Қазақ хандығының құрылуы және оның маңызы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУ ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ДЕШТІ.
ҚЫПШАҚ ЖӘНЕ ОҒАН КӨРШІЛЕС АУМАҚТАРДАҒЫ ЭТНОСАЯСИ
ҮРДІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН
БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ІІІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
І ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУ ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ДЕШТІ.
ҚЫПШАҚ ЖӘНЕ ОҒАН КӨРШІЛЕС АУМАҚТАРДАҒЫ ЭТНОСАЯСИ
ҮРДІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН
БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ІІІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Диплом тақырыбының өзектілігі. Қазақстан тарихның негізгі мәселелері – қазақтың тегі, олардың мемлекеттілігінің қалыптасуы, ұлт боп жандануы. Тарихи мәліметтер мен жазба деректерге жүгінсек, қазақ халқының мемлекеттілігінің толық қалыптасуы ХV ғасырдың аяғына, нақтырақ 1470 жылдарға сай келеді. ХV ғасырдың ортасында тарих сахнасына көтерілген Қазақ хандығы - ең алдымен, қазақ халқының тарихи территориясында орын алған саяси, этникалық, рухани процесстердің жалпы қорытындысы, яғни қазақ этносының қалыптасуындағы тарихи маңызды оқиға. Хандықтың құрылуы Қазақстан тарихы үшін белесті, Қазақстан тарихында ерекше із қалдырған тарихи кезең. Сондықтан да ұлтымыздың ұлт болып қалыптасуына түрткі болған Қазақ хандығы тарихын зерттеу, тану, білу тарихшылардың да, сонымен қатар қазақтың да борышы.
Бұл мәселені зерттеудің маңыздылығын ҚР Президентінің еңбегінен көруге болады, «…Қазақ хандығының Орталық Азиядағы тұңғыш ұлттық мемлекет болғандығында жатыр. Оны өздерінен бұрын өткендер немесе тарихи бабалар емес, қазіргі бар түркі халқы құрды. …1459 жылы Жетісуға жай ғана жекелеген тайпалар тобы емес, Жәнібек пен Керей ұлысының халқын құрайтын рулар мен тайпалардың бірлестігі бөлініп көшіп келді. …қазақ халқының дербес мемлекттік алып, бірлесуге құлшынған сан ғасырлық арманын айқын көрсетті»[1]. Яғни 1470 жылдары Қазақстанның оңтүстік-шығысында, Жетісу және Сырдария өңірлерінде қалыптасқан Қазақ хандығы - Керей мен Жәнібек сұлтандардың «қазақ» халқының басын біріктірген кезі.
Бұл мәселемен кәсіби тарихшылардан басқа қоғамдық ғылымдар өкілдері де өз пікірлерін білдіріп, ғылыми болмаса да өз тұжырымдарын жасауда. Себебі, Қазақ хандығы тарихын зерттеу ерекшелігі және маңыздылығы хандықтың ұлттық сипаттағы мемлекет болуында.
Қазақ хандығы тарихы және оның құрылу тарихы отандық тарих ғылымының маңызды, өзекті әрі даулы мәселелерінің бірі болып табылады. Хандықтың құрылу тарихын зерттегенде тарихшылардың басты назарын алғашқы қазақ хандарының өзбек ұлысынан бөліну себептері, хандықтың құрылу датасы, хандықтың құрылуының саяси, этникалық, рухани алғышарттары, құрылу барысы мен кезеңдері сияқты сұрақтар аударады. Бұл Қазақ хандығы құрылуының өзекті мәселелері болып табылады.
Бұл мәселені зерттеудің маңыздылығын ҚР Президентінің еңбегінен көруге болады, «…Қазақ хандығының Орталық Азиядағы тұңғыш ұлттық мемлекет болғандығында жатыр. Оны өздерінен бұрын өткендер немесе тарихи бабалар емес, қазіргі бар түркі халқы құрды. …1459 жылы Жетісуға жай ғана жекелеген тайпалар тобы емес, Жәнібек пен Керей ұлысының халқын құрайтын рулар мен тайпалардың бірлестігі бөлініп көшіп келді. …қазақ халқының дербес мемлекттік алып, бірлесуге құлшынған сан ғасырлық арманын айқын көрсетті»[1]. Яғни 1470 жылдары Қазақстанның оңтүстік-шығысында, Жетісу және Сырдария өңірлерінде қалыптасқан Қазақ хандығы - Керей мен Жәнібек сұлтандардың «қазақ» халқының басын біріктірген кезі.
Бұл мәселемен кәсіби тарихшылардан басқа қоғамдық ғылымдар өкілдері де өз пікірлерін білдіріп, ғылыми болмаса да өз тұжырымдарын жасауда. Себебі, Қазақ хандығы тарихын зерттеу ерекшелігі және маңыздылығы хандықтың ұлттық сипаттағы мемлекет болуында.
Қазақ хандығы тарихы және оның құрылу тарихы отандық тарих ғылымының маңызды, өзекті әрі даулы мәселелерінің бірі болып табылады. Хандықтың құрылу тарихын зерттегенде тарихшылардың басты назарын алғашқы қазақ хандарының өзбек ұлысынан бөліну себептері, хандықтың құрылу датасы, хандықтың құрылуының саяси, этникалық, рухани алғышарттары, құрылу барысы мен кезеңдері сияқты сұрақтар аударады. Бұл Қазақ хандығы құрылуының өзекті мәселелері болып табылады.
1. Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы: Атамұра, -1999. - 296 б.
2. Қазақ хандығы қай жылы құрылды? // "Президент және Халық" газеті №14 (029), 2006.
3. Книга Марко Поло о разнообразии мира, записанная пизанцем Рустикано в 1298г. от Р.х. – Алма-Ата. Наука. 1990.- С. 350.
4. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука.- Алматы6 1993.- 248с.
5. Кәрібаев Б.Б. М.Х. Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбегіндегі кейбір тарихи оқиғалардың мерзімі туралы // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №3(18),
6. Вельяминов-Зернов В.В. Исследования о Касимовских царях и царевичах. Ч.2.- Спб., 1864.-498с.
7. Қойгелдиев М., Кәрібаев Б.Б. Қазақ мемлекеті қашан пайда болды? // Қазақ тарихы, №4, 2006.- 4-6 бб.
8. Карамзин Н.М. История государства Российского.
http://www.bibliotekar.ru/karamzin/55.htm
9. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қазақ-қырғыз һәм хандар шежіресі.- Алматы, 1991.-80 б.
10. Чулошников А.П. Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен.- Оребург: 1924.- С. 291.
11. Тынышпаев М. Материалы к истории ктргиз-казакского народа.-Ташкент, 1925.- С. 64
12. Вяткин М. Очерки по истории Казахской ССР. Т.І.: С древнейших времен до 1870 г.-М.,1941.
13. Сабденова Г. С. Ибрагимовтың еңбектеріндегі ХV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығының кейбір мәселелері // ҚазМУ хабаршысы, 2000, №1 (16), 46 б.
14. Ислямиева C.Н. К вопросу о роли откочевки Джаныбека и Гирея в образовании казахской народности // ҚазМУ хабаршысы, №1 (32), 2004.- 24 б.
15. Юдин В.П. Центральная Азия в ХV-XVIII веках глазами востоковеда.-Алматы, 2001.
16. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІV- начале ХVІ веков.-Алма-Ата, 1977.
17. Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. Казахстан: Летопись трехтысячилетий.-Алматы, 1992.
18. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылуы // Қазақ тарихы, №6, 1995.- 18 б.
19. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылуының этникалық адғышарттары туралы // ҚазМУ хабаршысы, №3 (22), 2002.- 26 б.
20. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығы құрылуының өзекті мәселелері // ҚазМУ хабаршысы, №6, 1998.- 17 б.
21. Қазақ хандығы туралы не білеміз? // Қазақ тарихы, №1, 2007.-18-25бб.
22. Қадырбаев А.Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров, найманов и кереитов. Алматы, 1993.
23. История Казахстана. С древнейших времен до наших дней. В 5 томах. Ч. ІІ. Алматы, 1997.-282б.
24. Петрушевский И.П. Земледелие и аграрные отношения в Иране ХІІІ- ХІV веков. М., Л., 1960.-51с.
25. Кәрібаев Б.Б. Керей мен Жәнібектің көшу себептері туралы. // ҚазҰУ хабаршысы. Таих сериясы, №4 (23),
26. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Т.1. Извлечения из сочинений арабских. Спб., 1884.- 235с.
27. CМИЗО. Т.ІІ. М.-Л., 1941.-129 с.
28. Ахинжанов С.М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана. Алматы, 1995.- С. 282.
29. CМИЗО. Т.І. Спб., 1884.- 25 с.
30. Қинаятұлы З. Қаза мемлекеті және Жошы хан.- Астана: «Елорда», 2004.
31. Султанов Т.И. Кочевые племена Приаралья в XV-XVII вв. (Вопросы этнической и оциальной истории).-М., 1982.
32. Махмуд ибн Уәли. «Бахр әл-асрар фи манакиб әл-ахиар»
http://www.vostlit.info/Texts/rus15/Machmud_ben_Vali/frametext.htm
33. Кәрібаев Б.Б. Тоқсан екі баулы «көшпелі өзбектер» және қазақты
құраған тайпалар. // Қазақ тарихы, № 5, 2007.
34. Сайф ад-дин Ахсикенти «Маджму ат-тауарих»
http://www.vostlit.info/Texts/rus4/Ahsikendi/pred.phtml
35. Бартольд В.В. Сочинения. Т. ІІ. Ч.2. – М., 1963.
36. Фазлаллах ибн Рухбихан Исфахани «Михман-наме-ий Бухара»
http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Isfachani/frametext1.htm
37. Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. М., 2001.
http://lib.babr.ru/index.php?book=3376
38. Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан: летопись трех
тысячелетий. – Алматы, 1992. – С. 374.
39. Масуд ибнОсмани Кухистани «Тарих-и Абулхаир-хани»
http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Kuchistani/frametext1.htm
40. Әбілғазы. Түрік шежіресі, А., 1992. 124-125 бб.
41. М. Елеуұлы. Шу өңірі: аңыз бен тарих. //ҚазМУ. Хабаршысы. Тарих
сериясы. № 37, 1996. 6-12 бб.
42. Б.Б. Кәрібаев. Қоғамдық-тарихи дамудың нәтижесі. //Қазақ тарихы.
№3, 1993.- 31- 37 бб.
43. Мұхаммед Хайдар. Дулати. Тарихи-Рашиди. //МИКХ. Алма-Ата.
Наука. 1969.- 196-бет
44. «Тауарих-и гузида-ий нусрат-наме»
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVI/1500-
1520/Istorija_pobed/frametext1.htm
45. Камал-ад-дин али Бинаи «Шайбани-наме»
http://www.vostlit.info/Texts/rus15/Binai/frametext.htm
46. Галым АГЕЛЕУОВ. История образования Казахского ханства. Керей и
Жаныбек.
http://www.abai.kz/content/galym-ageleuov-istoriya-obrazovaniya-
kazakhskogo-khanstva-kerei-i-zhanybek
47. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылуы. //Қазақ тарихы. № 6, 1995.-
15-20 бб.
48. Қазақ совет энциклопедиясы. Т. 4. Док-Имантау /Бас ред. Қаратаев М.
Қ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1974. – 672 б.
49. Елеуов М. Шу мен Талас өңірлерінің тарихи-мекендік аңыздары //
ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. №9. Алматы, 1998.- 78-б.
50. Молла Шади. «Фатх-наме»
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVI/1500-
1520/Molla_Schadi/frametext.htm
51. Шайбани-намe. МИКХ. Алматы, 1969.- 99-б.
52. Бахр әл-асрар фи манакиб әл-ахиар. МИКХ. Алматы, 1969.-352-б.
53. Кипчак-хан. «Та’рих-и кипчаки»
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1720-
1740/Kipcak- chan/frametext.htm
54. http://kk.wikipedia.org
55. Мұхаммед Хайдар. «Дулати. Тарихи-Рашиди»
http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Tarich_Rashidi_II/frametext.htm.
56. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылуының тарихи маңызы //ҚазҰУ
хабаршысы. Тарих сериясы. №2(25),
57. Кәрібаев Б.Б. ХІІІ-ХV ғ.ғ. Дешті-Қыпшақта хандық билікті
мұраланудағы монғолдық дәстүрдің өзгеріске ұшырауы туралы// ҚазҰУ
хабаршысы. Тарих сериясы 1(24) 2002. 38-41 б.б.
58. Султанов Т. Кто такие казахи?
http://elim-aj.web-box.ru/elim-aj-russkij/ctati/kto-takie-kazahi
59. «Қазақ» атауы қайдан шыққан? // Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге
дейін.- Алматы, 1998.
http://irgetas.com/media/news/49.html
60. Зайн-ад-дин Махмуд Васифи. «Бадаи’ әл-уақаи’»
http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vasifi/frametext3.htm
61. Абусеитова М.Х. Казахское ханство во второй половине XYI в. Алма-
Ата,1985.-С. 89.
62. С.А. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.
Алматы, 1959. 58с.
2. Қазақ хандығы қай жылы құрылды? // "Президент және Халық" газеті №14 (029), 2006.
3. Книга Марко Поло о разнообразии мира, записанная пизанцем Рустикано в 1298г. от Р.х. – Алма-Ата. Наука. 1990.- С. 350.
4. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука.- Алматы6 1993.- 248с.
5. Кәрібаев Б.Б. М.Х. Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбегіндегі кейбір тарихи оқиғалардың мерзімі туралы // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №3(18),
6. Вельяминов-Зернов В.В. Исследования о Касимовских царях и царевичах. Ч.2.- Спб., 1864.-498с.
7. Қойгелдиев М., Кәрібаев Б.Б. Қазақ мемлекеті қашан пайда болды? // Қазақ тарихы, №4, 2006.- 4-6 бб.
8. Карамзин Н.М. История государства Российского.
http://www.bibliotekar.ru/karamzin/55.htm
9. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қазақ-қырғыз һәм хандар шежіресі.- Алматы, 1991.-80 б.
10. Чулошников А.П. Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен.- Оребург: 1924.- С. 291.
11. Тынышпаев М. Материалы к истории ктргиз-казакского народа.-Ташкент, 1925.- С. 64
12. Вяткин М. Очерки по истории Казахской ССР. Т.І.: С древнейших времен до 1870 г.-М.,1941.
13. Сабденова Г. С. Ибрагимовтың еңбектеріндегі ХV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығының кейбір мәселелері // ҚазМУ хабаршысы, 2000, №1 (16), 46 б.
14. Ислямиева C.Н. К вопросу о роли откочевки Джаныбека и Гирея в образовании казахской народности // ҚазМУ хабаршысы, №1 (32), 2004.- 24 б.
15. Юдин В.П. Центральная Азия в ХV-XVIII веках глазами востоковеда.-Алматы, 2001.
16. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІV- начале ХVІ веков.-Алма-Ата, 1977.
17. Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. Казахстан: Летопись трехтысячилетий.-Алматы, 1992.
18. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылуы // Қазақ тарихы, №6, 1995.- 18 б.
19. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылуының этникалық адғышарттары туралы // ҚазМУ хабаршысы, №3 (22), 2002.- 26 б.
20. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығы құрылуының өзекті мәселелері // ҚазМУ хабаршысы, №6, 1998.- 17 б.
21. Қазақ хандығы туралы не білеміз? // Қазақ тарихы, №1, 2007.-18-25бб.
22. Қадырбаев А.Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров, найманов и кереитов. Алматы, 1993.
23. История Казахстана. С древнейших времен до наших дней. В 5 томах. Ч. ІІ. Алматы, 1997.-282б.
24. Петрушевский И.П. Земледелие и аграрные отношения в Иране ХІІІ- ХІV веков. М., Л., 1960.-51с.
25. Кәрібаев Б.Б. Керей мен Жәнібектің көшу себептері туралы. // ҚазҰУ хабаршысы. Таих сериясы, №4 (23),
26. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Т.1. Извлечения из сочинений арабских. Спб., 1884.- 235с.
27. CМИЗО. Т.ІІ. М.-Л., 1941.-129 с.
28. Ахинжанов С.М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана. Алматы, 1995.- С. 282.
29. CМИЗО. Т.І. Спб., 1884.- 25 с.
30. Қинаятұлы З. Қаза мемлекеті және Жошы хан.- Астана: «Елорда», 2004.
31. Султанов Т.И. Кочевые племена Приаралья в XV-XVII вв. (Вопросы этнической и оциальной истории).-М., 1982.
32. Махмуд ибн Уәли. «Бахр әл-асрар фи манакиб әл-ахиар»
http://www.vostlit.info/Texts/rus15/Machmud_ben_Vali/frametext.htm
33. Кәрібаев Б.Б. Тоқсан екі баулы «көшпелі өзбектер» және қазақты
құраған тайпалар. // Қазақ тарихы, № 5, 2007.
34. Сайф ад-дин Ахсикенти «Маджму ат-тауарих»
http://www.vostlit.info/Texts/rus4/Ahsikendi/pred.phtml
35. Бартольд В.В. Сочинения. Т. ІІ. Ч.2. – М., 1963.
36. Фазлаллах ибн Рухбихан Исфахани «Михман-наме-ий Бухара»
http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Isfachani/frametext1.htm
37. Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. М., 2001.
http://lib.babr.ru/index.php?book=3376
38. Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан: летопись трех
тысячелетий. – Алматы, 1992. – С. 374.
39. Масуд ибнОсмани Кухистани «Тарих-и Абулхаир-хани»
http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Kuchistani/frametext1.htm
40. Әбілғазы. Түрік шежіресі, А., 1992. 124-125 бб.
41. М. Елеуұлы. Шу өңірі: аңыз бен тарих. //ҚазМУ. Хабаршысы. Тарих
сериясы. № 37, 1996. 6-12 бб.
