Қарттар психологиясына теориялық талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ҚАРТТЫҚ ЖАС ЖӘНЕ ОЛАРДАҒЫ
ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС ТҮРЛЕРІ
1.1 Қарттық биосоциопсихологиялық құбылыс ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қартаю мен қарттық жас психологиясы туралы теориялық мәселелер ... ... .12
1.3 Жеке тұлғаның психикалық дамуының негізгі факторлары және
олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 ҚАРТАЮ ПРОЦЕСІНДЕГІ ҚАРТТАР ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР
2.1 Қарттық шақтағы жеке тұлғалық ерекшеліктеріне зерттеу жұмыстарын
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Қарттық шақтағы танымдық және ес процесстердің өзгерістерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Қарттық кезеңдегі жеке тұлғалық дағдарыстарын әдіс.тәсілдері
арқылы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
1 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ҚАРТТЫҚ ЖАС ЖӘНЕ ОЛАРДАҒЫ
ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС ТҮРЛЕРІ
1.1 Қарттық биосоциопсихологиялық құбылыс ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қартаю мен қарттық жас психологиясы туралы теориялық мәселелер ... ... .12
1.3 Жеке тұлғаның психикалық дамуының негізгі факторлары және
олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 ҚАРТАЮ ПРОЦЕСІНДЕГІ ҚАРТТАР ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР
2.1 Қарттық шақтағы жеке тұлғалық ерекшеліктеріне зерттеу жұмыстарын
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Қарттық шақтағы танымдық және ес процесстердің өзгерістерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Қарттық кезеңдегі жеке тұлғалық дағдарыстарын әдіс.тәсілдері
арқылы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, «Халықаралық тәжірибе ерте балалық шақтан ересек жасқа дейінгі адам капиталына, оның ішінде білім беруге бөлінген инвестициялық қоғам мен экономикаға елеулі әсер ететінін көрсетіп отыр». [1]
Біздің тәуелсіз, егеменді қоғамымыздың ең сыйлы, құрметті, ардақты, алдыңғы толқыны - қарттар. Қарт адамның қарттық шақтағы жеке басы, психологиясының ерекшеліктері, жеке тұғалық дағдарыстары зерттеу жұмысымның қарастыратын негізгі мәселелері. Қарт адам қоғамның бір мүшесі, яғни қарт адамның қартаю процесі қоғаммен тығыз байланысты. Әлеуметтік қоғам ретінде қарт адамдарға материалдық жағынан және рухани жағынан да көмек көрсетуіміз қажет.Бұл зерттеу жұмысымызда рухани жағынан көмек көрсету үшін қажет, қарт адамдардың психологиясына теориялық талдау жасаймыз. [2]
Қарттық әр адамда әр түрлі өтеді. Шығармашылық жұмыспен айналысатын адам өзінің белгілі идеяларын іске асырып немесе жазып қалдыру үшін барын салуы мүмкін.Өмір бойы белсенді қоғамдық қызмет атқарған адам зейнетке шығуды ауыр қабылдайды, жанталасып мамандығы бойынша жұмыс істей бергісі келеді. Ал көп азап көріп, бейнеті мол еңбек еткендер зейнетке шығуды қанағаттанарлықпен қабылдап, күнделікті күйбең тіршілікпен күн көре береді.
Әлемдік ғылымда қарттық шақты зерттеуге деген қызығушылық өте үлкен. Ф. Ариестің ойынша, қарттық, әлеуметтік категория ретінде тек ХХ ғасырда бөлініп шықты. [3]
Бұл біріншіден, соңғы 100 жылдағы Жер шарындағы демографиялық жағдаймен байланысты. Әлем тұрғындарының қартаюы жүріп жатыр, қария адамдардың саны популяцияда өсіп жатыр, әсіресе жоғары дамыған елдерде. Тұрғындардың қартаюының себебінің бірі – бала туылудың азаюы, денсаулықты сақтау жүйесінің жақсаруы, нәресте және үлкен жастағы адамдарда өлімнің аз болуы, индивидуалдық өмір ұзақтығының артуы. өмір ұзақтығының өсу тенденциясының тарихы нақтырақ өткен ғасырда пайда болды. Қола дәуірінде орташа өмір ұзақтығы 18-20 жас аралығында, орта ғасырда- 35 жас, ХІХ ғасырда-44 жас. ХХ ғасырда орташа өмір ұзақтығы 68-72 жасқа дейін өскен. Мұнымен қоса әр ұрпақ сайын нормадағы индивидуалдық өмір ұзақтығы артып отырады.
Тұрғындардың қартаю феномені, қоғамның шашын ақ басқандарға «қарт адамдар әлеміне» айналуы жаңа медициналық, қаражаттық құқықтық, саяси және басқа сауалдар мен мәселелерді туғызды. Біз жиі жиі қарияларға арналған саяси және коммерциялық жарнамаларды көреміз. Өте өзекті мәселе зейнетақымен қамтамасыз ету ұйымы, қарттық шақтағы әлеуметтік көмек, неліктен үлкен материалдық қаражат қажет (ал бұл қоғамдағы жұмысшыларға үлкен салмақ) және адами ресурстар (көптеген әлеуметтік жұмысшылар). Тіпті Еуропа мен Американың экономикасы тұрақты елдері бұл мәселені шешу барған сайын қиын болады деп санайды (тіпті оны «демографиялық жай жарылатын бомба» деп атайды). Кейбір мемлекеттерде зейнеткерлікке шығу жасын қайта қарау мәселесі қойылған (мысалы, Ұлыбританияда 2010жылдан кейін әйел адамдарға зейнеткерлікке шығу жасы 65 жасқа дейін өседі).
Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, «Халықаралық тәжірибе ерте балалық шақтан ересек жасқа дейінгі адам капиталына, оның ішінде білім беруге бөлінген инвестициялық қоғам мен экономикаға елеулі әсер ететінін көрсетіп отыр». [1]
Біздің тәуелсіз, егеменді қоғамымыздың ең сыйлы, құрметті, ардақты, алдыңғы толқыны - қарттар. Қарт адамның қарттық шақтағы жеке басы, психологиясының ерекшеліктері, жеке тұғалық дағдарыстары зерттеу жұмысымның қарастыратын негізгі мәселелері. Қарт адам қоғамның бір мүшесі, яғни қарт адамның қартаю процесі қоғаммен тығыз байланысты. Әлеуметтік қоғам ретінде қарт адамдарға материалдық жағынан және рухани жағынан да көмек көрсетуіміз қажет.Бұл зерттеу жұмысымызда рухани жағынан көмек көрсету үшін қажет, қарт адамдардың психологиясына теориялық талдау жасаймыз. [2]
Қарттық әр адамда әр түрлі өтеді. Шығармашылық жұмыспен айналысатын адам өзінің белгілі идеяларын іске асырып немесе жазып қалдыру үшін барын салуы мүмкін.Өмір бойы белсенді қоғамдық қызмет атқарған адам зейнетке шығуды ауыр қабылдайды, жанталасып мамандығы бойынша жұмыс істей бергісі келеді. Ал көп азап көріп, бейнеті мол еңбек еткендер зейнетке шығуды қанағаттанарлықпен қабылдап, күнделікті күйбең тіршілікпен күн көре береді.
Әлемдік ғылымда қарттық шақты зерттеуге деген қызығушылық өте үлкен. Ф. Ариестің ойынша, қарттық, әлеуметтік категория ретінде тек ХХ ғасырда бөлініп шықты. [3]
Бұл біріншіден, соңғы 100 жылдағы Жер шарындағы демографиялық жағдаймен байланысты. Әлем тұрғындарының қартаюы жүріп жатыр, қария адамдардың саны популяцияда өсіп жатыр, әсіресе жоғары дамыған елдерде. Тұрғындардың қартаюының себебінің бірі – бала туылудың азаюы, денсаулықты сақтау жүйесінің жақсаруы, нәресте және үлкен жастағы адамдарда өлімнің аз болуы, индивидуалдық өмір ұзақтығының артуы. өмір ұзақтығының өсу тенденциясының тарихы нақтырақ өткен ғасырда пайда болды. Қола дәуірінде орташа өмір ұзақтығы 18-20 жас аралығында, орта ғасырда- 35 жас, ХІХ ғасырда-44 жас. ХХ ғасырда орташа өмір ұзақтығы 68-72 жасқа дейін өскен. Мұнымен қоса әр ұрпақ сайын нормадағы индивидуалдық өмір ұзақтығы артып отырады.
Тұрғындардың қартаю феномені, қоғамның шашын ақ басқандарға «қарт адамдар әлеміне» айналуы жаңа медициналық, қаражаттық құқықтық, саяси және басқа сауалдар мен мәселелерді туғызды. Біз жиі жиі қарияларға арналған саяси және коммерциялық жарнамаларды көреміз. Өте өзекті мәселе зейнетақымен қамтамасыз ету ұйымы, қарттық шақтағы әлеуметтік көмек, неліктен үлкен материалдық қаражат қажет (ал бұл қоғамдағы жұмысшыларға үлкен салмақ) және адами ресурстар (көптеген әлеуметтік жұмысшылар). Тіпті Еуропа мен Американың экономикасы тұрақты елдері бұл мәселені шешу барған сайын қиын болады деп санайды (тіпті оны «демографиялық жай жарылатын бомба» деп атайды). Кейбір мемлекеттерде зейнеткерлікке шығу жасын қайта қарау мәселесі қойылған (мысалы, Ұлыбританияда 2010жылдан кейін әйел адамдарға зейнеткерлікке шығу жасы 65 жасқа дейін өседі).
1. ҚР-дағы Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдардағы арналған мемлекеттік бағдарлама // Егемен Қазақстан. – 2010, - 18 маусым.
2. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында // Егемен Қазақстан. – 2010, - №4.
3. Ф.Ариест. Психология старения. – М., 1979.
4. Богомольс А.А. «Взрослых людей». – Санкт Петербург. 1977.
5. Фролькис В.В. Старение и старость. Биология старения. – М., 1982. – 5-21 стр.
6. Анцыферова Л.И. Новые стадии поздней жизни: время теплой осени или суровой зимы. Психологический журнал. - 1994. - № 3.
7. Шаповаленко И.В. Возрастная психология. – М., 2004.
8. Холл Дж. Социальная психология старения как основной социальной геронтологии. – М., 2002.
9. Анцыферова Л.И. Развитие личности и проблемы геронтопсихологии. – М., 2000.
10. Мечников М.И. Психология развития. – М., 2011. – 14 стр.
11. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология.ЛГУ.,1992.
12. Еникеев М.И. Кочетков О.Л. Краткий энциклопедический словарь. – Москва: Юридит, 1997.
13. Крайг.Г. Психология развития. Санкт-Петербург, Москва-Харьков. – Минск. 2002.
14. Эриксон Э . Детсво и общество. – М., 1997.
15. Кидряшкина Т.А. Проблемы геронтопсихологии. – М., 2002.
16. Гернер Дж. Психология старения. – М., 2002.
17. Хелмс Д. Взаймосвязанных и взаймо перекрывающих процессов психологическое старение // Мир писхологии. – 1999. – №2. – стр.137-145
18. Балтес П.Б. Все возростной подход в психологии развитии // Психологический журнал. – 1994. – №1.
19. Богомольц . М.И.Мечников. Обучение и воспитании трудового и трудовая подготовка детей с глубоким нарушением интелекта. – М., 1988.
20. Фролькис В.В . Старение и старость. Биология старения. – М., 1982.
21. Балтес П.Б., Хельмс Д. Всевозрастной подход в психологии развития. // Психологический журнал. –1994. – №1.
22. Лопес Ибор. Семья и формирования личности. – М., 1987.
23. Балтес П.Б. Всевозрастной подход в психологии развития: Исследование динамики подъемов и спадов на протяжени жизни. // «Мир психологии» журнал. – 1999. – №2. – стр.80-96.
24. Рощак К. Психология зрелости и старения. – М., 1990.
25. Давыдовский И.В. геронтология. – М., 1996.
26. Шахматов Н.Ф. Психическое старение: счатливое или болезненное. – М., 1996.
27. Цицерон. Павлов И.П. Чуковский К.И. Педагогическая коррекция. – М., 1994. – 328 стр.
28. Молчанова О.Н Специфика Я - концепции в позднем возрасте и проблема психологического витаукта.// Мир психологии. – 1999. – №2.
29. Абрамова Г.С. Психология человеческой жизни. Исследования геронтопсихологий.
30. Ермолаева М.В. Структура эмоциональных переживаний в старости. // Мир психологии. – 1999. – №2.
31. Эриксон Э. Идентичность : юность и кризис. – М., 1996.
32. Штернберг Э.Я. Герентология. – М., 1996.
33. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. – М., 1996.
34. Абрамова Г.С. Возрастная психология. Екатеринбург.,2002.
35. Абрамова Г.С. Психология человеческой жизни. Исследования геронтопсихологий.
36. Ананьев Б.Г., Степанова Е.И. Развитие психофизиологических функции. – М., 2001.
37. Психология человека от рождения до смерти. // под. ред. А.А. Реана-СПБ. – Москва. 2002.
38. Колдуэл М. Психология А-Я. Словарь-справочник. перевод с англ. К.С.Ткаченко. – Москва. 1990.
39. Психологический словарь. // Под. ред. Зинченко, Б.Г.Мицеракова. – М., 1999.
40. Вопросы психологии. Научный журнал. – М., 2004. – №4.
41. Қазақ тілі терминдерінің сапалық ғылыми түсіндірме сөздігі. – А., 2002.
42. Психологический словарь. Планея. http://spp -child.narod.ru
43. Виноградова И. Что такое старость? Журнал. Не скучный сад. №4 http://search. rambler.
44. Стюарт-Гамильтон Я. Психология старения. – М., 2002. http://search.rambler.ru
45. Краснова О.В. Психология зрелости и старения. – М., 2004.
46. Краснова О.В. Социальная психология старения как оснавная составляющая социальной геронтологии. // Мир психологии. – 1999. –№2
47. Козлов А.А. Старость: социальная разобщенность или целостность? // Мир психологии. – 1999. – № 2.
48. Слободчиков В.И., Цукреман Г.А. Интегральная периодизация Общего развития. Вопросы психологий. – 1996. – №5.
49. Ливехуд Б. Кризисы жизни – шансы жизни. – Калуга. – 1994.
50. Шаповаленко И.В. Социальная ситуация развития в пожилом возрасте. // Психология зрелости и старения. – 1999. – №3
51. Эриксон Э.Жизненная вовлеченность – в любом возрасте. – М., 1986.
52. Лидерс А.Г.Кризисы пожилого возраста: гипотеза о его психологическом содержании. // Психология зрелости и старения. – 2000. – №2.
53. Пряжников Н.С. Личностные самоопределения в преклонном возрасте. // Мир психологии. – 1999. – №2.
54. Рощак К. Психологические особенности личности в пожилом Возрасте. – М., 1990.
55. Лапп Д. Улучшаем память - в любом возрасте. – М., 1993.
56. Александрова М.Д. Проблемы социальной и психологической Геронтолгии. – Л., 1974.
57. Бальтес П.Б. Всевозростной подход в психологии развития. – М., 1992.
58. Бороздина Л.В., Молчанова О.В Особенности самооценки впозднем Возрасте. // Вестник. МГУ. – 1998. – №1.
59. Грегор О. Жить, не старея. – М., 1992.
60. Кемпер И. Легко ли не стареть? – М., 1996.
61. Филатова С.А. Геронтология. – Ростов-на-Дону. 2004.
62. Дарвин О.Б. Возрастная психология. – Владос., 2004.
63. Першина Л.А Возрастная психология. – М., 2004.
64. Кулагина И.Ю. Возрастная психология: Полный жизненный цикл человека. – М., 2003.
65. Краснова О.В., Лидерс А.Г. Психология старостии старения. – М., 2003.
66. Гамезо М.В. Возрастная психология: личность от молодости до старости. – М., 1999.
67. Психология человеческий жизни. Исследование геронтопсихологии. http://search.rambler.ru
68. Немов Р.С. Психология. 2-том. – М., 2000.
69. Крылова А.Р. Психология. – М., 2000.
70. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелік психология. – А., 1987.
71. Муханов М. Жас ерекшелік педагогикалық психология. – А., 1993.
2. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында // Егемен Қазақстан. – 2010, - №4.
3. Ф.Ариест. Психология старения. – М., 1979.
4. Богомольс А.А. «Взрослых людей». – Санкт Петербург. 1977.
5. Фролькис В.В. Старение и старость. Биология старения. – М., 1982. – 5-21 стр.
6. Анцыферова Л.И. Новые стадии поздней жизни: время теплой осени или суровой зимы. Психологический журнал. - 1994. - № 3.
7. Шаповаленко И.В. Возрастная психология. – М., 2004.
8. Холл Дж. Социальная психология старения как основной социальной геронтологии. – М., 2002.
9. Анцыферова Л.И. Развитие личности и проблемы геронтопсихологии. – М., 2000.
10. Мечников М.И. Психология развития. – М., 2011. – 14 стр.
11. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология.ЛГУ.,1992.
12. Еникеев М.И. Кочетков О.Л. Краткий энциклопедический словарь. – Москва: Юридит, 1997.
13. Крайг.Г. Психология развития. Санкт-Петербург, Москва-Харьков. – Минск. 2002.
14. Эриксон Э . Детсво и общество. – М., 1997.
15. Кидряшкина Т.А. Проблемы геронтопсихологии. – М., 2002.
16. Гернер Дж. Психология старения. – М., 2002.
17. Хелмс Д. Взаймосвязанных и взаймо перекрывающих процессов психологическое старение // Мир писхологии. – 1999. – №2. – стр.137-145
18. Балтес П.Б. Все возростной подход в психологии развитии // Психологический журнал. – 1994. – №1.
19. Богомольц . М.И.Мечников. Обучение и воспитании трудового и трудовая подготовка детей с глубоким нарушением интелекта. – М., 1988.
20. Фролькис В.В . Старение и старость. Биология старения. – М., 1982.
21. Балтес П.Б., Хельмс Д. Всевозрастной подход в психологии развития. // Психологический журнал. –1994. – №1.
22. Лопес Ибор. Семья и формирования личности. – М., 1987.
23. Балтес П.Б. Всевозрастной подход в психологии развития: Исследование динамики подъемов и спадов на протяжени жизни. // «Мир психологии» журнал. – 1999. – №2. – стр.80-96.
24. Рощак К. Психология зрелости и старения. – М., 1990.
25. Давыдовский И.В. геронтология. – М., 1996.
26. Шахматов Н.Ф. Психическое старение: счатливое или болезненное. – М., 1996.
27. Цицерон. Павлов И.П. Чуковский К.И. Педагогическая коррекция. – М., 1994. – 328 стр.
28. Молчанова О.Н Специфика Я - концепции в позднем возрасте и проблема психологического витаукта.// Мир психологии. – 1999. – №2.
29. Абрамова Г.С. Психология человеческой жизни. Исследования геронтопсихологий.
30. Ермолаева М.В. Структура эмоциональных переживаний в старости. // Мир психологии. – 1999. – №2.
31. Эриксон Э. Идентичность : юность и кризис. – М., 1996.
32. Штернберг Э.Я. Герентология. – М., 1996.
33. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. – М., 1996.
34. Абрамова Г.С. Возрастная психология. Екатеринбург.,2002.
35. Абрамова Г.С. Психология человеческой жизни. Исследования геронтопсихологий.
36. Ананьев Б.Г., Степанова Е.И. Развитие психофизиологических функции. – М., 2001.
37. Психология человека от рождения до смерти. // под. ред. А.А. Реана-СПБ. – Москва. 2002.
38. Колдуэл М. Психология А-Я. Словарь-справочник. перевод с англ. К.С.Ткаченко. – Москва. 1990.
39. Психологический словарь. // Под. ред. Зинченко, Б.Г.Мицеракова. – М., 1999.
40. Вопросы психологии. Научный журнал. – М., 2004. – №4.
41. Қазақ тілі терминдерінің сапалық ғылыми түсіндірме сөздігі. – А., 2002.
42. Психологический словарь. Планея. http://spp -child.narod.ru
43. Виноградова И. Что такое старость? Журнал. Не скучный сад. №4 http://search. rambler.
44. Стюарт-Гамильтон Я. Психология старения. – М., 2002. http://search.rambler.ru
45. Краснова О.В. Психология зрелости и старения. – М., 2004.
46. Краснова О.В. Социальная психология старения как оснавная составляющая социальной геронтологии. // Мир психологии. – 1999. –№2
47. Козлов А.А. Старость: социальная разобщенность или целостность? // Мир психологии. – 1999. – № 2.
48. Слободчиков В.И., Цукреман Г.А. Интегральная периодизация Общего развития. Вопросы психологий. – 1996. – №5.
49. Ливехуд Б. Кризисы жизни – шансы жизни. – Калуга. – 1994.
50. Шаповаленко И.В. Социальная ситуация развития в пожилом возрасте. // Психология зрелости и старения. – 1999. – №3
51. Эриксон Э.Жизненная вовлеченность – в любом возрасте. – М., 1986.
52. Лидерс А.Г.Кризисы пожилого возраста: гипотеза о его психологическом содержании. // Психология зрелости и старения. – 2000. – №2.
53. Пряжников Н.С. Личностные самоопределения в преклонном возрасте. // Мир психологии. – 1999. – №2.
54. Рощак К. Психологические особенности личности в пожилом Возрасте. – М., 1990.
55. Лапп Д. Улучшаем память - в любом возрасте. – М., 1993.
56. Александрова М.Д. Проблемы социальной и психологической Геронтолгии. – Л., 1974.
57. Бальтес П.Б. Всевозростной подход в психологии развития. – М., 1992.
58. Бороздина Л.В., Молчанова О.В Особенности самооценки впозднем Возрасте. // Вестник. МГУ. – 1998. – №1.
59. Грегор О. Жить, не старея. – М., 1992.
60. Кемпер И. Легко ли не стареть? – М., 1996.
61. Филатова С.А. Геронтология. – Ростов-на-Дону. 2004.
62. Дарвин О.Б. Возрастная психология. – Владос., 2004.
63. Першина Л.А Возрастная психология. – М., 2004.
64. Кулагина И.Ю. Возрастная психология: Полный жизненный цикл человека. – М., 2003.
65. Краснова О.В., Лидерс А.Г. Психология старостии старения. – М., 2003.
66. Гамезо М.В. Возрастная психология: личность от молодости до старости. – М., 1999.
67. Психология человеческий жизни. Исследование геронтопсихологии. http://search.rambler.ru
68. Немов Р.С. Психология. 2-том. – М., 2000.
69. Крылова А.Р. Психология. – М., 2000.
70. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелік психология. – А., 1987.
71. Муханов М. Жас ерекшелік педагогикалық психология. – А., 1993.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ҚАРТТЫҚ ЖАС ЖӘНЕ ОЛАРДАҒЫ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ТҮРЛЕРІ
1.1 Қарттық биосоциопсихологиялық құбылыс
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қартаю мен қарттық жас психологиясы туралы теориялық
мәселелер ... ... .12
1.3 Жеке тұлғаның психикалық дамуының негізгі факторлары және
олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 21
2 ҚАРТАЮ ПРОЦЕСІНДЕГІ ҚАРТТАР ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР
2.1 Қарттық шақтағы жеке тұлғалық ерекшеліктеріне зерттеу жұмыстарын
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Қарттық шақтағы танымдық және ес процесстердің өзгерістерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Қарттық кезеңдегі жеке тұлғалық дағдарыстарын әдіс-тәсілдері
арқылы
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында, Халықаралық тәжірибе ерте балалық
шақтан ересек жасқа дейінгі адам капиталына, оның ішінде білім беруге
бөлінген инвестициялық қоғам мен экономикаға елеулі әсер ететінін көрсетіп
отыр. [1]
Біздің тәуелсіз, егеменді қоғамымыздың ең сыйлы, құрметті, ардақты,
алдыңғы толқыны - қарттар. Қарт адамның қарттық шақтағы жеке басы,
психологиясының ерекшеліктері, жеке тұғалық дағдарыстары зерттеу жұмысымның
қарастыратын негізгі мәселелері. Қарт адам қоғамның бір мүшесі, яғни қарт
адамның қартаю процесі қоғаммен тығыз байланысты. Әлеуметтік қоғам
ретінде қарт адамдарға материалдық жағынан және рухани жағынан да көмек
көрсетуіміз қажет.Бұл зерттеу жұмысымызда рухани жағынан көмек көрсету үшін
қажет, қарт адамдардың психологиясына теориялық талдау жасаймыз. [2]
Қарттық әр адамда әр түрлі өтеді. Шығармашылық жұмыспен айналысатын адам
өзінің белгілі идеяларын іске асырып немесе жазып қалдыру үшін барын салуы
мүмкін.Өмір бойы белсенді қоғамдық қызмет атқарған адам зейнетке шығуды
ауыр қабылдайды, жанталасып мамандығы бойынша жұмыс істей бергісі келеді.
Ал көп азап көріп, бейнеті мол еңбек еткендер зейнетке шығуды
қанағаттанарлықпен қабылдап, күнделікті күйбең тіршілікпен күн көре береді.
Әлемдік ғылымда қарттық шақты зерттеуге деген қызығушылық өте үлкен. Ф.
Ариестің ойынша, қарттық, әлеуметтік категория ретінде тек ХХ ғасырда
бөлініп шықты. [3]
Бұл біріншіден, соңғы 100 жылдағы Жер шарындағы демографиялық
жағдаймен байланысты. Әлем тұрғындарының қартаюы жүріп жатыр, қария
адамдардың саны популяцияда өсіп жатыр, әсіресе жоғары дамыған елдерде.
Тұрғындардың қартаюының себебінің бірі – бала туылудың азаюы, денсаулықты
сақтау жүйесінің жақсаруы, нәресте және үлкен жастағы адамдарда өлімнің аз
болуы, индивидуалдық өмір ұзақтығының артуы. өмір ұзақтығының өсу
тенденциясының тарихы нақтырақ өткен ғасырда пайда болды. Қола дәуірінде
орташа өмір ұзақтығы 18-20 жас аралығында, орта ғасырда- 35 жас, ХІХ
ғасырда-44 жас. ХХ ғасырда орташа өмір ұзақтығы 68-72 жасқа дейін өскен.
Мұнымен қоса әр ұрпақ сайын нормадағы индивидуалдық өмір ұзақтығы артып
отырады.
Тұрғындардың қартаю феномені, қоғамның шашын ақ басқандарға қарт
адамдар әлеміне айналуы жаңа медициналық, қаражаттық құқықтық, саяси және
басқа сауалдар мен мәселелерді туғызды. Біз жиі жиі қарияларға арналған
саяси және коммерциялық жарнамаларды көреміз. Өте өзекті мәселе
зейнетақымен қамтамасыз ету ұйымы, қарттық шақтағы әлеуметтік көмек,
неліктен үлкен материалдық қаражат қажет (ал бұл қоғамдағы жұмысшыларға
үлкен салмақ) және адами ресурстар (көптеген әлеуметтік жұмысшылар). Тіпті
Еуропа мен Американың экономикасы тұрақты елдері бұл мәселені шешу барған
сайын қиын болады деп санайды (тіпті оны демографиялық жай жарылатын
бомба деп атайды). Кейбір мемлекеттерде зейнеткерлікке шығу жасын қайта
қарау мәселесі қойылған (мысалы, Ұлыбританияда 2010жылдан кейін әйел
адамдарға зейнеткерлікке шығу жасы 65 жасқа дейін өседі).
Қарттық жас кезеңі ретінде жалпыға тән құбылыс, зейнеткерлікке шыққаннан
кейін 15-20жыл жасауын әбден мүмкін, бұл шамамен өмірдің төрттен бір
бөлігі.
Қарттық әлеуметтік әрі жеке тұлғалық мәселе ретінде қарастырылады.
Қартаюдың заңдылықтарын тану, белсенді еңбекке жарамды жас кезеңінің
ауқымын кеңейту және тіршілік әрекетінің толық жарамды болуын қартаюға
оптимизм мен қарауға байланысты амалдарды өңдеу – геронтологиялық
геронтомедицинаның, геронтопсихологияның маңызды комплексті мәселесі.
Геронтопсихология жас ерекшелік психологиясының бір бөлімі, қартаю
мәселесіне арналған, жақында ғана бөлінген және онша өңделмеген, бірақ
соңғы он жылдықта көптеген зерттеушілер көңіл бөліп жүр. Психикалық қартаю
қалай өтеді, психологиялық және биологиялық қартаюдың өзара байланысы,
қоғамдық қарым – қатынастың әсері қандай, қоғамдық стреотиптердің қартаюға
әсері, қартаюмен әр түрлі мамандық әрекеттерінің ара қатынасы, қарт
адамдарды қоғамдық жұмысқа тарту перспективалары, психологиялық сәттіліктің
болуының мүмкіндігі және қарттық шақтағы өздігінен орындау міне осылар
мәселелер қатары, бұлардың шешімінен қарттарға қатысты әлеуметтік саясаттың
стратегиялық бағыттар өңделеді және оларды іске асыруға арналған нақты
формалары қаралады.
Биылғы ел басымыздың Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси
жедел жаңару жолында атты жолдауында қарастырылған әлеуметтік
қамсыздандыру мәселелерінің бірқатары осы қарттарға қатысты мәселен,
зейнетақыны көбейту, әлеуметтік көмек көрсету, тұрғын үй беру т.б.
Зерттеу жұмысының өзектілігі қарттар психологиясына теориялық талдаудың
қажеттілігінен туындап отыр. Зерттеу жұмысым теориялық талдау болғандықтан,
қойылған мәселені шешілуіне бағытталған әдебиеттердің бейнелік
талдауларды теорияларды жинақтау арқылы қарттар психологиясын жан жақты
қарастыратын сызбаны немесе кестені жасау басты мақсат етіп қойдым.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Қарттар психологиясына қатысты бірнеше теорияларды жинақтау негізінде
қарттар психологиясына салыстырмалы сызбаға немесе кестеге теориялық талдау
жасау.
Зерттеу объектісі.
Қарттық шақтағы (75-90 жас) жеке адамның психологиясы.
Зерттеу пәні.
Қартаю процесіндегі қарттар психологиясындағы ерекшеліктер.
Зерттеудің негізгі жорамалы.
Қарттық биосоциопсихологиялық құбылыс, яғни жеке адамның қартаю процесі
биологиялық, әлеуметтік психологиялық факторлардың өзара байланысы арқылы
жүзеге асады.
Негізгі жорамалды нақтылайтын жанама жорамалдар.
- Биологиялық қартаю жас келе адам ағзасындағы биологиялық
өзгерістердің көрінуі (инволюция).
- Әлеуметтік қартаю бұл – зейнеткерлікке шығу кезінен басталатын,
әлеуметпен байланыстың бұзылу нәтижесінде қарт адамның қоғамнан тыс
қалғанын ұғыну нәтижесінде туындайтын процесс.
- Психологиялық қартаю бұл индивидтің қартаю процесін қалай сезеді
және қабылдайды, басқа адамдардың қартаюы мен салыстыра отырып,
өзінің қартаю процесіне қарауы.
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған жорамалдарға сәйкес зерттеу міндеті.
-Биологиялық қартаюды теориялық зерттеу.
-Әлеуметтік қартаюды теориялық зерттеу.
-Психологиялық қартаюды теориялық зерттеу.
-Қарттардың жеке басының ерекшеліктеріне теориялық талдау жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі.
Қарттар психологиясының теориялық талдау мәселесіне биологиялық
қартаюдың теориясын ұсынған А.А Богомольцтің, М.И Мечниковтың, В.В
Фролькистің теориялары, [4, 5] қартаюды әлеуметтік мәселе ретінде
қарастырған Қоғамнан тыс қалу, Белсенділік теориясы, қартаюды
когнитивтік жағынан сипаттайтын Ингибиция, Қолданбау теориялары,
Д.Хелмс пен Дж. Гернердің қартаюды комплексті мәселе ретінде ұсынған
тұжырымдары, П.Балтестің даму моделі, К.Рощак пен И.Ф Шахматовтың қарт
адамдардың мотивациялық – қажеттілік сферасы туралы тұжырымдары, И.С.
Конның психологиялық қартаю туралы тұжырымдары Л.И Анцыферованың,
Э,Эриксонның теориясы негіз болды. [6, 7] Зерттеуге әдістемелік өзек болған
еңбектер - Абрамова Г.С, Крайг Г, Шаповаленко И.В т.б. жұмыстары болды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезең – ізденіс кезеңінде зерттеу мәселесі бойынша психологиялық
әдебиеттерді жинақтау және оларды оқып үйрену. Осының негізінде зерттеу
параметрлері, әдіснамасы, зерттеу объектісі пәні, болжамдары анықталды.
Екінші кезең – теориялық талдау кезеңінде жинақталған мәліметтерге
сүйене отырып қарттар психологиясына теориялық талдау жасау.
Үшінші кезең – қорытындылау кезеңінде талдау нәтижесін қолдана отырып,
қарттар психологиясы жайлы теорияларды топтастырып, қорытынды жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Қарттар психологиясын салыстырмалы түрде теориялық талдайтын арнайы
бейімделген сызбалар мен кестелер қолданысқа негізделді.
Зерттеудің теориялық маңызы.
Қарттық биосоциопсихологиялық құбылыс ғылыми ұғымының мәнін аша
отырып, қарттық шақтағы жеке адамның психологиялық ерекшеліктері
сипатталды.
Зерттеудің практикалық құндылығы.
Қарттар психологиясына теориялық талдау тақырыбында жазылған арнайы
курс бағдарламасын жоғарғы оқу орындарындағы психолог студенттеріне
қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының базасы.
Зерттеудің теориялық талдау базасы ретінде И.В Шаповаленконың
Возрастная психология және Г.Крайгтың Психология развития Г.С.
Абрамованың Возрастная психология атты еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу нәтижесінің сенімділігі мен дәлелдігі.
Қарттар психологиясы бойынша теориялық талдаудың тереңдігі және
көлемімен,қарстырылған құнды әдебиеттердің тізімімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ҚАРТТЫҚ ЖАС ЖӘНЕ ОЛАРДАҒЫ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ТҮРЛЕРІ
1.1 Қарттық биосоциопсихологиялық құбылыс ретінде
Соңғы ересектік кезең, қарттық жас психологиялық жас ретінде бұл -
адамның қоғамдағы позициясына өзгеріс әкелетін және оның өмірлік цикл
жүйесінде ерекше роль атқаратын кезең.
Қарттық жас – адамның орта жастан кейін келетін,қоғамдық еңбектен
босап, еңбегінің зейнетін көретін материалдық қамтамасыз етілген
құрметті демалысқа шығуға болатын жасы. Шартты түрде кәрілік
адамның зейнетке шығу жасынан басталады деп есептеледі. Алайда шын
мәнінде кәрілік адамның жеке басының қасиеттеріне, психологиясына,
өзін сақтауына, өмір салтының салауаттылығына , ішкі мәдениетіне
байланысты.
Сондықтан, кейбіреулер зейнеткер жасына жетпей немесе жете сала
өзін қаусаған кәрі сезінсе де ондаған жылдар бойы кәрілігін
сезінбей қоғамдық белсенділігін жалғастырады.
Қарттық күрделі биосоциопсихологиялық құбылыс ретінде
қарастырылады. Биологиялық феномен ретінде, қарттық, организмнің әлсізденуі
жоғары деңгейде болуымен,өлімнің жақын қалғандығымен байланысты.
Әлеуметтік құбылыс ретінде көбіне зейнеткерлікке шығумен, әлеуметтік
статус- сының өзгеруімен, қоғамдағы рөлінен айрылу, қоғамдық өмірден тыс
қалумен ассоциацияланады. Ертеден қарттық шақ туралы өте ауыр инертті
өмірдің соңғы кезі деген түсінік қалыптасқан. Әлеуметтік
геронтологияның негізін салушы ғалым Дж. Холл: Қарттық шақты тану-
бұл ұзақ, күрделі,азапты тәжірибе: әрбір жаңа он жыл өткен сайын Ұлы
қажу, шаршау шеңбері тарылып, біздің іс-әрекетіміздің қарқындылығын
және ұзақтығын шектейді деп жазды. [8]
Психологиялық жағынан қарастырсақ, бұл кезеңде қарт адам болып
жатқан өзгерістерді ұғынып және сол өзгерістерге азды- көпті
бейімделе бастайды. Қарттық өзімен бірге адамға не әкеледі ? Қарттық шақ
жоғалту немесе айрылу (экономикалық, әлеуметтік, индивидуалдық ) кезеңі
болуы ықтимал, бұл қарт адамдарға жиі қорлану және масыл болу
ретінде қабылданатын тәуелділік жағдайына әкеледі. Ал, егер, оң жағынан
қарасақ қарттық – өмірдің жаңа талаптарына, жас ерекшелік
өзгерістеріне бейімделуге көмек беретін білімдерді және жеке тұлғалық
потенциалды, тәжірибені жинақтау болып табылады. Қарттық кезеңде
өмірдің мәнін және болмысын ,өмірдің өткен және келер ұрпақ алдындағы
міндеттерін терең түсініп және өмірді тұтастай анықтауға болады.
Қарттық шақты хронологиялық бастамасын анықтауқиын. Себебі қартаю
белгілерінің көрінуі адамдардың индивидуалдық ерекшеліктеріне байланысты
әр кезде көрінеді. Бұл белгілер адамның организмінің функционалдық
мүмкіндіктерінің төмендеуінен көрінеді. Қарттықтың тек теріс жағын
талқылап яғни қарт адамның белгілі қабілеттерінің кемелденген шаққа
қарағанда төмен болатындығын қарастырып қана қоймай,сонымен қатар
қарт адамның психофизиологиялық нашарлауына,жүйке жүйесінің
инволюциондық өзгерісі жағдайына қарамастан қарт адамда болатын
психикасындағы сапалы ерекшеліктерді анықтау,оның психикалық даму
ерекшеліктерін тауып көрсету қажет.
Қартаюды зерттейтін психологияның саласында кейбір келіспеушіліктер
бар.Кейбіреулері,қарттық жас бірінші кезекте-бұл биологиялық феномен,
психологиялық қауіпті өзгерістермен бірге жүретін процесс дейді.
Көп ғалымдар оны шығындар жиынтығына бейімделеді, осыған қатысты
адам психикасы да шығынға ұшырайды деген тұжырымға келеді дейді
Л.И. Анцыферова. [9]
Басқа бір ғалымдар шарықтау кезіндегі жеке тұлғалық потенциалдың
және интеллектінің, тәжірибе мен білімдердің шоғырлану процесі деп
атайды. Мұның бәрі де қарттық жаста болатын өзгерістер, бірақ әр
адамда әртүрлі болатындығын мойындайды.
Психологтар бір ауыздан келісетін тұжырым, нақты зерттеу әдістері
жүргізілген – қабылдау және интеллектуалдық қабілеттіліктердің қартаю
барысында баяулауы.
Бүкіл әлемде қарт азаматтардың саны айрықша өсуде, ал қарттық және
қартаю мәселесі өзекті мәселе болып отыр.Адамның қартаюының өзіне назар
аудартуының жоғарылауына қарамастан көптеген сұрақтар осы уақытқа дейін
өңделмеген.Қазіргі уақытқа дейін қартаю ұғымының дәл анықтамасы жоқ.
Homosapins деген адам түрінің латынша атауына саналы деген сөзден басқа
қартаюшы не, қарттық адамның мінездік белгісі деген сөздерді де білдіреді.
Қартаю кезеңі кеш естиярлық, қарттық жас деген анықтамалар
кездеседі. Демографиялық-энциклопедиялық сөздікте 1985 ж. мынадай
анықтамалар келтіріледі.
Қартаю бұл - адамзат тарихының әртүрлі тарихи-эволюциялық кезеңдерімен
және әртүрлі экологиялық манипулияциялық әлеуметтік алмасушы
биопсихологиялық және әлеуметтік ұғым.
Қазіргі кезде жоғары дамыған елдерде адамдардың қартаю кезеңі созылып,
өмірлері ұзарып, ол отыз жылдай уақытты алатын болды. Алайда, педагогика,
психология ғылымында бұл кезең адам өмірінің 311 бөлімінің алғашқы кезеңіне
қарағанда аз зерттелген. Сонда да соңғы 20 жылдықта психологтар қарт
адамдардың мінезінің психологиялық болмысы туралы маңызды материалдар
жасады.
С.И.Ожегованың сөздігінде егде - қартая бастаған, қарттық -
организм әлсізденетін, кемелдеген кезеңнен кейінгі өмір және қарт -
қартаюға жеткен. Мұндай анықтамалар мынадай ойға әкеледі, біздің елімізде
анық бейнеленген, біз адам қартайғанда қандай болатынын және қарт
кісілердің тобына 60-та 75-ке дейінгі жасты жатқызады. Бұл топқа кіретін
адамдар үшін белсенділік деңгейі айтарлықтай жоғары сақталған, ал олар үшін
әлеуметтік-психологиялық бейімделуі және осы арқылы психологиялық,
педагогикалық өзін жақсы сезінетінін бұзу маңызды мәселелердің бірі болып
табылады. Жалпы алғанда қартая бастағанда ренолитруктивтегі деструктивтік
процесстерін меңгеруге байланысты динамикалық өмір сүруді түсінеді, ал
қартаю – осы өзгерулердің жетістігі. Бұл өзгерулер биологиялық деңгейде
мына жағдайда өтеді организм өзгере бастағанда, өлім жақындағанда;
социологиялық деңгейде – адам зейнетақыға шығып статус өзгергенде;
психологиялық деңгейде – адам болып жатқан өзгерістерді байқап және оған
үйрене бастайды.
Қарттық нормасының физиологиясы мен медицинадағы ортақ мағынасы адамның
организмнің, оның мүшелері мен функцияларының бірдейлік қоршаған орта
шартында оптимальды өмір қызметін қамтамасыз етуші. Организмнің
структуралық және функционалдық нормасы – оның жалпы денсаулықты
қамтамасыз ететін тұрақты-резистенттілігі, жұмысқа қабілеттілігі,
адаптацияға қабілеттілгі және ұзақ өмір сүруді белсенді сақтауы.
Қарттық жас – қартаю процесі ашық көрінетін, онтогенездің аяқталу
кезеңі.
Қазіргі кезде қартаюдың әртүрлі анықтамалары бар. Ғалымдардың
кейбіреулері қартаюды клеткалық заттың физико-химиялық стурктура өзгерісі
есебінен реактивті клеткалдардың біртіндеп өзгеруі деп қарайды.
Басқалардың ойынша, қартаю ішкі және сыртқы ортадан қорғанудың, мінез-
құлықтың, физиологияның, биологияның төмендеуі. Сондай-ақ, қартаюды өмір
сүруімен және қорғанудың төмендеуіне әкелетін мінез-құлықпен организмнің
есейгендегі өзгеруі.
Осы кезге дейін қартаюдың себептері мен қарттық эволюцияның бірінші
элементтері қандай деген сұраққа жауап жоқ.
Қартаюдың себебіне ең көп ескі анық ғылыми түсініктеме, ол Аристотельдің
еңбегінде жазылған Аристотельдің ойынша қартаю индивидуальды өмірдің
басында әртүрлілік иесіне берілетін, туылғаннан бастап берілген жылудың
біртіндеп азаюымен түсіндіріледі. Сондай-ақ, Аристотель адам өмірін
кезеңдерге бөлуге тырысып, сол арқылы биожас есебінің негізін салды.
Бірінші бөлім – жастық, екінші бөлім – кемелдену, үшінші – қартаю.
Қартаю мәселесі ерте заманда адам өмірінде маңызды орынға ие болды.
Қартаюдың алғашқы анықтамалары мен оның себептері антикалық дәуірге
жатады. Ұлы көне грек дәрігері Гиппократ (б.д.д.Ү-ІҮғ.ғ) қарттықты –
табиғи жылудың азаюы және ағзаның кебуінің нәтижесі деп санаған.
Сол кезеңде өмір сүрген философ Платон, қаратаюға әсіресе орта жастағы
өмір сүру салты әсер етеді деп көрсеткен.
Қартаю өз даму жылдарында мына сала мамандары бойынша: дәрігерлерден
және физиологтардан, философтардан және биологтардан, психологтардан,
социологтардан, тарихшылар және құқықтанушылардан өзіне жаңа білімдер
жинады.
Қартаю мәселелері туралы Цицирон, Аристотель, Роджерс, Бэкон,
Ж.А.Кондорсе өз еңбектерінде жазған. Мәңгілік жастық, ұзақ жасау және
мәңгі жасау туралы мифтер мен аңыздар адамзат дамуының барлық кезеңінде
пайда болып қолдау тауып отырды.
Адам қартаюының нормалы процесін оның негізгі көрінулері мен
факторларын, мінез-құлыққа әсер етуін, үлгілері мен қарттық өзгерістерінің
күшейе түскендігін зерттейтін ғылым – геронтологияның басын әдетте
ағылышын философы Бэкон есімімен байланыстырады. Бэкон қартаю процесін
жүйелі зерттей отырып, қартаюдың себептерін ашуға мүмкіндік береді және ол
қартаю процесіне жағымсыз әдеттер әсер етеді, - деп санаған.
Ресейде қартаюдың белсенді ұзартуына байланысты алғашқы еңбектер ХҮІІІ
ғасырда пайда болған. Мәселен, орыс дәрігері И.Фишердің Қартаю, оның
деңгейлерімен аурулары туралы атты кітабын айтуға болады.
Ғылыми геронтологияның негізін салушы И.И.Мечников болып табылады.
Геронтологияның, қазіргі ұғымы ХХ ғасырдың ортасында қалыптасты.
Геронтологияның тапсырмаларының бірі – орта әсеріне, өмір салтына,
еңбегіне, әлеуметтік қатынастарына және өзара қарым-қатынасына байланысты
қартаюдың ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Қазіргі кезде геронтологияны қарт адамдар ауруын зерттейтін медицина
облысы, әлеуметтік геронтология, яғни оның өмір салтымен, ұзақтығын
зерттейтін геронтология бөлімі бөліп қарайды.
Жас ерекшелік психологиясы мәселесі бойынша әдебиеттерге талдау қартаю
ұғымының анықтамасы мәңгі мәселе қатарына қосты. Қазір қартаюды қалай
түсіну, оның алғашқы белгілері қандай, қартаю жасы дегеніміз не? Және оның
шекаралары қандай? деген сұрақтарға пікір-таластар жүргізілуде. Анықтамаға
қиындық тудыратын қартаю – ұзақ, жастық процесс және оның орта жас пен
аралығында шекара болмайды. Жалпы алғанда қартаю – жеке процесс, кей
адамдарда ол ерте басталады, ал кейбіреулерінде кеш басталады.
Қоғамның әртүрлі тарихи кезеңдерінде және әртүрлі мәдениеттерінде қартаю
мынадай жолмен анықталады: Пифагор – 60 жас, Қытай ғалымдары – 70 жас, ХХ
ғасырдағы ағылшын физиологтары – 50 жастан жоғары, неміс физиологі М.Рубнер
– 50 жас қарттық, 70 жасты қадірлі қарттық деп санаған.
Ю.Б.Гварнавский бүкіл қарттық кезеңді жеке топтарға бөлуді ұсынады: егде
жас – 50-65; қарттық жас - 65-тен жоғары.
Ғылымда жас ерекшелік кезеңнің келесідей сызбасы қабылданған:
- егде жас еркектер үшін 60-74 әйелдер үшін 55-74 жас.
- қарттық кезең, әйелдер мен еркектер үшін 75-90 жас.
- ұзақ жасаушылар әйелдер мен еркектер үшін 90- жас және одан әрі жоғары
жас.
Сондай-ақ, зейнеткерлік жасты мемлекет жасайды. Зейнеткерлік жасты
анықтауда хронологиялық жас кезеңі, яғни өмір сүрген жылдардың санын есепке
алмайды, бірақ жұмыс атқарған жылардарына қарай анықтайды.
Функциялық жас кезең – жас ерекшелік динамикасының физиологиялық
функциясында көрініс береді, генетикалық компонентінен, өмір салтымен жүре
пайда болған ауруларымен, стресстік жағдайларымен, физикалық-психикалық
және интеллектуальды белсенділікпен анықталады.
Психологиялық кезең – көрсеткіштер тобы. Психиканың жас ерекшелік
өлшемдерімен сипатталады.
Биологиялық кезең – жастық структура және ағза функциясының
деңгейлерінің көрсеткіші.
Осы кезге дейін қартаюдың себептері мен қарттық инвоинернің бірінші
элементтері қандай деген сұраққа жауап жоқ.
Қартаюдың себебіне ең көп ескі және оның ғылыми түсініктеме, ол
Аристотельдің De juventute te senectute еңбегінде жазылған.
Арситотельдің ойынша, қартаю индивидуальды өмірдің басында әртүрлілік
иесіне берілетін, туылғаннан бастап берілетін жылудың біртіндеп азаюымен
түсіндірілді. Сондай-ақ, Аристотель адам өмірін кезеңдерге бөлуге
тырысады, сол арқылы биожас есебінің негізін салды. Біріші бөлім – juventus
(жастық), virilitas (кемелдену), senium (қартаю), Гиппократтың De diaeta
шығармасында табиғи ыстықтықты жоғалту туралы ой бар.
Гиппократ пен Аристотельдің ойлары қартаю кезіндегі жылдың бөлімді жас
кездегі жылу бөлінуге қарағанда баяу өтеді дегенге негізделген.
Гален одан ары барады. Оның ойынша қартаю тәннің ылғалдығын азайтуын
табатын табиғи ыстықтан анықталады. Гален қарт адамдары қалпының көлемі
азаяды, нәтижелерінде өмірді ұстап тұратын негізгі жылу кетеді. Бұл ой
ХҮІІІ ғасырға дейін үстемділік құрды. Дірігер А де Лауренсон қартаю шырын
мен табиғи ыстықтың үздіксіз 4 соғысты көрсетеді деп жазды. Майшам майды
қалай керек етсе тән де ылғалды солай керек етеді. Ылғалдық тән
тамақтанғанда ғана қалпына келеді, бірақ бұл қалпына келу әрқашан толық
болмайды,біздің тәніміздің органикалық заттары тамақпен сұйық болады.
Организм құрғақ және салқын болады және соңында өмір өшеді. ХҮІІІ ғасырда
табиғи ыстық деген ескі термин өмірлік күш (энергиямен) алмастырылды.
Ағылшын дәрігері Э.Дарвин атақты биологтың ағасы өмірлік түршігудің
жүдеуіне әкелетін витамитикалық болжам жасады, бұл жерде қартаю
клеткалардың ауыстырылмайтындай болуын құрауы ретінде растайды. Орта
ғасырларда өмірді жеті кезеңге бөлген.
ХХ ғасырда өмірлік күш спецификалық жоғалту теориясы қалды. Одан кейін
бір болжам екіншісімен алмасып отырды. Қартаюдың себептері былайша
қарастырылды. Ситоплазмадағы алмасушы процестердің баяу төмендеуі
(Рубнер), қандай да бір өмірлік ферментті таусылды. (ОТТО НОЧИЛИ) белгілі
бір химиялық заттарды жоғалту (леп), организмнің интокациясы организмнің
және потологиялық фагосцитоез (Мечников), организмнің химиялық құрамының
сұйықтығының өзгеруі (Каррель), Регенероцияға қабілеттінің әлсіреуі
(Минот, РобертРессле) және тағы басқа.
Қартаюдың себебін анықтауға қанша ұмтылғанына қарамастан, оны күнге
дейін ұзақ жасау проблемасын шешетін түзу теориялық жоқ. Келесі бөлімдерде
қартаюдың себебінің қазіргі заманға ұсыныстары сипатталады.
І кезең
Дайындық кезеңі зейнеткерлікке шығудан алдын басталады.
Мақсат. Егде адамдардың зейнеткерлікке шығу үшін оларды залалсыз және
физикалық-психологиялық денсаулығын сақтаған хәлда сол кезеңге өтуі
мынада жатыр: адам бастапқы кезде өмір тәрізі мен статусының өзгеру
процесін ойдан өткізеді, яғни ол шынайы сол уақытқа дейін стресстік
жағдайлар мен бейімделуге дайын тұруы қажет, соған үлгеруі керек.
Әлеуметтік-психологиялық жұмыстың негізгі формалары:
1. Әлеуметтік-психологиялық ағартушылық:
Жұмыстың бұл формасы арнайы әдебиеттер бойынша жалпы оқытуды
ойластырады. Бұл әдебиеттерде егде жастың ерекшеліктері туралы, негізгі
қиыншылықтар туралы ақпарат беріледі, себебі зейнеткерлікке шыққан адам
осы проблемаларға тап болуы мүмкін.
Бұл форма барынша ыңғайлы, бірақ жеке жандасудың мүмкіндігі болмаған
соң оның тиімділігі төмендейді.
2. Кеңес беру.
Зейнеткерлікке шығуға дайындаудың әртүрлі мәселелері бойынша
жекелей кеңес берулерді ұйымдастыру қажет. Бұл әдістің негізгі жетістігі
болып жекелей жандасу мен материалды берудің ауызша формасы болып
табылады.
Кеңес беру процесінде егде адамдарды зейнеткерліктегі өмір тәрізімен
таныстыруға мүмкіндік пайда болады, сонымен бірге ол зейнектерлікке
бейімдеу процесін қиындататын әртүрлі әлеуметтік-психологиялық
проблемаларды шешуге жәрдем береді.
3. Топтық жұмыс.
Арнайы жасалған ережелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ҚАРТТЫҚ ЖАС ЖӘНЕ ОЛАРДАҒЫ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ТҮРЛЕРІ
1.1 Қарттық биосоциопсихологиялық құбылыс
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қартаю мен қарттық жас психологиясы туралы теориялық
мәселелер ... ... .12
1.3 Жеке тұлғаның психикалық дамуының негізгі факторлары және
олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 21
2 ҚАРТАЮ ПРОЦЕСІНДЕГІ ҚАРТТАР ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР
2.1 Қарттық шақтағы жеке тұлғалық ерекшеліктеріне зерттеу жұмыстарын
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Қарттық шақтағы танымдық және ес процесстердің өзгерістерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Қарттық кезеңдегі жеке тұлғалық дағдарыстарын әдіс-тәсілдері
арқылы
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында, Халықаралық тәжірибе ерте балалық
шақтан ересек жасқа дейінгі адам капиталына, оның ішінде білім беруге
бөлінген инвестициялық қоғам мен экономикаға елеулі әсер ететінін көрсетіп
отыр. [1]
Біздің тәуелсіз, егеменді қоғамымыздың ең сыйлы, құрметті, ардақты,
алдыңғы толқыны - қарттар. Қарт адамның қарттық шақтағы жеке басы,
психологиясының ерекшеліктері, жеке тұғалық дағдарыстары зерттеу жұмысымның
қарастыратын негізгі мәселелері. Қарт адам қоғамның бір мүшесі, яғни қарт
адамның қартаю процесі қоғаммен тығыз байланысты. Әлеуметтік қоғам
ретінде қарт адамдарға материалдық жағынан және рухани жағынан да көмек
көрсетуіміз қажет.Бұл зерттеу жұмысымызда рухани жағынан көмек көрсету үшін
қажет, қарт адамдардың психологиясына теориялық талдау жасаймыз. [2]
Қарттық әр адамда әр түрлі өтеді. Шығармашылық жұмыспен айналысатын адам
өзінің белгілі идеяларын іске асырып немесе жазып қалдыру үшін барын салуы
мүмкін.Өмір бойы белсенді қоғамдық қызмет атқарған адам зейнетке шығуды
ауыр қабылдайды, жанталасып мамандығы бойынша жұмыс істей бергісі келеді.
Ал көп азап көріп, бейнеті мол еңбек еткендер зейнетке шығуды
қанағаттанарлықпен қабылдап, күнделікті күйбең тіршілікпен күн көре береді.
Әлемдік ғылымда қарттық шақты зерттеуге деген қызығушылық өте үлкен. Ф.
Ариестің ойынша, қарттық, әлеуметтік категория ретінде тек ХХ ғасырда
бөлініп шықты. [3]
Бұл біріншіден, соңғы 100 жылдағы Жер шарындағы демографиялық
жағдаймен байланысты. Әлем тұрғындарының қартаюы жүріп жатыр, қария
адамдардың саны популяцияда өсіп жатыр, әсіресе жоғары дамыған елдерде.
Тұрғындардың қартаюының себебінің бірі – бала туылудың азаюы, денсаулықты
сақтау жүйесінің жақсаруы, нәресте және үлкен жастағы адамдарда өлімнің аз
болуы, индивидуалдық өмір ұзақтығының артуы. өмір ұзақтығының өсу
тенденциясының тарихы нақтырақ өткен ғасырда пайда болды. Қола дәуірінде
орташа өмір ұзақтығы 18-20 жас аралығында, орта ғасырда- 35 жас, ХІХ
ғасырда-44 жас. ХХ ғасырда орташа өмір ұзақтығы 68-72 жасқа дейін өскен.
Мұнымен қоса әр ұрпақ сайын нормадағы индивидуалдық өмір ұзақтығы артып
отырады.
Тұрғындардың қартаю феномені, қоғамның шашын ақ басқандарға қарт
адамдар әлеміне айналуы жаңа медициналық, қаражаттық құқықтық, саяси және
басқа сауалдар мен мәселелерді туғызды. Біз жиі жиі қарияларға арналған
саяси және коммерциялық жарнамаларды көреміз. Өте өзекті мәселе
зейнетақымен қамтамасыз ету ұйымы, қарттық шақтағы әлеуметтік көмек,
неліктен үлкен материалдық қаражат қажет (ал бұл қоғамдағы жұмысшыларға
үлкен салмақ) және адами ресурстар (көптеген әлеуметтік жұмысшылар). Тіпті
Еуропа мен Американың экономикасы тұрақты елдері бұл мәселені шешу барған
сайын қиын болады деп санайды (тіпті оны демографиялық жай жарылатын
бомба деп атайды). Кейбір мемлекеттерде зейнеткерлікке шығу жасын қайта
қарау мәселесі қойылған (мысалы, Ұлыбританияда 2010жылдан кейін әйел
адамдарға зейнеткерлікке шығу жасы 65 жасқа дейін өседі).
Қарттық жас кезеңі ретінде жалпыға тән құбылыс, зейнеткерлікке шыққаннан
кейін 15-20жыл жасауын әбден мүмкін, бұл шамамен өмірдің төрттен бір
бөлігі.
Қарттық әлеуметтік әрі жеке тұлғалық мәселе ретінде қарастырылады.
Қартаюдың заңдылықтарын тану, белсенді еңбекке жарамды жас кезеңінің
ауқымын кеңейту және тіршілік әрекетінің толық жарамды болуын қартаюға
оптимизм мен қарауға байланысты амалдарды өңдеу – геронтологиялық
геронтомедицинаның, геронтопсихологияның маңызды комплексті мәселесі.
Геронтопсихология жас ерекшелік психологиясының бір бөлімі, қартаю
мәселесіне арналған, жақында ғана бөлінген және онша өңделмеген, бірақ
соңғы он жылдықта көптеген зерттеушілер көңіл бөліп жүр. Психикалық қартаю
қалай өтеді, психологиялық және биологиялық қартаюдың өзара байланысы,
қоғамдық қарым – қатынастың әсері қандай, қоғамдық стреотиптердің қартаюға
әсері, қартаюмен әр түрлі мамандық әрекеттерінің ара қатынасы, қарт
адамдарды қоғамдық жұмысқа тарту перспективалары, психологиялық сәттіліктің
болуының мүмкіндігі және қарттық шақтағы өздігінен орындау міне осылар
мәселелер қатары, бұлардың шешімінен қарттарға қатысты әлеуметтік саясаттың
стратегиялық бағыттар өңделеді және оларды іске асыруға арналған нақты
формалары қаралады.
Биылғы ел басымыздың Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси
жедел жаңару жолында атты жолдауында қарастырылған әлеуметтік
қамсыздандыру мәселелерінің бірқатары осы қарттарға қатысты мәселен,
зейнетақыны көбейту, әлеуметтік көмек көрсету, тұрғын үй беру т.б.
Зерттеу жұмысының өзектілігі қарттар психологиясына теориялық талдаудың
қажеттілігінен туындап отыр. Зерттеу жұмысым теориялық талдау болғандықтан,
қойылған мәселені шешілуіне бағытталған әдебиеттердің бейнелік
талдауларды теорияларды жинақтау арқылы қарттар психологиясын жан жақты
қарастыратын сызбаны немесе кестені жасау басты мақсат етіп қойдым.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Қарттар психологиясына қатысты бірнеше теорияларды жинақтау негізінде
қарттар психологиясына салыстырмалы сызбаға немесе кестеге теориялық талдау
жасау.
Зерттеу объектісі.
Қарттық шақтағы (75-90 жас) жеке адамның психологиясы.
Зерттеу пәні.
Қартаю процесіндегі қарттар психологиясындағы ерекшеліктер.
Зерттеудің негізгі жорамалы.
Қарттық биосоциопсихологиялық құбылыс, яғни жеке адамның қартаю процесі
биологиялық, әлеуметтік психологиялық факторлардың өзара байланысы арқылы
жүзеге асады.
Негізгі жорамалды нақтылайтын жанама жорамалдар.
- Биологиялық қартаю жас келе адам ағзасындағы биологиялық
өзгерістердің көрінуі (инволюция).
- Әлеуметтік қартаю бұл – зейнеткерлікке шығу кезінен басталатын,
әлеуметпен байланыстың бұзылу нәтижесінде қарт адамның қоғамнан тыс
қалғанын ұғыну нәтижесінде туындайтын процесс.
- Психологиялық қартаю бұл индивидтің қартаю процесін қалай сезеді
және қабылдайды, басқа адамдардың қартаюы мен салыстыра отырып,
өзінің қартаю процесіне қарауы.
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған жорамалдарға сәйкес зерттеу міндеті.
-Биологиялық қартаюды теориялық зерттеу.
-Әлеуметтік қартаюды теориялық зерттеу.
-Психологиялық қартаюды теориялық зерттеу.
-Қарттардың жеке басының ерекшеліктеріне теориялық талдау жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі.
Қарттар психологиясының теориялық талдау мәселесіне биологиялық
қартаюдың теориясын ұсынған А.А Богомольцтің, М.И Мечниковтың, В.В
Фролькистің теориялары, [4, 5] қартаюды әлеуметтік мәселе ретінде
қарастырған Қоғамнан тыс қалу, Белсенділік теориясы, қартаюды
когнитивтік жағынан сипаттайтын Ингибиция, Қолданбау теориялары,
Д.Хелмс пен Дж. Гернердің қартаюды комплексті мәселе ретінде ұсынған
тұжырымдары, П.Балтестің даму моделі, К.Рощак пен И.Ф Шахматовтың қарт
адамдардың мотивациялық – қажеттілік сферасы туралы тұжырымдары, И.С.
Конның психологиялық қартаю туралы тұжырымдары Л.И Анцыферованың,
Э,Эриксонның теориясы негіз болды. [6, 7] Зерттеуге әдістемелік өзек болған
еңбектер - Абрамова Г.С, Крайг Г, Шаповаленко И.В т.б. жұмыстары болды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезең – ізденіс кезеңінде зерттеу мәселесі бойынша психологиялық
әдебиеттерді жинақтау және оларды оқып үйрену. Осының негізінде зерттеу
параметрлері, әдіснамасы, зерттеу объектісі пәні, болжамдары анықталды.
Екінші кезең – теориялық талдау кезеңінде жинақталған мәліметтерге
сүйене отырып қарттар психологиясына теориялық талдау жасау.
Үшінші кезең – қорытындылау кезеңінде талдау нәтижесін қолдана отырып,
қарттар психологиясы жайлы теорияларды топтастырып, қорытынды жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Қарттар психологиясын салыстырмалы түрде теориялық талдайтын арнайы
бейімделген сызбалар мен кестелер қолданысқа негізделді.
Зерттеудің теориялық маңызы.
Қарттық биосоциопсихологиялық құбылыс ғылыми ұғымының мәнін аша
отырып, қарттық шақтағы жеке адамның психологиялық ерекшеліктері
сипатталды.
Зерттеудің практикалық құндылығы.
Қарттар психологиясына теориялық талдау тақырыбында жазылған арнайы
курс бағдарламасын жоғарғы оқу орындарындағы психолог студенттеріне
қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының базасы.
Зерттеудің теориялық талдау базасы ретінде И.В Шаповаленконың
Возрастная психология және Г.Крайгтың Психология развития Г.С.
Абрамованың Возрастная психология атты еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу нәтижесінің сенімділігі мен дәлелдігі.
Қарттар психологиясы бойынша теориялық талдаудың тереңдігі және
көлемімен,қарстырылған құнды әдебиеттердің тізімімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ҚАРТТЫҚ ЖАС ЖӘНЕ ОЛАРДАҒЫ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ТҮРЛЕРІ
1.1 Қарттық биосоциопсихологиялық құбылыс ретінде
Соңғы ересектік кезең, қарттық жас психологиялық жас ретінде бұл -
адамның қоғамдағы позициясына өзгеріс әкелетін және оның өмірлік цикл
жүйесінде ерекше роль атқаратын кезең.
Қарттық жас – адамның орта жастан кейін келетін,қоғамдық еңбектен
босап, еңбегінің зейнетін көретін материалдық қамтамасыз етілген
құрметті демалысқа шығуға болатын жасы. Шартты түрде кәрілік
адамның зейнетке шығу жасынан басталады деп есептеледі. Алайда шын
мәнінде кәрілік адамның жеке басының қасиеттеріне, психологиясына,
өзін сақтауына, өмір салтының салауаттылығына , ішкі мәдениетіне
байланысты.
Сондықтан, кейбіреулер зейнеткер жасына жетпей немесе жете сала
өзін қаусаған кәрі сезінсе де ондаған жылдар бойы кәрілігін
сезінбей қоғамдық белсенділігін жалғастырады.
Қарттық күрделі биосоциопсихологиялық құбылыс ретінде
қарастырылады. Биологиялық феномен ретінде, қарттық, организмнің әлсізденуі
жоғары деңгейде болуымен,өлімнің жақын қалғандығымен байланысты.
Әлеуметтік құбылыс ретінде көбіне зейнеткерлікке шығумен, әлеуметтік
статус- сының өзгеруімен, қоғамдағы рөлінен айрылу, қоғамдық өмірден тыс
қалумен ассоциацияланады. Ертеден қарттық шақ туралы өте ауыр инертті
өмірдің соңғы кезі деген түсінік қалыптасқан. Әлеуметтік
геронтологияның негізін салушы ғалым Дж. Холл: Қарттық шақты тану-
бұл ұзақ, күрделі,азапты тәжірибе: әрбір жаңа он жыл өткен сайын Ұлы
қажу, шаршау шеңбері тарылып, біздің іс-әрекетіміздің қарқындылығын
және ұзақтығын шектейді деп жазды. [8]
Психологиялық жағынан қарастырсақ, бұл кезеңде қарт адам болып
жатқан өзгерістерді ұғынып және сол өзгерістерге азды- көпті
бейімделе бастайды. Қарттық өзімен бірге адамға не әкеледі ? Қарттық шақ
жоғалту немесе айрылу (экономикалық, әлеуметтік, индивидуалдық ) кезеңі
болуы ықтимал, бұл қарт адамдарға жиі қорлану және масыл болу
ретінде қабылданатын тәуелділік жағдайына әкеледі. Ал, егер, оң жағынан
қарасақ қарттық – өмірдің жаңа талаптарына, жас ерекшелік
өзгерістеріне бейімделуге көмек беретін білімдерді және жеке тұлғалық
потенциалды, тәжірибені жинақтау болып табылады. Қарттық кезеңде
өмірдің мәнін және болмысын ,өмірдің өткен және келер ұрпақ алдындағы
міндеттерін терең түсініп және өмірді тұтастай анықтауға болады.
Қарттық шақты хронологиялық бастамасын анықтауқиын. Себебі қартаю
белгілерінің көрінуі адамдардың индивидуалдық ерекшеліктеріне байланысты
әр кезде көрінеді. Бұл белгілер адамның организмінің функционалдық
мүмкіндіктерінің төмендеуінен көрінеді. Қарттықтың тек теріс жағын
талқылап яғни қарт адамның белгілі қабілеттерінің кемелденген шаққа
қарағанда төмен болатындығын қарастырып қана қоймай,сонымен қатар
қарт адамның психофизиологиялық нашарлауына,жүйке жүйесінің
инволюциондық өзгерісі жағдайына қарамастан қарт адамда болатын
психикасындағы сапалы ерекшеліктерді анықтау,оның психикалық даму
ерекшеліктерін тауып көрсету қажет.
Қартаюды зерттейтін психологияның саласында кейбір келіспеушіліктер
бар.Кейбіреулері,қарттық жас бірінші кезекте-бұл биологиялық феномен,
психологиялық қауіпті өзгерістермен бірге жүретін процесс дейді.
Көп ғалымдар оны шығындар жиынтығына бейімделеді, осыған қатысты
адам психикасы да шығынға ұшырайды деген тұжырымға келеді дейді
Л.И. Анцыферова. [9]
Басқа бір ғалымдар шарықтау кезіндегі жеке тұлғалық потенциалдың
және интеллектінің, тәжірибе мен білімдердің шоғырлану процесі деп
атайды. Мұның бәрі де қарттық жаста болатын өзгерістер, бірақ әр
адамда әртүрлі болатындығын мойындайды.
Психологтар бір ауыздан келісетін тұжырым, нақты зерттеу әдістері
жүргізілген – қабылдау және интеллектуалдық қабілеттіліктердің қартаю
барысында баяулауы.
Бүкіл әлемде қарт азаматтардың саны айрықша өсуде, ал қарттық және
қартаю мәселесі өзекті мәселе болып отыр.Адамның қартаюының өзіне назар
аудартуының жоғарылауына қарамастан көптеген сұрақтар осы уақытқа дейін
өңделмеген.Қазіргі уақытқа дейін қартаю ұғымының дәл анықтамасы жоқ.
Homosapins деген адам түрінің латынша атауына саналы деген сөзден басқа
қартаюшы не, қарттық адамның мінездік белгісі деген сөздерді де білдіреді.
Қартаю кезеңі кеш естиярлық, қарттық жас деген анықтамалар
кездеседі. Демографиялық-энциклопедиялық сөздікте 1985 ж. мынадай
анықтамалар келтіріледі.
Қартаю бұл - адамзат тарихының әртүрлі тарихи-эволюциялық кезеңдерімен
және әртүрлі экологиялық манипулияциялық әлеуметтік алмасушы
биопсихологиялық және әлеуметтік ұғым.
Қазіргі кезде жоғары дамыған елдерде адамдардың қартаю кезеңі созылып,
өмірлері ұзарып, ол отыз жылдай уақытты алатын болды. Алайда, педагогика,
психология ғылымында бұл кезең адам өмірінің 311 бөлімінің алғашқы кезеңіне
қарағанда аз зерттелген. Сонда да соңғы 20 жылдықта психологтар қарт
адамдардың мінезінің психологиялық болмысы туралы маңызды материалдар
жасады.
С.И.Ожегованың сөздігінде егде - қартая бастаған, қарттық -
организм әлсізденетін, кемелдеген кезеңнен кейінгі өмір және қарт -
қартаюға жеткен. Мұндай анықтамалар мынадай ойға әкеледі, біздің елімізде
анық бейнеленген, біз адам қартайғанда қандай болатынын және қарт
кісілердің тобына 60-та 75-ке дейінгі жасты жатқызады. Бұл топқа кіретін
адамдар үшін белсенділік деңгейі айтарлықтай жоғары сақталған, ал олар үшін
әлеуметтік-психологиялық бейімделуі және осы арқылы психологиялық,
педагогикалық өзін жақсы сезінетінін бұзу маңызды мәселелердің бірі болып
табылады. Жалпы алғанда қартая бастағанда ренолитруктивтегі деструктивтік
процесстерін меңгеруге байланысты динамикалық өмір сүруді түсінеді, ал
қартаю – осы өзгерулердің жетістігі. Бұл өзгерулер биологиялық деңгейде
мына жағдайда өтеді организм өзгере бастағанда, өлім жақындағанда;
социологиялық деңгейде – адам зейнетақыға шығып статус өзгергенде;
психологиялық деңгейде – адам болып жатқан өзгерістерді байқап және оған
үйрене бастайды.
Қарттық нормасының физиологиясы мен медицинадағы ортақ мағынасы адамның
организмнің, оның мүшелері мен функцияларының бірдейлік қоршаған орта
шартында оптимальды өмір қызметін қамтамасыз етуші. Организмнің
структуралық және функционалдық нормасы – оның жалпы денсаулықты
қамтамасыз ететін тұрақты-резистенттілігі, жұмысқа қабілеттілігі,
адаптацияға қабілеттілгі және ұзақ өмір сүруді белсенді сақтауы.
Қарттық жас – қартаю процесі ашық көрінетін, онтогенездің аяқталу
кезеңі.
Қазіргі кезде қартаюдың әртүрлі анықтамалары бар. Ғалымдардың
кейбіреулері қартаюды клеткалық заттың физико-химиялық стурктура өзгерісі
есебінен реактивті клеткалдардың біртіндеп өзгеруі деп қарайды.
Басқалардың ойынша, қартаю ішкі және сыртқы ортадан қорғанудың, мінез-
құлықтың, физиологияның, биологияның төмендеуі. Сондай-ақ, қартаюды өмір
сүруімен және қорғанудың төмендеуіне әкелетін мінез-құлықпен организмнің
есейгендегі өзгеруі.
Осы кезге дейін қартаюдың себептері мен қарттық эволюцияның бірінші
элементтері қандай деген сұраққа жауап жоқ.
Қартаюдың себебіне ең көп ескі анық ғылыми түсініктеме, ол Аристотельдің
еңбегінде жазылған Аристотельдің ойынша қартаю индивидуальды өмірдің
басында әртүрлілік иесіне берілетін, туылғаннан бастап берілген жылудың
біртіндеп азаюымен түсіндіріледі. Сондай-ақ, Аристотель адам өмірін
кезеңдерге бөлуге тырысып, сол арқылы биожас есебінің негізін салды.
Бірінші бөлім – жастық, екінші бөлім – кемелдену, үшінші – қартаю.
Қартаю мәселесі ерте заманда адам өмірінде маңызды орынға ие болды.
Қартаюдың алғашқы анықтамалары мен оның себептері антикалық дәуірге
жатады. Ұлы көне грек дәрігері Гиппократ (б.д.д.Ү-ІҮғ.ғ) қарттықты –
табиғи жылудың азаюы және ағзаның кебуінің нәтижесі деп санаған.
Сол кезеңде өмір сүрген философ Платон, қаратаюға әсіресе орта жастағы
өмір сүру салты әсер етеді деп көрсеткен.
Қартаю өз даму жылдарында мына сала мамандары бойынша: дәрігерлерден
және физиологтардан, философтардан және биологтардан, психологтардан,
социологтардан, тарихшылар және құқықтанушылардан өзіне жаңа білімдер
жинады.
Қартаю мәселелері туралы Цицирон, Аристотель, Роджерс, Бэкон,
Ж.А.Кондорсе өз еңбектерінде жазған. Мәңгілік жастық, ұзақ жасау және
мәңгі жасау туралы мифтер мен аңыздар адамзат дамуының барлық кезеңінде
пайда болып қолдау тауып отырды.
Адам қартаюының нормалы процесін оның негізгі көрінулері мен
факторларын, мінез-құлыққа әсер етуін, үлгілері мен қарттық өзгерістерінің
күшейе түскендігін зерттейтін ғылым – геронтологияның басын әдетте
ағылышын философы Бэкон есімімен байланыстырады. Бэкон қартаю процесін
жүйелі зерттей отырып, қартаюдың себептерін ашуға мүмкіндік береді және ол
қартаю процесіне жағымсыз әдеттер әсер етеді, - деп санаған.
Ресейде қартаюдың белсенді ұзартуына байланысты алғашқы еңбектер ХҮІІІ
ғасырда пайда болған. Мәселен, орыс дәрігері И.Фишердің Қартаю, оның
деңгейлерімен аурулары туралы атты кітабын айтуға болады.
Ғылыми геронтологияның негізін салушы И.И.Мечников болып табылады.
Геронтологияның, қазіргі ұғымы ХХ ғасырдың ортасында қалыптасты.
Геронтологияның тапсырмаларының бірі – орта әсеріне, өмір салтына,
еңбегіне, әлеуметтік қатынастарына және өзара қарым-қатынасына байланысты
қартаюдың ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Қазіргі кезде геронтологияны қарт адамдар ауруын зерттейтін медицина
облысы, әлеуметтік геронтология, яғни оның өмір салтымен, ұзақтығын
зерттейтін геронтология бөлімі бөліп қарайды.
Жас ерекшелік психологиясы мәселесі бойынша әдебиеттерге талдау қартаю
ұғымының анықтамасы мәңгі мәселе қатарына қосты. Қазір қартаюды қалай
түсіну, оның алғашқы белгілері қандай, қартаю жасы дегеніміз не? Және оның
шекаралары қандай? деген сұрақтарға пікір-таластар жүргізілуде. Анықтамаға
қиындық тудыратын қартаю – ұзақ, жастық процесс және оның орта жас пен
аралығында шекара болмайды. Жалпы алғанда қартаю – жеке процесс, кей
адамдарда ол ерте басталады, ал кейбіреулерінде кеш басталады.
Қоғамның әртүрлі тарихи кезеңдерінде және әртүрлі мәдениеттерінде қартаю
мынадай жолмен анықталады: Пифагор – 60 жас, Қытай ғалымдары – 70 жас, ХХ
ғасырдағы ағылшын физиологтары – 50 жастан жоғары, неміс физиологі М.Рубнер
– 50 жас қарттық, 70 жасты қадірлі қарттық деп санаған.
Ю.Б.Гварнавский бүкіл қарттық кезеңді жеке топтарға бөлуді ұсынады: егде
жас – 50-65; қарттық жас - 65-тен жоғары.
Ғылымда жас ерекшелік кезеңнің келесідей сызбасы қабылданған:
- егде жас еркектер үшін 60-74 әйелдер үшін 55-74 жас.
- қарттық кезең, әйелдер мен еркектер үшін 75-90 жас.
- ұзақ жасаушылар әйелдер мен еркектер үшін 90- жас және одан әрі жоғары
жас.
Сондай-ақ, зейнеткерлік жасты мемлекет жасайды. Зейнеткерлік жасты
анықтауда хронологиялық жас кезеңі, яғни өмір сүрген жылдардың санын есепке
алмайды, бірақ жұмыс атқарған жылардарына қарай анықтайды.
Функциялық жас кезең – жас ерекшелік динамикасының физиологиялық
функциясында көрініс береді, генетикалық компонентінен, өмір салтымен жүре
пайда болған ауруларымен, стресстік жағдайларымен, физикалық-психикалық
және интеллектуальды белсенділікпен анықталады.
Психологиялық кезең – көрсеткіштер тобы. Психиканың жас ерекшелік
өлшемдерімен сипатталады.
Биологиялық кезең – жастық структура және ағза функциясының
деңгейлерінің көрсеткіші.
Осы кезге дейін қартаюдың себептері мен қарттық инвоинернің бірінші
элементтері қандай деген сұраққа жауап жоқ.
Қартаюдың себебіне ең көп ескі және оның ғылыми түсініктеме, ол
Аристотельдің De juventute te senectute еңбегінде жазылған.
Арситотельдің ойынша, қартаю индивидуальды өмірдің басында әртүрлілік
иесіне берілетін, туылғаннан бастап берілетін жылудың біртіндеп азаюымен
түсіндірілді. Сондай-ақ, Аристотель адам өмірін кезеңдерге бөлуге
тырысады, сол арқылы биожас есебінің негізін салды. Біріші бөлім – juventus
(жастық), virilitas (кемелдену), senium (қартаю), Гиппократтың De diaeta
шығармасында табиғи ыстықтықты жоғалту туралы ой бар.
Гиппократ пен Аристотельдің ойлары қартаю кезіндегі жылдың бөлімді жас
кездегі жылу бөлінуге қарағанда баяу өтеді дегенге негізделген.
Гален одан ары барады. Оның ойынша қартаю тәннің ылғалдығын азайтуын
табатын табиғи ыстықтан анықталады. Гален қарт адамдары қалпының көлемі
азаяды, нәтижелерінде өмірді ұстап тұратын негізгі жылу кетеді. Бұл ой
ХҮІІІ ғасырға дейін үстемділік құрды. Дірігер А де Лауренсон қартаю шырын
мен табиғи ыстықтың үздіксіз 4 соғысты көрсетеді деп жазды. Майшам майды
қалай керек етсе тән де ылғалды солай керек етеді. Ылғалдық тән
тамақтанғанда ғана қалпына келеді, бірақ бұл қалпына келу әрқашан толық
болмайды,біздің тәніміздің органикалық заттары тамақпен сұйық болады.
Организм құрғақ және салқын болады және соңында өмір өшеді. ХҮІІІ ғасырда
табиғи ыстық деген ескі термин өмірлік күш (энергиямен) алмастырылды.
Ағылшын дәрігері Э.Дарвин атақты биологтың ағасы өмірлік түршігудің
жүдеуіне әкелетін витамитикалық болжам жасады, бұл жерде қартаю
клеткалардың ауыстырылмайтындай болуын құрауы ретінде растайды. Орта
ғасырларда өмірді жеті кезеңге бөлген.
ХХ ғасырда өмірлік күш спецификалық жоғалту теориясы қалды. Одан кейін
бір болжам екіншісімен алмасып отырды. Қартаюдың себептері былайша
қарастырылды. Ситоплазмадағы алмасушы процестердің баяу төмендеуі
(Рубнер), қандай да бір өмірлік ферментті таусылды. (ОТТО НОЧИЛИ) белгілі
бір химиялық заттарды жоғалту (леп), организмнің интокациясы организмнің
және потологиялық фагосцитоез (Мечников), организмнің химиялық құрамының
сұйықтығының өзгеруі (Каррель), Регенероцияға қабілеттінің әлсіреуі
(Минот, РобертРессле) және тағы басқа.
Қартаюдың себебін анықтауға қанша ұмтылғанына қарамастан, оны күнге
дейін ұзақ жасау проблемасын шешетін түзу теориялық жоқ. Келесі бөлімдерде
қартаюдың себебінің қазіргі заманға ұсыныстары сипатталады.
І кезең
Дайындық кезеңі зейнеткерлікке шығудан алдын басталады.
Мақсат. Егде адамдардың зейнеткерлікке шығу үшін оларды залалсыз және
физикалық-психологиялық денсаулығын сақтаған хәлда сол кезеңге өтуі
мынада жатыр: адам бастапқы кезде өмір тәрізі мен статусының өзгеру
процесін ойдан өткізеді, яғни ол шынайы сол уақытқа дейін стресстік
жағдайлар мен бейімделуге дайын тұруы қажет, соған үлгеруі керек.
Әлеуметтік-психологиялық жұмыстың негізгі формалары:
1. Әлеуметтік-психологиялық ағартушылық:
Жұмыстың бұл формасы арнайы әдебиеттер бойынша жалпы оқытуды
ойластырады. Бұл әдебиеттерде егде жастың ерекшеліктері туралы, негізгі
қиыншылықтар туралы ақпарат беріледі, себебі зейнеткерлікке шыққан адам
осы проблемаларға тап болуы мүмкін.
Бұл форма барынша ыңғайлы, бірақ жеке жандасудың мүмкіндігі болмаған
соң оның тиімділігі төмендейді.
2. Кеңес беру.
Зейнеткерлікке шығуға дайындаудың әртүрлі мәселелері бойынша
жекелей кеңес берулерді ұйымдастыру қажет. Бұл әдістің негізгі жетістігі
болып жекелей жандасу мен материалды берудің ауызша формасы болып
табылады.
Кеңес беру процесінде егде адамдарды зейнеткерліктегі өмір тәрізімен
таныстыруға мүмкіндік пайда болады, сонымен бірге ол зейнектерлікке
бейімдеу процесін қиындататын әртүрлі әлеуметтік-психологиялық
проблемаларды шешуге жәрдем береді.
3. Топтық жұмыс.
Арнайы жасалған ережелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz