Киіз үйдің символикасы

Көшпелілер табиғат тылсымымен үйлесе тіл табысу арқылы экожүйеге бейімделіп, шыңдалған шаруашылық-мәдени типтерін қалыптастыру жағдайында әлемдік өркениеттің әйгілі туындысы – киіз үйді дүниеге әкелді. Киіз үй - өзіндік баға жетпес өнер туындысы бола тұра көшпелілер үшін өмір-салты мен әдет-ғұрпының, дүниетанымының, сан ғасырлық мәдениетінің жарқын айғағы. Осынау ғажайып өнер туындысымен қазақтардың бүкіл өмірі байланыстырылды, сондықтан ол күнделікті тұрмыс-тіршілікте ерекше орын иеленді. Өзінің қызметі жағынан көшпелі өмірге едәуір сай келген киіз үй көшуге аса қолайлы тұрақ-жай ретінде көшпелі өмір салтының барлық қажеттіліктеріне сай келеді: икемді, аз уақыт ішінде тез жиналынып, басқа жерге ауыстырылып, қайтадан тез тігіледі. Көшпелілердің кіші әлеміне айналған киіз үй олардың дәстүрлі тұрақты мекен орыны болды, өмірінің көп бөлігі осында өтетін. Ол қазақтардың тіршілікқамы доминантының бірі бола тұра, үй иесінің өнері мен ауқаттылығының да көрінісі болды/1/.
Еліміздегі киелі мәдениет ошағының бірі Қазақстанның Орталық мемлекеттік музейінде сақатаулы киіз үй, оның жекелеген бөлік-бөлшектері қазақ халқының материалдық мұрасының бірегейі ретінде дүниенің сұлулық заңдылықтарын игерген үйлесімді шағын әлемін білдіреді. Музей қорларында ағаштан жасалынған кереге, уық, шаңырақ, маңдайша, сықырлауық, бақан т.б. бөлік-бөлшектері, сол сияқты туырлық, үзік, түндік және киіз үйдің басқа да көптеген сәндік тоқыма бұйымдары мен әшекейлері сақтаулы тұр /2/. Мұндай халықтық қолөнер туындылары асқан шеберлікті бойына сіңірген қазақ халқының рухани талғам-танымы мен ой-өрісінің биікте тұрғандығын көрсетсе керек.
Қазақтың ұлттық мәдениетінің жәдігеріне айналған киіз үйдің мәдени-рухани, әрі ғылыми-философиялық мәнін ашып беретін символикалық мән-мағынасы ерекше назар аудартады. Мәселен, оны жинау және басқа жаққа ауыстырып, қайтадан құру “былықтың” келуі мен қайтадан “үйлесімділіктің” орнығуының белгісі болса керек. Әлем дүниесіне философиялық көзқарасты білдірген киіз үйдің символикасы өмір нормасына айналып, әрбір затты көп қырлы да, аса мағыналы етіп көрсетті. Кез-келген заттың міндетті қасиеті, философиялық белгілеуі, оның мағыналық мәні болды. Ойлаудың синкретизмі космос және адам, олардың өзара қатынасында айқын көрінді/3/.
Сөз етіп отырған объектінің символы оның жай ғана физикалық бейнелеуі емес, мән-мағыналы, сипаттаушы көрінісі де болып табылады. Символ заттың біз үшін оның елеулі маңыздылығын көрсететін белгі ретінде түсіндіріледі/4/. Осыған орай, қазақтардың дәстүрлі дүниетанымындағы киіз үйдің символикасы өмірді шынайы сипаттап, үй ішіндегі заттарды көрнекті түрде бейнелей отыра қазақтардың күнделікті тұрмыс-тіршілігінің дүниетанымдық тәжірибесін де айқындап берді.
Көшпелілер дүниетанымында киіз үйін құру барысында адам оны тек макрокосмос – “үлкен үйіне” ғана емес, сондай-ақ өзіне ұқсас етіп те бейнеледі. Мұны киіз үйдің бөліктерін және оның элементтерін белгілеу үшін адамның дене бітіміне байланысты қолданылатын көптеген сөз-тіркестер айғақтайды. Мысалы: керегенің басы, керегенің көзі, уықкөз, балашық, маңдайша, үйдің сүйегі, т.б. немесе әртүрлі ою-өрнек аттары: басқұр, басбау, аяқбау, иықбау, белдеу, т.б. Мұның бәрі адамның дене бітімі, үй және әлем дүниесінің біртұтас екенін көрсетеді/5/.

1. Н.Алимбай, М.С.Муканов, Х.Аргынбаев Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. – Алматы: Ғылым, 1998, 170-б.
2. ҚР ОММ КП 13242/1-112; КП 20735; КП 20736/1-118; КП 20737/1; КП 19015;
99
3. Тимошинов В.И. Культурология: Казахстан-Евразия-Восток-Запад: Учебное пособие.-Алматы., 2001, 103-б.
4. Фурсин И.И. Заметки о природе обрядовой символики. //Традиционные и новые обряды в быту народов СССР. М.; Наука, 1981, 60,63-б.
5. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – начало ХХ в.). – Алма-ата: Гылым, 1991, 153-б.
6. Философия және мәдениеттану: Оқу құралы. /Құраст: Ж.Алтаев., Т.Ғабитов., А.Қасабеков және т.б.-Алматы, Жеті жарғы, 1998, 219-б.
7. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований … 158-б.
8. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов (этнографические очерки). - Алматы: Қазақстан, 1998, 22-б.
9. Ақселеу Сейдімбек Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. – Алматы “Санат”, 1997, 339-б.
10. ҚР ОММ КП 11904; КП 20268; КП 815; КП 817; КП 848; КП 846; КП 844; КП 855; КПД 24;
11. Н.Алимбай Традиционная культура жизнеобеспечения казахов… 96-97-б.
12. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов…21-б.
13. Н.Алимбай Традиционная культура жизнеобеспечения казахов… 89-б.
14. Орынбеков М. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. Алматы: Ғылым, 1996, 100-б.
15. Ғалиев А.А. Традиционное мировозрение казахов.-Алматы: Фонд Евразии, 1997, 78-б.
16. Востров В.В., Захарова И.В. Казахское народное жилище. - Алма-Ата: Наука, 1989, 35-б.
17. Басилов В. К истории юрты //Культура кочевников на рубеже веков (ХІХ-ХХ, ХХ-ХХІ вв.): Проблемы генезиза и трансформации. Тезисы докладов международной конференции. Алматы 5-7 июня 1995 г. – Алматы, 1995, 104-б.
18. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов… 32,39-б.