42. Б.Б. Кәрібаев. Қоғамдық-тарихи дамудың нәтижесі. //Қазақ тарихы.
№3, 1993.- 31- 37 бб.
43. Мұхаммед Хайдар. Дулати. Тарихи-Рашиди. //МИКХ. Алма-Ата.
Наука. 1969.- 196-бет
44. «Тауарих-и гузида-ий нусрат-наме»
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVI/1500-
1520/Istorija_pobed/frametext1.htm
45. Камал-ад-дин али Бинаи «Шайбани-наме»
http://www.vostlit.info/Texts/rus15/Binai/frametext.htm
46. Галым АГЕЛЕУОВ. История образования Казахского ханства. Керей и
Жаныбек.
http://www.abai.kz/content/galym-ageleuov-istoriya-obrazovaniya-
kazakhskogo-khanstva-kerei-i-zhanybek
47. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылуы. //Қазақ тарихы. № 6, 1995.-
15-20 бб.
48. Қазақ совет энциклопедиясы. Т. 4. Док-Имантау /Бас ред. Қаратаев М.
Қ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1974. – 672 б.
49. Елеуов М. Шу мен Талас өңірлерінің тарихи-мекендік аңыздары //
ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. №9. Алматы, 1998.- 78-б.
50. Молла Шади. «Фатх-наме»
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVI/1500-
1520/Molla_Schadi/frametext.htm
51. Шайбани-намe. МИКХ. Алматы, 1969.- 99-б.
52. Бахр әл-асрар фи манакиб әл-ахиар. МИКХ. Алматы, 1969.-352-б.
53. Кипчак-хан. «Та’рих-и кипчаки»
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1720-
1740/Kipcak- chan/frametext.htm
54. http://kk.wikipedia.org
55. Мұхаммед Хайдар. «Дулати. Тарихи-Рашиди»
http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Tarich_Rashidi_II/frametext.htm.
56. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылуының тарихи маңызы //ҚазҰУ
хабаршысы. Тарих сериясы. №2(25),
57. Кәрібаев Б.Б. ХІІІ-ХV ғ.ғ. Дешті-Қыпшақта хандық билікті
мұраланудағы монғолдық дәстүрдің өзгеріске ұшырауы туралы// ҚазҰУ
хабаршысы. Тарих сериясы 1(24) 2002. 38-41 б.б.
58. Султанов Т. Кто такие казахи?
http://elim-aj.web-box.ru/elim-aj-russkij/ctati/kto-takie-kazahi
59. «Қазақ» атауы қайдан шыққан? // Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге
дейін.- Алматы, 1998.
http://irgetas.com/media/news/49.html
60. Зайн-ад-дин Махмуд Васифи. «Бадаи’ әл-уақаи’»
http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vasifi/frametext3.htm
61. Абусеитова М.Х. Казахское ханство во второй половине XYI в. Алма-
Ата,1985.-С. 89.
62. С.А. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.
Алматы, 1959. 58с.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих факультеті
Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан тарихы кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазақ хандығының құрылуы және оның маңызы
Орындаған 4 курс
студенті: ________________________ Керешова Ғ.К.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент: ________________________ Кәрібаев Б.Б.
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
т.ғ.д., профессор: ________________________ Омарбеков Т.
____________2010ж.
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУ ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ДЕШТІ-
ҚЫПШАҚ ЖӘНЕ ОҒАН КӨРШІЛЕС АУМАҚТАРДАҒЫ ЭТНОСАЯСИ
ҮРДІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ІІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН
БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
ІІІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Қазақстан тарихның негізгі мәселелері
– қазақтың тегі, олардың мемлекеттілігінің қалыптасуы, ұлт боп жандануы.
Тарихи мәліметтер мен жазба деректерге жүгінсек, қазақ халқының
мемлекеттілігінің толық қалыптасуы ХV ғасырдың аяғына, нақтырақ 1470
жылдарға сай келеді. ХV ғасырдың ортасында тарих сахнасына көтерілген
Қазақ хандығы - ең алдымен, қазақ халқының тарихи территориясында орын
алған саяси, этникалық, рухани процесстердің жалпы қорытындысы, яғни қазақ
этносының қалыптасуындағы тарихи маңызды оқиға. Хандықтың құрылуы Қазақстан
тарихы үшін белесті, Қазақстан тарихында ерекше із қалдырған тарихи кезең.
Сондықтан да ұлтымыздың ұлт болып қалыптасуына түрткі болған Қазақ хандығы
тарихын зерттеу, тану, білу тарихшылардың да, сонымен қатар қазақтың да
борышы.
Бұл мәселені зерттеудің маңыздылығын ҚР Президентінің еңбегінен
көруге болады, ...Қазақ хандығының Орталық Азиядағы тұңғыш ұлттық мемлекет
болғандығында жатыр. Оны өздерінен бұрын өткендер немесе тарихи бабалар
емес, қазіргі бар түркі халқы құрды. ...1459 жылы Жетісуға жай ғана жекелеген
тайпалар тобы емес, Жәнібек пен Керей ұлысының халқын құрайтын рулар мен
тайпалардың бірлестігі бөлініп көшіп келді. ...қазақ халқының дербес
мемлекттік алып, бірлесуге құлшынған сан ғасырлық арманын айқын
көрсетті[1]. Яғни 1470 жылдары Қазақстанның оңтүстік-шығысында, Жетісу
және Сырдария өңірлерінде қалыптасқан Қазақ хандығы - Керей мен Жәнібек
сұлтандардың қазақ халқының басын біріктірген кезі.
Бұл мәселемен кәсіби тарихшылардан басқа қоғамдық ғылымдар өкілдері
де өз пікірлерін білдіріп, ғылыми болмаса да өз тұжырымдарын жасауда.
Себебі, Қазақ хандығы тарихын зерттеу ерекшелігі және маңыздылығы хандықтың
ұлттық сипаттағы мемлекет болуында.
Қазақ хандығы тарихы және оның құрылу тарихы отандық тарих ғылымының
маңызды, өзекті әрі даулы мәселелерінің бірі болып табылады. Хандықтың
құрылу тарихын зерттегенде тарихшылардың басты назарын алғашқы қазақ
хандарының өзбек ұлысынан бөліну себептері, хандықтың құрылу датасы,
хандықтың құрылуының саяси, этникалық, рухани алғышарттары, құрылу барысы
мен кезеңдері сияқты сұрақтар аударады. Бұл Қазақ хандығы құрылуының өзекті
мәселелері болып табылады.
Қазақ хандығының құрылу тарихының маңызын ашудағы негізгі мәселелер
оның алғышарттары. Бұл да диплом тақырыбымның өзекті мәселелерінің бірі.
Этникалық пен саяси алғышарттарын бір тарауда көрсеткеніммен, олар жеке
қарастырылған. Себебі, әр алғышарт жеке, арнайы түрде зерттеуді қажет
етеді. Әр алғышарттардың өзектілігі сонда, олар тарихи оқиғаны жан-жақты,
толық қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар Керей мен Жәнібектің
Өзбек хандығынан бөліну себептерін айтылған этникалық, саяси және рухани
алғышарттарынан көре аламыз.
Диплом тақырыбының деректік негіздері. Қазақ хандығының құрылуына
қатысты деректерді ерекшеліктеріне қарай топтарға бөлінеді. Біріншіден,
хандықтың құрылу тарихына тікелей қатысы бар жазба деректер, екіншіден
жанама қатысы бар жазба деректер жатады.
Қазақ хандығының құрылуына тікелей қатысты деректерге, ең алдымен,
Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегі жатады. Екінші шығарма,
ол- Махмуд ибн Уәлидің Бахр әл-асрар фи манакиб әл-ахйар атты дерегі.
Тікелей қатысты жазба деректерден ең басты осы екі тарихы шығармаларды
көрсетеміз.
ХV ғасырдың 50-60 жылдары саяси оқиғаларды көрсететін жанама
мәліметтерге М'асуд бен Османи Кухистанидің Тарих-и Абулхаир-хани, Захир
ад-дин Мұхаммед Бабырдың Бабыр-намасы, Тауарих-и-Гузидаий нусрат- наме,
Шах Махмуд Чурастың Тарихы, Мулла Мухаммед Шадидің Фатх-намесін
жатқызамыз.
Мәселемізге қатысты жазба деректерді тілдік, аумақтық және әулеттік
принциптер болып топтастырылады. Яғни тікелей қатысты жазба деректер өз
ішінде белгілі бір принциптерге сай бөлінеді.
Тілдік принцип бойынша топтастырылған деректер - ХІІІ-ХV ғасырлардағы
Қазақстан аумағындағы этносаяси мәселелер туралы араб, армян, орыс, монғол,
парсы, түркі тілдеріндегі шығармалар.
Ең негізгілеріне тоқталсақ, монғол тіліндегі екі негізгі деректер -
1242 жылғы Монғолдың құпия шежіресі, шыңғыстық идеологиясын негіздейтін
мәліметтер сақталған; Лувсанданзанның Алтын шежіресі. Бұл дерек түркі-
монғол тайпаларының ХVІ ғасырда дүниеге келген көне жазба мұрасы. Деректе
Қазақ хандығын құраған Керей, Жалайыр, Меркіт, Қоңырат, Найман, басқа да
түркі тайпаларының бұдан 800 жыл бұрынғы өмір тіршілігі Шыңғыс хан
империясының тарихымен сабақтас баяндалады.
Махмұт әл-Қашғаридің ХІ ғасырда жазылған Диуани лұғат ат-түрік және
Қадырғали Жалаиридің ХVІІ ғасырдың алғашқы жылдарындағы Жылнамалар жинағы
атты еңбектері түркі тіліндегі деректер тобына жатады.
Түркі халқының аса дарынды перзенттерінің қолынан шыққан Диуани
лұғат ат-түрік (Түркі сөздерінің жинағы) 1072 немесе 1078 жазылған деп
шамаланады. Бұл еңбек тек қана тіл білімінің мәселелеріне ғана емес,
сонымен қатар Орта Азия мен Қазақстан халықтарының әлеуметтік және мәдени
өмірінің әр алуан салаларынан мәлімет береді. Еңбектегі түркі сөздерге
қарап, қазақ тілі түркі тілідері тіліндегі ата сөздерін көп сақтағандығын
көреміз. Қазақстан территориясын мекендеген түркі тайпаларыны қалдырған
ортағасырлық ортақ мәдениет үлгісі. Деректе түркі тілдес 20 тайпаның атауы
кездеседі және оның этнографиялық құнды мәліметтер берілген.
Ұлы жүздің тарақ таңбалы жалайыр тайпасынан шыққан ғұламаның еңбегі
Жами ат-тауарихтың (Жылнамалар жинағы) - орта ғасырдағы қазақ тілінде
жазылған тұңғыш шығармаларның бiрi. Мұнда Қазақ хандығының ХVI ғасырдың
басынан бергі ішкі-сыртқы жағдайлары, қазақ тайпаларының халық болып
қалыптасуы, оның халықаралық жағдайлары, хандардың және олардың
төңірегіндегі түрлі әлеуметтік топтардың саяси ахуалдары жөнінде аса құнды
мәліметтер береді.
Бұл тарихи құнды еңбек өз заманындағы Ортаазиялық жазба дәстүрінде
1600-1602 жылдары жазылған. Еңбек өз заманындағы Орта азиялық жазба
дәстүрінде жазылған. Мағынасы мен желісі, сондай-ақ құрылымы жағынан
Тауарих ғузида-и нусрат-наме (XVI ғ.), Әбілғазының Түрік шежіресі (XVII
ғ.) және басқа да еңбектерге ұқсас. Қадырғалидың Жылнамалар жинағын
мазмұны, құрылымы жағынан алып қарағанда, шартты түрде үш бөлімге бөлуге
болады, яғни:
- Орыс патшасы Борис Годуновқа арналған арнау;
- Жами ат-тауарих атты Рашид-ад-диннің еңбегі негізінде
жазылған тарих;
- Ұрұс ханның Ораз-Мұхаммед сұлтанға дейінгі Шыңғыс әулеті
ұрпақтарының шежіресі. Еңбектің негізгі желісі Ораз-Мұхаммедтің тарихы
болып келеді. Ораз-Мұхаммед хан атақты Тәуекел ханның (1586-1598) інісі
Ондан сұлтанның ұлы болатын. Оның аталары Ұрұс хан, Барақ хан, Жәнібек хан,
Шығай хандар Алтын Орда, Ақ Орда және қазақ хандығындағы белгілі тарихи
тұлғаларға жатады.
Араб тіліндегі деректерде ХІІІ ғасыр басындағы монғолдардың Орта Азия
мен Қазақстанды, Иран мен Кавказды және орыс жерлеріне шапқыншылығы, Алтын
Ордада билік еткен хандар мен олардың саясаты, ислам мәселесі, ХІV-ХV
ғасырлардағы Алтын Орданың саяси бытыраңқылығы, Ақ Орда билеушілері
мәселелері қамтылған. Бұл топтағы негізгі деректерге Ибн әл-Асирдің әл-
Камиль фи-т-тарих, әл-Омаридің Масалик әл-абсар фи мамалик әл-амбар, Ибн-
Баттутаның, әл-Джанавидің еңбектері жатады.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегі тілдік принцип
бойынша парсы тіліндегі және әулеттік принцип бойынша бабырлық дерек
көздеріне жатады. Соңғы аталған принципке келешекте тоқталып өтеміз. Қазір
хандықтың құрылуына қатысты ең басты еңбекке көңіл бөлерлік. Тарихи-
Рашиди еңбегі С.Г. Кляшторный мен Т.И. Сұлтанов айтқандай: ...Қазақ
хандығының ежелгі тарихы байланыстыра баяндайтын ортағасырлық мұсылман
тарихнамасындағы жалғыз шығарма, бұл еңбек құнды еңбек. Хандықтың тарихын
зерттеуші көптеген тарихшылар, В.В. Вельяминов-Зерновтан бастап қазіргі
таңдағы зерттеушілер осы еңбектің деректеріне сүйенді.
Шын мәнінде қазақ хандығының құрылуы тарихына қатысты басты дерек
Мұхаммед Хайдар Мырза Дулатидың "Тарих-и Рашиди" атты еңбегі болып
табылады. Шығармада Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілхайыр ханнан
бөлініп, Моғолстанға көшуі жан-жақты баяндалады. М. Дулати Керей мен
Жәнібек хандардың Моғолстанға келуін Есен-Бұға кезінде болды дей тұра
"Қазақ сұлтандарының билігі 870 жылдан — біздің жыл санауымыз бойынша 1465-
1466 жылдан басталады..." дегенді айтады. Осы мәліметке сүйеніп
тарихшылардың көпшілігі Қазақ хандығының құрылуын 1465-1466 жылдар деп
есептейді. Бұл жылдарға дейін, яғни 1462 жылы Исан-Бұға қайтыс болып кеткен
еді. Олай болса, Керей мен Жәнібек хандардың 1462 жылға дейін Сыр бойына
көшкендігі анықталады. Ендеше бұл екі ханның Моғолстанға келген кезі 1458-
1459 жылдарға сәйкес келетіндігін ғалым Т.И.Сұлтанов та қостайтындығын
байқатады. Ол кісі Қазақ хандығының құрылғандығы туралы мәліметтердің дұрыс
емес екендігін алғаш рет дәлелдеген ғалымдардың бірі.
"Тарих-и Рашиди" авторы кейбір даталарды шамамен жуықтап көрсететіндігі.
Терең үңіле қараған адамға М. Дулатидің жуықтап алған жылдары аралығында 6-
7 жыл-ай айырмашылық бар. Мәселен, Тоғылық Темір хан 1362-1363 жылы қайтыс
болса, ұлы Қызыр хан 1368-1369 жылға дейін туған делінеді. Сондай-ақ
Ұлықбектің өлген жылы 1449 болса, ол 1455-1456 жылға дейін өлгендігі
айтылады. Сол сияқты қазақ хандығының құрылған жылы біздің зерттеуіміз
бойынша 1458 жылға сай келіп тұр. Ал "Тарих-и Рашидиде" қазақ сұлтандарының
билігі 1465-1466 жылдан басталады деп жазылған[2].
Мәселемізге қатысты жазба деректердің екінші тобы аумақтық принциптік
деректер. Оларға европалық авторлардың еңбектеріндегі мәліметтерді
жатқызамыз. Қазақстан тарихына қатысты мәліметтер итальян, француз, ағылшын
тілдерінде кездеседі, дегенмен аз. Бұл деректерге Марко Поло, Плано
Карпини, Вильгельм де Рубрук еңбектері жатады.
Марко Поло Книга о разнообразии мира атты еңбегінде Азияға сапары
жөнінде баяндайды. Марко Полоның Кітабы монғол тарихы үшін маңызды болып
табылады, олардың тұрмысы, экономикасы, әскери өнері жайлы, сонымен қатар
монғол хандары туралы да құнды мәліметтер береді. Кітаптың LXV тарауында
Шыңғыс хан туралы былай дейді: 1187 жылы ... патша сайланды, ол Шыңғыс хан
деп аталды, батыл, ақылды, тапқыр адам...
Құбылай хан, алтынщы ұлы хан. Ол мемлекетті 1256 жылы алады, -
дейді
М. Поло. Саяхатты Сарайға осы Құбылай хан тұсында келіп, әрі Ханбалыққа
аттанған[3].
Вильгельм де Рубруктің Путешествие в восточные страны атты еңбегі
жоғары бағаланды. Француз королінің бұйрығымен жасалған Рубруктің іс-сапары
Орталық Азия үшін үлкен мұра қалдырды. Мөңке қағанның ордасы Қарақорым
туралы құнды мәліметтер қалдырды.
Плано Карпини монғол хандарымен дипломатиялық қатынастар орнату
мақсатымен іс-сапары негізінде алғаш рет Европаны сол кездегі Шығыс
әлемімен таныстырды. 1246 жылы Карпини Сарай қаласында болып, Батый ханмен
кездесті, содан соң ұлы Күйік ханда Қарақорымда болды, 1249 жылы Римге
қайта оралды[4].
Бұл авторлардың еңбектерінен Қазақ хандығының құрылу тарихына
байланысты мынадай мәліметтер бар: 1. Монғол жаулауына дейінгі Дешті-
Қыпшақтың жалпы тайпалары туралы; 2.Дешті-Қыпшақтың жалпы географиясы; 3.
Шыңғыс және оның ұрпақтары, монғолдар туралы; 4. Монғолдардың жаулап алуы,
салдарлар туралы.
Сонымен европалықтардың мәліметтері Шығыс елдері үшін өте маңызды.
Үшінші жазба деректер тобы әулеттік принциптегі деректер. Бұл жазба
деректердің көпшілігі парсы, шағатай тілдерінде жазылған, дегенмен түрлі
әулеттер тұсында.
Қазақ хандығының құрылу тарихына қатысты жазба деректердің ішіндегі
әулеттік принцип бойынша топтасқан дректердің алғашқысы Шыңғыс ханның
немересі, Төленің ұлы Құлағу әулеті тұсындағы деректер. Құлағу Ильхандар
әуетінің негізін салушы, Иранды жаулап алушы. Яғни 1258 жылы Құлағу Иран,
Ирак жерлерін бағындырып, жаңа әулет негізін салады- Ильхандар немесе
Құлағу әулеті деп аталды. Осы хан тұсындағы дерек мәліметтеріне келетін
болсақ, біздің тарихымыз үшін маңыздысы Рашид-ад Диннің Жами ат-Тауарих
еңбегі. Бұл еңбек ХІV ғасыр 40-жылдары өмір сүрген Газан хан тұсында
жазылды. Ол өз халқының тарихына көп көңіл бөле отырып, Рашид-ад Динге
монғолдар тарихына қатысты мәліметтерді жинақтауға бұйрық берді. Еңбек
13001311 жылы аяқталды. Бұл еңбекті жазу барысында М. Қашғаридің Диуани
лұғат ат-түрік, Ата Мәлік Джувейнидің Тарих-и джехангуша еңбектері,
сонымен бірге монғол тіліндегі, Шыңғыс хан, оның тегі және мұрагерлері
туралы айтылған, ильхан мұрағаттарында сақталған Алтын дептер бөлігі
пайдаланылған. Еңбектің негізгі бөлігі Тарих-и Газани деп аталды.
Негізінен бұл кітап екі негізгі бөліктерден тұрады. І бөлімде монғолдар
тарихы, олар құрған мемлекеттер туралы мәліметтер сақталған. ІІ бөлімі
исламға дейінгі жалпы тарихқа, монғол шапқыншылығына дейінгі мұсылман
мемлекеттерінің тарихына арналған. Сонымен қатар еңбекте түркі тайпаларына
қатысты ерте заманнан ХІІІ ғсырдың басына дейінгі мәліметтер берілген. Ең
басты мәлімет - қазақ хандарының ата-бабасы саналатын Орда-Ежен және оның
ұрпақтары шежіресі.
Жоғарыда айтылғандай, хандықтың құрылуына қатысты негізгі дерек-
бабырлық Тарих-и Рашиди атты М.Х. Дулатидің еңбегі. Бұл еңбек Орталық
Азияның ХІV- ХVІ ғасырлар тарихындағы әсіресе, қазақ, өзбек, қырғыз, тәжік,
және басқа да түркі халықтарының тарихындағы баға жетпес, құнды дерек көзі
болып табылады. Бұл шығарма ХVІ-ХVІІІ ғ. жазылған көптеген тарихы
шығармаларға негіз болды. 1526 жылы Үндіде билік құрған Темір ұрпағы Бабыр
және оның ұрпақтары билік құрып, үнділік немесе делийлік деп аталды. Бұл
еңбектің екі нұсқасы бар, бірі-парсы тіліндегі және Ш. Уәлиханов тапқан
ұйғыр тіліндегі нұсқалары. Автор кіріспесінде былай деп жазған: Бұл тарих
екі кітаптан тұрады. Бірінші кітап: Тоғылық Темір ханның өмірінің басынан
қазіргі күнде хандық билікте отырған Абдрашид ханның өмірін баяндауға
дейін; екінші кітап: өзімнің өмірім туралы, сұлтандар, хандар, өзбектер,
шағатайлықтар және басқалардың өмірі туралы, көргендерім мен білгендерім
туралы, сондай-ақ сол адамдармен бірге өзім қатынасқан оқиғалар туралы.
Яғни 1446 жылы аяқталған бірінші кітапта моғол тайпалары, хандары
мен әмірлері туралы тарихы аңыз-әңгімелер айтылған. Сондықтан да еңбектің
бұл бөлімін деректанулық талдаудан өткізген жөн[5].
Ал екінші бөлімінде автор өзі көрген оқиғаларды мемуар ретінде
баяндайды. Сондықтан да бұл мәліметтер өте құнды. Негізінен бұл еңбектегі
оқиға уақыттары шамалап, жуықтап беріледі, сондықтан да олардың
кейбіреулері күмән туғызады. Дегенмен Тарихи Рашиди Қазақ хандығы тарихы
үшін күн өткен сайын құндылығын жоғалтпай, тарих, сонымен қатар деректану
ғылымдарында да зерттеушілердің назарын әлі де аударып келеді.
Диплом тақырыбының тарихнамасы. Қазақ хандығы тарихы тарихнамасының
төңкеріске дейінгі зерттелуіне келетін болсақ. Алғаш рет Қазақ хандығының
құрылуы жөнінде зерттеген ХІХ ғасырдың орыс шығыстанушысы В.В. Вельяминов-
Зернов болды. Исследования о Касимовских царях и царевичах деген
еңбегінде бұл мәселе қозғалады. Автормен ғалымдар, зерттеушілер назарына
бірнеше шығыс деректерінен, Қ. Жалайырдың Жами ат тауарих, Захир ад дин
Мұхаммед Бабырдың Бабырнама, Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди
еңбектерінен мәліметтер беріледі. Төрт томдық еңбегінің екінші бөлімінде
Қазақ хандығы тарихын рет-ретімен көрсетті және де қазақ этногенезі
мәселесін жаңадан мәлімдейді. Ол Жәнібек пен Керейдің Әбілқайырдан бөлініп,
Моғолстан батысына орналасып, хандық құруын Қазақ хандығының құрылуы деп
түсіндіреді Кейінгі тарихшылар Қазақ хандығы жөнінде В. В. Вельяминов-
Зернов еңбегіне сүйенетін болды. Осыған байланысты зерттеуші Жәнібек пен
Керей хандар туралы мәліметтерді Дулатидің Тарихи Рашиди еңбегінің парсы
және ұйғыр тіліндегі нұсқаларынан алған, екі нұсқада 1456 жыл деген дата
жоқ, бірақ В. В. Вельяминов-Зернов Бұл кезде Дешті-Қыпшақта Әбілхайыр хан
билік құрып тұрды-деген сөйлемдегі бұл кездегіден соң жақша ішінде 860-
шамамен 1456 жыл деп береді[6]. Міне, осыдан кейін кейбір зерттеушілер
Қазақ хандығының құрылу уақытында осы датаны қабылдайды [7].
В. В. Вельяминов-Зерновтың еңбегіндегі деректер, оның ішіндегі Керей
мен Жәнібектің бөлінуі туралы материалдар қысқаша 1865 жылы Ресейде шыққан
әскери энциклопедиялық жинақта беріледі. Бұл жинақтан соң Қазақ хандығы
құрылуы жөніндегі тұжырым Республика тарихнамасына берік орнығып,
зерттеушілердің барлығы В. В. Вельяминов-Зернов концепциясын қолдайды.
Сол дәуірдің зерттеушілері В.В. Бартольд, Н.А. Аристов, т.б. авторлар осы
негізгі тұжырымды қабылдап, жалғастырды. В.В. Бартольд өзінің очерктерінің
бірі Очерк истории Семиречья, Әбілқайыр, Мұхаммед Шайбани хан атты
энциклопедиялық мақалаларында осы ойды қалыптастырып, Қазақ хандығының
құрылу датасын 1456 жыл деп көрсетеді. Бұл еңбек автордың орыс, сонымен
қатар шығыс деректерін қолданғанымен құнды. Көптеген текстердің аудармасын
да, түпнұсқасын да берген.
М.Л. Аристов бұл мәселе жөнінде В.В. Вельяминов-Зернов тұжырымдамасын
қайталайды, бірақ шығыс деректерінің, орыс мұрағат материалдарының
фольклорлық, этнографиялық деректер негізінде түркі халықтарының этникалық
құрамы туралы мәселелерін қамтиды.
В.В. Вельяминов-Зерновтың еңбегіне дейін 1832 жылы А.И. Левшиннің
Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей атты еңбегі
жарияланды. Еңбекте Қазақ хандығының құрылу мәселелері көтерілді.
Оған дейін Н.М. Карамзин 1821 жылы жарық көрген Истории государства
Российского атты еңбегінде Қазақ хандығы мен Ноғай Ордасы қатынастарына
тоқталады[8].
Белгілі қазақ ғалымы Ш.Ш. Уәлиханов қазақтар мен ноғайлықтардың
этникалық ұқсастықтарын айтып өтті. Ол ХVI ғасырдағы Қазақ және Ноғай
мемлекеттерінің саяси қатынастары туралы тарихи мәліметтерді зерттеді.
Керей мен Жәнібектің көшуіне қатысты этникалық себепке ру-тайпа
арасындағы жанжалдар туралы алғаш рет ХХ ғасырдың басында Ш. Құдайбердіұлы
айналымға енгізген Қарақыпшақ Қобыланды батырдың арғын биі Ақжол биді
өлтіруітуралы тарихи әңгімеде тайпааралық дау-дамайға Әбілқайыр хан мен
Керей, Жәнібек сұлтандар араласады[9]. Тартыстың биде өлтірген Қобыланды
батыр жағына қарай шешілуіне наразылық білдірген қарсы жақ Керей мен
Жәнібекпен бірге Әбілқайыр ханнан бөлініп, көшіп кетеді.
Төңкеріске дейінгі кезеңде зерттеушілер шығыс авторларының еңбектері
негізінде жазылды. Жоғарыда келтірілген зерттеушілер мен еңбектеріне
сүйенсек, Қазақстанның ортағасырлық тарихын зерттеу ХІХ ғасырдың ортасынан
бастау алды.
Мәселеге қатысты кеңестік кезеңдегі зерттеулерге ХХ ғасырдың 20-
жылдарынан бастап А.П. Чулошников, М. Тынышпаев өздерінің жаңаша ойларын
қосты. Осы уақытта қазақ мемлекеті қалыптасуымен қазақтардың этногенезіне
байланысты бірқатар жұмыстар шықты. Солардың ішінде әсіресе, А.П.
Чулошников ерекше. Ол қазақ халқының қалыптасуын өзбек ұлысының ыдырауымен
және Керей мен Жәнібек басшылығымен көшпелі халықтың көшуімен
байланыстырады. Кейін оларға көптеп жаңа тайпалық топтар келіп қосылад. Бұл
жаңа, күшейе түскен көшпенді одақ өзбек ұлысынан бөлінген, жекелеген
топтарды біріктіретін хандық биліктің құрылуының қозғаушы күші болды[10].
Сонымен қатар автор Қазақ хандығының құрылу уақытын 145556 жылды
көрсетеді[10. 102-бет].
М. Тынышпаев 1925 жылы Ташкентте жарық көрген Материалы к истории
киргиз-казахского народа атты еңбегімен Қазақ хандығының құрылу
тарихнамасына бірқатар үлестер қосты: 1) Алғаш рет автор өз еңбегінде
мәселені Қазақ хандығы құрылуы деп атады; 2) Қазақ хандығының құрылуын
Алтын Орданың ыдырауымен байланыстырды; 3) Керей мен Жәнібек соңынан ру-
тайпалар олардың бірден, кездейсоқ ерген жоқ, кем легенде, бірнеше ондаған
жылдар бойы олардың маңында топтасты; 4) Қазақ хандығының құрылу уақытында
1456 жылды ұстанады[11].
Сонымен жоғары көрсетілген авторлар өз еңбектерінде 1456 жылы Керей
мен Жәнібек хандардың Моғолстанға көшіп келген және Қазақ хандығының
құрылған жылы деп көрсетеді.
Қазақ хандығы тарихы ХХ ғасырдың 30-40 жылдары С.Д. Асфендияров, М.
Вяткин еңбектерінде көрініс тапты. 1934 жылы Тарихты оқыту туралы қаулы
қабылданды. Қаулы бойынша тарих маркстік-лениндік тұрғыда жазылатын болды.
Осы уақытта жарық көрген С.Д. Асфендияровтың История Казахстана атты
оқулығы да басқа көзқараспен ерекшеленбеді.
Шығыстанушы М. Вяткин жеке мақалаларында, Очерки по истории
Казахской ССР жинағында Қазақ хандығының құрылу мәселесін қарастырды,
жалпы қазақ тарихын ерте заманнан ХІХ ғасырдың ортасына дейін
зерттеді[12]. Автор Керей мен Жәнібектің бөліну себептерін анықтауда,
басты фактор- халықтың саяси оқшалануы деп түсінді. Сонымен қатар М.
Вяткиннің 1941 жылы Большевик Казахстана бетінде К вопросу об
образовании Казахского ханства атты мақаласы шықты.
ХХ ғасырдың ортасынан 80-жылдарына дейін мәселені зерттеген
А.А. Семенов, В.Ф. Шахматов, С.К. Ибрагимов, В.П. Юдин, К.А.
Пищулина, Т.И. Сұлтанов зерттеушілердің еңбегі зор.
1950-60 жылдары бұл мәселемен кәсіпқой тарихшылар, профессорлар
айналыса бастады. Қазақ хандығы тарихын соғыстан кейінгі жылдарда
зерттелуінің орны ерекше. Біріншіден, кәсіби тарихшылар, шығыс тілін
меңгерген мамандар мәселе төңірегінде еңбек ете бастарды. Екіншіден, осы
кезеңде мәселеге қатысты дерек мәліметтері топталып, жинақтар шығады.
50-жылдары А.А. Семенов, В.Ф. Шахматов, С.К. Ибрагимов сияқты
ғалымдар қарастырып өтеді.
А.А. Семенов К вопросу о происхождении и составе узбеков Шейбани-
хана атты мақаласында Керей мен Жәнібектің бөліну мәселесіне байланысты
деректерді зерттей келе, мынадай қорытындыға келді ...бұл өзбек-қазақтар
тарихындағы кездейсоқ, көп қатардағы оқиға болды және көшу халықтың аз
бөлігін қамтыды[13]. Автордың бұл жағдайды Керей мен Жәнібектің бөлінуі
Өзбек ұлысының ішкі тартыстары күшейіп және Әбілқайыр хан билігінің аса
әлсіреу кезінде дербес сұлтандардың далада кең тараған наразылықтары болып
табылады деп түсіндіреді.
А.А. Семеновтың пікірін қолдаған С.К. Ибрагимов болды. Ол орта
кезеңінен аса маңызды мәлімет беретін деректердің алдыңғы қатарына масуд
бен Османи Кухистанидің Тарих-и Абулхаир-хани атты шығармасын жатқызады.
Дерекке сүйене отырып, көшудің сол кездегі Қазақстан территориясын
мекендеген рулардың саяси өмірінде ешқандай әсері болмағандығына баса назар
аударады. Автор деректе Әбілқайыр тұсындағы еліміздің территориясын
мекендеген ру-тайпалардың өмірінен кең түрде хабарлама берілетіндігін,
бірақ Жәнібек пен Керейді Әбілқайыр ханның дұшпаны, не болмаса олардың
көшуі жайында ештеңе айтылмайтындығына тоқтайды. С.К. Ибрагимов хандықтың
толық, дербес құрылған уақытын ХVІ ғасырдың 30-40 жылдарына әкеледі. Керей
мен Жәнібек бөлініп, жаңа Қазақ хандығы деп аталатын жеке көшпелі
мемлекеттің іргетасын қалаған деп есептейді[14].
В.Ф. Шахматов 1950 жылы К вопросу об этногенезе казахского народа
мақаласында өзбек хандығының бір бөлігінің Орта Азияға кетуімен және
Шайбанидтер билігінің әлсіруімен ХVІ ғасырда мемлекеттің пайда болуын
байланыстырды. Алғашында қазақ иеліктері ғана пайда болып, оның бірігуі
ХVІ ғасырдың ортасында жүзеге асты деп есептеді.
ХХ ғасырдың 60-70 жылдарындағы ғалымдардың арасында Қазақ хандығының
тарихына байланысты өзгеше пікірлер қалыптаса бастады. Бұл уақытта
зерттеген ғалымдар В.П. Юдин, К.А. Пищулина, К.И. Петров, Б.А. Ахмедов,
Т.И. Сұлтанов Қазақ хандығының құрылу уақытында жоғарыда көрсетілген
авторларда қарағанда басқа датаны көрсетті.
Белгілі зерттеуші В.П. Юдин қазақ мемлекеттілігінің құрылуын Керей
мен Жәнібек көшуімен байланыстырмайды. Дегенмен бұл саяси жағдайға ғалым
үлкен мән береді, себебі Керей мен Жәнібек көшуі ғана қазақ сөзіне
этникалық мазмұн береді. Көшу мәнін тым асыруға болмайды деп жазады немее
айтып жатады. Бірақ тиісті бағалай білу керек, себебі қазақ халқының
тарихында маңызы зор, қазақ деген атауға ие болды[15]. В.Г.
Тизенгаузеннің Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды атты
еңбегінің қайта бастырылып шығуына В.П. Юдин де ат салысты. Ғалым хандықтың
құрылу уақытын 1465-66 жылдар деп көрсетеді.
Қазақ хандығының құрылу мәселесіне қатысты өз зерттеулерінде көшудің
себептерін К.А. Пищулина мен Т.И. Сұлтанов түсіндіруге тырысады. К.А.
Пищулинаның пікірінше, Керей мен Жәнібек сұлтандардың көшуі Қазақ
хандығының құрылу жолындағы тап күресі түріндегі саяси оқиғалардың маңызды
бірі болған[16]. Автор хандықтың құрылуының негізіне шаруашылық,
әлеуметтік, саяси дамуларды жатқыза келе, көшу себебін тап күресінен
іздейді. Еңбегінде Қазақ хандығының саяси құрылымына қатысты мынадай
мәлімет берілген: Қазақ хандығы ХVII ғасырға дейін біртұтас мемлекет
болған... Ханның саяси билігі ықпалының аумағы қазақтардың этникалық
аумағымен сәйкес келмесе де, ал хандықтың шекарасы хандардың соғыс
кезіндегі табыстары мен сыртқы жағдайларға байланысты жиі өзгеріп отырса
да, ең басты билеушінің қол астында біріккен, оның билігі айқындалған[16.
246-264 б.б.]. К.А. Пищулина да В.П. Юдин секілді 1465-66 жылдарды
ұстанады.
1960-70 жылдарда Т.И. Сұлтанов өзінің алғашқы мақалаларында Қазақ
хандығының құрылуы мәселесіне көңіл аударып, хандықтың құрылған жылына
мүлдем өзге датаны 1470 жылды ұсынады. Себебі, Қазақ хандығының қалыптасуы
күрделі процесс екенін көрсетіп, процесс барысын: 1) (1459 жыл) Керей мен
Жәнібектің Әбілқайырдан бөлінуі; Ұрыс хан мен Моғолстандағы Шағатайлықтар
арасындағы одақ.; 2) (шамамен 1468 жыл) Керей мен Жәнібектің өздерінің
ұлысына оралып, жоғарғы билікті алуы деп көрсетеді.
Сұлтандардың оралу Әбілқайыр өлгеннен кейін орын алған хан тағы үшін
күресті өршітті. Күрестер нәтижесінде елдегі билік Шайбани ұрпақтарынан
Ұрыс хан ұрпақтарына көшті. Жазба деректерді талдау барысында бұл жағдай
8751470 жылы болды[17].
Кеңестік кезеңде жарық көрген еңбектерде Қазақ хандығы мәселесі
жүйелі түрде баяндалып, көп ғалымдар, зерттеушілер көңіл бөлсе де, өкінішке
орай, кейбір туындыларда таптық бағыт айқын көрінді. Сол кезеңге сай
маркстік-лениндік тұрғыдан жазылды десек болады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі мәселенің
зерттелуі ХХ ғасырдың 90-жылдарының басында Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алуы Қазақстандағы қоғамдық қатынастарымен қатар қоғамдық
ғылымдағы да өзгерістермен ұшырасады.
Отан тарихын зерттеуде жаңа кезең басталды. Енді елімізге қатысты
тарихи мәселелерді таптық тұрғыда емес, ұлттық мүдде тұрғысынан қарастыруға
мүмкіндік туды.
Қазақ хандығы мәселесіне деген қызығушылық күні бүгінге дейін арта
түсуде. Қазіргі кезеңде бұл мәселе Ә. Хасенов, С. Жолдасбеков, З.
Қинаятұлы, Б. Көмеков, Т. Сұлтанов, Б. Кәрібаев сияқты тарихшылардың
назарынан түспей жүр.
90-жылдардың басында орын өзекті мәселелер - Қазақ хандығы қашан
құрылды? Хандықтың құрылуы процесі? Және де Қазақ хандығы сипаты жағынан
қандай мемлекет? Міне осы сауалдар төңірегінде қазіргі кезде зерттеушілер,
тарихшылар еңбек етуде.
Бірінші мәселе бойынша Отандық тарих ғылымында ортақ пікір
қалыптаспаған. Қазіргі күнде Қазақ хандығының құрылған жылын көрсететін
бірнеше болжам-пікірлер бар. Оларға; 1428, 1445, 1456, 1458, 1465-66 жылдар
жатады. Бұлардың ішінде жиі айтылып жүргендері соңғы үш дата[7. 4-б.].
Тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Б.Б. Кәрібаев хандықтың құрылу
уақытына 1458 жылды ұстанады. Тарихшының айтуынша, дерек түрлерінің бәрі,
жаба, ауызша деректер хандықтың 1458 жылы көктем айында құрылғандығын
көрсетеді, ХV ғасырдың ортасындағы Дешті-Қыпшақтағы, Мауреннахрдағы,
Моғолстандағы саяси процесстерді талдау-Қазақ хандығы құрылған жылын 1458
жылға әкеледі. Яғни, 1458 жылы Керей мен Жәнібек хандардың Моғолстанға
көшіп келуімен Қазақ хандығының құрылу процесі басталса, 147071 жылы
Жәнібек хан Дешті-Қыпшақтағы билікті толық өз қолына алуымен Қазақ
хандығының құрылу процесі аяқталады деп қорытындылайды[18]. Сонымен қатар
Б.Б. Кәрібаев хандықтың құрылуының этникалық алғышарттарына көңіл аударады.
Оның пікірінше, моңғол жаулаушылығынан туындаған оқиғалардың Қазақстандағы
жергілікті этникалық құрамға біршама өзгеріс әкелгенін және ол өзгерістер
негізінен сандық сипатта болды дейміз. Этникалық құрамдағы сандық
өзгерістер ХІV-ХV ғғ. оқиғалар көрсеткендей моңғолдық этностық пайдасына
шешілмей, жергілікті қыпшақтық этностық даму бағытымен жүрді[19].
Қазақ хандығының құрылу тарихына қатысты тарихи аңыздар да ғылыми
айналымға еніп, бірден-бір дерек көзі болды. Археолог М. Елеуов жиырма
жылдан астам уақыт Шу, Талас, Сыр өңірлерінде Қазақстанның ортағасырлық
қалаларды қазып, археологиялық зерттеулер жүргізді. Осы өңірлерге қатысты
тарихи аңыз-әңгімелерді ел аузынан жинаумен айналысты. Нәтижесінде жинаған
аңыздардың ішінде Керей мен Жәнібектің көшуіне қатысты екі аңыз бар. Осы
екі аңыз Қазақ хандығының құрылған жылын анықтауда көмек береді. Бірінші
аңыз бойынша Керей мен Жәнібек Мойнқұмға тышқан жылы, қара күзде көшіп
келгендігін бейнелесе, екінші аңызда да қара күзде деп беріледі. Б.Б.
Кәрібаевтің талдауынша деректерде үш тышқан жылы көрсетіледі, 1469-70, 1457-
58, 1445-46 жылдар.
Тарих ғылымдарының кандидаты Н. Атығаев хандықтың құрылу уақыты 1462-
1466 жылдар арасымен белгілеуге болады. Тарихи деректерде Қазақ хандығының
құрылу уақытын нақты көрсететін жалғыз-ақ шығарма бар. Ол түріктің ... Мырза
Мұхаммед Хайдардың Тарих-и Рашиди шығармасы. Онда қазақ хандарының билік
құра бастауын һижраның 870 жылымен анықтайды... қазіргі жыл санау бойынша
1465 жылдың 24 тамызында басталып, 1466 жылдың 11 тамызында аяқталды...[7. 6-
б.]
Сонымен қатар басқа да зерттеушілер құрылу датасына қатысты түрлі
пікірлерді ұстануда, мысалы, Ә. Хасенов- 1445 жыл, кейін пікірін өзгертіп,
1428 жылды жақтауда, С. Жолдасбеков - 1465-66 жыл, З. Қинаятұлы - 1460-1470
жылдарды ұсынуда.
Қазақ хандығының құрылу процесін Б.Б. Кәрібаев екі кезеңге бөліп
қарайды[20]. Бірінші кезеңге 1458-1469 жылдар аралығы: 1) Көшпелі өзбектер
ханына наразылардың Керей мен Жәнібекке келіп қосылуы; халық санының көбейе
түсуі; 1469 жылға дейін хандық халқы 200 мыңға жетті; 2) 1462 жылы Есен-
Бұғаның қайтыс болуы, Жүніс ханның таққа келуі. Бұл кезең Әбілқайыр ханның
қайтыс болуымен аяқталып, екінші кезең басталады. 1472-73 жылдарда Дешті-
Қыпшақтағы шайбанилық әулет толығымен жойылып, Қазақ хандығының билігінің
орнауы сияқты оқиғалар екінші кезеңде орын алды.
Жоғарыда көрсетілген мәселелердің бірі- Қазақ хандығы сипатына
қатысты тарихшылардың пікірлері де әр түрлі. Мысалы, Қазақ тарихы
журналының бетінде басылған Қазақ хандығы туралы не білеміз? атты
дөңгелек үстелде осы мәселе талқыланған болатын[21]. Осы отырысқа қатысқан
кейбір тарихшылардың пікірін келтірген жөн. О. Мұхатова пікірінше, Қазақ
хандығы сипаты жағынан демократиялық басқару принциптеріне негізделген
хандық мемлекет болып табылады. З. Қинаятұлы : ...Хандықты ұлұғ хан,
жүздерді кіші хандар, аймақтарды сұлтандар басқарды... мемлекеттіліктің
классикалық түріндегі барлық сипатына ие болды. Елдің шекарасы болды, әр ер
адам Елен, жерін қорғауға міндетті болды, шет елдермен жан-жақты қарым-
қатынастар жасады, таңба-мөр ұстады, жарлық хаттар жазылды,елші аттандырды,
өзіндік Заң ережелері, би-сот жүйесі қызмет істеді. Осының бәрі Қазақ
хандығы мемлекет ретінде пісіп-жетілген саяси жүйе екендігінкөрсетеді. Т.
Омарбеков авторитарлық - аристократиялық мемлекет болды деген көзқарасты
құптайтынын айтты. Б.Б. Кәрібаев бірнеше жағынан сипаттады, біріншіден,
XV ғасыр ортасында жеке халық ретінде қалыптасып, тарих мінберіне шыққан
қазақ этносының төл мемлекеті. Сондықтан да бұл жерде Қазақ хандығының
ұлттық, халықтық сипаты көрінеді. Екіншіден, ...ғылыми тілде патриархалдық
және феодалдық сипаттағы мемлекет түріне жатқызамыз. Ал хронологиялық,
тарихи уақыт жағынан алып қарасақ, онда ол кейінгі ортағасырлық мемлекет.
М. Ноғайбаева Қазақ хандығына бір орталыққа бағынған, біршама күшті хандық
билігі қалыптасқан ортағасырлық феодалдық-патриархалдық мемлекет деп
таниды.
Осы жиында Қазақ хандығы құрамындағы алғашқы ру-тайпалар туралы
сұрақ қозғалды. Б.Б. Кәрібаев бұл мәселе әлі де өзінің шыңына жеткен жоқ
деп есептеді, ал Т. Омарбеков деректерге сүйене отырып, Қазақ хандығы
құрылған тұста Дешті-Қыпшақтағы көрнекті тайпалар қатарынан Жалайыр,
Қоңырат, Алшын, Арғын, Найман, Қыпшақ тәрізді қазақ халқын құрауға белсенді
ат салысқан деп мәлімдеді. О. Мұхатова, Керей мен Жәнібек сұлтандармен
көшіп келген қазақ деп аталатын ру-тайпалар Жетісу өлкесіндегі Жалайыр,
Қаңлы, Керей, Дулат тәрізді тайпалармен бірікті... Қазақ хандығында бірігудің
негізгі ұйытқысы үйсін, қаңлы, дулат, жалайыр тайпалары болды. Дөңгелек
үстелдің қорытындысы бойынша Қазақ хандығы мәселесі өте күрделі құбылыс
және де түрлі сауалдарға қатысты тарихшылардың пікірлері түрлі. Бірақ
сипаты туралы пікірлерде авторитарлы-аристократиялық мемлекет деген
басым[21. 19-25бб.].
Ресей империясының қазақ жерінде жүргізген жаулап алушылық, яғни
отарлау саясатына байланысты жергілікті халықтың тарихын зерттеу басты
мақсаттардың бірі болды. Қазақстан тарихын орыс ғалымдарының зерттеуі XVIII
ғасырда басталды.
Патша үкіметінің саясатының күшеюіне байланысты ХІХ ғасырда
Отанымыздың тарихын зерттеу тереңдеді. Осы кезеңнен бастап Қазақ
хандығының мәселесі алғаш рет қозғалды. Бұл кезде хандық тарихы араб, парсы
деректер негізінде, әсіресе Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди
еңбегіне сүйене отырып жазылды. Бұл кезеңде В.В. Вельяминов-Зерновтің
Жәнібек пен Керейдің көшуімен Қазақ хандығының құрылды деген тұжырымы үстем
алып, болашақта біршама зерттеушілер хандықтың құрылуында осы тұжырымды
негізге алды.
Төңкеріске дейінгі уақытта Қазақ хандығы немее басқа да мәслелер
қазақ ұлтының пайдасына не ағартушылық бағытта емес, патша үкіметінің
мүддесі негізінде, көздеген мақсаттарда зерттелді.
ХІХ ғасырдан баста, ХХ басына дейін Қазақ хандығы мәселесі
зерттеулерде жалпылама тарихи мәселелер щеңберінде қарастырылды деуге
болады.
Бірақ В.В. Вельяминов-Зернов еңбегінде әлі күнге дейін құндылығын
жоғалтпаған Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегінің орын алуы
сол кезеңде мәз боларлық жағдай деп ойлаймын.
Қазақ хандығы мәселесінің кеңестік заманда зерттелуі ХХ ғасырдың
30-жылдарынан баста қалана бастады. Бұл кезеңде орыс
зерттеушілерімен қатар қазақ тарихшылары ат салыса зерттеді, еңбектер
басылып шықты. Кең көлемде зерттеле бастаса да, кейбір авторлардың
еңбектерінде сол кезең идеологиясы байқалды.
Еліміз Тәуелсіздік алғалы тарихымыз ұлттық тұрғысында зерттелуге бағыт
алды. Көптеген тарихшылар, ғалымдар сол бағытты дамытуда еңбек етуде.
Қазақ хандығы мәселесіне қатысты қазіргі заман тарихшылары
Төңкеріске дейінгі және Кеңестік кезеңдер зерттеушілеріне қарағанда, Қазақ
хандығының орны мен роліне, маңызына орынды және жоғары баға береді. Және
де оның мемлекеттілік сипатына байланысты мәселеде өткен кезең
зерттеулерімен салыстырғанда, мемлекеттің болғандығын, оның ұлттық сипатта,
бір орталыққа бағынғандығын Тәуелсіз кезең тарихшылары мойындайды.
Сонымен, егер жоғарыда көрсетілген мәселелерге қатысты үш кезеңдегі
тарихшылардың ой-пікірлеріне тоқтасақ, Қазақ хандығы тарихы өте күрделі,
қиын, даулы мәселе екніне көзіміз жетеді.
Ең алдымен, хандықтың құрылу уақыты туралы мәселеде ортақ пікір
қалыптаспаған. Соған қатысты тарихшылардың 3 тобы орын алды:
І топ - Шу мен Қозыбас өңіріне Керей мен Жәнібектің көшіп келуі
Қазақ хандығының құрылуында шешуші роль атқарды. Осы оқиға 145556 жылы
болды деп есептейтін ғалымдар тобы;
ІІ топ - 146566 жылы Қазақ хандығы Ақ Орданың аумағында құрылды
деген пікірді ұстанушы тарихшылар тобы;
ІІІ топ - Қазақ хандығыеың құрылуында сыртқы факторлардың
басымдығының көрсетіп, 1470 жылды ұстанушы ғалымдар тобы.
Яғни, хандықтың құрылған жылын анықтауда зерттеушілер бір ауызды
емес. Әлі күнге дейін әр тарихшы әр жылды көрсетіп, өзінще болжам және
тұжырым жасауда. Бұл сауалдың шешілмеуі Қазақ хандығының тарихын жазуды
тежейді деуге болиды.
Екінші сауал, мемлекеттік сипаты жағынан қандай деген сұрақта
Тәуелсіз кезеңдегі тарихшылар пікірлерінің нақты тоқтамаға тоғыспағандарын
байқадық. Әзірше Қазақ хандығын авторитарны-аристократиялық мемлекет деп
зануды ұсынған көзқарастар үстемдік алуда. Бәлкім, осыны қабылдағанымыз жөн
болар[21. 25-б.] Бірақ хандықты бір орталыққа бағынған, ру-тайпаларды
біріктірген. заңнамалық нормалары болған мемлекет екеніне көз жеткіземіз.
Сондықтан да Қазақ хандығы туралы мәселе толық зерттелмей, ғалымдар
ортақ пікірге келе алмай жүр. Толық зерттеу үшін не керек деген сұраққа З.
Қинаятұлы жоғарыда айтылған дөңгелек үстелде қазақ жыр-дастандарын,
шежірелерін тарихи айналымға енгізу керек және де қазақ тарихшыларының
өзіндік ізденсі қажет деп ойлайтынын айтты. О. Мұхатованың пікірінше, бұл
сұрақты шешу үшін, ең алдымен бұрын-соңды ғылыми айналымға түспеген
деректерді іздеп тауып, талдап, олардың маңызын анықтау керек. Шынайы
тарихи деректердің негізінде тың зерттеулер жазылуы тиіс. Жекелеген тарихи
тұлғалардың мемлекеттікті нығайту мен дамытудағы рөлін ашып көрсеткен
абзац. Бір ғана Қазақ хандығының тарихына байланысты көптомдық еңбек
жазуымыз керек. Қазақстанның өткенін әлем тарихының құрамдас бөлігі деп
жүрміз, ендеше, Қазақ хандығының тарихын көпқырлы, халық ұялатын ештеңесі
жоқ тарих ретінде дүниежүзіне жайып салуымыз керек[21. 22-б.] Бұл айтылған
талаптарды орындау үшін Тәуелсіздік туы желбірегеннен кейін Отандық тарих
ғылымында үлкен мүмкіншілік туды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Диплом жұмысымның мақсаты Қазақ хандығының құрылу тарихы мен оған қатысты
мәселелерді зерттеу болып табылады. Осы мақсатқа жету барысында
төмендегідей міндеттер қойылды:
- XV ғасырдың ортасындағы Дешті-қыпшақ, Мәуреннахр, Моғолстан
мемлекеттеріндегі саяси оқиғаларға назар аудару;
- Қазақ хандығының құрылуының барысы мен кезеңдерін қарастыру;
- Керей мен Жәнібектің көшу себептерін анықтай отырып, Қазақ хандығының
құрылуындағы маңыздылығын көрсету;
Диплом жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Жұмыстың
теориялық негізін тарих ғылымының дамуы барысында қалыптасқан және
Қазақстан тарихы мәселелерін зерттеуде жасалынған жаңаша тарихи ойлау
тұжырымдарының бірлігі құрайды. Диплом жұмысында міндеттелген мәселелерді
зерттеуде сол кезеңнің тарихи жағдайын зерттеуді мақсат ету және тарихи
үрдістер мен құбылыстарды нақты жағдайлармен тығыз байланыста қарастыруға
бағытталған тарихилық принципі басшылыққа алынады. Дипломның тақырыбына
қатысты кеңестік кезеңде жасалынған түжырымдарға қарағанда тәуелсіз
Қазақстанда жасалған тұжырымдар басшылыққа алынады.
Диплом жұмысының хронологиялық-территориялық шеңбері. Диплом
жұмысын жазу барысында ХІV ғасырдан XV ғасырдың ортасына дейінгі Қазақ
хандығының құрылуының эникалық өзгерістер, XV ғасырдың басынан XV ғасырдың
аяғына дейінгі Дешті Қыпшақ, Моғолстан, Мәуреннахр және оларға көршілес
аймақтардағы саяси оқиғалар қамтылады. Әсіресе, XV ғасырдың 50-70 –ші
жылдарындағы оқиғалар назарға алынады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом жұмысында Әбілқайыр
хандығы, Моғолстан және Мәуереннахрдағы XV ғасырдың басынан Қазақ
хандығының құрылуына дейінгі саяси мәселелер, сонымен қатар этникалық
алғышарттар қарастырылады.
1 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫ ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ДЕШТІ-
ҚЫПШАҚ ЖӘНЕ ОҒАН КӨРШІЛЕС АУМАҚТАРДАҒЫ
ЭТНОСАЯСИ ҮРДІСТЕР
Дешті-Қыпшақ даласындағы саяси, этникалық, рухани процестер,
өзгерістер, дамулар Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары болды. Яғни
тек қана саяси мәселелер негізінде емес, сонымен қатар Керей мен Жәнібектің
өзбек ұлысынан бөлініп, Шу бойына көшіп келулерінің және ру-тайпа
басшыларының олардың соңынан еруінің этникалық үлкен себептері бар.
Монғолдар жаулап алғаннан кейінгі жергілікті этникалық дамуда болған
процесстерді ерекшелігіне қарай екі дәуірге бөліп қарастырылады, ХІІІ-ХІV
ғасырлар, яғни монғолдардың үстемдік еткен кезеңі; ХІV-XV ғасырлар
арасындағы, яғни монғол дәуірінен кейінгі кезеңдердегі этникалық өзгерістер
немесе монғолдардың қыпшақтану процессінің аяқталуы.
Дешті-Қыпшақ даласындағы этникалық өзгерістер ХІІІ ғасыр басындағы
Шыңғыс ханның жаулап алу нәтижесінде орын алды. Жаулап алу барысында жаңа
саяси жүйе бойынша билік басына келген әулетті қолдайтын Дешті-Қыпшақ
даласына қоныстанған жаңа тайпалар келді. ХІІІ ғасырда монғол шапқыншылығы
Дешті-Қыпшақтың саяси даму тарихын өзгертсе де, этникалық дамуды толық
өзгертпеді. Бұл дипломдық жұмысымның жазылуы барысында дәлелденіп жатар.
Жұмахан Арыновтың ортағасырлық түрік және парсы деректеріне көз
жүгірте отырып тұжырымдауынша, ХІІІ ғасырда Орта Азияға, Дешті Қыпшақ
жеріне Шыңғыс хан мен оның ұрпақтарының әскер құрамында Шығыс Алтай,
Тарбағатай, Шығыс Түркістаннан келген ру-тайпалар найман, керей, жалайыр,
меркіт, барлас, қоралас, қият сияқты түркі-монғол ру-тайпалары келіп
қосылды.
Тарих ғылымының докторы Б.Б. Кәрібаев ХІІІ-ХV ғасырларда монғол ру-
тайпалары келгеннен кейінгі этникалық процесстердің дамуына ықпалын
тигізген мынадай факторларды атап өтеді: 1. Монғол жаулаушылығынан
туындаған оқиғалардың жергілікті этникалық құрылымға тигізген кері әсері;
2. Монғол жаулаушылығы мен одан кейінгі қалыптасқан тарихи жағдайдың
жергілікті этникалық құрылымға тигізген әсері; 3. Монғолдық этникалық
элементтердің түркіленуі немесе қыпшақтануы; 4. Жергілікті этникалық
дәстүрдің монғолдық мемлекетті басқару жүйесінде үстемдікке жетуі[19. 27-
б.]Осы факторларды талдай отырып, оның хандықтың құрылуының этникалық
алғышарттарына қалай әсерін тигізгенін көреміз.
Сонымен қатар тарихшы, зерттеуші Б. Кәрібаев монғол жаулаушылығы
нәтижесінде пайда болған жергілікті этникалық құрамдағы өзгерістерді нақты
оқиғалардан көрсетеді: 1. монғол жаулауы қарсаңында, 1200-1218 жылдар
аралығында Қазақстанның әр аймағына Монғолия жерінен Шыңғыс ханның
әмірлігімен найман, керейт, меркіт, жалайыр тайпаларының жекелеген топтары
қоныс аударды[22]. Сонымен қатар жаулап алу барысында Отанымыздың
территориясына маңғыт, қият, барлас, қоңырат сияқты этникалық топтар келді.
Бұл аталған тайпалар қазақ этносының қалыптасуында белсенді роль атқарды.
2. қыпшақ тайпаларының бір бөлігі монғолдардың ығыстыруымен Солтүстік
қазақстан мен Батыс Сібірге көшуге мәжбүр болды[23]; 3. Шыңғыс хан Дешті-
Қыпшақты улкен ұлы Жошыға бере отырып, оған 4 мыңдық монғол әскерін
қалдырады; соған байланысты Дешті-Қыпшақ тұрғындары монғол әскерлерінің
қатарын толтырып, жасаған жорықтарына қосыла отырып, көбісі бағындырылған
аймақтарда қалып қойып отырды[19. 27-б].
Қарастырылып отырған кезеңдегі монғол жаулауының тигізген кері әсерін
мынадай оқиғалармен көрсетуге болады: а) жаулау кезінде жергілікті халықтың
тұрғылықты жерлерінен, мекендерінен айырылып, басқа жерлерге қоныс аударуы;
ә) жаулап алушылардың ең жақсы жайылымды және құнарлы жерлерді иемденіп,
жергілікті ру-тайпалардың басқа жерлерге орын ауыстыруға мәжбүрлеуі; б)
жаңа ұлыстардың құрылуы негізінде монғолдық басқару жүйенің этникалық
құрылымды өзгеріске ұшыратып, жергілікті этностарды араластырып жіберді[19.
28-б].
Бұл өзгерістерге қарамастан жаңа этникалық құрылымдардың негізінде
жергілікті этностар қайта жанданды.
ХІІІ-ХV ғасырлардағы этникалық өзгерістердегі назар аударарлық
ерекше фактор- монғол этникалық топтардың түркіленуі немесе қыпшақтануы.
Алғашқы монғол хандарының қыпшақ жерінде жүргізген билік жүйесі
туралы екі ағым қалыптасты. ХІІІ ғасырдың 50-шы жылдары бүкіл монғол
империясын билеген Мөңке қаған тұсында екінші ағым, яғни жергілікті
халықпен жақындасу, олармен қарым-қатынасты ретке келтіру орын алды. Бұл
дегеніміз - бағындырылған халықтың үстем топтарымен жақындасып, олардың
идеологиясы мен мәдени дәстүрлерін қабылдау[24].
ХІІІ-ХV ғасырлар аралығында хандық билік пен жергілікті этникалық
күштердің қоғамдық өмірдегі орны мен олардың қарым-қатынастары бірнеше даму
сатысынан өтті, оларды былайша бөлуге болды: 1) ХІІІ ғасыр басы-ХІІІ ғасыр
ІІ жартысы, бұл кезең хандық биліктің жеке билігі және жергілікті этникалық
топтардың билікке тартылмауымен анықталады; 2) ХІІІ ғасыр ІІ жартысы-ХV
ғасыр І жартысы, жергілікті этникалық күштердің билікке тарту; 3) ХІV ғасыр
ортасынан - ХV ғасыр басына дейінгі кезең, жергілікті этникалық күштердің
билікке белсенді араласуы ( Қият Мамай, Едіге, Әмір Темір, әмір Болатшы,
әмір Қамараддин іс-әрекеттері ); 4) ХV ғасыр басына бастап жеке хандық
биліктің жергілікті этникалық күштермен санаса бастауы[25].
ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында бұзылған шарушылықтардың қалпына келуі,
экономикалық байланыстардың реттелуі, сауда жолдарының тұрақты жұмыс істеуі
сияқты жаңалықтар этникалық өмірге де әсерін тигізбей қоймады. Бірте-бірте
монғолдар жергілікті этностың тілі мен әдет-ғұрыптарын қабылдай бастарды,
яғни қыпшақтық этникалық даму жолына түседі. Ең алдымен қарапайым монғолдық
компоненттер өзгеріске түсті. Жат елді адамдарқыпшақ тілін, әдет-ғұрпын,
дәстүрін, салтын қабылдайды. Яки әлеуметтік жүйеде төменнен жоғары қарай
жүрді. Қарапайым монғолдар Дешті-Қыпшақтың қарапайым тұрғындарына, нойандар
әмірлерге не бектерге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультеті
Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан тарихы кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазақ хандығының құрылуы және оның маңызы
Орындаған 4 курс
студенті: ________________________ Керешова Ғ.К.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент: ________________________ Кәрібаев Б.Б.
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
т.ғ.д., профессор: ________________________ Омарбеков Т.
____________2010ж.
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУ ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ДЕШТІ-
ҚЫПШАҚ ЖӘНЕ ОҒАН КӨРШІЛЕС АУМАҚТАРДАҒЫ ЭТНОСАЯСИ
ҮРДІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ІІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН
БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
ІІІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Қазақстан тарихның негізгі мәселелері
– қазақтың тегі, олардың мемлекеттілігінің қалыптасуы, ұлт боп жандануы.
Тарихи мәліметтер мен жазба деректерге жүгінсек, қазақ халқының
мемлекеттілігінің толық қалыптасуы ХV ғасырдың аяғына, нақтырақ 1470
жылдарға сай келеді. ХV ғасырдың ортасында тарих сахнасына көтерілген
Қазақ хандығы - ең алдымен, қазақ халқының тарихи территориясында орын
алған саяси, этникалық, рухани процесстердің жалпы қорытындысы, яғни қазақ
этносының қалыптасуындағы тарихи маңызды оқиға. Хандықтың құрылуы Қазақстан
тарихы үшін белесті, Қазақстан тарихында ерекше із қалдырған тарихи кезең.
Сондықтан да ұлтымыздың ұлт болып қалыптасуына түрткі болған Қазақ хандығы
тарихын зерттеу, тану, білу тарихшылардың да, сонымен қатар қазақтың да
борышы.
Бұл мәселені зерттеудің маңыздылығын ҚР Президентінің еңбегінен
көруге болады, ...Қазақ хандығының Орталық Азиядағы тұңғыш ұлттық мемлекет
болғандығында жатыр. Оны өздерінен бұрын өткендер немесе тарихи бабалар
емес, қазіргі бар түркі халқы құрды. ...1459 жылы Жетісуға жай ғана жекелеген
тайпалар тобы емес, Жәнібек пен Керей ұлысының халқын құрайтын рулар мен
тайпалардың бірлестігі бөлініп көшіп келді. ...қазақ халқының дербес
мемлекттік алып, бірлесуге құлшынған сан ғасырлық арманын айқын
көрсетті[1]. Яғни 1470 жылдары Қазақстанның оңтүстік-шығысында, Жетісу
және Сырдария өңірлерінде қалыптасқан Қазақ хандығы - Керей мен Жәнібек
сұлтандардың қазақ халқының басын біріктірген кезі.
Бұл мәселемен кәсіби тарихшылардан басқа қоғамдық ғылымдар өкілдері
де өз пікірлерін білдіріп, ғылыми болмаса да өз тұжырымдарын жасауда.
Себебі, Қазақ хандығы тарихын зерттеу ерекшелігі және маңыздылығы хандықтың
ұлттық сипаттағы мемлекет болуында.
Қазақ хандығы тарихы және оның құрылу тарихы отандық тарих ғылымының
маңызды, өзекті әрі даулы мәселелерінің бірі болып табылады. Хандықтың
құрылу тарихын зерттегенде тарихшылардың басты назарын алғашқы қазақ
хандарының өзбек ұлысынан бөліну себептері, хандықтың құрылу датасы,
хандықтың құрылуының саяси, этникалық, рухани алғышарттары, құрылу барысы
мен кезеңдері сияқты сұрақтар аударады. Бұл Қазақ хандығы құрылуының өзекті
мәселелері болып табылады.
Қазақ хандығының құрылу тарихының маңызын ашудағы негізгі мәселелер
оның алғышарттары. Бұл да диплом тақырыбымның өзекті мәселелерінің бірі.
Этникалық пен саяси алғышарттарын бір тарауда көрсеткеніммен, олар жеке
қарастырылған. Себебі, әр алғышарт жеке, арнайы түрде зерттеуді қажет
етеді. Әр алғышарттардың өзектілігі сонда, олар тарихи оқиғаны жан-жақты,
толық қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар Керей мен Жәнібектің
Өзбек хандығынан бөліну себептерін айтылған этникалық, саяси және рухани
алғышарттарынан көре аламыз.
Диплом тақырыбының деректік негіздері. Қазақ хандығының құрылуына
қатысты деректерді ерекшеліктеріне қарай топтарға бөлінеді. Біріншіден,
хандықтың құрылу тарихына тікелей қатысы бар жазба деректер, екіншіден
жанама қатысы бар жазба деректер жатады.
Қазақ хандығының құрылуына тікелей қатысты деректерге, ең алдымен,
Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегі жатады. Екінші шығарма,
ол- Махмуд ибн Уәлидің Бахр әл-асрар фи манакиб әл-ахйар атты дерегі.
Тікелей қатысты жазба деректерден ең басты осы екі тарихы шығармаларды
көрсетеміз.
ХV ғасырдың 50-60 жылдары саяси оқиғаларды көрсететін жанама
мәліметтерге М'асуд бен Османи Кухистанидің Тарих-и Абулхаир-хани, Захир
ад-дин Мұхаммед Бабырдың Бабыр-намасы, Тауарих-и-Гузидаий нусрат- наме,
Шах Махмуд Чурастың Тарихы, Мулла Мухаммед Шадидің Фатх-намесін
жатқызамыз.
Мәселемізге қатысты жазба деректерді тілдік, аумақтық және әулеттік
принциптер болып топтастырылады. Яғни тікелей қатысты жазба деректер өз
ішінде белгілі бір принциптерге сай бөлінеді.
Тілдік принцип бойынша топтастырылған деректер - ХІІІ-ХV ғасырлардағы
Қазақстан аумағындағы этносаяси мәселелер туралы араб, армян, орыс, монғол,
парсы, түркі тілдеріндегі шығармалар.
Ең негізгілеріне тоқталсақ, монғол тіліндегі екі негізгі деректер -
1242 жылғы Монғолдың құпия шежіресі, шыңғыстық идеологиясын негіздейтін
мәліметтер сақталған; Лувсанданзанның Алтын шежіресі. Бұл дерек түркі-
монғол тайпаларының ХVІ ғасырда дүниеге келген көне жазба мұрасы. Деректе
Қазақ хандығын құраған Керей, Жалайыр, Меркіт, Қоңырат, Найман, басқа да
түркі тайпаларының бұдан 800 жыл бұрынғы өмір тіршілігі Шыңғыс хан
империясының тарихымен сабақтас баяндалады.
Махмұт әл-Қашғаридің ХІ ғасырда жазылған Диуани лұғат ат-түрік және
Қадырғали Жалаиридің ХVІІ ғасырдың алғашқы жылдарындағы Жылнамалар жинағы
атты еңбектері түркі тіліндегі деректер тобына жатады.
Түркі халқының аса дарынды перзенттерінің қолынан шыққан Диуани
лұғат ат-түрік (Түркі сөздерінің жинағы) 1072 немесе 1078 жазылған деп
шамаланады. Бұл еңбек тек қана тіл білімінің мәселелеріне ғана емес,
сонымен қатар Орта Азия мен Қазақстан халықтарының әлеуметтік және мәдени
өмірінің әр алуан салаларынан мәлімет береді. Еңбектегі түркі сөздерге
қарап, қазақ тілі түркі тілідері тіліндегі ата сөздерін көп сақтағандығын
көреміз. Қазақстан территориясын мекендеген түркі тайпаларыны қалдырған
ортағасырлық ортақ мәдениет үлгісі. Деректе түркі тілдес 20 тайпаның атауы
кездеседі және оның этнографиялық құнды мәліметтер берілген.
Ұлы жүздің тарақ таңбалы жалайыр тайпасынан шыққан ғұламаның еңбегі
Жами ат-тауарихтың (Жылнамалар жинағы) - орта ғасырдағы қазақ тілінде
жазылған тұңғыш шығармаларның бiрi. Мұнда Қазақ хандығының ХVI ғасырдың
басынан бергі ішкі-сыртқы жағдайлары, қазақ тайпаларының халық болып
қалыптасуы, оның халықаралық жағдайлары, хандардың және олардың
төңірегіндегі түрлі әлеуметтік топтардың саяси ахуалдары жөнінде аса құнды
мәліметтер береді.
Бұл тарихи құнды еңбек өз заманындағы Ортаазиялық жазба дәстүрінде
1600-1602 жылдары жазылған. Еңбек өз заманындағы Орта азиялық жазба
дәстүрінде жазылған. Мағынасы мен желісі, сондай-ақ құрылымы жағынан
Тауарих ғузида-и нусрат-наме (XVI ғ.), Әбілғазының Түрік шежіресі (XVII
ғ.) және басқа да еңбектерге ұқсас. Қадырғалидың Жылнамалар жинағын
мазмұны, құрылымы жағынан алып қарағанда, шартты түрде үш бөлімге бөлуге
болады, яғни:
- Орыс патшасы Борис Годуновқа арналған арнау;
- Жами ат-тауарих атты Рашид-ад-диннің еңбегі негізінде
жазылған тарих;
- Ұрұс ханның Ораз-Мұхаммед сұлтанға дейінгі Шыңғыс әулеті
ұрпақтарының шежіресі. Еңбектің негізгі желісі Ораз-Мұхаммедтің тарихы
болып келеді. Ораз-Мұхаммед хан атақты Тәуекел ханның (1586-1598) інісі
Ондан сұлтанның ұлы болатын. Оның аталары Ұрұс хан, Барақ хан, Жәнібек хан,
Шығай хандар Алтын Орда, Ақ Орда және қазақ хандығындағы белгілі тарихи
тұлғаларға жатады.
Араб тіліндегі деректерде ХІІІ ғасыр басындағы монғолдардың Орта Азия
мен Қазақстанды, Иран мен Кавказды және орыс жерлеріне шапқыншылығы, Алтын
Ордада билік еткен хандар мен олардың саясаты, ислам мәселесі, ХІV-ХV
ғасырлардағы Алтын Орданың саяси бытыраңқылығы, Ақ Орда билеушілері
мәселелері қамтылған. Бұл топтағы негізгі деректерге Ибн әл-Асирдің әл-
Камиль фи-т-тарих, әл-Омаридің Масалик әл-абсар фи мамалик әл-амбар, Ибн-
Баттутаның, әл-Джанавидің еңбектері жатады.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегі тілдік принцип
бойынша парсы тіліндегі және әулеттік принцип бойынша бабырлық дерек
көздеріне жатады. Соңғы аталған принципке келешекте тоқталып өтеміз. Қазір
хандықтың құрылуына қатысты ең басты еңбекке көңіл бөлерлік. Тарихи-
Рашиди еңбегі С.Г. Кляшторный мен Т.И. Сұлтанов айтқандай: ...Қазақ
хандығының ежелгі тарихы байланыстыра баяндайтын ортағасырлық мұсылман
тарихнамасындағы жалғыз шығарма, бұл еңбек құнды еңбек. Хандықтың тарихын
зерттеуші көптеген тарихшылар, В.В. Вельяминов-Зерновтан бастап қазіргі
таңдағы зерттеушілер осы еңбектің деректеріне сүйенді.
Шын мәнінде қазақ хандығының құрылуы тарихына қатысты басты дерек
Мұхаммед Хайдар Мырза Дулатидың "Тарих-и Рашиди" атты еңбегі болып
табылады. Шығармада Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілхайыр ханнан
бөлініп, Моғолстанға көшуі жан-жақты баяндалады. М. Дулати Керей мен
Жәнібек хандардың Моғолстанға келуін Есен-Бұға кезінде болды дей тұра
"Қазақ сұлтандарының билігі 870 жылдан — біздің жыл санауымыз бойынша 1465-
1466 жылдан басталады..." дегенді айтады. Осы мәліметке сүйеніп
тарихшылардың көпшілігі Қазақ хандығының құрылуын 1465-1466 жылдар деп
есептейді. Бұл жылдарға дейін, яғни 1462 жылы Исан-Бұға қайтыс болып кеткен
еді. Олай болса, Керей мен Жәнібек хандардың 1462 жылға дейін Сыр бойына
көшкендігі анықталады. Ендеше бұл екі ханның Моғолстанға келген кезі 1458-
1459 жылдарға сәйкес келетіндігін ғалым Т.И.Сұлтанов та қостайтындығын
байқатады. Ол кісі Қазақ хандығының құрылғандығы туралы мәліметтердің дұрыс
емес екендігін алғаш рет дәлелдеген ғалымдардың бірі.
"Тарих-и Рашиди" авторы кейбір даталарды шамамен жуықтап көрсететіндігі.
Терең үңіле қараған адамға М. Дулатидің жуықтап алған жылдары аралығында 6-
7 жыл-ай айырмашылық бар. Мәселен, Тоғылық Темір хан 1362-1363 жылы қайтыс
болса, ұлы Қызыр хан 1368-1369 жылға дейін туған делінеді. Сондай-ақ
Ұлықбектің өлген жылы 1449 болса, ол 1455-1456 жылға дейін өлгендігі
айтылады. Сол сияқты қазақ хандығының құрылған жылы біздің зерттеуіміз
бойынша 1458 жылға сай келіп тұр. Ал "Тарих-и Рашидиде" қазақ сұлтандарының
билігі 1465-1466 жылдан басталады деп жазылған[2].
Мәселемізге қатысты жазба деректердің екінші тобы аумақтық принциптік
деректер. Оларға европалық авторлардың еңбектеріндегі мәліметтерді
жатқызамыз. Қазақстан тарихына қатысты мәліметтер итальян, француз, ағылшын
тілдерінде кездеседі, дегенмен аз. Бұл деректерге Марко Поло, Плано
Карпини, Вильгельм де Рубрук еңбектері жатады.
Марко Поло Книга о разнообразии мира атты еңбегінде Азияға сапары
жөнінде баяндайды. Марко Полоның Кітабы монғол тарихы үшін маңызды болып
табылады, олардың тұрмысы, экономикасы, әскери өнері жайлы, сонымен қатар
монғол хандары туралы да құнды мәліметтер береді. Кітаптың LXV тарауында
Шыңғыс хан туралы былай дейді: 1187 жылы ... патша сайланды, ол Шыңғыс хан
деп аталды, батыл, ақылды, тапқыр адам...
Құбылай хан, алтынщы ұлы хан. Ол мемлекетті 1256 жылы алады, -
дейді
М. Поло. Саяхатты Сарайға осы Құбылай хан тұсында келіп, әрі Ханбалыққа
аттанған[3].
Вильгельм де Рубруктің Путешествие в восточные страны атты еңбегі
жоғары бағаланды. Француз королінің бұйрығымен жасалған Рубруктің іс-сапары
Орталық Азия үшін үлкен мұра қалдырды. Мөңке қағанның ордасы Қарақорым
туралы құнды мәліметтер қалдырды.
Плано Карпини монғол хандарымен дипломатиялық қатынастар орнату
мақсатымен іс-сапары негізінде алғаш рет Европаны сол кездегі Шығыс
әлемімен таныстырды. 1246 жылы Карпини Сарай қаласында болып, Батый ханмен
кездесті, содан соң ұлы Күйік ханда Қарақорымда болды, 1249 жылы Римге
қайта оралды[4].
Бұл авторлардың еңбектерінен Қазақ хандығының құрылу тарихына
байланысты мынадай мәліметтер бар: 1. Монғол жаулауына дейінгі Дешті-
Қыпшақтың жалпы тайпалары туралы; 2.Дешті-Қыпшақтың жалпы географиясы; 3.
Шыңғыс және оның ұрпақтары, монғолдар туралы; 4. Монғолдардың жаулап алуы,
салдарлар туралы.
Сонымен европалықтардың мәліметтері Шығыс елдері үшін өте маңызды.
Үшінші жазба деректер тобы әулеттік принциптегі деректер. Бұл жазба
деректердің көпшілігі парсы, шағатай тілдерінде жазылған, дегенмен түрлі
әулеттер тұсында.
Қазақ хандығының құрылу тарихына қатысты жазба деректердің ішіндегі
әулеттік принцип бойынша топтасқан дректердің алғашқысы Шыңғыс ханның
немересі, Төленің ұлы Құлағу әулеті тұсындағы деректер. Құлағу Ильхандар
әуетінің негізін салушы, Иранды жаулап алушы. Яғни 1258 жылы Құлағу Иран,
Ирак жерлерін бағындырып, жаңа әулет негізін салады- Ильхандар немесе
Құлағу әулеті деп аталды. Осы хан тұсындағы дерек мәліметтеріне келетін
болсақ, біздің тарихымыз үшін маңыздысы Рашид-ад Диннің Жами ат-Тауарих
еңбегі. Бұл еңбек ХІV ғасыр 40-жылдары өмір сүрген Газан хан тұсында
жазылды. Ол өз халқының тарихына көп көңіл бөле отырып, Рашид-ад Динге
монғолдар тарихына қатысты мәліметтерді жинақтауға бұйрық берді. Еңбек
13001311 жылы аяқталды. Бұл еңбекті жазу барысында М. Қашғаридің Диуани
лұғат ат-түрік, Ата Мәлік Джувейнидің Тарих-и джехангуша еңбектері,
сонымен бірге монғол тіліндегі, Шыңғыс хан, оның тегі және мұрагерлері
туралы айтылған, ильхан мұрағаттарында сақталған Алтын дептер бөлігі
пайдаланылған. Еңбектің негізгі бөлігі Тарих-и Газани деп аталды.
Негізінен бұл кітап екі негізгі бөліктерден тұрады. І бөлімде монғолдар
тарихы, олар құрған мемлекеттер туралы мәліметтер сақталған. ІІ бөлімі
исламға дейінгі жалпы тарихқа, монғол шапқыншылығына дейінгі мұсылман
мемлекеттерінің тарихына арналған. Сонымен қатар еңбекте түркі тайпаларына
қатысты ерте заманнан ХІІІ ғсырдың басына дейінгі мәліметтер берілген. Ең
басты мәлімет - қазақ хандарының ата-бабасы саналатын Орда-Ежен және оның
ұрпақтары шежіресі.
Жоғарыда айтылғандай, хандықтың құрылуына қатысты негізгі дерек-
бабырлық Тарих-и Рашиди атты М.Х. Дулатидің еңбегі. Бұл еңбек Орталық
Азияның ХІV- ХVІ ғасырлар тарихындағы әсіресе, қазақ, өзбек, қырғыз, тәжік,
және басқа да түркі халықтарының тарихындағы баға жетпес, құнды дерек көзі
болып табылады. Бұл шығарма ХVІ-ХVІІІ ғ. жазылған көптеген тарихы
шығармаларға негіз болды. 1526 жылы Үндіде билік құрған Темір ұрпағы Бабыр
және оның ұрпақтары билік құрып, үнділік немесе делийлік деп аталды. Бұл
еңбектің екі нұсқасы бар, бірі-парсы тіліндегі және Ш. Уәлиханов тапқан
ұйғыр тіліндегі нұсқалары. Автор кіріспесінде былай деп жазған: Бұл тарих
екі кітаптан тұрады. Бірінші кітап: Тоғылық Темір ханның өмірінің басынан
қазіргі күнде хандық билікте отырған Абдрашид ханның өмірін баяндауға
дейін; екінші кітап: өзімнің өмірім туралы, сұлтандар, хандар, өзбектер,
шағатайлықтар және басқалардың өмірі туралы, көргендерім мен білгендерім
туралы, сондай-ақ сол адамдармен бірге өзім қатынасқан оқиғалар туралы.
Яғни 1446 жылы аяқталған бірінші кітапта моғол тайпалары, хандары
мен әмірлері туралы тарихы аңыз-әңгімелер айтылған. Сондықтан да еңбектің
бұл бөлімін деректанулық талдаудан өткізген жөн[5].
Ал екінші бөлімінде автор өзі көрген оқиғаларды мемуар ретінде
баяндайды. Сондықтан да бұл мәліметтер өте құнды. Негізінен бұл еңбектегі
оқиға уақыттары шамалап, жуықтап беріледі, сондықтан да олардың
кейбіреулері күмән туғызады. Дегенмен Тарихи Рашиди Қазақ хандығы тарихы
үшін күн өткен сайын құндылығын жоғалтпай, тарих, сонымен қатар деректану
ғылымдарында да зерттеушілердің назарын әлі де аударып келеді.
Диплом тақырыбының тарихнамасы. Қазақ хандығы тарихы тарихнамасының
төңкеріске дейінгі зерттелуіне келетін болсақ. Алғаш рет Қазақ хандығының
құрылуы жөнінде зерттеген ХІХ ғасырдың орыс шығыстанушысы В.В. Вельяминов-
Зернов болды. Исследования о Касимовских царях и царевичах деген
еңбегінде бұл мәселе қозғалады. Автормен ғалымдар, зерттеушілер назарына
бірнеше шығыс деректерінен, Қ. Жалайырдың Жами ат тауарих, Захир ад дин
Мұхаммед Бабырдың Бабырнама, Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди
еңбектерінен мәліметтер беріледі. Төрт томдық еңбегінің екінші бөлімінде
Қазақ хандығы тарихын рет-ретімен көрсетті және де қазақ этногенезі
мәселесін жаңадан мәлімдейді. Ол Жәнібек пен Керейдің Әбілқайырдан бөлініп,
Моғолстан батысына орналасып, хандық құруын Қазақ хандығының құрылуы деп
түсіндіреді Кейінгі тарихшылар Қазақ хандығы жөнінде В. В. Вельяминов-
Зернов еңбегіне сүйенетін болды. Осыған байланысты зерттеуші Жәнібек пен
Керей хандар туралы мәліметтерді Дулатидің Тарихи Рашиди еңбегінің парсы
және ұйғыр тіліндегі нұсқаларынан алған, екі нұсқада 1456 жыл деген дата
жоқ, бірақ В. В. Вельяминов-Зернов Бұл кезде Дешті-Қыпшақта Әбілхайыр хан
билік құрып тұрды-деген сөйлемдегі бұл кездегіден соң жақша ішінде 860-
шамамен 1456 жыл деп береді[6]. Міне, осыдан кейін кейбір зерттеушілер
Қазақ хандығының құрылу уақытында осы датаны қабылдайды [7].
В. В. Вельяминов-Зерновтың еңбегіндегі деректер, оның ішіндегі Керей
мен Жәнібектің бөлінуі туралы материалдар қысқаша 1865 жылы Ресейде шыққан
әскери энциклопедиялық жинақта беріледі. Бұл жинақтан соң Қазақ хандығы
құрылуы жөніндегі тұжырым Республика тарихнамасына берік орнығып,
зерттеушілердің барлығы В. В. Вельяминов-Зернов концепциясын қолдайды.
Сол дәуірдің зерттеушілері В.В. Бартольд, Н.А. Аристов, т.б. авторлар осы
негізгі тұжырымды қабылдап, жалғастырды. В.В. Бартольд өзінің очерктерінің
бірі Очерк истории Семиречья, Әбілқайыр, Мұхаммед Шайбани хан атты
энциклопедиялық мақалаларында осы ойды қалыптастырып, Қазақ хандығының
құрылу датасын 1456 жыл деп көрсетеді. Бұл еңбек автордың орыс, сонымен
қатар шығыс деректерін қолданғанымен құнды. Көптеген текстердің аудармасын
да, түпнұсқасын да берген.
М.Л. Аристов бұл мәселе жөнінде В.В. Вельяминов-Зернов тұжырымдамасын
қайталайды, бірақ шығыс деректерінің, орыс мұрағат материалдарының
фольклорлық, этнографиялық деректер негізінде түркі халықтарының этникалық
құрамы туралы мәселелерін қамтиды.
В.В. Вельяминов-Зерновтың еңбегіне дейін 1832 жылы А.И. Левшиннің
Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей атты еңбегі
жарияланды. Еңбекте Қазақ хандығының құрылу мәселелері көтерілді.
Оған дейін Н.М. Карамзин 1821 жылы жарық көрген Истории государства
Российского атты еңбегінде Қазақ хандығы мен Ноғай Ордасы қатынастарына
тоқталады[8].
Белгілі қазақ ғалымы Ш.Ш. Уәлиханов қазақтар мен ноғайлықтардың
этникалық ұқсастықтарын айтып өтті. Ол ХVI ғасырдағы Қазақ және Ноғай
мемлекеттерінің саяси қатынастары туралы тарихи мәліметтерді зерттеді.
Керей мен Жәнібектің көшуіне қатысты этникалық себепке ру-тайпа
арасындағы жанжалдар туралы алғаш рет ХХ ғасырдың басында Ш. Құдайбердіұлы
айналымға енгізген Қарақыпшақ Қобыланды батырдың арғын биі Ақжол биді
өлтіруітуралы тарихи әңгімеде тайпааралық дау-дамайға Әбілқайыр хан мен
Керей, Жәнібек сұлтандар араласады[9]. Тартыстың биде өлтірген Қобыланды
батыр жағына қарай шешілуіне наразылық білдірген қарсы жақ Керей мен
Жәнібекпен бірге Әбілқайыр ханнан бөлініп, көшіп кетеді.
Төңкеріске дейінгі кезеңде зерттеушілер шығыс авторларының еңбектері
негізінде жазылды. Жоғарыда келтірілген зерттеушілер мен еңбектеріне
сүйенсек, Қазақстанның ортағасырлық тарихын зерттеу ХІХ ғасырдың ортасынан
бастау алды.
Мәселеге қатысты кеңестік кезеңдегі зерттеулерге ХХ ғасырдың 20-
жылдарынан бастап А.П. Чулошников, М. Тынышпаев өздерінің жаңаша ойларын
қосты. Осы уақытта қазақ мемлекеті қалыптасуымен қазақтардың этногенезіне
байланысты бірқатар жұмыстар шықты. Солардың ішінде әсіресе, А.П.
Чулошников ерекше. Ол қазақ халқының қалыптасуын өзбек ұлысының ыдырауымен
және Керей мен Жәнібек басшылығымен көшпелі халықтың көшуімен
байланыстырады. Кейін оларға көптеп жаңа тайпалық топтар келіп қосылад. Бұл
жаңа, күшейе түскен көшпенді одақ өзбек ұлысынан бөлінген, жекелеген
топтарды біріктіретін хандық биліктің құрылуының қозғаушы күші болды[10].
Сонымен қатар автор Қазақ хандығының құрылу уақытын 145556 жылды
көрсетеді[10. 102-бет].
М. Тынышпаев 1925 жылы Ташкентте жарық көрген Материалы к истории
киргиз-казахского народа атты еңбегімен Қазақ хандығының құрылу
тарихнамасына бірқатар үлестер қосты: 1) Алғаш рет автор өз еңбегінде
мәселені Қазақ хандығы құрылуы деп атады; 2) Қазақ хандығының құрылуын
Алтын Орданың ыдырауымен байланыстырды; 3) Керей мен Жәнібек соңынан ру-
тайпалар олардың бірден, кездейсоқ ерген жоқ, кем легенде, бірнеше ондаған
жылдар бойы олардың маңында топтасты; 4) Қазақ хандығының құрылу уақытында
1456 жылды ұстанады[11].
Сонымен жоғары көрсетілген авторлар өз еңбектерінде 1456 жылы Керей
мен Жәнібек хандардың Моғолстанға көшіп келген және Қазақ хандығының
құрылған жылы деп көрсетеді.
Қазақ хандығы тарихы ХХ ғасырдың 30-40 жылдары С.Д. Асфендияров, М.
Вяткин еңбектерінде көрініс тапты. 1934 жылы Тарихты оқыту туралы қаулы
қабылданды. Қаулы бойынша тарих маркстік-лениндік тұрғыда жазылатын болды.
Осы уақытта жарық көрген С.Д. Асфендияровтың История Казахстана атты
оқулығы да басқа көзқараспен ерекшеленбеді.
Шығыстанушы М. Вяткин жеке мақалаларында, Очерки по истории
Казахской ССР жинағында Қазақ хандығының құрылу мәселесін қарастырды,
жалпы қазақ тарихын ерте заманнан ХІХ ғасырдың ортасына дейін
зерттеді[12]. Автор Керей мен Жәнібектің бөліну себептерін анықтауда,
басты фактор- халықтың саяси оқшалануы деп түсінді. Сонымен қатар М.
Вяткиннің 1941 жылы Большевик Казахстана бетінде К вопросу об
образовании Казахского ханства атты мақаласы шықты.
ХХ ғасырдың ортасынан 80-жылдарына дейін мәселені зерттеген
А.А. Семенов, В.Ф. Шахматов, С.К. Ибрагимов, В.П. Юдин, К.А.
Пищулина, Т.И. Сұлтанов зерттеушілердің еңбегі зор.
1950-60 жылдары бұл мәселемен кәсіпқой тарихшылар, профессорлар
айналыса бастады. Қазақ хандығы тарихын соғыстан кейінгі жылдарда
зерттелуінің орны ерекше. Біріншіден, кәсіби тарихшылар, шығыс тілін
меңгерген мамандар мәселе төңірегінде еңбек ете бастарды. Екіншіден, осы
кезеңде мәселеге қатысты дерек мәліметтері топталып, жинақтар шығады.
50-жылдары А.А. Семенов, В.Ф. Шахматов, С.К. Ибрагимов сияқты
ғалымдар қарастырып өтеді.
А.А. Семенов К вопросу о происхождении и составе узбеков Шейбани-
хана атты мақаласында Керей мен Жәнібектің бөліну мәселесіне байланысты
деректерді зерттей келе, мынадай қорытындыға келді ...бұл өзбек-қазақтар
тарихындағы кездейсоқ, көп қатардағы оқиға болды және көшу халықтың аз
бөлігін қамтыды[13]. Автордың бұл жағдайды Керей мен Жәнібектің бөлінуі
Өзбек ұлысының ішкі тартыстары күшейіп және Әбілқайыр хан билігінің аса
әлсіреу кезінде дербес сұлтандардың далада кең тараған наразылықтары болып
табылады деп түсіндіреді.
А.А. Семеновтың пікірін қолдаған С.К. Ибрагимов болды. Ол орта
кезеңінен аса маңызды мәлімет беретін деректердің алдыңғы қатарына масуд
бен Османи Кухистанидің Тарих-и Абулхаир-хани атты шығармасын жатқызады.
Дерекке сүйене отырып, көшудің сол кездегі Қазақстан территориясын
мекендеген рулардың саяси өмірінде ешқандай әсері болмағандығына баса назар
аударады. Автор деректе Әбілқайыр тұсындағы еліміздің территориясын
мекендеген ру-тайпалардың өмірінен кең түрде хабарлама берілетіндігін,
бірақ Жәнібек пен Керейді Әбілқайыр ханның дұшпаны, не болмаса олардың
көшуі жайында ештеңе айтылмайтындығына тоқтайды. С.К. Ибрагимов хандықтың
толық, дербес құрылған уақытын ХVІ ғасырдың 30-40 жылдарына әкеледі. Керей
мен Жәнібек бөлініп, жаңа Қазақ хандығы деп аталатын жеке көшпелі
мемлекеттің іргетасын қалаған деп есептейді[14].
В.Ф. Шахматов 1950 жылы К вопросу об этногенезе казахского народа
мақаласында өзбек хандығының бір бөлігінің Орта Азияға кетуімен және
Шайбанидтер билігінің әлсіруімен ХVІ ғасырда мемлекеттің пайда болуын
байланыстырды. Алғашында қазақ иеліктері ғана пайда болып, оның бірігуі
ХVІ ғасырдың ортасында жүзеге асты деп есептеді.
ХХ ғасырдың 60-70 жылдарындағы ғалымдардың арасында Қазақ хандығының
тарихына байланысты өзгеше пікірлер қалыптаса бастады. Бұл уақытта
зерттеген ғалымдар В.П. Юдин, К.А. Пищулина, К.И. Петров, Б.А. Ахмедов,
Т.И. Сұлтанов Қазақ хандығының құрылу уақытында жоғарыда көрсетілген
авторларда қарағанда басқа датаны көрсетті.
Белгілі зерттеуші В.П. Юдин қазақ мемлекеттілігінің құрылуын Керей
мен Жәнібек көшуімен байланыстырмайды. Дегенмен бұл саяси жағдайға ғалым
үлкен мән береді, себебі Керей мен Жәнібек көшуі ғана қазақ сөзіне
этникалық мазмұн береді. Көшу мәнін тым асыруға болмайды деп жазады немее
айтып жатады. Бірақ тиісті бағалай білу керек, себебі қазақ халқының
тарихында маңызы зор, қазақ деген атауға ие болды[15]. В.Г.
Тизенгаузеннің Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды атты
еңбегінің қайта бастырылып шығуына В.П. Юдин де ат салысты. Ғалым хандықтың
құрылу уақытын 1465-66 жылдар деп көрсетеді.
Қазақ хандығының құрылу мәселесіне қатысты өз зерттеулерінде көшудің
себептерін К.А. Пищулина мен Т.И. Сұлтанов түсіндіруге тырысады. К.А.
Пищулинаның пікірінше, Керей мен Жәнібек сұлтандардың көшуі Қазақ
хандығының құрылу жолындағы тап күресі түріндегі саяси оқиғалардың маңызды
бірі болған[16]. Автор хандықтың құрылуының негізіне шаруашылық,
әлеуметтік, саяси дамуларды жатқыза келе, көшу себебін тап күресінен
іздейді. Еңбегінде Қазақ хандығының саяси құрылымына қатысты мынадай
мәлімет берілген: Қазақ хандығы ХVII ғасырға дейін біртұтас мемлекет
болған... Ханның саяси билігі ықпалының аумағы қазақтардың этникалық
аумағымен сәйкес келмесе де, ал хандықтың шекарасы хандардың соғыс
кезіндегі табыстары мен сыртқы жағдайларға байланысты жиі өзгеріп отырса
да, ең басты билеушінің қол астында біріккен, оның билігі айқындалған[16.
246-264 б.б.]. К.А. Пищулина да В.П. Юдин секілді 1465-66 жылдарды
ұстанады.
1960-70 жылдарда Т.И. Сұлтанов өзінің алғашқы мақалаларында Қазақ
хандығының құрылуы мәселесіне көңіл аударып, хандықтың құрылған жылына
мүлдем өзге датаны 1470 жылды ұсынады. Себебі, Қазақ хандығының қалыптасуы
күрделі процесс екенін көрсетіп, процесс барысын: 1) (1459 жыл) Керей мен
Жәнібектің Әбілқайырдан бөлінуі; Ұрыс хан мен Моғолстандағы Шағатайлықтар
арасындағы одақ.; 2) (шамамен 1468 жыл) Керей мен Жәнібектің өздерінің
ұлысына оралып, жоғарғы билікті алуы деп көрсетеді.
Сұлтандардың оралу Әбілқайыр өлгеннен кейін орын алған хан тағы үшін
күресті өршітті. Күрестер нәтижесінде елдегі билік Шайбани ұрпақтарынан
Ұрыс хан ұрпақтарына көшті. Жазба деректерді талдау барысында бұл жағдай
8751470 жылы болды[17].
Кеңестік кезеңде жарық көрген еңбектерде Қазақ хандығы мәселесі
жүйелі түрде баяндалып, көп ғалымдар, зерттеушілер көңіл бөлсе де, өкінішке
орай, кейбір туындыларда таптық бағыт айқын көрінді. Сол кезеңге сай
маркстік-лениндік тұрғыдан жазылды десек болады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі мәселенің
зерттелуі ХХ ғасырдың 90-жылдарының басында Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алуы Қазақстандағы қоғамдық қатынастарымен қатар қоғамдық
ғылымдағы да өзгерістермен ұшырасады.
Отан тарихын зерттеуде жаңа кезең басталды. Енді елімізге қатысты
тарихи мәселелерді таптық тұрғыда емес, ұлттық мүдде тұрғысынан қарастыруға
мүмкіндік туды.
Қазақ хандығы мәселесіне деген қызығушылық күні бүгінге дейін арта
түсуде. Қазіргі кезеңде бұл мәселе Ә. Хасенов, С. Жолдасбеков, З.
Қинаятұлы, Б. Көмеков, Т. Сұлтанов, Б. Кәрібаев сияқты тарихшылардың
назарынан түспей жүр.
90-жылдардың басында орын өзекті мәселелер - Қазақ хандығы қашан
құрылды? Хандықтың құрылуы процесі? Және де Қазақ хандығы сипаты жағынан
қандай мемлекет? Міне осы сауалдар төңірегінде қазіргі кезде зерттеушілер,
тарихшылар еңбек етуде.
Бірінші мәселе бойынша Отандық тарих ғылымында ортақ пікір
қалыптаспаған. Қазіргі күнде Қазақ хандығының құрылған жылын көрсететін
бірнеше болжам-пікірлер бар. Оларға; 1428, 1445, 1456, 1458, 1465-66 жылдар
жатады. Бұлардың ішінде жиі айтылып жүргендері соңғы үш дата[7. 4-б.].
Тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Б.Б. Кәрібаев хандықтың құрылу
уақытына 1458 жылды ұстанады. Тарихшының айтуынша, дерек түрлерінің бәрі,
жаба, ауызша деректер хандықтың 1458 жылы көктем айында құрылғандығын
көрсетеді, ХV ғасырдың ортасындағы Дешті-Қыпшақтағы, Мауреннахрдағы,
Моғолстандағы саяси процесстерді талдау-Қазақ хандығы құрылған жылын 1458
жылға әкеледі. Яғни, 1458 жылы Керей мен Жәнібек хандардың Моғолстанға
көшіп келуімен Қазақ хандығының құрылу процесі басталса, 147071 жылы
Жәнібек хан Дешті-Қыпшақтағы билікті толық өз қолына алуымен Қазақ
хандығының құрылу процесі аяқталады деп қорытындылайды[18]. Сонымен қатар
Б.Б. Кәрібаев хандықтың құрылуының этникалық алғышарттарына көңіл аударады.
Оның пікірінше, моңғол жаулаушылығынан туындаған оқиғалардың Қазақстандағы
жергілікті этникалық құрамға біршама өзгеріс әкелгенін және ол өзгерістер
негізінен сандық сипатта болды дейміз. Этникалық құрамдағы сандық
өзгерістер ХІV-ХV ғғ. оқиғалар көрсеткендей моңғолдық этностық пайдасына
шешілмей, жергілікті қыпшақтық этностық даму бағытымен жүрді[19].
Қазақ хандығының құрылу тарихына қатысты тарихи аңыздар да ғылыми
айналымға еніп, бірден-бір дерек көзі болды. Археолог М. Елеуов жиырма
жылдан астам уақыт Шу, Талас, Сыр өңірлерінде Қазақстанның ортағасырлық
қалаларды қазып, археологиялық зерттеулер жүргізді. Осы өңірлерге қатысты
тарихи аңыз-әңгімелерді ел аузынан жинаумен айналысты. Нәтижесінде жинаған
аңыздардың ішінде Керей мен Жәнібектің көшуіне қатысты екі аңыз бар. Осы
екі аңыз Қазақ хандығының құрылған жылын анықтауда көмек береді. Бірінші
аңыз бойынша Керей мен Жәнібек Мойнқұмға тышқан жылы, қара күзде көшіп
келгендігін бейнелесе, екінші аңызда да қара күзде деп беріледі. Б.Б.
Кәрібаевтің талдауынша деректерде үш тышқан жылы көрсетіледі, 1469-70, 1457-
58, 1445-46 жылдар.
Тарих ғылымдарының кандидаты Н. Атығаев хандықтың құрылу уақыты 1462-
1466 жылдар арасымен белгілеуге болады. Тарихи деректерде Қазақ хандығының
құрылу уақытын нақты көрсететін жалғыз-ақ шығарма бар. Ол түріктің ... Мырза
Мұхаммед Хайдардың Тарих-и Рашиди шығармасы. Онда қазақ хандарының билік
құра бастауын һижраның 870 жылымен анықтайды... қазіргі жыл санау бойынша
1465 жылдың 24 тамызында басталып, 1466 жылдың 11 тамызында аяқталды...[7. 6-
б.]
Сонымен қатар басқа да зерттеушілер құрылу датасына қатысты түрлі
пікірлерді ұстануда, мысалы, Ә. Хасенов- 1445 жыл, кейін пікірін өзгертіп,
1428 жылды жақтауда, С. Жолдасбеков - 1465-66 жыл, З. Қинаятұлы - 1460-1470
жылдарды ұсынуда.
Қазақ хандығының құрылу процесін Б.Б. Кәрібаев екі кезеңге бөліп
қарайды[20]. Бірінші кезеңге 1458-1469 жылдар аралығы: 1) Көшпелі өзбектер
ханына наразылардың Керей мен Жәнібекке келіп қосылуы; халық санының көбейе
түсуі; 1469 жылға дейін хандық халқы 200 мыңға жетті; 2) 1462 жылы Есен-
Бұғаның қайтыс болуы, Жүніс ханның таққа келуі. Бұл кезең Әбілқайыр ханның
қайтыс болуымен аяқталып, екінші кезең басталады. 1472-73 жылдарда Дешті-
Қыпшақтағы шайбанилық әулет толығымен жойылып, Қазақ хандығының билігінің
орнауы сияқты оқиғалар екінші кезеңде орын алды.
Жоғарыда көрсетілген мәселелердің бірі- Қазақ хандығы сипатына
қатысты тарихшылардың пікірлері де әр түрлі. Мысалы, Қазақ тарихы
журналының бетінде басылған Қазақ хандығы туралы не білеміз? атты
дөңгелек үстелде осы мәселе талқыланған болатын[21]. Осы отырысқа қатысқан
кейбір тарихшылардың пікірін келтірген жөн. О. Мұхатова пікірінше, Қазақ
хандығы сипаты жағынан демократиялық басқару принциптеріне негізделген
хандық мемлекет болып табылады. З. Қинаятұлы : ...Хандықты ұлұғ хан,
жүздерді кіші хандар, аймақтарды сұлтандар басқарды... мемлекеттіліктің
классикалық түріндегі барлық сипатына ие болды. Елдің шекарасы болды, әр ер
адам Елен, жерін қорғауға міндетті болды, шет елдермен жан-жақты қарым-
қатынастар жасады, таңба-мөр ұстады, жарлық хаттар жазылды,елші аттандырды,
өзіндік Заң ережелері, би-сот жүйесі қызмет істеді. Осының бәрі Қазақ
хандығы мемлекет ретінде пісіп-жетілген саяси жүйе екендігінкөрсетеді. Т.
Омарбеков авторитарлық - аристократиялық мемлекет болды деген көзқарасты
құптайтынын айтты. Б.Б. Кәрібаев бірнеше жағынан сипаттады, біріншіден,
XV ғасыр ортасында жеке халық ретінде қалыптасып, тарих мінберіне шыққан
қазақ этносының төл мемлекеті. Сондықтан да бұл жерде Қазақ хандығының
ұлттық, халықтық сипаты көрінеді. Екіншіден, ...ғылыми тілде патриархалдық
және феодалдық сипаттағы мемлекет түріне жатқызамыз. Ал хронологиялық,
тарихи уақыт жағынан алып қарасақ, онда ол кейінгі ортағасырлық мемлекет.
М. Ноғайбаева Қазақ хандығына бір орталыққа бағынған, біршама күшті хандық
билігі қалыптасқан ортағасырлық феодалдық-патриархалдық мемлекет деп
таниды.
Осы жиында Қазақ хандығы құрамындағы алғашқы ру-тайпалар туралы
сұрақ қозғалды. Б.Б. Кәрібаев бұл мәселе әлі де өзінің шыңына жеткен жоқ
деп есептеді, ал Т. Омарбеков деректерге сүйене отырып, Қазақ хандығы
құрылған тұста Дешті-Қыпшақтағы көрнекті тайпалар қатарынан Жалайыр,
Қоңырат, Алшын, Арғын, Найман, Қыпшақ тәрізді қазақ халқын құрауға белсенді
ат салысқан деп мәлімдеді. О. Мұхатова, Керей мен Жәнібек сұлтандармен
көшіп келген қазақ деп аталатын ру-тайпалар Жетісу өлкесіндегі Жалайыр,
Қаңлы, Керей, Дулат тәрізді тайпалармен бірікті... Қазақ хандығында бірігудің
негізгі ұйытқысы үйсін, қаңлы, дулат, жалайыр тайпалары болды. Дөңгелек
үстелдің қорытындысы бойынша Қазақ хандығы мәселесі өте күрделі құбылыс
және де түрлі сауалдарға қатысты тарихшылардың пікірлері түрлі. Бірақ
сипаты туралы пікірлерде авторитарлы-аристократиялық мемлекет деген
басым[21. 19-25бб.].
Ресей империясының қазақ жерінде жүргізген жаулап алушылық, яғни
отарлау саясатына байланысты жергілікті халықтың тарихын зерттеу басты
мақсаттардың бірі болды. Қазақстан тарихын орыс ғалымдарының зерттеуі XVIII
ғасырда басталды.
Патша үкіметінің саясатының күшеюіне байланысты ХІХ ғасырда
Отанымыздың тарихын зерттеу тереңдеді. Осы кезеңнен бастап Қазақ
хандығының мәселесі алғаш рет қозғалды. Бұл кезде хандық тарихы араб, парсы
деректер негізінде, әсіресе Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди
еңбегіне сүйене отырып жазылды. Бұл кезеңде В.В. Вельяминов-Зерновтің
Жәнібек пен Керейдің көшуімен Қазақ хандығының құрылды деген тұжырымы үстем
алып, болашақта біршама зерттеушілер хандықтың құрылуында осы тұжырымды
негізге алды.
Төңкеріске дейінгі уақытта Қазақ хандығы немее басқа да мәслелер
қазақ ұлтының пайдасына не ағартушылық бағытта емес, патша үкіметінің
мүддесі негізінде, көздеген мақсаттарда зерттелді.
ХІХ ғасырдан баста, ХХ басына дейін Қазақ хандығы мәселесі
зерттеулерде жалпылама тарихи мәселелер щеңберінде қарастырылды деуге
болады.
Бірақ В.В. Вельяминов-Зернов еңбегінде әлі күнге дейін құндылығын
жоғалтпаған Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегінің орын алуы
сол кезеңде мәз боларлық жағдай деп ойлаймын.
Қазақ хандығы мәселесінің кеңестік заманда зерттелуі ХХ ғасырдың
30-жылдарынан баста қалана бастады. Бұл кезеңде орыс
зерттеушілерімен қатар қазақ тарихшылары ат салыса зерттеді, еңбектер
басылып шықты. Кең көлемде зерттеле бастаса да, кейбір авторлардың
еңбектерінде сол кезең идеологиясы байқалды.
Еліміз Тәуелсіздік алғалы тарихымыз ұлттық тұрғысында зерттелуге бағыт
алды. Көптеген тарихшылар, ғалымдар сол бағытты дамытуда еңбек етуде.
Қазақ хандығы мәселесіне қатысты қазіргі заман тарихшылары
Төңкеріске дейінгі және Кеңестік кезеңдер зерттеушілеріне қарағанда, Қазақ
хандығының орны мен роліне, маңызына орынды және жоғары баға береді. Және
де оның мемлекеттілік сипатына байланысты мәселеде өткен кезең
зерттеулерімен салыстырғанда, мемлекеттің болғандығын, оның ұлттық сипатта,
бір орталыққа бағынғандығын Тәуелсіз кезең тарихшылары мойындайды.
Сонымен, егер жоғарыда көрсетілген мәселелерге қатысты үш кезеңдегі
тарихшылардың ой-пікірлеріне тоқтасақ, Қазақ хандығы тарихы өте күрделі,
қиын, даулы мәселе екніне көзіміз жетеді.
Ең алдымен, хандықтың құрылу уақыты туралы мәселеде ортақ пікір
қалыптаспаған. Соған қатысты тарихшылардың 3 тобы орын алды:
І топ - Шу мен Қозыбас өңіріне Керей мен Жәнібектің көшіп келуі
Қазақ хандығының құрылуында шешуші роль атқарды. Осы оқиға 145556 жылы
болды деп есептейтін ғалымдар тобы;
ІІ топ - 146566 жылы Қазақ хандығы Ақ Орданың аумағында құрылды
деген пікірді ұстанушы тарихшылар тобы;
ІІІ топ - Қазақ хандығыеың құрылуында сыртқы факторлардың
басымдығының көрсетіп, 1470 жылды ұстанушы ғалымдар тобы.
Яғни, хандықтың құрылған жылын анықтауда зерттеушілер бір ауызды
емес. Әлі күнге дейін әр тарихшы әр жылды көрсетіп, өзінще болжам және
тұжырым жасауда. Бұл сауалдың шешілмеуі Қазақ хандығының тарихын жазуды
тежейді деуге болиды.
Екінші сауал, мемлекеттік сипаты жағынан қандай деген сұрақта
Тәуелсіз кезеңдегі тарихшылар пікірлерінің нақты тоқтамаға тоғыспағандарын
байқадық. Әзірше Қазақ хандығын авторитарны-аристократиялық мемлекет деп
зануды ұсынған көзқарастар үстемдік алуда. Бәлкім, осыны қабылдағанымыз жөн
болар[21. 25-б.] Бірақ хандықты бір орталыққа бағынған, ру-тайпаларды
біріктірген. заңнамалық нормалары болған мемлекет екеніне көз жеткіземіз.
Сондықтан да Қазақ хандығы туралы мәселе толық зерттелмей, ғалымдар
ортақ пікірге келе алмай жүр. Толық зерттеу үшін не керек деген сұраққа З.
Қинаятұлы жоғарыда айтылған дөңгелек үстелде қазақ жыр-дастандарын,
шежірелерін тарихи айналымға енгізу керек және де қазақ тарихшыларының
өзіндік ізденсі қажет деп ойлайтынын айтты. О. Мұхатованың пікірінше, бұл
сұрақты шешу үшін, ең алдымен бұрын-соңды ғылыми айналымға түспеген
деректерді іздеп тауып, талдап, олардың маңызын анықтау керек. Шынайы
тарихи деректердің негізінде тың зерттеулер жазылуы тиіс. Жекелеген тарихи
тұлғалардың мемлекеттікті нығайту мен дамытудағы рөлін ашып көрсеткен
абзац. Бір ғана Қазақ хандығының тарихына байланысты көптомдық еңбек
жазуымыз керек. Қазақстанның өткенін әлем тарихының құрамдас бөлігі деп
жүрміз, ендеше, Қазақ хандығының тарихын көпқырлы, халық ұялатын ештеңесі
жоқ тарих ретінде дүниежүзіне жайып салуымыз керек[21. 22-б.] Бұл айтылған
талаптарды орындау үшін Тәуелсіздік туы желбірегеннен кейін Отандық тарих
ғылымында үлкен мүмкіншілік туды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Диплом жұмысымның мақсаты Қазақ хандығының құрылу тарихы мен оған қатысты
мәселелерді зерттеу болып табылады. Осы мақсатқа жету барысында
төмендегідей міндеттер қойылды:
- XV ғасырдың ортасындағы Дешті-қыпшақ, Мәуреннахр, Моғолстан
мемлекеттеріндегі саяси оқиғаларға назар аудару;
- Қазақ хандығының құрылуының барысы мен кезеңдерін қарастыру;
- Керей мен Жәнібектің көшу себептерін анықтай отырып, Қазақ хандығының
құрылуындағы маңыздылығын көрсету;
Диплом жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Жұмыстың
теориялық негізін тарих ғылымының дамуы барысында қалыптасқан және
Қазақстан тарихы мәселелерін зерттеуде жасалынған жаңаша тарихи ойлау
тұжырымдарының бірлігі құрайды. Диплом жұмысында міндеттелген мәселелерді
зерттеуде сол кезеңнің тарихи жағдайын зерттеуді мақсат ету және тарихи
үрдістер мен құбылыстарды нақты жағдайлармен тығыз байланыста қарастыруға
бағытталған тарихилық принципі басшылыққа алынады. Дипломның тақырыбына
қатысты кеңестік кезеңде жасалынған түжырымдарға қарағанда тәуелсіз
Қазақстанда жасалған тұжырымдар басшылыққа алынады.
Диплом жұмысының хронологиялық-территориялық шеңбері. Диплом
жұмысын жазу барысында ХІV ғасырдан XV ғасырдың ортасына дейінгі Қазақ
хандығының құрылуының эникалық өзгерістер, XV ғасырдың басынан XV ғасырдың
аяғына дейінгі Дешті Қыпшақ, Моғолстан, Мәуреннахр және оларға көршілес
аймақтардағы саяси оқиғалар қамтылады. Әсіресе, XV ғасырдың 50-70 –ші
жылдарындағы оқиғалар назарға алынады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом жұмысында Әбілқайыр
хандығы, Моғолстан және Мәуереннахрдағы XV ғасырдың басынан Қазақ
хандығының құрылуына дейінгі саяси мәселелер, сонымен қатар этникалық
алғышарттар қарастырылады.
1 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫ ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ДЕШТІ-
ҚЫПШАҚ ЖӘНЕ ОҒАН КӨРШІЛЕС АУМАҚТАРДАҒЫ
ЭТНОСАЯСИ ҮРДІСТЕР
Дешті-Қыпшақ даласындағы саяси, этникалық, рухани процестер,
өзгерістер, дамулар Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары болды. Яғни
тек қана саяси мәселелер негізінде емес, сонымен қатар Керей мен Жәнібектің
өзбек ұлысынан бөлініп, Шу бойына көшіп келулерінің және ру-тайпа
басшыларының олардың соңынан еруінің этникалық үлкен себептері бар.
Монғолдар жаулап алғаннан кейінгі жергілікті этникалық дамуда болған
процесстерді ерекшелігіне қарай екі дәуірге бөліп қарастырылады, ХІІІ-ХІV
ғасырлар, яғни монғолдардың үстемдік еткен кезеңі; ХІV-XV ғасырлар
арасындағы, яғни монғол дәуірінен кейінгі кезеңдердегі этникалық өзгерістер
немесе монғолдардың қыпшақтану процессінің аяқталуы.
Дешті-Қыпшақ даласындағы этникалық өзгерістер ХІІІ ғасыр басындағы
Шыңғыс ханның жаулап алу нәтижесінде орын алды. Жаулап алу барысында жаңа
саяси жүйе бойынша билік басына келген әулетті қолдайтын Дешті-Қыпшақ
даласына қоныстанған жаңа тайпалар келді. ХІІІ ғасырда монғол шапқыншылығы
Дешті-Қыпшақтың саяси даму тарихын өзгертсе де, этникалық дамуды толық
өзгертпеді. Бұл дипломдық жұмысымның жазылуы барысында дәлелденіп жатар.
Жұмахан Арыновтың ортағасырлық түрік және парсы деректеріне көз
жүгірте отырып тұжырымдауынша, ХІІІ ғасырда Орта Азияға, Дешті Қыпшақ
жеріне Шыңғыс хан мен оның ұрпақтарының әскер құрамында Шығыс Алтай,
Тарбағатай, Шығыс Түркістаннан келген ру-тайпалар найман, керей, жалайыр,
меркіт, барлас, қоралас, қият сияқты түркі-монғол ру-тайпалары келіп
қосылды.
Тарих ғылымының докторы Б.Б. Кәрібаев ХІІІ-ХV ғасырларда монғол ру-
тайпалары келгеннен кейінгі этникалық процесстердің дамуына ықпалын
тигізген мынадай факторларды атап өтеді: 1. Монғол жаулаушылығынан
туындаған оқиғалардың жергілікті этникалық құрылымға тигізген кері әсері;
2. Монғол жаулаушылығы мен одан кейінгі қалыптасқан тарихи жағдайдың
жергілікті этникалық құрылымға тигізген әсері; 3. Монғолдық этникалық
элементтердің түркіленуі немесе қыпшақтануы; 4. Жергілікті этникалық
дәстүрдің монғолдық мемлекетті басқару жүйесінде үстемдікке жетуі[19. 27-
б.]Осы факторларды талдай отырып, оның хандықтың құрылуының этникалық
алғышарттарына қалай әсерін тигізгенін көреміз.
Сонымен қатар тарихшы, зерттеуші Б. Кәрібаев монғол жаулаушылығы
нәтижесінде пайда болған жергілікті этникалық құрамдағы өзгерістерді нақты
оқиғалардан көрсетеді: 1. монғол жаулауы қарсаңында, 1200-1218 жылдар
аралығында Қазақстанның әр аймағына Монғолия жерінен Шыңғыс ханның
әмірлігімен найман, керейт, меркіт, жалайыр тайпаларының жекелеген топтары
қоныс аударды[22]. Сонымен қатар жаулап алу барысында Отанымыздың
территориясына маңғыт, қият, барлас, қоңырат сияқты этникалық топтар келді.
Бұл аталған тайпалар қазақ этносының қалыптасуында белсенді роль атқарды.
2. қыпшақ тайпаларының бір бөлігі монғолдардың ығыстыруымен Солтүстік
қазақстан мен Батыс Сібірге көшуге мәжбүр болды[23]; 3. Шыңғыс хан Дешті-
Қыпшақты улкен ұлы Жошыға бере отырып, оған 4 мыңдық монғол әскерін
қалдырады; соған байланысты Дешті-Қыпшақ тұрғындары монғол әскерлерінің
қатарын толтырып, жасаған жорықтарына қосыла отырып, көбісі бағындырылған
аймақтарда қалып қойып отырды[19. 27-б].
Қарастырылып отырған кезеңдегі монғол жаулауының тигізген кері әсерін
мынадай оқиғалармен көрсетуге болады: а) жаулау кезінде жергілікті халықтың
тұрғылықты жерлерінен, мекендерінен айырылып, басқа жерлерге қоныс аударуы;
ә) жаулап алушылардың ең жақсы жайылымды және құнарлы жерлерді иемденіп,
жергілікті ру-тайпалардың басқа жерлерге орын ауыстыруға мәжбүрлеуі; б)
жаңа ұлыстардың құрылуы негізінде монғолдық басқару жүйенің этникалық
құрылымды өзгеріске ұшыратып, жергілікті этностарды араластырып жіберді[19.
28-б].
Бұл өзгерістерге қарамастан жаңа этникалық құрылымдардың негізінде
жергілікті этностар қайта жанданды.
ХІІІ-ХV ғасырлардағы этникалық өзгерістердегі назар аударарлық
ерекше фактор- монғол этникалық топтардың түркіленуі немесе қыпшақтануы.
Алғашқы монғол хандарының қыпшақ жерінде жүргізген билік жүйесі
туралы екі ағым қалыптасты. ХІІІ ғасырдың 50-шы жылдары бүкіл монғол
империясын билеген Мөңке қаған тұсында екінші ағым, яғни жергілікті
халықпен жақындасу, олармен қарым-қатынасты ретке келтіру орын алды. Бұл
дегеніміз - бағындырылған халықтың үстем топтарымен жақындасып, олардың
идеологиясы мен мәдени дәстүрлерін қабылдау[24].
ХІІІ-ХV ғасырлар аралығында хандық билік пен жергілікті этникалық
күштердің қоғамдық өмірдегі орны мен олардың қарым-қатынастары бірнеше даму
сатысынан өтті, оларды былайша бөлуге болды: 1) ХІІІ ғасыр басы-ХІІІ ғасыр
ІІ жартысы, бұл кезең хандық биліктің жеке билігі және жергілікті этникалық
топтардың билікке тартылмауымен анықталады; 2) ХІІІ ғасыр ІІ жартысы-ХV
ғасыр І жартысы, жергілікті этникалық күштердің билікке тарту; 3) ХІV ғасыр
ортасынан - ХV ғасыр басына дейінгі кезең, жергілікті этникалық күштердің
билікке белсенді араласуы ( Қият Мамай, Едіге, Әмір Темір, әмір Болатшы,
әмір Қамараддин іс-әрекеттері ); 4) ХV ғасыр басына бастап жеке хандық
биліктің жергілікті этникалық күштермен санаса бастауы[25].
ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында бұзылған шарушылықтардың қалпына келуі,
экономикалық байланыстардың реттелуі, сауда жолдарының тұрақты жұмыс істеуі
сияқты жаңалықтар этникалық өмірге де әсерін тигізбей қоймады. Бірте-бірте
монғолдар жергілікті этностың тілі мен әдет-ғұрыптарын қабылдай бастарды,
яғни қыпшақтық этникалық даму жолына түседі. Ең алдымен қарапайым монғолдық
компоненттер өзгеріске түсті. Жат елді адамдарқыпшақ тілін, әдет-ғұрпын,
дәстүрін, салтын қабылдайды. Яки әлеуметтік жүйеде төменнен жоғары қарай
жүрді. Қарапайым монғолдар Дешті-Қыпшақтың қарапайым тұрғындарына, нойандар
әмірлерге не бектерге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz