағы жарық көрді[13,2].
Cондай-ақ, Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде
Семиреченской области деген топтамасын 1900 жылы Қазан қаласында
жариялаған Н.Н. Пантусовтың еңбегін де ерекше атап өткеніміз жөн [14,3].
Сөздік құрамның негізгі қаттауын құрайтын мақал-мәтелдерді жинақтау,
жүйелеу, жариялау жұмыстары әр уақыт кезеңіне орай жалғасын тапты. Мысалы,
1914 жылы М. Ысқақовтың [15], 1923 жылы А. Байтұрсыновтың [16], 1935 жылы
Ө. Тұрманжановтың жинақтарры шықты [17].
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне келер болсақ,
оларға арналған ілгері монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық.
Солардың ішінде зерттеу нысанына байланысты ғалым, Б. Шалабаев
алғашқылардың бірі болып 1948 жылы Алматыда жарық көрген Қазақ әдебиетінің
тарихы атты очеркінде аталмыш тұрақты тіркестер тобын арнайы қарастырып,
малшылық, аңшылық, егіншілік жөнінндегі мақал-мәтелдер деп негізгі үш
мағыналық топтарға бөліп, олардың жанрлық ерекшеліктерін айқындады және
мақал мен мәтелге байланысты өзіндік пайымдауларын ұсынды[18,1].
М. Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті деген еңбегінде қазақ
халқының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-тіршілігін сипаттайтын мақал-
мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметіне тоқталады. Автор өнер-
білімді, ерлік еңбекті, бірлік пен ынтымақты уағыздайтын мақал-мәтелдердің
мағынасын ашып, олардың әдеби-эстетикалық мәнін айқындай түседі. Сондай-ақ,
қазақ халқының малшылық, аңшылық, диханшылық кәсіптерін көрсететін мақал-
мәтелдерден мысалдар келтіре отырып, олардың өмір танытқыштық мәні мен
қызметін кеңінен ашып көрсеткен [19,5].
Қазақ мақал-мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі –
Р.Сәрсенбаевтың Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика семантикалық
ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясын атап айтуға болады [20,4].
Ол 1898 жылы Семейде Туркестанские ведомости газетінде жарық көрген Ә.
Диваевтің Киргизские пословицы атты еңбегі мен 1906,1952,1959 жылдарда
жарияланған қазақ мақал-мәтелдерін пайдаланған.
М. Әлімбаевтың Өрнекті сөз – ортақ қазына атты зерттеуі аударма
мәселесіне арналған. Қазақ мақал-мәтелдерінің шығу тарихы, өмір танытқыштық
мәні, қолданылуы және жаңа мақал-мәтелдердің жасалу жолдары жайында бағалы
пікірлерін айта келіп, аталмыш тіркестерді орыс тілінен қазақ тіліне
аударудағы өз тәжірибелерін ұсынған. Поэтикалық аудармаға бой ұру
басымдылығына қарамастан, бұл – қазақ мақал-мәтелдерін зерттеуде өзіндік
орны, елеулі үлесі бар еңбек.
А. Нұрмахановтың В.В. Радлов еңбектеріндегі түркі мақал-мәтелдерінің
лексика-грамматикалық сипаты атты кандидаттық диссертацииясында түркі
мақал-мәтелдерінің өзара сәйкес тұстары мен кейбір өзгешеліктері, дауысты,
дауыссыз дыбыстардың түркілік тектестігін білдіретін фонетикалық
заңдылықтары, мақал-мәтелдердің лексикалық, грамматикалық, семантикалық
даму ерекшеліктері анықталған [21,4].
Қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелу тарихына шолу жасау барысында оның
бес бағытта жүргізіліп келгендігі анықталды:
а) тілішілес, яғни бір тіл аясындағы зерттеулер; ә) туыс тілдерді
салыстыра талдауға; б) әртектес тілдер бірліктерін салғастыра қарауға; в)
этнолингвистикалық астарын ашуға; г) қолданбалы мақсатқа негізделген
зерттеу жұмыстары.
Мақал-мәтелдер – халық шығармашылығының көне жанры. Олар көне заманда
пайда болды, және өз пайда болу тарихымен ғасырлар тереңіне кетеді. Олардың
көбі жазу шықпай тұрып пайда болды. Сондықтан олардың алғашқы қайнар-
көздері туралы мәселе ашық болып саналады.
Орыс халқында мақал-мәтелдердің жиынтығы ең алғаш рет XVII ғасырдың
соңында жарық көрген.Ол “Повести или пословицы всенароднейшие по алфабиту”
деп аталды.Авторы белгісіз.Ал жинаққа 2500-ға жуық мақал-мәтелдер енген.
Осылай мақал мен мәтел орыс халқының дүниетанымына XVII ғасырға дейін еніп
келді. Алғаш болып мақал-мәтелдердің мағынасын ұға бастаған М.В. Ломоносов
пен тарихшы В.Н. Татищев болды.Кейін келе Н.Кургановтың “Письмовника” атты
908 мақал-мәтелден тұратын еңбегі шықты. Алғашқы басылым 1769 жылы жарық
көріп, кейін 1837 жылы қайта басылып шықты. 1770жылы “Собрание 4291 древних
российских пословиц” деген атаумен жинақ Москва университетінде
басылыпшықты. XIX ғасырда мақал-мәтелдердің басылымдарын жинау және оларды
зерттеу үлкен қарқынмен дамыды. Сол дәуірдің көрнекі, атақты жазушысы
болған А.С.Пушкин мақал-мәтелдердің тақырыбын, мазмұнын ұғынып қана қоймай
мақал-мәтелді үйренудегі өзінің әдіс-тәсілдерін көрсетті. Ақынның жеке
қағаздарында халық мақал-мәтелдерінің біршамасы кездескен. Ол осы мақал-
мәтелдердің өткірлігін, мазмұны мен мағынасының кеңдігін айрықша бағалап
өткен. 1848 жылы Москва университетінің профессоры И.М. Снегирев жасаған
“Русские народные пословицы и притчи” жинағы жарық көрді. Сонымен қатар
қазіргі таңда мақал-мәтел ретінде көпшілік саяси ортада В.И.Лениннің айтқан
сөздері де айрықша қолданылып жүр [22, 24].
Ағылшын тіліндегі жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары
сонау көне ғасырда қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып
келеді. Тарихи деректерге сүйенер болсақ, ете көне мақал-мәтелдер тізбегін
қамтитын алғашқы “Book of Proverbs in the Old Testament” атты топтама V
ғасырда жарық көрген [23, 5]. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы
іске етене араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус
есімімен тығыз байланысты. Оның 1500 жылы “Collectanea” (818 мақал-мәтел),
1508 жылы Венецияда “Chiliades” (3260мақал-мәтел) деген атпен жарияланған
жинақтары 1515-1536 жылдары аралығында толықтырылып қайта басылып шықты
[24,4].
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John
Heywood) өзінің алғашқы “A Dialogue Containing the Number in Effect of all
the Proverbs in the English Tongue” атты еңбегін 1546 жылы, кейінгілерін
1550, 1555, 1560 жылдары жарыққа шығарды. Сондай-ақ, 1610-1680 жылдар
аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612 жылы
ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe “Bibliotheca Scholastica
Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious
Proverbes”[25], 1639 жылы пастор Дж. Клардың (John Clarke) “Paroemiologia
Anglo-Latina”[26], 1640 жылы Дж. Хербергтің “Outlandish Proverbs”[27], 1659
жылы Дж. Хауэльдің "Proverbs"[28], 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйдің
“English Proverbs”[29] атты енбектері жарық көрді. Келесі ғасырларда
бұрынғы ескі жинақтар толықтырылып, қайта бастырылып отырды. Зерттеу
барысында мамандардың көбінесе ағылшын тілі мақал-мәтелдерін жинаққа енгізу
үрдісімен шектелгенін көреміз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты
қарастырған зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім. Мысалы, Л. И.
Швыдкояның ғылыми зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер “клише” деген атаумен
бір топқа біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген[30,9-19]. С.И.
Вяльцеваның ағылшын мақал-мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың зерттеуі
синтаксистік ерекшеліктері тұрғысынан талдауға арналған. Ағылшын тілінің
тұрақты тіркестерін зерттеу жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығыз
байланысты. Ол өзінің “Курс английского языка”, “Курс фразеологии
современного английского языка” тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-
русский фразеологический словарь" сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі
табиғатының кейбір өзгеге беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына
елеулі үлес қосты және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар
берді[31, 7]. Мақал-мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда
өзіндік ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының терендігін айқын
көрсететін тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық
универсалдық сипатқа ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер
бір тілден екінші тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге
тәржімелеу барысында мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме-дәл
келетін теңбе-тең баламасы (адекватты) немесе контекстік мағынасы сәйкес
эквиваленті қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық,
жинақылық қажет. Осы мақсатқа негізделген, практикалық мәні бар жұмыстардың
бірі — Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың құрастыруымен жарық
көрген “Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и
казахском языках” атты еңбек[32, 1]. Жұмыста мақал-мәтелдер он мағыналық
топқа бөлініп, олардың орыс және казақ тілдеріндегі баламалары берілген.
Алайда, ағылшын мақал-мәтелдерінің қазақ тілінде баламалары бола тұра,
тікелей аударылған тұстары да баршылық. Осығын ұқсас 2009жылы жарық көрген
С.Г. Ахметованың “Словарь английских пословиц, поговорок, фразеологических
единиц и способов их передачи в русском, казахском и немецком языках” атты
сөздігі де бар[33, 2].
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
тұпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: Үоu саnnоt sегvе Gоt and mаmmоn (сөзбе-сөз аудармасы:
Сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет ете алмайсың); А soft answer turneth
away wrath (с.с.а.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
інжілге барып саятын мақал-мәтелдердің сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің келесі бір бөлігі дарынды Шекспир
сыңды көркемсөз шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың
туындыларынан, сондай-ақ, көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау
алғандықтары байқалады.
Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің түп деректеріне қатысты негізгі
айырма мынада: қазақ мақал-мәтелдерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға
(би,шешен, ақылғөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-
ұрпаққа ауызша таралып отырған. Ал ағылшын мақал-мәтелдерінің негізгі
бұлағы діни ағым, қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады
және сондай-ақ Шекспир сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері
ерекше орын алады[34, 24].
Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің қазіргі заман ағымына сай келіп
тұрғанымен, көненің көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы қолданысын
біздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағы Теопрастус (Тһеорatrus)
жазбаларымен ұштастырады.
“Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің өз уақыты бар).
Орысша нұсқада: Всему свое время.
Қазақша баламасы: Сабапқы ине сәтімен.
Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап Інжілдің “То еvегуthing tһеге іs а
sеаsоn, аnd а tіmе tо еvегу рurроsе under tһе һеаvеn” (с.с.а.: Аспан
астында әр нәрсенің, әр мақсаттың өз мерзімі бар) деген өсиет, өнегелерінен
ықтималдық, тұрақты қалыпқа енген[34, 35].
Зерделей қарасақ, мақал-мәтелдер адам баласының бар өміріндегі, тұрмыс-
тіршілігіндегі салалардың барлығын дерлік қамтиды екен. Солардың қомақты
бір бөлігі — еңбек жайлы мақал-мәтелдер. Мұның сыры еңбекгің тіршіліктің
негізі, қоғамның, өмірдің қайнар көзі болғандығында болса керек. Көненің
көзі іспеттес тұрақты тіркестер тобы келер ұрпаққа еңбек етпегеннің ішіп-
жемейтінін түсіндіре келіп, оларды еңбек сүйгіштікке, адал еңбек етуге
баулиды, жалқаулық, бойкүйездік, жатып ішер арамтамақтықтан бойды аулақ
салуға шақырады,
Қонақжайлық - қазақ ұлтының сүтімен кіріп, сүйегіне сіңген ұлы
дәстүрдің бірі. Өткен ғасырда поляк саяхатшысы әрі зиялысы А.Янушкеевич
“Дүние жүзін қазақ жайласа, жер шарын тегін аралап шығар едім”,- деп қазақ
халқының қонақ жайлылығын риза көңілмен бағалаған екен. Қазаққа қонақ болу
үшін оның таныс болуы, діндес, тендес болуы шарт емес, қонақасыны
"бөлінбеген еншім" деп тануының өзі кеңінен таралып, дәстүрге айналған
халық жорасының бірден-бір көрсеткіші. Алайда:
“Бір күнгі қонақ - күт, eкі күнгі қонақ – жұт”
“Частого гостя никогда радушно не встречают”
“А соnstant guest іs nеvеr welcome” - тәрізді тұрақты тұлғалар жиі
келген қонақтың қадірін жоғалтатынын, оған өзі қалағандай құрмет
көрсетілмейтінін бейнелі түрде жеткізеді. Үш ел мақал-мәтелдерін талдап-
тарату барысында алыс жатқан, салт-санасы, әдет-ғұрпы, тілі-діні әр басқа
халықтардың айтайын деген ой-тұжырымы, көзқарасы мен өмірлік ұстанымдарының
өзара сәйкес келіп жататындығы анықталды. Мұның сыры өмірдің өзінде,
адамзаттың көріп-біліп, көңілге түйген ойында, өмірден алған тәжірибесінде
жатса керек[34, 44].
Ақша-қаражат жайлы мақал-мәтелдер де кездеседі.
Мысалы: Теңге тиыннан өсер, Жылқы құлыннан өсер; Береке бір тиынна,
Таке саrе оf реnсе апd the роunds will tаке саrе оf tһеmsеlvеs (c.c.a.:
Позаботься о пенсах, а уж фунты сами о себе позаботятся). Копейка рубль
бережет.(с.с.а.: Пэнсті үнемдеп ұстасаң, фунт өз-өзін үнемдейді).
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің алтын қорынан ауа-райына, аспан
денелеріне, табиғат құбылыстарына қатысты мақал-мәтелдерді жиі кездестіруге
болады.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Маппеrs таке the тап",
(с.с.а.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы ықшам, алайда мәні зор
тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида, дәстүрлерге, заман талабына
байланысты калыптасқан. Әсіресе, ХІV ғасырда Англияда мәдениеттіліктің
негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне баса назар аударылып,
мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік, ізеттілік ережелерін
қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте келе осы ұстанымдардың
бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып, кеңінен қолданыс тапты.
Мысал:If yои sit bу worthier тап tһап tһуsеlf аrt опе, Suffеr һіт fіrst
tо tоисһ tһе теаt (с.с.а.: Егер өзіңнен салауаттырақ адаммен дастархандас
болсаң, одан үлгі ал, яки соған қарап ас іш) т.б.
Жалғыз қаздың үні шықпас,
Жалғыз қыздың мұңы шықпас деген мақал қазақтың әдет-ғұрпына, өмір
салтына байланысты тілде қалыптасқан деп ойлаймыз. Өзара қарым-катынасын
жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың балаларын атастырып, күйеу жігіт
қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған бауырының, болмаса жас ерекшелігіне
карамай туыстарының біріне қосуы тәрізді мәселелер ата дәстүрі бойынша
шешімін табатын. Балғын жас қыздардың тіпті әкесінен де үлкен қарт
кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының негізгі себептері, қыз әкесінің
сіңірі шыққан кедейлігі, не жетім қыздың жалғыздығы екендігін көптеген
мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда келтірілген мақалдың шығуына мұңын
шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген арулардың қайғы-қасіреті себеп болған
тәрізді.
Ағылшын,орыс,қазақ тілдеріңде наным-сенімге байланысты мақал-мәтелдер
де кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі "Gоd һеlрs tһоsе who һеlр tһеmself"
(береженного бог бережет) (с.с.а.: Өзіне өзі көмектескендерге құдай да
жәрдемдеседі) қазақ тіліндегі баламасы: Сақтансаң, құдай да сақтар
тіркесінің шығу төркінің біздің жыл санауымызға дейінгі 570 жылы жазылған
“Геракл және күймеші” атты Эзоптың (Аезор) аңыз әңгімесімен
байланыстырамыз. Мифтік әңгіменің жалпы мазмұнына келер болсақ, күймесі
батпаққа батып тұрып қалған күймеші оны шығаруға талпыныс жасамастан,
көмекке құдіретті де күшті Гераклды шақырады. Адамның бұл қылығына катты
ашуланған Геракл: "күйменің доңғалағының артына иығынды тіреп итер де,
өгізінді алға айда" дейді және алдағы уақытта еш әрекет қылмастан өзін
шақыруға қатаң тыйым салады. Осы ой түйіні XVIII ғ. дейінгі әдебиеттерде әр
түрлі жолдармен берілген. Мысалы, Дж.Барэт (Іоһn Ваrеі) “Аn Аtуеагіе”
(1580) атты еңбегінде: “Gоd helps thоsе іn tһеіr аnаіrе, which arе
іndustrious” (с.с.а.: Құдай еңбек сүйгіштерге көмектеседі) десе, Дж.
Херберт (G. Herbert) “Jасulа Рtudеntum” деген шығармасында “Неlр tһуsеlf,
аnd Gоt will һеlр tһее” (с.с.а.: Өзіңе өзің көмектес, сонда құдай да жәрдем
береді) деп, сәл түрлендіре қолданған. Қазіргі уақытта тұрақты қолданысқа
ие “Got һеlр thоsе, wһо һеlр tһеmsеlf” мақалы алғаш рет 1736 жылы
Б.Франклиннің (В. Frаnкlіn) “Рооr Rісһаrd's Аlmаnаск” атта еңбегінде
қолданылды[34, 64].
Қазақ, орыс және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректерінде қатысты
негізгі айырма мынада: қазақ мақал-мәтелдерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға
(би, шешен, ақылгөй, дана, қариялар т.б) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-
ұрпаққа ауызша таралып отырған. Ал, орыс, ағылшын мақал-мәтелдерінің
негізгі бұлағы діни ағым, қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып
табылады және Шекспир, Пушкин, Лермонтов сынды тұлғалардың айшықты, мәнді,
сөз үлгілері ерекше орын алады.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген мәселеге келер
болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректі қалтықсыз табудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б. Адамбаев мақал-мәтелдер
әуелде аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден біреуге,
ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап, оны
халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ереже, заңға айналған деген ой
тұжырымымен толық келісуге болады. Тарихи деректер, ғылыми ізденістердің
нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда айтылған пікірмен
өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, ақиқат ретінде
таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің халықтың
көкейінен шығатын, ұтқыр, ойы бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен таралып,
танымал болуы мүмкін. Қазақтың: Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы
би деуі де сондықтан. Мұндай ақыл иелері халықтың мүддесін ойлаған, үлгі
өсиет ретінде кеңес беріп, мұңды-шерлі жүректерді жұбатып, толып-тасығанның
төгілетінін ескертіп, жастың өсетінінен, жарлының баийтынына, қиянаттың
қияметке қалдырмайтынына сендірген.
Халықтың дана билері мен шешендерінің бір кезде аузынан шығып,
кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа енген сөздерінен бірер
мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді;
Жаманнан жақсы туар адам айтса нанғысыз.
Жақсыдан жаман туар бір жармаққа алғысыз;
Бірлік түбі – береке;
Би екеу болса, дау төртеу болады;
Хан халықтың қазығы,
Қараша ханның азығы;
Хан қасында би ақылды болса,
Қара жерден кеме жүргізеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен
жастайынан елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа
мирас болып, халық арасында мақал-мәтел ретінде кең қолданыс тапқаны
байқалады:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, ел жетім.
Сондай-ақ, халықтық мақал-мәтелге айналып, жиі қолданылып жүрген:
Көпті қорлаған көмусіз қалады тіркесінің Әйтеке бидің: Бұлақ көрсең
көзін аш Бәйдібек бидің дуалы аузынан шыққан тілдік бірліктер деген
деректер бар, мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге
болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде қалыптасқан мақал-
мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына сеніп, жылдан құр
қалыпты; Қайда барса да Қорқыттың көрі; Аяз би әліңді біл, құмырсқа
жолыңды біл т.б.
Тілімізде жұмбақтардан бастау алатын мақал-мәтелдер де кездеседі:
Сырты бүтін, іші түтін; Қараңғы үйде қабан күркірейді; Күндіз бар да
түнде жоқ т.б. Бұл жұмбақтардың кейде жұмбақтық негізінен қол үзіп,
фразеологиялық тіркес, мәтел ретінде де қолданысқа енгені анықталды.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, идеясы, мән-мазмұны терең, кесек
туындыларымен ерекшеленетін дарынды ақын-жазушылардың, дара тұлғалардың
көңіл түпкірінен шыққан пікір-пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніп,
тұрақты қолданысқа, мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек
етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; Шешеннің тілі – шебердің бізі т.б
(Абай); Азға қанағат етпесең, көпен құр қаларсың (Ыбырай); Берекені
көктен тілеме, еткен еңбектен тіле (М. Әуезов); Жасында көргені жоқтың,
өскенде айтары жоқ (Ғ. Мұстафин) т.б. Мысалы: Еңбек етсең ерінбей, тояды
қарның тіленбей, Шешеннің тілі – шебердің бізі деген Абай сөздері халық
арасында мақалға айналып, кеңінен қолданыс тапқан. Сондай-ақ, Ыбырай айтқан
Атаңның баласы болма, адамның баласы бол; Аз жұмысты қиынсынсаң, көп
жұмысқа тап боларсың (Әке мен бала әңгімесі); Азға қанағат етпесең,
көптен құр қаларсың; Ауырғаннан аяған күштірек; Байлық-қанағатта
(Қанағат әңгімесі) т.б сөздері де халық арасында мақал-мәтел ретінде
айтылып жүргендігіне көз жеткізуге болады. Сонымен қатар, Жамбылдың: Шешен
кісі сөз бастар, Адал кісі ел бастар және т.б., М.Әуезовтың: Ақыл – адам
көрігі, ақылдың сабыр серігі, Күшіңе сенбе адал ісіңе сен, Берекені
көктен тілеме, Еткен еңбектен тіле, Ғ. Мұстафиннің Сөз – ойдың айнасы;
Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ, С.Дөнентаевтың Тіл –
көңілдің тілмашы тәрізді ақын-жазушылар қаламынан шыққан ұлағатты сөздерді
қазақтың мақал-мәтелдер қорын байытуға қосқан зор үлестері.
Зерттеу нәтижелері қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің тұрақты тұлға
ретінде тілде қалыптасуына тарихтың терең қаттауларынан көрініс беретін
оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілер мен көрнекті ақын жазушылар шығармалары
арқау болған деген қорытынды тұжырымды түйюге мүмкіндік береді.
Ағылшын, орыс мақал-мәтелдерінің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасында кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы,
тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің арқасында
қолдануға даяр тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың бір
бөлігінің түпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз
қолданылатындығы айқындалды. Мысалы: You cannot serve God and mammon
(сөзбе сөз аудармасын беретін болсақ: сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет
ете алмайсың); A soft answer turneth away wrath Покорное слово гнев
укрощает (сөзбе сөз аудармасын беретін болсақ: жұмсақ жауап ашуды
қайтарады)); The spirit is willing but the flesh is weak (cөзбе сөз
аударатын болсақ: жан қалайды, бірақ дене әлсіз); The labourer is worthy
of his hire (Сөзбе сөз аударатын болсақ: қара жұмысшы өзінің жалдамалы
ақысына байланысты бағаланады) т.б. Түбінде Інжілге барып саятын мақал-
мәтелдердің сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де кездеседі. Мысалы:
Spare the rоd and spoil the child
Орысша нұсқасы: Засиженное яйцо всегда болтун,
занянченный сынок всегда шалун,
Қазақша нұсқасы: Әдепті бала арлы бала,
Әдепсіз бала сорлы бала
Мақал-мәтелдердің Інжілден кейінгі қайнар көзі – В.Шекспир
шығармалары. Ағылшын мақал-мәтелдер қоры Шекспир шығармаларындағы цитаталар
арқылы едәуір байыған. Бірқатар ғалымдар тобы ағылшын мақал-мәтелдерінің
гулдену дәуірі шекспир өмір сүрген заманмен тұстас келеді деген пікір
айтады [36, 9]. Шекспир шығармаларында жазылған біршама мақал-мәтелдер
оған дейінгі дәуірде де қолданылған болуы мүмкіндігін де естен шығаруға
болмайды. Десек те, бұл мақал-мәтелдер Шекспирге дейін ауызша айтылып, еш
жерде жазбаша тіркелмегендіктен жазба тілінде алғаш рет Шекспир
шығармаларымен еніп, кейінгі ұрпаққа осы шығармалар арқылы жеткен. Әлі
күнге дейін ғалымдар Шекспирге дейін қолданыста болған, мақалға айналған
қай қанатты сөз Шекспирдің өз туындысы, жазушының данышпандығы мен
тапқырлығының жемісі деген сұраққа жауап іздеуде. Осы уақытқа дейін
Шекспирге телініп келген Brevity is the soul of wit, Sweet are the uses
of adversity тәрізді кейбір мақал-мәтелдердің Шекспирге дейін ауыз
әдебиетінде қолданыста болғандығы жөнінде азын-аулақ деректер
табылғандығына қарамастан бұл сұраққа ғылымда нақты да толық жауап әлі
алынған жоқ [36, 11].
Дүние жүзі тілдерінің сөздік қоры тәрізді ағылшын паремиологиялық
жүйесі де басқа тілдерден, мысалы, латын, француз, испан тілдерінен енген
мақал-мәтелдермен толығып отырғаны мәлім. Олардың бір бөлігі ағылшын
тіліне кірігіп кетсе, келесі бір бөлігі басқа тілден енген бастапқы қалпын
сақтап қалған. Мысал ретінде, француз тілінен енген Chercher la femme
(сөзбе сөз аударғанда: әйелді ізде), яғни қандай жамандық болса да, оның
себебін әйелден іздеу керек деген ұғымды білдіретін, ішкі формасы
көмескіленген тілдік орамды келтіруге болады. Бұл тәрізді басқа тілдерден
енген, қолдану жиілігі өте жоғары мақал-мәтелдер көптеп саналады.
Ақын, жазушы, саясаткерлердің ұтымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі
нұсқа, айшықты сөздері де ағылшын тілінің сөздік қорын байтуға едәуір үлес
қосқаны белгілі. Мысалы: The customer is always right (орысша нұсқасында:
клиент всегда прав десе, қазақша сөзбе сөз аудармасында: әрқашан
тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің 1857 жылы АҚШ-та дүниеге келіп, кейінірек
Британия азаматтығын алған, Еуропадағы ең үлкен сауда орталықтарының бірі
Сэлфриджезді (Selfridge’s) ашқан Г. Сэлфриджезге тиесілі екендігі жөнінде
деректер бар[36,24].
Сонымен ағылшын, орыс тілдеріндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі
қасиетті кітап Інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир, Пушкин сынды
көркемсөз шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан,
сондай-ақ көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Мақал-мәтелдердің отандық және әлемдік тіл мамандары арасында
пікірталас туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған
тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына,
дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М.
Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т.
Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология
саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады. Академик
В.В.Виноградов К области фразеологических единств относятся и многие
фразовые штампы, клише, типичные для разных литературных стилей, и
литературные цитаты, и крылатые выражения, и народные пословицы и
поговорки - деп фразеологияның зерттеу нысанын нақтыласа [37, 133], келесі
ғалым А.М.Ефимов зерттеу ауқымын зерттеу ауқымын одан әрі кеңейте түсті К
фразеологическим средствам языка относятся не только идиомы, но и
поговорки, пословицы, афоризмы писателей, крылатые строки стихотворений,
устойчивые формулы и обороты научно-терминологического характера, некоторые
канцелярские штампы, производственно-технические выражения и.т.д [36,
182].
М.М. Шанский Фразеология современного русского народа деген еңбегінде
мақал-мәтелдердің фразеология саласына қатыстылығын сөз ете келіп, оларды
фразеологиялық сөйлемшелертобында [37, 84], ал А.А. Булаховский
фразеологиялық оралымдардың құрамында қарауды ұсынды [38, 54]. Ағылшын
тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті тұжырым,
пайымдауларымен танымал А.В Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзқарасын ұстанады. Ол: С нашей точки зрения фразеологическими единицами
могут быть как словосочетания, так и предложения, включая и пословицы, -
дейді [39, 1259]. Алайда, ғалым аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдық-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер деп атап, жеке қарауды ұсынды. Сондай-ақ автор
құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, “all
is well, that ends well” (сөзбе-сөз аударғанда: сәтті аяқталған істің бәрі
жақсы), “Appearances are deceptive” (Сөзбе-сөз аударғанда: сыртқы түр
алдамшы), “Better late than never” (Сөзбе-сөз аударғанда: ештен кеш жақсы)
тәрізді оралымдарды фразеология аясынан тыс фразеологиялық емес тұрақты
құрылымдар аясында қарастырады[40, 300].
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар
– Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жуков, М.Т. Тагиев, М.А. Филипповская,
А.Н. Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын
ғалымдардың көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына
жатқызады. Ал, осы бағыттағы көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н
Амосова мақал-мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға болмайтынын олардың
мазмұны жағынан да, сөйлемде атқаратын тұрғысынан да фразеологиялық
бірліктердің белгілеріне жауап бермейтіндігімен ұштастырады [41, 110].
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірліктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген
ғалым – Г.Л. Премяков: Пословицы могут быть объектом исследования в
одинаковой мере и лингвиста и литературоведа – c различных точек зрения
[42, 8], дей келе, аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан да,
әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелу қажеттігін ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологизмдер
қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді. Мақал-
мәтелдердің фразеологизмдерге ұқсастығы - оның сөйлеуде дайын күйде
қолданылуы.
Тілдегі мақал-мәтелдер де белгілі бір дәрежеде тұрақты сөз тіркесіне
жатады, ғалымдардың бұларды фразеологиялық сөйлемшелерге жатқызуы да тегін
емес. Мақал-мәтелдер мен фразеологизмдерді жақындастыратын белгі ретінде
оларға ортақ мынандай құбылыстарды атауға болады:
1. мақал-мәтелдер де, фразеологизмдер де сөйлеуде дайын күйінде (аздап
грамматикалық өзгерістерге ұшырауы да мүмкін) қолданылады;
2. екі бірліктің де құрастырушы сыңарлары тұрақты, бұл сыңарлардың
орынын қалай болса солай ауыстырып жұмсауға болмайды;
3. кейбір фразеологизмдер сияқты мақал-мәтелдер де құрастырушы
сыңарларының лексикалық мағынасын сақтап тұрады;
4. фразеологизмдер сияқты мақал-мәтелдерде де ұлттық колорит болады;
5.мақал-мәтелдерде де, әсіресе, тұрақты сөз тіркестерінде де
образдылық, метафоралық мән болады.
Сонымен қатар бұлардың арасында елеулі айырмашылықтар да бар:
1. оның бастысы - мақал-мәтелдерде сөйлемдік қасиет болғандықтан, олар
коммуникативтік қызметке ие болса, тұрақты сөз тіркестері, негізінен,
бейнелеуіштік-номинативтік қызметке ие болып тұрады;
2. мақал-мәтелдерде үлгі-өнегелік, нақылдық, өсиеттік маңыз болса,
фразеологизмдерде бейнелеуіштік қана мән болады;
3. мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің ерекше бір жанры болып есептеледі,
яғни бұларда көркем әдебиеттің сипаты баршылық, ал фразеологизмдер,
негізінен, таза тілдік құбылыстардың қатарына жатады;
4. мақал-мәтелдер әрбір жеке жағдайға байланысты туса, қолданылса,
фразеологизмдерден мұны байқау қиын.
Сонда, мақал-мәтелдерді басқа тілге жеткізуде ескеретін жайттар - мақал-
мәтелдерде ауыспалы мағына болатындығы, ұлттық колорит, реалиялық сипатын
сақтауға тырысу, көркем әдебиет түрі болғандықтан, оның сол қасиетін -
ұйқасы мен ырғағын, дыбыс үйлесімдерін жеткізуге тырысу.
Зерттеушілердің әрқайсысы мақал-мәтелдерді аударуды өзінше топшылап,
жинақтаса да, бұл мәселеде қарама-қайшылықтан гөрі пікір тоқайласуы басым.
Сондықтан олардың әрқайсына тоқталып, талдау жасауды артық кереміз[43, 54-
56].
1.2 Мақал-мәтелдердің өзара ұқсастығы мен айырмашылығы.
Мақал-мәтелдер – халықтың ғасырлар бойына көкейіне түйіп, көңіл
түкпірінде сақтаған ұрпақ еншісіне тиесілі алтын қазынасы, рухани мұрасы.
Зерттеу деректері бойынша мақал – ана тілімізге араб тілінен енген орынды
сөз деген ұғымды білдіретін кірме сөз. Мақал мен мәтелдің бір – бірінен
айырмашылығы жөнінде М.Әуезов: Мақал толық тұлғалы болады, ойы тұтас
келеді, әдетте ол бір немесе бірнеше толық сөйлемнен құралады. Ал, мәтел,
мақал сияқты, толық түрінде құралмай, сөз тіркесі, қалыптасқан нақышты,
орамды сөйлемше түрінде жасалады, - деп жазған еді [44,193].
Үлкен совет энциклопедиясында мақалға: Пословица –меткое образное
изречение, которое обобщает и типизирует различное явление жизни. Для
пословицы характерно полное выражение мысли и наличие вывода, в отличие от
поговорки, которая выражает мысль неполно,-деген анықтама берілген
[45,43]. Бұған қарағанда мақалға тән қасиет өмірдегі түрлі құбылысты
жинақтау және типтендіру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz