Қазақ баспаларының қызметін нарықтық экономика және мемлекеттік реттеу мәселелері
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.ТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ БАСПАЛАР ... ... ... ... ... 9
ІІ ТАРАУ. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
КІТАП ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ БАСПАЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
СIЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
І.ТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ БАСПАЛАР ... ... ... ... ... 9
ІІ ТАРАУ. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
КІТАП ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ БАСПАЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
СIЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Еліміз 70-80-жылдары әлемдегі ең көп оқитын ел санатында болатын. Қазір ең аз оқитын елге айналдық. Мұның мықты ұшы әлі күнге кітап тарату ісінің жолға қойылмағандығында. Қазақстан баспагерлері мен полиграфистерінің қауымдастығы қағаз жүзінде бар шығар, бірақ іс жүзінде жоқ. Бір кездері Э.Баталова басқарған «Алматыкітап» басшылығы Қазақстан баспагерлері мен кітап таратушылар қауымдастығын құрмаққа ниеттенгенін білеміз. Бірақ баспагерлер әр тарапқа тартып, ортақ мәмілеге келе алмаған. Мұның зардабын енді баспагер де, автор да, оқырман да тартып отыр. Кітап тарату мәселесі жолға қойылмаса, тағы да 20 пайыз оқырманымыздан айырылып қалу қаупіндеміз. Ал бұл саланы зерттеп, кітап сату ісінін жолға қоюға талпынып отырған ешкім жоқ.
Кеңес өкіметі кезінде елімізде 1500 кітап дүкені (кітапхана емес) болыпты. Қазір аудан орталықтарынан бір кітап дүкенін таппайсыз. Кітап дүкені тұрмақ, газет сататын дүңгіршегі де жоқ аудан орталықтары бар. Ал негізінде, 10 мың тұрғынға бір кітап дүкені болу керек екен.
Қазіргі уақытта мемлекеттік тапсырыс бойынша баспалардан шығатын кітаптардың ең көп таралымы – 2000 дана екені белгілі. Ол кітаптар еліміздегі кітапханалар мен оқу орындарына тегін таратылып беріледі. Кітап дүкендеріне түспейді. Баспалар кейбір өтеді-ау дегендерін өздері үстінен қосып шығарып, сатқан болады. Бірақ ол да өздері жалдап отырған жердегі кітап сататын жалғыз бұрыштан ары ұзамайды. Ал баспагерлер бір-бірінің кітабына жанашырлықпен қарамайды. Қысқасы, баспалар кітап шығарумен айналысады, бірақ кітап таратумен айналыспайды.
Тоқсаныншы жылдардың басында социалистік жүйенің жойылуымен жаңа нарықтық экономикаға негізделген демократиялық қоғам құру мәселесі бірінші орында тұрды. Алайда нарыққа өту оңай бола қойған жоқ. Бұл кезеңде көптеген баспа шығынға ұшырап, жабылу қаупіне душар болды. Өйткені кешегі социалистік қоғам кезінде баспа ісі Коммунистік партияның қатаң бақылауында болып, қаржы жағынан түгелімен мемлекетке бағынды. Баспа басылымдарын шығару, тарату жұмыстарының бәрі де мемлекет тарапынан жүргізілді. Осындай тәуелділікке үйренген редакциялар демократиялық қоғамда өздерінің тұрақтылығын жоғалтып, жағдайларын нашарлатып алды.
Кез келген баспаның нарық экономикасына бейімделуінің бірден бір тетігі кітап тарату ісін дұрыс жолға қою болып табылады. Бұрын жоспарлы экономика жағдайында кітап нарығының инфрақұрылымы мемлекеттік көтерме кітап базалары – кітап саудасы мекемелері мен кітап дүкендерінен құралды. Сұраныс, ұсыныс, еркін бәсекелестік сияқты
нарыққа қатысты ұғымдар ол кезде мүлде болған жоқ.
Кеңес өкіметі кезінде елімізде 1500 кітап дүкені (кітапхана емес) болыпты. Қазір аудан орталықтарынан бір кітап дүкенін таппайсыз. Кітап дүкені тұрмақ, газет сататын дүңгіршегі де жоқ аудан орталықтары бар. Ал негізінде, 10 мың тұрғынға бір кітап дүкені болу керек екен.
Қазіргі уақытта мемлекеттік тапсырыс бойынша баспалардан шығатын кітаптардың ең көп таралымы – 2000 дана екені белгілі. Ол кітаптар еліміздегі кітапханалар мен оқу орындарына тегін таратылып беріледі. Кітап дүкендеріне түспейді. Баспалар кейбір өтеді-ау дегендерін өздері үстінен қосып шығарып, сатқан болады. Бірақ ол да өздері жалдап отырған жердегі кітап сататын жалғыз бұрыштан ары ұзамайды. Ал баспагерлер бір-бірінің кітабына жанашырлықпен қарамайды. Қысқасы, баспалар кітап шығарумен айналысады, бірақ кітап таратумен айналыспайды.
Тоқсаныншы жылдардың басында социалистік жүйенің жойылуымен жаңа нарықтық экономикаға негізделген демократиялық қоғам құру мәселесі бірінші орында тұрды. Алайда нарыққа өту оңай бола қойған жоқ. Бұл кезеңде көптеген баспа шығынға ұшырап, жабылу қаупіне душар болды. Өйткені кешегі социалистік қоғам кезінде баспа ісі Коммунистік партияның қатаң бақылауында болып, қаржы жағынан түгелімен мемлекетке бағынды. Баспа басылымдарын шығару, тарату жұмыстарының бәрі де мемлекет тарапынан жүргізілді. Осындай тәуелділікке үйренген редакциялар демократиялық қоғамда өздерінің тұрақтылығын жоғалтып, жағдайларын нашарлатып алды.
Кез келген баспаның нарық экономикасына бейімделуінің бірден бір тетігі кітап тарату ісін дұрыс жолға қою болып табылады. Бұрын жоспарлы экономика жағдайында кітап нарығының инфрақұрылымы мемлекеттік көтерме кітап базалары – кітап саудасы мекемелері мен кітап дүкендерінен құралды. Сұраныс, ұсыныс, еркін бәсекелестік сияқты
нарыққа қатысты ұғымдар ол кезде мүлде болған жоқ.
1. Мамажанов М. Еңбек еттім ел үшін. – Алматы; Қазақстан, 1999 жыл.
2. Маркус В.А. Организация и экономика издательского дела. – М.: Книга, 1983г.
3. Мамажанов М. Еңбек еттім ел үшін. – Алматы; Қазақстан, 1999 жыл.
4. Елеукенов Ш. Кітаптану негіздері. – Алматы: Санат, 1997 ж.
5. Әліпбай С. Үкімет қазақша сөйлейді, мәдениетке мән береді// «Егемен Қазақстан», 2007, 24-қазан
6. Маженкызы Р. Развитие книгоиздания идет семимильными шагами// Книголюб, 2006 г. №5
7. Сәрсенбаев О. Кітап тағдыры алаңдатады// «Егемен Қазақстан», 1994 ж. №18-19,
8. Журналистика Казахстана. Энциклопедия. –Алматы: Экономика, 2006 г. С-165.
9. Журналистика Казахстана. Энциклопедия. –Алматы: Экономика, 2006 г. С-165-166.
10. Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1983, 7-том.
11. Бодаубаев Б. Кітаптарымыздың көсегесі қашан көгереді // «Егемен Қазақстан», 1993 ж. қараша.
12. Нұржекеұлы Б. Үрей мен үміт тізгіні //Егемен Қазақстан, 1994 ж. желтоқсан.
13. Сәрсенбаев О. Кітап тағдыры алаңдатады// «Егемен Қазақстан», 1994 ж. №18-19, 13 мамыр.
14. Сыздықов М. Қазақстан Республикасы Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлігінің Баспа ісін ұйымдастыру мен кітап тарату бас басқармасының бастығы. Көңіл көкжиегін кеңейтетін кітап рухани ғана емес, ұлттық та байлығымыз// «Егемен Қазақстан», 1994 ж. 17 мамыр.
15. Есалиева А. Кітап қолымызға тигенше// «Егемен Қазақстан, 1966 ж. 29-маусым.
16. Оқитын елге кітап жеткізбеу обал. «Қазақкітап» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің төрайымы Ерік-Раиса Есенбаевамен сұхбат// Түркістан, 1966ж. 2-маусым.
17. Қазаққа кітап керек пе? «Қазкітап» мемлекеттік концерннің президенті Жанат Сейдумановпен сұхбат// Халық кеңесі, 1995 ж. қараша.
18. Ерімбет М. Жекеменшік баспа керек пе?// Қазақ әдебиеті, 1997 ж. 27- қараша.
19. «Кімбіз деп мақтанамыз?» «Атамұра» корпорациясының перзиденті Мұхтар Құл-Мұхаммедпен сұхбат// Ақиқат, 1998 ж. №10.
20. Елеукенов Ш., Шалғынбаева Ж. Қазақ кітабының тарихы. – Алматы: Санат. 1999.
21. Шаханов М. Тіл және діл, 1.Ресейлік рухсыз кітаптар басқыншылығы, Депутаттық мәлімдемелер. ҚР Парламенті Мәжілісінің үйі. 25 сәуір, 2007 ж. Астана// Жалын, 2007, №5.
22. Әбілқызы К. Ауыл кітапханалары көмек күтеді// Айқын, 2005 ж. 15-тамыз.
23. Шкловский В. Өткен күн, бүгінгі кез және таяу келешек. Көрме. – М.: 1981.
24. Гордон Г. Книжный бизнес. – М.: Госконсуль, 1999 г.
25. Иконников А.// Континент, 2003 ж. №9 (96), 7-20 мая
26. Тоқабаев Қ. Мемлекеттік тапсырыспен шығатын екі мың дана кітап қазақ халқының рухани сұранысын қанағаттандыра ала ма?// ҚазАқпарат, 2006 ж. 17 наурыз.
27. Досанов С. Я не продавец, я писатель! Беседовала Арина Пирогова// Литер, 2005 г. 3 марта.
28. Калаус Л., Переростов И. ІІІ Международная книжная ярмарка «По Великому Шелковому пути»// Книголюб, 2005 г. 3 июнь.
29. Разумов Я. Интеллектуалды гастрономия// «Вечерний Кубистан», 2006, 28 апреля, http:www.kubhost.com
30. «Книжный Эльдорадо» планирует развивать свою сеть по всему Казахстану. Интервью с начальником ассортиментного отдела компании «Аттау-Астана» (г.Астана, Казахстан) Заурой Айткуловной Джанузаковой и начальником оптового отдела компании «Аттау Астана» Жанарой Ерсаиновной Ережеп// http:www.knorus. ru 2006 год, ноябрь, №11
31. Семыкина Ю.// Континент, №8 (193) 2007 г. 25 апреля – 8 мая
32. Акжигитова К.М., Буктугутова З.С., Дарибаева Г.Г., Шагиева Б.Ж. Трансформация чтения: от книги и компьютеру (размышления о проблемах чтения в современном обществе// http://idea.pushkilibrary.kz
33. Ильин О. Современная литература Казахстана: имена и тенденции// Эксперт Казахстана, 2004 г. 22 ноября.
34. Личман Е. Прописные истины книжного бизнеса//Эксперт Казахстана, №32(88), 2006 г. сентябрь.
35. http://izdatel.kz сайты, 12 наурыз, 2008ж.
2. Маркус В.А. Организация и экономика издательского дела. – М.: Книга, 1983г.
3. Мамажанов М. Еңбек еттім ел үшін. – Алматы; Қазақстан, 1999 жыл.
4. Елеукенов Ш. Кітаптану негіздері. – Алматы: Санат, 1997 ж.
5. Әліпбай С. Үкімет қазақша сөйлейді, мәдениетке мән береді// «Егемен Қазақстан», 2007, 24-қазан
6. Маженкызы Р. Развитие книгоиздания идет семимильными шагами// Книголюб, 2006 г. №5
7. Сәрсенбаев О. Кітап тағдыры алаңдатады// «Егемен Қазақстан», 1994 ж. №18-19,
8. Журналистика Казахстана. Энциклопедия. –Алматы: Экономика, 2006 г. С-165.
9. Журналистика Казахстана. Энциклопедия. –Алматы: Экономика, 2006 г. С-165-166.
10. Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1983, 7-том.
11. Бодаубаев Б. Кітаптарымыздың көсегесі қашан көгереді // «Егемен Қазақстан», 1993 ж. қараша.
12. Нұржекеұлы Б. Үрей мен үміт тізгіні //Егемен Қазақстан, 1994 ж. желтоқсан.
13. Сәрсенбаев О. Кітап тағдыры алаңдатады// «Егемен Қазақстан», 1994 ж. №18-19, 13 мамыр.
14. Сыздықов М. Қазақстан Республикасы Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлігінің Баспа ісін ұйымдастыру мен кітап тарату бас басқармасының бастығы. Көңіл көкжиегін кеңейтетін кітап рухани ғана емес, ұлттық та байлығымыз// «Егемен Қазақстан», 1994 ж. 17 мамыр.
15. Есалиева А. Кітап қолымызға тигенше// «Егемен Қазақстан, 1966 ж. 29-маусым.
16. Оқитын елге кітап жеткізбеу обал. «Қазақкітап» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің төрайымы Ерік-Раиса Есенбаевамен сұхбат// Түркістан, 1966ж. 2-маусым.
17. Қазаққа кітап керек пе? «Қазкітап» мемлекеттік концерннің президенті Жанат Сейдумановпен сұхбат// Халық кеңесі, 1995 ж. қараша.
18. Ерімбет М. Жекеменшік баспа керек пе?// Қазақ әдебиеті, 1997 ж. 27- қараша.
19. «Кімбіз деп мақтанамыз?» «Атамұра» корпорациясының перзиденті Мұхтар Құл-Мұхаммедпен сұхбат// Ақиқат, 1998 ж. №10.
20. Елеукенов Ш., Шалғынбаева Ж. Қазақ кітабының тарихы. – Алматы: Санат. 1999.
21. Шаханов М. Тіл және діл, 1.Ресейлік рухсыз кітаптар басқыншылығы, Депутаттық мәлімдемелер. ҚР Парламенті Мәжілісінің үйі. 25 сәуір, 2007 ж. Астана// Жалын, 2007, №5.
22. Әбілқызы К. Ауыл кітапханалары көмек күтеді// Айқын, 2005 ж. 15-тамыз.
23. Шкловский В. Өткен күн, бүгінгі кез және таяу келешек. Көрме. – М.: 1981.
24. Гордон Г. Книжный бизнес. – М.: Госконсуль, 1999 г.
25. Иконников А.// Континент, 2003 ж. №9 (96), 7-20 мая
26. Тоқабаев Қ. Мемлекеттік тапсырыспен шығатын екі мың дана кітап қазақ халқының рухани сұранысын қанағаттандыра ала ма?// ҚазАқпарат, 2006 ж. 17 наурыз.
27. Досанов С. Я не продавец, я писатель! Беседовала Арина Пирогова// Литер, 2005 г. 3 марта.
28. Калаус Л., Переростов И. ІІІ Международная книжная ярмарка «По Великому Шелковому пути»// Книголюб, 2005 г. 3 июнь.
29. Разумов Я. Интеллектуалды гастрономия// «Вечерний Кубистан», 2006, 28 апреля, http:www.kubhost.com
30. «Книжный Эльдорадо» планирует развивать свою сеть по всему Казахстану. Интервью с начальником ассортиментного отдела компании «Аттау-Астана» (г.Астана, Казахстан) Заурой Айткуловной Джанузаковой и начальником оптового отдела компании «Аттау Астана» Жанарой Ерсаиновной Ережеп// http:www.knorus. ru 2006 год, ноябрь, №11
31. Семыкина Ю.// Континент, №8 (193) 2007 г. 25 апреля – 8 мая
32. Акжигитова К.М., Буктугутова З.С., Дарибаева Г.Г., Шагиева Б.Ж. Трансформация чтения: от книги и компьютеру (размышления о проблемах чтения в современном обществе// http://idea.pushkilibrary.kz
33. Ильин О. Современная литература Казахстана: имена и тенденции// Эксперт Казахстана, 2004 г. 22 ноября.
34. Личман Е. Прописные истины книжного бизнеса//Эксперт Казахстана, №32(88), 2006 г. сентябрь.
35. http://izdatel.kz сайты, 12 наурыз, 2008ж.
МАЗМҰНы
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-ТАРАУ. НарЫқтық экономикадағы баспалар ... ... ... ... ... 9
ІІ ТАРАУ. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
КІТАП ПРОБЛЕМАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ БАСПАЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .36
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 56
Сiлтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Еліміз 70-80-жылдары әлемдегі ең көп оқитын ел санатында болатын.
Қазір ең аз оқитын елге айналдық. Мұның мықты ұшы әлі күнге кітап тарату
ісінің жолға қойылмағандығында. Қазақстан баспагерлері мен
полиграфистерінің қауымдастығы қағаз жүзінде бар шығар, бірақ іс жүзінде
жоқ. Бір кездері Э.Баталова басқарған Алматыкітап басшылығы Қазақстан
баспагерлері мен кітап таратушылар қауымдастығын құрмаққа ниеттенгенін
білеміз. Бірақ баспагерлер әр тарапқа тартып, ортақ мәмілеге келе алмаған.
Мұның зардабын енді баспагер де, автор да, оқырман да тартып отыр. Кітап
тарату мәселесі жолға қойылмаса, тағы да 20 пайыз оқырманымыздан айырылып
қалу қаупіндеміз. Ал бұл саланы зерттеп, кітап сату ісінін жолға қоюға
талпынып отырған ешкім жоқ.
Кеңес өкіметі кезінде елімізде 1500 кітап дүкені (кітапхана емес)
болыпты. Қазір аудан орталықтарынан бір кітап дүкенін таппайсыз. Кітап
дүкені тұрмақ, газет сататын дүңгіршегі де жоқ аудан орталықтары бар. Ал
негізінде, 10 мың тұрғынға бір кітап дүкені болу керек екен.
Қазіргі уақытта мемлекеттік тапсырыс бойынша баспалардан шығатын
кітаптардың ең көп таралымы – 2000 дана екені белгілі. Ол кітаптар
еліміздегі кітапханалар мен оқу орындарына тегін таратылып беріледі. Кітап
дүкендеріне түспейді. Баспалар кейбір өтеді-ау дегендерін өздері үстінен
қосып шығарып, сатқан болады. Бірақ ол да өздері жалдап отырған жердегі
кітап сататын жалғыз бұрыштан ары ұзамайды. Ал баспагерлер бір-бірінің
кітабына жанашырлықпен қарамайды. Қысқасы, баспалар кітап шығарумен
айналысады, бірақ кітап таратумен айналыспайды.
Тоқсаныншы жылдардың басында социалистік жүйенің жойылуымен жаңа
нарықтық экономикаға негізделген демократиялық қоғам құру мәселесі бірінші
орында тұрды. Алайда нарыққа өту оңай бола қойған жоқ. Бұл кезеңде көптеген
баспа шығынға ұшырап, жабылу қаупіне душар болды. Өйткені кешегі
социалистік қоғам кезінде баспа ісі Коммунистік партияның қатаң бақылауында
болып, қаржы жағынан түгелімен мемлекетке бағынды. Баспа басылымдарын
шығару, тарату жұмыстарының бәрі де мемлекет тарапынан жүргізілді. Осындай
тәуелділікке үйренген редакциялар демократиялық қоғамда өздерінің
тұрақтылығын жоғалтып, жағдайларын нашарлатып алды.
Кез келген баспаның нарық экономикасына бейімделуінің бірден бір
тетігі кітап тарату ісін дұрыс жолға қою болып табылады. Бұрын жоспарлы
экономика жағдайында кітап нарығының инфрақұрылымы мемлекеттік көтерме
кітап базалары – кітап саудасы мекемелері мен кітап дүкендерінен құралды.
Сұраныс, ұсыныс, еркін бәсекелестік сияқты
нарыққа қатысты ұғымдар ол кезде мүлде болған жоқ. Кітап саудасы
мемлекет монополиясында болғандықтан, бәсекелестік пен тұтынушы сұранысын
қанағаттандыру мәселелері туған жоқ, баспалар тақырыптық жоспарлары бойынша
тапсырыстар қабылдап, басылымды шығару және таратуды ұзақ уақытқа
жоспарлауды жүргізді. Кітапқа тұрақты баға мен кітап тауарларын тасымалдау
мен жеткізуге тұрақты тарифтер орнатылды. Кітапты таратудың жазылу формасын
көп қолданып, аннотация бойынша жұмыс істеу байқалды. Ал нарықтық экономика
жағдайында еркін бәсекелестік, тұтынушылармен қарым-қатынасты
оперативтілік, кітап нарығының тауарларының көбеюі, төлемдердің
тұрақсыздығы, пошталық және транспорттық тарифтер жүйесінің әр түрлілігі
мен тәртіпсіздігі байқалып, тақырыптық жоспарлар мен тапсырысты жүйелі
жинау, кітап саудасы саясатын ұзақ уақытқа жоспарлау, жазылу сияқты
критерийлер мүлде жойылды [1].
Қазақстандағы кітап ісінің нарық экономикасына бейімделе бастағанына
да жиырма жылдың жүзі болыпты. Кеңес дәуіріндегі Қазақкітап мемлекеттік
сауда мекемесінің қызметі бүкіл республика көлемін қамтыса, қазіргі ұсақ
серіктестіктердің шамасы оған жете бермейді. Кітап бизнесінің жандануына
әкелетін ең басты тетік кітап тарату мәселесін қолға енді ала бастаған
көптеген баспалар мен фирмалар бұл істі заман ағымына сай жаңғырту үстінде.
Бірақ, бар мүмкіндікті сарқа пайдаланып жатыр дей алмаймыз. Бүгінгімізді
саралап, ертеңімізді ойымызда таразылайтын журналистиканың бұл саласының
қазіргі кездегі жағдайы қуантарлықтай емес.
Қазіргі кезде мамандар Қазақстандағы жалпы кітап саудасының бір жылдық
көлемін 125 миллион долларға бағалап отыр. Алайда отандық өнімге оның тек 7-
10 пайызы ғана тиеді екен. Ресей бұқаралық ақпарат құралдары қазіргі кезде
өз елдеріндегі баспа үйлерінің саны 100-ден асқанын хабарласа, Қазақстан
Республикасының Ұлттық мемлекеттік кітап палатасына әр басылып шығарылған
өнімін жіберіп отыратын баспалардың саны 2001 жылдың өзінде 150 шақты
болатын. Бірақ соған қарамастан, оқырмандарымыз көріп отырғандай,
қазақстандық кітап дүкендерін Ресейде басылған түрлі жанрлардағы әдебиеттер
жаулап алып, отындық басылымдарымыз мүлде байқалмай қалады. Оның себебі
неде? Республикамызда тіркелеген жүз елуден астам баспаның көпшілігі жылына
1-2 кітап басып шығарады. Ал, Ресейдің озық баспаларының бірі АСТ айына
600-ге тарта атаулы кітаптың нарыққа өтуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар
таралымның көлемінде де үлкен айырмашылық бар. Ресей авторының жаңа
детективті романының таралымы жарты миллионға дейін жетсе, қазақстандық
кітаптар үшін ең көбі – он мың. Оның өзінде отандық баспалар тек кейбір
категориядағы кітаптарды осындай таралыммен шығаратын болса, көбінесе тек
1000-2000 дана көлемінде кітап басып, таратады.
Соңғы 10 жыл ішінде қазақстандық кітап өнімінің жалпы таралымы 2,5 есе
төмендеп кетсе де, ассортименті жағынан керісінше өсе бастағаны байқалады.
Бүгінгі таңда Қандай кітаптар шығару тиімді? деген сауал өте өзекті болып
табылады. Оған дұрыс жауап беру үшін кітапты шығармас бұрын, оның таралымы
мен тарату мүмкіндіктерін айқындау маңызды, ал ол үшін тұтынушылар нарығына
зерттеу жүргізіп, олардың сұранысын білген дұрыс [2].
Қазақстандық баспалар экономикалық өнімдерін өткізудің тиімді дейтін
екі жолын қарастырған. Біріншісі – мемлекеттік тапсырыс, екіншісі –
баспалардың өз қаржысына кітап шығарып, басылымның сұраныс туғызатынына
және де табыс әкелетініне үміттену. Мемлекеттік тапсырыс бойынша Атамұра,
Жазушы, Мектеп, Жеті Жарғы, Рауан, Алматы-кітап және басқа да
баспа компаниялары оқулықтар мен әлеуметтік әдебиет шығаруға қаржы бөлетін
Білім және ғылым, Мәдениет, министрліктерінің мемлекеттік тапсырыстарын
орындау арқылы, сондай-ақ жарияланған тендерді жеңіп алу арқылы тұрақты
табысқа ие болуға мүмкіндік алуда.
Қазіргі кезде таралымы 1000-ға жуық бір кітапты жарыққа шығару үшін ең
кем дегенде 200 мың теңге қаражат қажет. Ондай қаржыны табу оңай емес.
Көрші Ресейде, мысалға алатын болсақ, мемлекет әлеуметтік қажеті бар
кітаптардан басқа танымал авторлардың кітаптарын басуға қаржы бөліп тұрады
екен. Александра Маринина, Дария Донцова т.б. кітаптарын осы жолмен басылып
шығуы – тәжірибелік маңызы бар үрдіс.
Тәуелсіз нарық экономикасы қалай дегенмен де, тәуекелділікті қажет
етеді. Мұнда ең бастысы халықтың сұранысын білу өте маңызды. Көбінесе
Ресейден келетін кітаптар көп болғандықтан, қазіргі кезде Ресейде
шығарылмайтын, қазақстандықтарға қажетті әдебиет басып шығару дұрыс.
Балалар әдебиеті – бүгінде нарықтың ең жақсы дамып отырған сегменті,
бұл негізінен оған салықтың азаюымен түсіндіріледі. Қазақстанда балалар
әдебиетін шығаруға барлық жағдай – сұраныс, жеңілдіктер, талантты
суретшілер, авторлар болса да, полиграфиялық мәселелер әлі шешілмеген.
Көптеген типографиялардың қатты мұқабадағы кітаптардан гөрі жұмсақ
мұқабадағы кітаптарды шығаруға мүмкіндіктері көбірек болады. Балалар
әдебиетіне маманданған Аруна және Алматы кітап сияқты баспалар қатты
мұқабадағы кітаптарды Түркия мен Словакияда басуды қалайды екен.
1996-1997 жылға дейін 98-99 пайыз Ресейден әкелінген арнайы іскерлік
әдебиет бүгінде Қазақстанда да шығарылғанымен, олардың саны аз. Мысалы,
Экономик'С дүкенінің сөрелерінің 30 пайызын ғана қазақстандық кітаптар
құраса, қалғанының бәрін де орыс баспалары толтырып отыр. Бұл біздің әлі де
ресейлік баспаларға мұқтаж екенімізді көрсетсе керек.
Ресейде адамдар көбіне тек отандық авторларды, әсіресе детектив
жанрында жазылған кітаптарды оқуға құмар. Детективтер бүгінде дүкендерде ең
көп және бірден сатылып кететін тауардың біріне айналды. Ал біздің
баспагерлер бұл істі неліктен қолға алмайды екен? Баспалардың экономикалық
мәселелерін шешетін тұстары да оқырман іздеп жүріп оқитын кітаптарының
сөрелерге шықпауынан да болып тұрған сияқты. Баспагерлермен әңгімелескен
жағдайда олардың көпшілігі авторлардың жоқтығына жүгінеді. Егер тапсырыс
берсе, деген екі ұшты ой көңілде қалады. Басқалары қазақстандық материалдың
негізінде құрылған шытырман оқиғалардың қаһармандары реалды адамдармен
ассоциация туғызады деген ойлар айтып жүр. Ал нақтысында баспалар осындай
кітаптарды шығаруға дұрыс жол таба алмаған секілді көрінеді. Детективтермен
қатар қазіргі уақытта сұранысы көп кітаптардың ішінен әйелдерге арналған
романдар мен үй шаруасымен айналысатын әйелдерге арналған арнайы кітаптарды
атауға болады. Ең қызықтысы, Алматыкітап ЖШС-нің коммерциялық директоры
Альмира Сужикованың айтуы бойынша [3], үшінші орынды классикалық шығармалар
алып тұр екен.
Қазір Алматы ірі кітап дүкендерінің бірі Академкітап сөрелерінде
қазақстандық отыздан астам автордың шығармалары тізіліп тұр. Бірақ бұл
кітаптардың көпшілігі сұранысқа ие болмай отыр. Бүгінгі күні Мұхтар Әуезов,
Олжас Сүлейменов, Мұхтар Шахановтың кітаптарын сатып алушылар аз. Әлем
классиктерінің кітаптарына қызығатын тұтынушыны да табу қиын. Адамдарды
көбіне заң әдебиеттері, қала картасы, балалар әдебиеті қызықтырады. Сондай-
ақ, техникалық және оқу әдебиетін сұрап келетіндер көп. Осы басылымдар
бағасының қымбаттылығына қарамай, үлкен таралыммен бірден сатылып кететін
кітаптардың қатарына жатады.
Жалпы, бүгінде кітаптардың көп жағдайда өтпей қалуының негізгі
себептерінің бірі – олардың бағасы. Ресейлік кітаптардың көбі Қазақстанға
жеткенше 20 пайызға дейін қымбаттайды. Отандық баспаларымыз шығаратын
кітаптардың бағасы да арзан емес. Көптеген баспалар кітапты өтпей қалар
деп, үлкен таралыммен шығаруға қорқады. Ал аз таралыммен басылып шығатын
кітаптың өзіндік құны жоғары болатыны анық. Оған тағы тарату шығынын
қосыңыз. Қазақ баспаларының көбінде тарату мәселесі әлі дұрыс шешілмеген
салалардың бірі болып табылады. Мемлекеттік тапсырыс, әлде жеке адамның
тапсырысы бойынша басылған кітаптарды таратуға мұршасы болмайтын баспалар
баршылық. Кітапты дайындап, шығарғаннан кейін олардың өткізілуі біздің
шаруамыз емес дейтін баспалар да бар. Бұл негізінен әлі сол кеңестік
дәуірдің ықпалынан айрыла алмай жүрген баспаларда көп кездеседі. Негізінен
келгенде мұндай себеп-салдарлардың барлығы нарық заманында баспа
экономикасын қарқынды жандандыруға кері әсерін тигізуде.
Салыстырмалы алып отырған көршілес Ресейге көз салатын болсақ,
кітаптарды тарату ісін негізінен баспалар жүзеге асырып отыр. Өздері
таратумен айналыспайтын баспалар ірі кітап сату кәсіпорындармен шарттық
байланысқа тұрып алған. Ал Қазақстанда ше? Баспа индустриясының баяу дамуы
себебінен барлық қаражат тек кітап сататын компаниялардың (көтерме сатумен
айналысатын, жүйелік, ірі дүкендер, кітап дүңгіршектері) еншісіне тиіп
отыр.
Мамандар Алматыдағы кітап нарығының бір жылдық көлемі 45-50 миллион
долларға бағалайды. Бұл бүкіл қазақстандық нарықтың 40 пайызын құрайды.
Жоғарыда аталған компаниялардың көпшілігі Астана мен басқа қалаларда да,
облыстарда дүкендер ашуда. Мысалы, Экономик'С-тің Астанада 2 дүкені,
Ақтөбеде, Шымкент, Тараз қалаларында дүкендері бар; Алматыкітап-тың
Астанада филиалы бар; Юрист баспасының өнімдері Астанадан басқа
Қазақстанның 17 қаласындағы дүкендерге тарайды.
Алайда, Қазақстан қалаларының көпшілігіне ресейлік кітаптар Алматы
арқылы емес, басқа жеткізу арналары арқылы келеді. Қостанайға кітаптар
Челябинск пен Свердловск қалаларынан, Атырауға, Астраханьнан, Петропавлға
Омбыдан, ал Павлодар, Семей, Көкшетау, Өскеменге және Қарағандыға жартылай
Новосибирск қаласынан жеткізілсе, Астанада Екатеринбургтен әкелінген
кітаптар сатылады екен.
Қалай болғанымен де, қазіргі баспалардың экономикалық проблемаларын,
Отандық баспаларымыздың шығаратын басылымдар халық сұранысын толық атқара
алмауынан деп санаймын. Өскелең ұрпақ орыс тілінде емес аударма арқылы өз
тілінде оқитын классикалық әдебиеттердің жоқтығынан, жас отау иелеріне
пайдалы кеңес кітаптарының ана тілінде жоқтығы т.б. да әдебиеттердің дүкен
сөрелерінен көрінбеулері және баспалардың қалалық жерден әрі баспаулары
экономикалық проблемаларға әкеп тірейді. Полиграфиялық жағынан, бағасы мен
мазмұны жағынан ресейлік кітаптардан кем қалмайтын кітаптарымыздың сан
жағынан 2000 дана болып шығуы баспалардың нарықты қанағаттыра алмауы
қынжылтады, әрине.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстандағы соңғы 4-5 жылда орын алған баспа
ісіндегі кәсіпкерліктің негізі нысандарын ашып көрсетуге тырыстым. Соңғы
кездері орын алып бара жатқан кітапты тауар ретінде қарастырып келе жатқан
кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшін тұстарына тоқталдым. Сондай-ақ,
кітап тарату ісінің жалпы әдістері мен технологиясы турасында басы бүтін
ғылыми зерттеу жұмысының жоқтығына көз жеткізе отырып, осы олқылықтың орнын
толтыру мақсатында, ізденістер жүргізіп, ғылыми айналымға енгізуге
тырыстым.
Баспа ісіндегі соңғы жылдардағы өзгерістер, жеке кәсіпке айналу,
кітап ісін дамытуға негізгі объектілер жұмыстың негізгі арқауы. Қазіргі
еліміздегі баспалардың даму ерекшеліктері төмендегідей бөлімдерге қарай
талданды:
• күн санап дамып келе жатқан баспа ісі кәсіпкерлігінің маңыздылығы
мен ерекшеліктері;
• кітап сату ісіндегі негізгі қағидалар мен әдістерді саралап
көрсету;
• бүгінде көрініс тауып жатқан жаңа әдістер мен тәсілдерге талдау
жасау.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Баспа ісіндегі кәсіпкерліктің
негізгі тәсілдері мен әдістерін қарастыруды мақсат еттім. Себебі, қарапайым
халықтың дүйім дүние төріндегі орын алып жатқан өзгерістерді танып-білуінің
басты көзі кітап екені белгілі. Сондықтан баспа ісіндегі кәсіпкерліктің
негізгі бизнес-жоспарын талдап көрсету. Осы мақсатта:
• кітап саудасындағы маркетинг жүйесін айқындап көрсету;
• жеке кәсіптік сипатқа айналған баспалардың бүгінгі бейнесі мен негізгі
жұмысы;
• баспадан шығарылатын өнімнің тарылымы мен қалың оқырманға жеткізілуін
қадағалау ісін талдау;
• өзге де мүмкін тың тәсілдерді анықтау көзделді.
Зерттеудің тәсілдік негіздері. Бітіру жұмысында теориялық талдау,
салыстырмалы – сараптамалық баға беру мен ғылыми тұрғыда тұжырымдап дәледеу
әдістері қолданылады. Кітап сату ісіндегі жаңа әдістерінің бұрынғы
зерттеулер мен ақпаратты беру тәсілдерінің ертеден белгілі теориялық-
танымдық тұжырымдамаларға сәйкестігі салыстырмалы түрде анықталды.
Зерттеудің нысаны. Басты деректемелік негіз ретінде ҚР ҰҒА-ның
кітапханасы мен бүкіл әлемдік ғаламтор сайттарындағы деректерге сілтеме
жасадық. Сондай-ақ, қазақстандық баспалар жайында жазылған баспасөздер мен
ғылыми туындылар да негізгі құрал ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі 3 тараудан,
қорытынды, сілтемелер және пайдаланған әдебиеттер тізімнен тұрады.
І –ТАРАУ. НарЫқтық экономикадағы баспалар
Тәуелсіздік алып ел экономикасы нарыққа бет түзегелі барлық салада
елеулі өзгерістердің жүзеге асқаны белгілі. Бұл өзгерістер баспа ісін де
айналып өтпесі анық еді. Біріншіден, ХХ ғасырдың басында баспа ісінің жаңа
жүйесі қалыптасып, дамыды. Ол алпыс жылдан астам уақыт бойы қызмет еткен
жүйеден мүлдем бөлек еді. Екіншіден, жаңа баспа ісі жүйесінің қалыптасуы
мен құрылымына түрлі маңызды факторлар әсер етті. Олардың ішінде айқын
бөліп айтатынымыз, әлеуметтік-саяси (демократиялық ел болуы, экономикалық,
нарыққа көшуі), ғылыми-техникалық, халықаралық және өзге де өзгерістер.
Үшіншіден, бұл өзгерістер кейбір қалыптасқан кітап ісі тұжырымдамаларын
қайта қарауды қажет етеді. Жаңа байланыс құралдарының тарапынан
бәсекелестікке төтеп беретін баспа дамуының болашағын қарастыруды талап
етеді.
Дербес мемлекет болдық. Дербес елдің дербес мәдениеті жасалуы керек.
Ал мәдениет дегеніміз – кітап. Ендеше халық сусап отырған жақсы кітаптарды
көбірек шығару – міндетіміз [4].
Әйтсе де жаңа ғана тәуелсіздігін алған мемлекеттегі қыруар қиындықтар
баспа ісін де тұралатқаны белгілі. Бұған қоғамдағы өзгерістерді қосыңыз.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін нарықтық жағдайларға көшуге байланысты
кітап басу ісінде көптеген мәселелер қылаң берді.
Баспа ісі және баспа ұғымдарына берілген отандық энциклопедиялардағы
анықтамаларға тоқталып өтсек, баспа ісі – кітап, журнал, газет бейнелеу
материалдары, өзге де баспа өнімдерін дайындаумен, шығарумен және таратумен
байланысты мәдениет пен өндірістің бір саласы [5]. Баспа – кітап, кітапша,
газет-журнал секілді түрлі басылымдарды дайындауды және шығаруды жүзеге
асыратын заңды рәсімделген шаруашылық - жеке есептік мекеме (ұйым) [6].
Мәселе - өз шешімін керек ететін іс, міндет [7]. Ал С.И. Ожеговтың
сөздігіне сүйенсек, Проблема – сложный вопрос, задача, требующее
разрешения, исследования деген анықтамаларға кезігеміз. Ал отандық баспа
ісінде шешімін қажетсінетін, зерттеуге мұқтаж күрделі міндеттер жетерлік
екені даусыз.
Жоғарыда аталған анықтамаларға сүйене отырып, тәуелсіз Қазақстандағы
баспа ісін осы саланың ең маңызды бөлшегі кітап дайындау, шығару және
таратудағы туындаған мәселелер тұрғысынан қарастыруды жөн көрдім.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында еліміздегі баспалардың құрылымы
да өзгеріске ұшырады, жеке меншік баспалар пайда болды. Алғаш қарлығаш
Атамұра баспасы дүниеге келді. Тәуелсіздіктің бастапқы жылдары отандық
баспаларға оңай тиген жоқ. Қағаз жетіспеді. Полиграфиялық сапасы төмен
өнімдер жарық көрді. Жылдар бойы қалыптасқан кітап тарату жүйесі қирады.
Сала мамандары көптеген қиыншылықтарға тап болды.
1992 жылдың баспа ісіндегі хал-ахуалы жайында: Қоғамымызды қайта
құру, нарықтық экономикаға көшу жолындағы толып жатқан қиындықтардың шын
мәніндегі ауыртпалықтары қандай болатынын жан-жүрегімізбен сезініп, сол
қиындықтарды жеңу жолында жан аямай, талмай еңбек еткен ауыр жыл...
Әсіресе, өткен жылдың басында баспалардың да, кітап саудасы
қызметкерлерінің де тұйықтан шығар жол таппай қатты абыржып, қиналған күні
бүгінгідей есімізде. Жаңа жылдың алғашқы күндерінен-ақ шикізатпен
полиграфиялық қызмет көрсетудің шұғыл қымбаттауы, қосылған құнға салынатын
28 проценттік және саудадағы үстеме бағаға салынатын 21,88 проценттік салық
та кітаптардың сату бағасын аспанға бірақ шығарған еді, - деп еске алады
баспа ісінің қызметкерлері [8].
Кітап басу мен тарату саласындағы жағдайдың күрт шиеленісуі
республикамызда, әсіресе ана тілімізде кітап шығару ісінің болашағын тым
бұлыңғырландырып жіберді. Баспалардың шығынға белшесінен бату, тіпті
жабылып қалу қаупі туды. Шығатын кітаптар саны күрт кеміп, бірлі-жарым
шыққандардың бағасы аса қымбат болғандықтан дүкен сөрелерінде өтпей жатып
қалатыны айқын еді.
Сөйтіп, нарықтық қатынасқа көшу кезінде мемлекеттік әкімшілік
органдары мен басқармалардың бұқаралық ақпарат құралдарын және мемлекеттік
кітап шығару жүйесін қорғаудың шұғыл шаралары жөніндегі Президентіміздің
жарлығы (15.04.1992) мен сол жарлықты жүзеге асыруға арналған Республика
Министрлер Кабинетінің №566 қаулысы (26.06.1992) дүниеге келді [9].
Осы айтылған жарлық пен қаулыда мектепке және жоғары оқу орындарына
арналған оқулықтарды, қазақ тілін дамытуға және оның қолданылу аясын
кеңейтуге қызмет ететін алуан түрлі оқу құралдарын, сөздіктер мен
тілашарларды, балаларға арналған, ғылыми анықтамалық- энциклопедиялық
кітаптарды шығаратын баспаларды қаражат жағынан сүйемелдеу, мемлекеттік
баспалар, полиграфия және кітап саудасы салаларына қосылған құнға салынатын
28 пайыздық салықтан мүлде азат ету, ал түсетін пайдадан алынатын салықты
25 пайызға дейін кеміту сияқты аса қажет шаралар белгіленген еді. Міне
осының арқасында республикамыздағы кітап шығару жұмысы белгілі дәрежеде
қайта жанданып, баспагерлер мен кітап саудасы қызметкерлерінің
көкірегіндегі әлсіреген үміт оты қайта тұтанды. Мемлекеттік баспаларымыз
енді біржолата жабылып қалу қаупінен құтылып, қоғамымызға қажетті әр
саладағы әдебиеттерді белгілі мөлшерде шығара алатындай мүмкіндіктерге ие
болды.
Әйтсе де тұтастай алғанда кітап басу жұмысы өзін-өзі ақтамайтын
тиімсіз іске айналды. Қазақстанда қағаз шықпайды. Полиграфиялық жабдықтар
ескірген және тозған. Тәуелсіздік алғанға дейін кітап шығаруға қажетті
шикізат пен жабдықтар Ресейден алып келінетін. Нарық келгенде бұлардың
бағасы да тым аспанға шарықтап кетті. Мұның үстіне қиын кезде достық одаққа
мүше елдердің жағдайын одан да ауырлата түсейін дегендей Ресей үкіметі
енгізген 70 пайызға жететін кеден салығы жығылғанға жұдырық болып тиді.
Осыншама қиындық аз болғандай сала кәсіпорындарының банктен алатын несиесі
үшін төленетін ақы да күннен-күнге тоқтаусыз қымбаттады. Міне, осы жайларды
ескере отырып республикамыздың үкіметі 1993 жылы министрлікке қарасты
баспалардың халқымызға аса қажетті кітаптарды белгілі мөлшерде шығаруы үшін
905 миллион сом жәрдемақы бөлгені кітап басу саласына дер кезінде
көрсетілген көмек болғанын айтқан жөн.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары нарық қыспағанда қалмаған саланы іздеп
табу қиын да шығар. Оның үстіне күн санап алқымнан алған инфляция,
қымбатшылық кенеуі кеткен шаруаның одан сайын қисынын кетіргені тағы бар.
Бұған ТМД елдері арасындағы экономикалық байланыстың үзіліп уәдеден гөрі
сөз бұйданың көбейіп тұрған тұрлаусыз жағын еске алсақ, әсіресе баспа
ісінің аяғына тұсау болған мәселелер көп-ақ еді.
Феодализмді менсінбей, социализмді жерсінбей, жабайы капитализмге аяқ
басқан халқымыздың қарны ашпағанымен, қабағы түсе бастаған осы тұста оның
рухани тойымын қалай қанағаттандырып жүрміз. Сұрақтың көкесі де, төтесі де
сол. 1988 жылға дейін мәселен Қазақстанда 10 миллиондай тиражбен қазақ
тіліндегі әдебиеттер тарап келген болса, қазір бұл көрсеткіш жеті-сегіз есе
азайып кетіпті. Ал бүгінде 12 баспасы (мемлекеттік жүйедегі кәсіби
баспаларды айтсақ) бар республикамызда өткен 1993 жылдың қорытындысы
бойынша 588 атаулы кітап басып шығыпты, оның 90 пайызы оқулықтар.
Салыстырып көріңіз, 1988 жылға дейін Жазушы баспасы 220, Жалын баспасы
250 атаудың ол жақ бұл жағында кітаптар басып отырған екен. Бүгінгі
арифметикаңыздың сиқы осындай - деп жазды Егемен Қазақстан газеті.
Иә, мұндай арифметикамен елмен бірге тәуелсіздігін алған қазақ баспа
ісі қазақтың рухани тойымына толық жауап бере алмағаны хақ. Атам қазақ
қарнымның ашқанына емес, қадірімнің қашқанына ренжимін, - деген екен. Сол
шақтағы аумалы-төкпелі заманда өмір кешкен кітап жазатындардың (жазушысы,
ғалымы, зерттеушісі бар) күнкөрісі нашарлап кеткендігіне ғана емес, сол
жазған әдебиеттерін дер кезінде жариялай алмай, қаржы сұрап, қағаз іздеп
қол қусырып қалғандарына қоғам куә болды.
Біздер жазушылар баспадан бір кітап шығарсақ, бір жеңіл мәшина сатып
алуға жететін қаламақыны қалтамызға басып; Жасасын компартия деп ұрандап
жүретінбіз. Салыстыру үшін ескерте кетейін: Мәселен мен 1992 жылдың аяғында
1993 жылдың басында екі томдық таңдамалылар жинағымды шығарып ескі совет
ақшасымен 345 мың сом қаламақы алдым. Ал сол кезде шетелдік мұздатқыштың
бағасы 600 мың сом тұрады екен. Екі томдық кітап шығарып, бір шетелдік
тоңазытқышқа жететін қаламақы таппаған жазушының беделі қаншалықты дәрежеге
дейін төмендегені айтпаса да түсінікті шығар, - деп қынжылады жазушы
Бексұлтан Нұржекеев.
Осы орайда, Айдың күннің аманында неге осындай күй кештік? деген
сұрақтың тұратыны сөзсіз. Біріншіден, аталған жылдары Кеңес Одағы тарап,
байланыс үзілді. Жетпіс жыл желпініп жүріп талай табысқа қолымыз жетті
десек те, Қазақстанда Менделеев кестесіндегі кеніштердің көзін ашып,
алтыннан бастап ас тұзына дейін өндіріп жатсақ та, ешкімнің ойына қағаз
шығаратын комбинат салу келе қоймапты. Ақсақал жазушымыз Әбу Сәрсенбаевтың
айтуынша, отызыншы жылдардың басында-ақ қазақтың кейбір зиялы ұлдары
Апырмау, осы біздің республикамыз тек шикізат түрлерін дайындайтын түпкір
аймаққа айналып бара жатқан жоқ па? Ең құрмаса кітап бастыратын қағазымызды
өзіміз дайындамаушы ма едік? деп әр жерден күңкіл сөздер айтқан болса
керек. Сол күңкілдің аяғы отыз жетінші жылғы дүмпуге ұласып, орталық
үкіметтің экономика саласындағы отаршылдық саясатына емеурінмен ғана
наразылық білдіргендердің талайы жазықсыз жапа шеккенін жас ұрпақ кейінірек
білді.
Құдайдың құдіретімен, тарихтың қалауымен жеке ел болайықшы, өз
билігімізді қолымызға алайықшы деп бөлініп, шыға келіп едік, жетпіс жыл
бойы халықтар достығының зертханасына түсіп, қилы-қилы тәжірибеден
сүрінбей өткен кешегі туысқандарымыздың базбіреулері енді келіп, Әй сені
мен бұрын қайдан көріп едім?, - дегендей теріс мінез таныта бастады.
Ал кітап шығару кешенді сала екені белгілі.
Кітап шығару үшін бүгінгі күн талабына лайық баспахана базасы болуы
керек. Ең алдымен қағаз керек! Жалпы кітап дайындау ісіне екі жүзге тарта
дайын өнімдер жұмсалады екен. Соның бірен-саранынан басқасын түгелге жуық
біз шеттен сатып аламыз. Баратын базарымыз – баяғы Ресей [10]. Осы
мәселелерді жете сезінген мемлекет те қарап қалған жоқ.
Қайта бүгінгі Қазақстан үкіметіне алғыс айтумыз керек. Неге дейсіз
ғой? Осыншалық экономикалық дағдарыс кезінде үкіметіміз мемлекеттің өлшеулі
бюджетінен республикадағы кітап бастыру ісіне тоқсан сайын миллиондаған
теңге қаржы босатып отыр. Қазір Қазақстанда шығатын әрбір кітапқа бөлінетін
қаржының 60 проценті мемлекеттік дотация. Баспасөз және бұқаралық ақпарат
министрлігі бекіткен әлеуметтік жағынан маңызды деп табылған басылымдардың
ұлттық бағдарламасына жыл сайын жеткілікті қаржы босатылып, бүгінгі
мүмкіншіліктерге орай игілікті істер де атқарылуда. Мәселен алдымыздағы
жылы бүкіл әлем жұртшылығы атап өткелі отырған қазақтың ұлы ақыны әрі
ойшылы Абайдың 150 жылдығына орай республика баспаларында біраз дүниелер
басылып шықпақшы, - деп жазды Егемен Қазақстан газеті.
Нарық қыспағында қалған баспалар да қарап қалған жоқ. Мемлекеттік
баспалар кітап шығару үшін, тіпті қызметкерлеріне уақтылы жалақы тауып
беріп, күн көру үшін әр түрлі амалдар қарастырды. Қолдан келгенше Ресейдегі
баспаханалармен, кәсіпорындармен тікелей байланыс орнатып, кейбір құнды,
көлемді деген кітаптарды бастыруды жолға қойды. Шағын кәсіпорындардың
делдалдық қызметіне сүйеніп, кітап бастыруға қажетті қағаз, мұқаба,
қаттама, пленка, бояу... секілді толып жатқан өнімдерді сатып алу көздерін
іздестірді. Әрине бәрі удай қымбат еді. Салалық министрлік қарауында
құрылған Қазполиграфресурс аталатын кіндік мекеме де жан-жақты тырбанып
әрекет етті. Бірақ қанша тыраштанғанмен, баспа ісі айдарынан жел есіп,
жедел аяғынан тұрып кете алмады.
Сонда не істеу керек деген сауал баспа ісі, мәдениет, ғылым саласы
мамандарының көкейін тесті.
Не істеу керек екенін елдің бәрі біледі. Қазақстанда кітап шығаруға
қажетті дайын өнімдер өндіретін комбинат салдыру керек. Соңғы алты-жеті жыл
көлемінде бұл жайында айтылып та, жазылып та жүр. Алматыда салынатын
комбинаттың жоба-жоспары шетелдік валютаға шаққандағы қаржы мөлшері, оны
салып беретін шетелдік фирма анықталып жатыр-мыс дегенді де естігенбіз.
Одан кейін ойбай неғыласың? Қытай-Шыңжаң өкіметімен келісімге қол жетті,
қытайлар екі-үш жылдың ішінде Талдықорғанда қағаз шығарып беріп, қарық
қылмақшы дегенді естідік. Одан кейін ақ күріштің отаны – Қызылордада
сабаннан кісінің жүзі көрінетіндей қағаз жасайтын өндіріс ашылады екен-мыс
дегенді естідік. Шынында күріш сабанынан айнадай жылтыраған қағаз шығаруға
болатынын Қытайға барғанда өз көзімізбен көргенбіз... Естідік те,
бөркімізді аспанға атып қуандық. Бірақ күні бүгінге шейін Қазақстан
баспаларына өзімізде өндірілген қағаз бұйырмай-ақ келеді [11], - деген
Оразбек Сәрсенбаевтың сөздері сол кездердің ащы да болса шындығы еді.
Зиялылар жағдайдың қиын екенін әбден жете түсініп, мемлекет қазаны
ортайыңқы екеніні білгендіктен, бұл мәселенің шешілуіне үкіметтің өзі бас
болып, республикамыздағы жеке меншік иесі – алпауыттар, әрқилы банкілер,
концерндер атсалысса деген ұсыныстарын айтты.
Сонымен қатар, Қазақстандағы кітап бастыру ісін жекешелердің бөлігіне
беріп жіберу әсте асығыстық болатынына меңзеп, бұғанасы бекіп, буыны
қатайып үлгермеген жас мемлекетіміздің идеологиясын жүргізіп отыратын
мемлекеттік баспалардың орны қашанда төрде тұруы қажеттігін мемлекет
назарына салды.
Соңғы кездері баспаханаларды бөлшектеп бөліп алып, кітап саудасы
мекемелерін акционерлік меншікке айналдыру нарықтық экономика талаптарына
сай келетін жаңалықтай қабылдағынымен, мұнай бастамаларға кітап саласындағы
интелигенция күдікпен қарайлады. Мәдениет ошақтарын жекешелендіру,
акционерлеу деген мәселе он ойланып, жүз толғанатын дүние дегендей ойлар
айтылды.
Басқасын айтпай-ақ кітап саудасын алайықшы. Рас, кітап саудасының
қазіргі жағдайына жанашырлықпен, түсіністікпен қараймыз. Бірақ кітап
саудасын жақсартудың жалғыз жолы оны акционерлеу (мейлі 49 пайызы ұжымдікі,
51 пайызы мемлекеттікі ақ болсын) ме екен? Акционерлеу бәрі бір меншік
түрінің өзгеруіне әкеліп соғады. Сонда сенің ұлттық бағдарламаға енген,
көбіне қазақ тілінде жазған кітаптарыңды сатуға мүдделі бола ма, жоқ әлде
бас ауыртпай-ақ өтімді бағамен тез тарап кететін ұрда-жықты, атыс-шабысты,
төсек айналасын суреттейтін кітапсымақтарды көбірек сатуға мүдделі бола
ма... акционерлік ұйым жасап алған әлгі сатармандар, - деген баспа
білгірінің күмәніне бүгінгі күні көзіміз жетіп отыр [12].
Қалыптасқан жағдайды саралай отырып, баспагерлер баспа ісін дамытудың,
оның ішінде кітап саудасын жолға қою жолдарын қарастырды. Осы күні
барымыздан айрылып қалмайық, орныққанды орынсыз қозғамайық деген пікірлер
айтылды. Оу, сонау Батыстың озық елдерінде сондай ғой деп еліктей
бермейік дегендер де болды. Иә, материалдық байлық жағынан Батыстың бізден
озғаны, бәлкім, рас шығар. Бірақ рухани байлық жағынан... Батыстың біздің
алдымызға түсіп кетпегеніне уақыттың өзі куәгер болып отыр.
Оның үстіне кейде білмесек те білгіш көрінуге тыраштанамыз. Мәселен
мақтаулы Батыстың мәдениеті дамыған елдерде (АҚШ пен Швециядан басқасында)
баспа ісіне мемлекет тарапынан тікелей көмек көрсетіледі екен, баспа
өнімдерінің бағасына мемлекет тарапынан шектеу қойылған. Рас, ол жақта
шыққан кітаптардың бағасы арзан емес. Өйткені ол жақтағы идеология солай.
Біздің жас мемлекетіміздің идеологиясы бұдан басқашалау болуы керек. Соның
ең бастысы – кешегі жылдарда қолымыз жеткен өнер, білім жемістерінен қол
үзіп қалмау, халықтың рухани азығына айналып кеткен кітапты әлдекімдердің
сәндік үшін жинайтын сирек дүниелер қатарына қосып алмай, бұрынғыша қазақ
ауылының түкпір-түкпіріне жеткізіп отыру. Ол үшін бармағымен бал жалап
отырған Батысқа еліктеп-солықтауды әзірше қоя тұрып, ең алдымен өз елімізде
қолымыздан келетін істерге құмбыл кірісіп кеткеніміз құба-құп, - деп
жазады Егемен Қазақстан.
Рас, дәл бүгін баспагерлер бұрын-соңды болмаған қиыншылықтарды бастан
кешіріп отыр. Әсіресе қағаз тапшылығы, оған қоса полиграфия өндірісінде
қолданылатын түрлі шикізаттар мен қажетті құрал-жабдықтар тұтасымен сырттан
әкелінеді. Егер аз-кем цифрларға көз жүгіртсек, өткен жылы министрліктің
қарамағындағы мемлекеттік баспалардан барлығы 588 кітап жарыққа шыққан. Ал
1989 жылы 1300 кітап жарық көрген. Осыдан-ақ мемлекеттік баспалардағы
қазіргі қалыптасқан қиыншылықтарға қиналмай көз жеткізуге болады, - деп
жазды сол кезгі баспа саласының тұтқасын ұстаған азамат Мұрат Сыздықов
[13].
Нарық тұралатқан баспаларды тек мемлекеттік қолдау тығырықтан
шығармайтынын сезінген зиялылар маңызды саланы нарыққа икемдеудің жолдарын
іздестірді. Баспа саласындағы білгір мамандардың баспасөз беттерінде өзекті
мәселелерді қозғаған терең пікірлері жарық көріп жатты. Нарық жағдайында
басқа да рухани игіліктерімізбен қатар кітап шығару, баспагерлік ісі де
бүгін, ертең түзеле қоюы екіталай қиыншылықтарға тап болып отыр. Алайда
ұлттық қадір-қасиеттерімізді, рухани байлықтарымызды жұтатпау жайын
ойласақ, қағаз қымбатшылығын, қаражат тапшылығын алға тартып, қол қусырып
қарап қалуға және болмайды, сондықтан да жоғарыдағыдай қиыншылықтарға
қарамастан баспаларымыздан шығып жатқан санаулы кітаптардың өзіне де
шүкіршілік еткендей жайымыз бар.
Аз ба, көп пе, әйтеуір қазақ баспалары хал-қадірінше кітап шығарып
жатыр. Әлдекімнің іскерлігінінен, жол тапқыштығынан емес, оның ең басты
себебі – мемлекет қаржы бөліп жатыр, қазақ кітабының хал-жағдайы сол
қаржыға тікелей байланысты. Шаш етектен төгіліп жатқан мол қаржы қайда
дейсің, шындығында, шықпа жаным, шықпа дейтін күйге баспалар жиі түсіп
қалады, - деп жазды Жалын баспасының директоры Бексұлтан Нұржекеұлы.
Шынында да 94-жылдардағы қат-қабат болған мәселелер таралымды, аталымды тым
азайтып жіберді. Кітап сапасы да төмендеді.
Халықтың көзі, құлағы, һәм тілі қандай деректер келтіреді екен:
Кейбір салыстырулар кісіні састырады: бұрын, мәселен, Жалын баспасында
134 адам жұмыс істейтін, қазір – 34, бұрын орта есеппен әрбір жұмыс күнінде
1 кітаптан жарық көретін, қазір жылына 40 кітап қана зорға шығарады; бұрын
Қазақстанда баспа аз да, шығатын кітап көп еді, енді кітап азайды да, баспа
көбейді, - деп салыстырады Б.Нұржекеұлы, Жалын баспасының директоры.
Нарықтық жағдай қағидаларынан баспа ісі де айналып кете алмасы анық
еді. Кітап тек рухани байлық деген түсінікпен қоштасуға тура келді. Кітап
жайлы биік-биік ойлар кеңестік кезең кітап беттерінде қалды. Нарық кітап -
тауар деген ұғымды ұсынды. Енді ақша жұмсаған тауарды ақшаға айналдыру
мәселесі алға түсті. Біз кітапты тауар қатарына қосқанға қарсы болушы
едік, әлі де толық мойындай алмай жүрміз. Бірақ мойындамасқа ылаж қалмай
барады. Өйткені бәрі түбінде ақшаға келіп тіреледі: қаламақысын аз берсең –
жазушы ренжиді, кітапты қымбатқа сатсаң – оқырман қынжылады, арзан кітап
шығарсаң – сатушы өкпелейді. Бір қызығы бір қаламсаптың ең арзаны 5
теңгеден сатыла бастағанда, 5 теңгелік тәуір кітапты қымбат санайтындарды
түсіну баспагерге де қиын, - деп баспагерлер бар шынын ортаға салды [14].
Кітап саны азайып, баспалар көбейгенімен, олардың хал-ахуалы мәз емес
еді. Көпшілігі жылына бір-екі аталым шығарумен шектелді. 1994 жылы
мемлекеттік баспа орындары тарапынан 686 аталым кітап пен кітапша
шығарылды. Жалпы таралымы 14,4 миллион дана болды. Оның басым бөлігі (400
аталым) оқу-педагогикалық әдебиет. Салыстырып көріңіз: Ресей жылына 45-46
мың аталым кітап басып шығарады. Таралымы – жарты миллион дана [15].
Ал кітапты шығарып қана қоймай, тарату, сату мәселелері тіптен өзекті
болды. Бұл жылдары Кеңес одағында болған түрлі кітап сату, тарату жүйелері
қирай бастады.
Қалада кітап саудасының жұмысын Союзкнига, ауыл-селода
Центркоопкнига үйлестіріп, бағыттап отырды. Наука сияқты баспалардың өз
кітап дүкендері істеді. Кітаптың сыртқы саудасын Халықаралық кітап
бірлестігі жүргізді. Қазақстанда Қазақкітап атты республикалық
бірлестік, Қазақстан тұтынушылар одағының кітап саудасы басқармасы,
байланыс министрлігінің Союзпечать, Академкітап, Әскери кітап,
Транспортная книга атты мекемелердің кітап дүкендері мен дүңгіршектері
істеді. Қазақстан кітаптарына деген сұраныс жылдан-жылға артып отырды. Оны
қанағаттандыру мақсатында Книга-почтой атты республикалық кітап дүкені
жұмыс істеді. Ол Ресей, Орта Азия, шет ел оқырмандарына тілеген кітаптарын
жөнелтіп отыратын.
Мұнын бәрі жекешелендірілді. Орнын жаңа жүйелер алмастыратындай бұл
салада тәжірибе болған жоқ.
Алысқа бармай-ақ, осы Алматыда аталған кезеңнің орта шенінде
қазақстандық баспа саласы қаншама кітап дүкенінен айырылды? Алматының қақ
ортасындағы – Президент резиденциясының дәл іргесіндегі Насихат, Жалын
аталған тамаша кітап дүкендері жабылып қалды. Халықтың ең көп жиналатын,
студент жастардың ең көп жүретін алаңына орналасқан екі мәдениет ошағының
орны ойсырап қалды.
Облыстардағы жағдай да оңып тұрған жоқ еді. Пәлен облыста пәлен кітап
дүкені жабылып, пәлен кітап қоймасын тартып әкетті деген сөздер жиі
айтылатын болды. Өйткені дүкеннің де, қойманың да қожайыны – жергілікті
әкімшілік орындары саналатын. Қайдан құлақ бітіріп, көз шығарамын десе де
қазаншылардың еркінде. Оның үстіне кітап дүкендерін, кітап қоймаларын
ұстағандар өзгелермен бірдей тұрған алаңы, жарығы, жылуы, суы... үшін
ауызбен айтуға ұяларлықтай қымбат ақы төлеу таңсық дүние болды.
Зиялылар мәдениетке жататыны рас болса, сол кітапты өткінші тауарларға
теңестірмей-ақ, ең құрмаса осы коммуналдық ақы төлеу жағынан жеңілдіктер
жасау мәселесін көтерді.
Салық дегеннен шығады-ау. Салық, бейнелеп айтсақ, қазіргі нарықтың
ысылдаған қамшысына айналып барады. Салық атаулыны ұнататын, әрине, ешкім
жоқ Біздің баспагерлердің де ойына салық түссе, бірден ұйқылары бұзылады:
әрбір баспа қазір мемлекетке 9 түрлі салық төлейді екен. Ал санап шығайық:
әлеуметтік қамсыздандыру, еңбекке орналастыру, жол қатынастарын түзеу,
қаладағы авторанспортты ұстау, инвестиция қорлары – мұның бәрі басылған
кітаптың өзіндік құнына кіреді, демек, баспаның кітап бастырудағы шығынын
көбейтіп, кітаптың бағасын өсіріп жіберуге мәжбүр етеді. Кітаптан түскен
азынаулақ табысыңыздан алынатын салықтар тағы бар. Мысалы, республика
бюджетіне, жергілікті бюджетке, кәсіпқорлықты дамыту қорына, тұтыну қорына
деп тізіп кете береді. Осыншама салықтың астында жаншылып қалмай, қалт-құлт
етіп күнелтіп келе жатқаныңа кейде шүкіршілік етесің [16] - деген
О.Сәрсенбаевтың осы ойына бүгінде де қосылатындар жетерлік. Осы арада
жаңадан сайланған Жоғарғы кеңестегі жазушы депутаттарға баспагерлер атынан
тоғыз түрлі салықтың екеуін ғана (әлеуметтік қамсыздандыру мен
республикалық бюджетке беретін табыс салығын) қалдырып, қалғанын түгел
қысқартып жіберу жөнінде мәселе қойып, шешіп берсеңіздер дегендей
ұсыныстар айтылды.
Бұл мәселені республикалық басылымдарда сол кездегі Қазақкітап
концернінің директоры Жанат Сейдуманов та көтерді. Тағы бір мемлекеттік
тұрғыдан шешімін табуға тиісті жайт – қосымша құнға салынатын салықтан
кітап баспаларын, кітап таратушыларды босату мәселесі. Онсыз да тұралап
жатқан саланы да жығылған үстіне жұдырық дегендей, салықпен қысқанда кім
не ұтады? Жаңадан ғана аяғын қаз-қаз басқан жас елге ұлттық идеология
керек, жаңа заманға, жаңа жағдайға лайық әдебиет керек, ұлт мүддесін
көздейтін арнайы бағдарлама, саналы саясат қажет [17], - деп жазды ол.
Жеке баспаханасы өзінің қағаз бен заттар сақтауға арналған қоймасы, өз
жеке меншік үйі мен көлігі, өнімін сататын жекеменшік немесе сатып беретін
дүкені бар тәуелсіз баспа әзірге Қазақстанда жоқ. Нарықтық экономика мен
жекешелендіру ісі ондай баспаның бізде болуын қажет етеді. Жақсы кітап
шығарудың бәсекесі онсыз жанданбайды [18].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап ісін басқаруда біраз уақыт
ескі жүйе сақталып келді. Комитет аты өзгертіліп, министрлікке айналды,
бірақ бұрынғы қалыптасқан жүйеге елеулі өзгеріс енгізілмейді [19].
Бұл салада реформа 1996 жылдары ғана қолға алына бастады. Тендер
нәтижесінде, Алматы полиграфкомбинаты" мемлекет меншігінен жеке меншікке
көшті. Кітап ісін материалдық-техникалық жағынан жабдықтау да кәсіпкерлер
иелігінде. Жеке меншік баспалардың көбеюі, басқа да жаңалықтар шаруашылықты
бір орталықтан басқару мәселесін басқаша шешуді талап еткен еді.
Қазір біздің еліміз жоспарлы социалистік экономикадан стихиялы нарық
экономикасына көшуді аяқтап келеді. Енді қазіргі көшерін жел, қонарын сай
біледі дейтіндей экономиканы, рухани өндірісті объективтілікпен зерттеп,
қоғам, мемлекет тарапынан ғылыми тұрғыдан басқару мүмкін бе? Бұл сұраққа
берілер жауап қысқа. Олай деуге екі себеп бар. Біріншісі, Қазақстан
жағдайында әлі мемлекеттік баспа орындары бұрынғы қалпы сақталуы үстіне,
екі есе көбейді де. Мемлекет халықтың, бүкіл қоғамның рухани қажетін өтеу
барысында өз баспа орындарына белгілі бір бағыт беріп, ісінің оңға басуына
қамқорлық жасайтыны сөзсіз. Кеңес кезіндегідей басшылық бақылауын тым
қатайтып ұстамаса да, іс жүзінде жұмысын қадағаламай, щаруа-жабдығына
көмектесіп, қолғабыс етпей отырған жоқ, - деп жазды Шериаздан Елеукенов 96-
жылдардағы баспа саласына үңіле келе.
Қазақстан еркін ел болып, өз қолы өз аузына жеткеннен бергі жерде
баспа орындары көбейді, сөз бостандығын қамтамасыз етуде айтарлықтай
ілгеріледі. Баспасөз бостандығы, авторлық құқық заңмен реттелді. Бұған
қуана отырып, реніш туғызатын жәйттердің де аз емес екендігін мойындауымыз
керек. Нарыққа өту кезеңінің ауыртпалығын әсіресе мәдениет саласы көтере
алмай, ақсауға ұшырады. Мысалы кітап өндірісі тіпті құлдырап кетті. Бұдан
он жыл бұрын елде екі жарым мың аталым кітап өндірілсе, 1995 жылы 600
аталымнан сәл артық қана кітап жарық
көрді. Оның басым бөлігі – оқулық, педагогикалық әдебиет. Соңғы үш-
төрт жылдың көлемінде Қазақстанда 6 мың кітапхана жабылды.
Кітапхана жүйесінің қысқаруы, халықтың сатып алу қабілетінің кемуі
кітап таралымына ауыр соққы боп тиді. 1970 жылдары қазақ прозасының
бастапқы тиражы, таралымы прозада 35 мың, поэзияда 12 мың болса, 1996 жылы
ол тиісінше 7 және 2 мыңға дейін азайды.
Бұл әрине өтпелі кезеңге тән көрініс. Экономика мен мәдениетіміз
ілгері басатын күн де туады. Оған сенім берік. Олай дейтініміз соңғы
жылдары нарық қыспағына қарамастан мемлекеттік баспалардың саны екі есеге
жуық көбейді. Және ең бастысы – сол баспалардың бәрі үкімет тарапынан
жәрдем-қаражат алып отыр.
Кітап жалғыз автордың еңбегі емес. Ол сіздің қолыңызға тиіп рухани
рахатқа бөленгенге дейін қанша мақсаты бар екендігін кейде ескерсек, кейде
ескере бермейміз. Алдыңыздағы басылымның айналасында жалпы полиграфист деп
аталатын қызық та қиын мамандық иелері жүреді. Кезінде Ресейдің тарихшысы
И.Карамзин: Адамзаттық ақыл-ой тарихы екі ұлы дәуірді біледі: біріншісі,
әріпті ойлап табу болса, екіншісі баспахананы ұйымдастыру. Адамзаттың басқа
табыстары осы екеуінің нәтижесі деген екен. Қазақстанда кітап басу
мамандары жайлы мәселелер туындайды. Өйткені бұрында жоғары білімді
полиграфистер тек Ресейдің Мәскеу, Омск және Украинадағы Львов қаласында
ғана дайындалып келді. Осыдан бірнеше жыл бұрын ҚазҰТУ университетінде
жоғары білімді баспагерлер дайындау мақсатымен Полиграфия өндіріс
технологиясы, Полиграфиялық машиналар мен кешенді автоматтандырған
машиналар бойынша дипломдық жұмыстардың ерекше маңызға ие болғандығы
тектен-тек емес [20].
Аталған кезеңде 1953 жылдан бері кітап саудасымен айналысып отырған
Қазкоопкітап мекемесі жауапкершілігі шектеулі серіктестікке айналды.
Оқырман атаулыға да қиын болып қалды. Бұл - жалпылама сөз емес, басы ашық
шындық болатын. Ауылдарда кітапхана жабылды, кітап дүкендеріне құлып түсіп,
басқа адамдарға сатылып кетті. Ол ана жақтағы жағдай. Мына жақта ше?
Мына жақта жазушы атаулыға да жұмақ орнаған жайы жоқ. Таразының бір
басындағы шынайы шығармашылықты, екінші басындағы күнделікті тіршілік қамы
басып кетіп, уақыты мен талантын нанын тауып жеуге жұмсап жүрсе, оған қалам
ұстаған қауым кінәлі ме? Аталары әлемде сөзді ең қадірлеген халықта бұл
күндері ең құнсыз нәрсе сол асыл сөз болып шықты, кереғарлық үшін
қаламгерлерге кінә бар ма?
Ал әлгі жазушы мен оқырманның екі ортасы қандай? Екі ортада баспа мен
кітап саудасы мекемесі тұрмақ. Елдегі өзгерістер кітап сату ісінде де түрлі
мәселелерді туындатты.
Алматы қаласында біз танымайтын мекеме мен ұйым жоқ. Оқу орындарының
институттардың, ғылыми ошақтардың, министрліктердің басқа да ел көп келетін
ондаған түрлі мекемелердің босағасында тұрып алып, кітап сатуға
бейімделгенбіз, - деп жауап береді Қазақкітап жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің төрайымы – Ерік-Раиса Есенбаева.
Ал аталған серіктестіктің күші Алматыда шоғырланса да, облыстарға,
анығында шалғайдағы ауылдарға кітапты облыстық тұтыну одағының мүмкіндігі
арқылы тұзбен, қант-шаймен бірге жеткізіп отырған екен.
Астанадағы мықты жазушының барлығы кезінде ауылдан шыққан. Олардың
басты оқырманы ауылда. Ендеше, қазақ кітабы алдымен ауылға жетуі тиіс еді.
Әйтсе де, кейбір бастықтар кітап саудасы өзін-өзі ақтамайды деп, оны
тоқтатуға тырысты. Сөйтіп, халықты рухани қайнардан бөліп тастауға
атсалысты. Ал кітап сату мамандары елге қалай кітап жеткізудің жолдарын
ойластырды.
Облыс пен орталық арасындағы жағдай шиеленісе түсті. Облыстар
кітаптарды алып, не ақшасын, не өзін қайтармады. Әлбетте ауылдық жерде
кітап қалайда өтіп жатты. Облыстағы отырғандар бізге өткен кітаптың
ақшасын бермей әуре етеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-ТАРАУ. НарЫқтық экономикадағы баспалар ... ... ... ... ... 9
ІІ ТАРАУ. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
КІТАП ПРОБЛЕМАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ БАСПАЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .36
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 56
Сiлтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Еліміз 70-80-жылдары әлемдегі ең көп оқитын ел санатында болатын.
Қазір ең аз оқитын елге айналдық. Мұның мықты ұшы әлі күнге кітап тарату
ісінің жолға қойылмағандығында. Қазақстан баспагерлері мен
полиграфистерінің қауымдастығы қағаз жүзінде бар шығар, бірақ іс жүзінде
жоқ. Бір кездері Э.Баталова басқарған Алматыкітап басшылығы Қазақстан
баспагерлері мен кітап таратушылар қауымдастығын құрмаққа ниеттенгенін
білеміз. Бірақ баспагерлер әр тарапқа тартып, ортақ мәмілеге келе алмаған.
Мұның зардабын енді баспагер де, автор да, оқырман да тартып отыр. Кітап
тарату мәселесі жолға қойылмаса, тағы да 20 пайыз оқырманымыздан айырылып
қалу қаупіндеміз. Ал бұл саланы зерттеп, кітап сату ісінін жолға қоюға
талпынып отырған ешкім жоқ.
Кеңес өкіметі кезінде елімізде 1500 кітап дүкені (кітапхана емес)
болыпты. Қазір аудан орталықтарынан бір кітап дүкенін таппайсыз. Кітап
дүкені тұрмақ, газет сататын дүңгіршегі де жоқ аудан орталықтары бар. Ал
негізінде, 10 мың тұрғынға бір кітап дүкені болу керек екен.
Қазіргі уақытта мемлекеттік тапсырыс бойынша баспалардан шығатын
кітаптардың ең көп таралымы – 2000 дана екені белгілі. Ол кітаптар
еліміздегі кітапханалар мен оқу орындарына тегін таратылып беріледі. Кітап
дүкендеріне түспейді. Баспалар кейбір өтеді-ау дегендерін өздері үстінен
қосып шығарып, сатқан болады. Бірақ ол да өздері жалдап отырған жердегі
кітап сататын жалғыз бұрыштан ары ұзамайды. Ал баспагерлер бір-бірінің
кітабына жанашырлықпен қарамайды. Қысқасы, баспалар кітап шығарумен
айналысады, бірақ кітап таратумен айналыспайды.
Тоқсаныншы жылдардың басында социалистік жүйенің жойылуымен жаңа
нарықтық экономикаға негізделген демократиялық қоғам құру мәселесі бірінші
орында тұрды. Алайда нарыққа өту оңай бола қойған жоқ. Бұл кезеңде көптеген
баспа шығынға ұшырап, жабылу қаупіне душар болды. Өйткені кешегі
социалистік қоғам кезінде баспа ісі Коммунистік партияның қатаң бақылауында
болып, қаржы жағынан түгелімен мемлекетке бағынды. Баспа басылымдарын
шығару, тарату жұмыстарының бәрі де мемлекет тарапынан жүргізілді. Осындай
тәуелділікке үйренген редакциялар демократиялық қоғамда өздерінің
тұрақтылығын жоғалтып, жағдайларын нашарлатып алды.
Кез келген баспаның нарық экономикасына бейімделуінің бірден бір
тетігі кітап тарату ісін дұрыс жолға қою болып табылады. Бұрын жоспарлы
экономика жағдайында кітап нарығының инфрақұрылымы мемлекеттік көтерме
кітап базалары – кітап саудасы мекемелері мен кітап дүкендерінен құралды.
Сұраныс, ұсыныс, еркін бәсекелестік сияқты
нарыққа қатысты ұғымдар ол кезде мүлде болған жоқ. Кітап саудасы
мемлекет монополиясында болғандықтан, бәсекелестік пен тұтынушы сұранысын
қанағаттандыру мәселелері туған жоқ, баспалар тақырыптық жоспарлары бойынша
тапсырыстар қабылдап, басылымды шығару және таратуды ұзақ уақытқа
жоспарлауды жүргізді. Кітапқа тұрақты баға мен кітап тауарларын тасымалдау
мен жеткізуге тұрақты тарифтер орнатылды. Кітапты таратудың жазылу формасын
көп қолданып, аннотация бойынша жұмыс істеу байқалды. Ал нарықтық экономика
жағдайында еркін бәсекелестік, тұтынушылармен қарым-қатынасты
оперативтілік, кітап нарығының тауарларының көбеюі, төлемдердің
тұрақсыздығы, пошталық және транспорттық тарифтер жүйесінің әр түрлілігі
мен тәртіпсіздігі байқалып, тақырыптық жоспарлар мен тапсырысты жүйелі
жинау, кітап саудасы саясатын ұзақ уақытқа жоспарлау, жазылу сияқты
критерийлер мүлде жойылды [1].
Қазақстандағы кітап ісінің нарық экономикасына бейімделе бастағанына
да жиырма жылдың жүзі болыпты. Кеңес дәуіріндегі Қазақкітап мемлекеттік
сауда мекемесінің қызметі бүкіл республика көлемін қамтыса, қазіргі ұсақ
серіктестіктердің шамасы оған жете бермейді. Кітап бизнесінің жандануына
әкелетін ең басты тетік кітап тарату мәселесін қолға енді ала бастаған
көптеген баспалар мен фирмалар бұл істі заман ағымына сай жаңғырту үстінде.
Бірақ, бар мүмкіндікті сарқа пайдаланып жатыр дей алмаймыз. Бүгінгімізді
саралап, ертеңімізді ойымызда таразылайтын журналистиканың бұл саласының
қазіргі кездегі жағдайы қуантарлықтай емес.
Қазіргі кезде мамандар Қазақстандағы жалпы кітап саудасының бір жылдық
көлемін 125 миллион долларға бағалап отыр. Алайда отандық өнімге оның тек 7-
10 пайызы ғана тиеді екен. Ресей бұқаралық ақпарат құралдары қазіргі кезде
өз елдеріндегі баспа үйлерінің саны 100-ден асқанын хабарласа, Қазақстан
Республикасының Ұлттық мемлекеттік кітап палатасына әр басылып шығарылған
өнімін жіберіп отыратын баспалардың саны 2001 жылдың өзінде 150 шақты
болатын. Бірақ соған қарамастан, оқырмандарымыз көріп отырғандай,
қазақстандық кітап дүкендерін Ресейде басылған түрлі жанрлардағы әдебиеттер
жаулап алып, отындық басылымдарымыз мүлде байқалмай қалады. Оның себебі
неде? Республикамызда тіркелеген жүз елуден астам баспаның көпшілігі жылына
1-2 кітап басып шығарады. Ал, Ресейдің озық баспаларының бірі АСТ айына
600-ге тарта атаулы кітаптың нарыққа өтуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар
таралымның көлемінде де үлкен айырмашылық бар. Ресей авторының жаңа
детективті романының таралымы жарты миллионға дейін жетсе, қазақстандық
кітаптар үшін ең көбі – он мың. Оның өзінде отандық баспалар тек кейбір
категориядағы кітаптарды осындай таралыммен шығаратын болса, көбінесе тек
1000-2000 дана көлемінде кітап басып, таратады.
Соңғы 10 жыл ішінде қазақстандық кітап өнімінің жалпы таралымы 2,5 есе
төмендеп кетсе де, ассортименті жағынан керісінше өсе бастағаны байқалады.
Бүгінгі таңда Қандай кітаптар шығару тиімді? деген сауал өте өзекті болып
табылады. Оған дұрыс жауап беру үшін кітапты шығармас бұрын, оның таралымы
мен тарату мүмкіндіктерін айқындау маңызды, ал ол үшін тұтынушылар нарығына
зерттеу жүргізіп, олардың сұранысын білген дұрыс [2].
Қазақстандық баспалар экономикалық өнімдерін өткізудің тиімді дейтін
екі жолын қарастырған. Біріншісі – мемлекеттік тапсырыс, екіншісі –
баспалардың өз қаржысына кітап шығарып, басылымның сұраныс туғызатынына
және де табыс әкелетініне үміттену. Мемлекеттік тапсырыс бойынша Атамұра,
Жазушы, Мектеп, Жеті Жарғы, Рауан, Алматы-кітап және басқа да
баспа компаниялары оқулықтар мен әлеуметтік әдебиет шығаруға қаржы бөлетін
Білім және ғылым, Мәдениет, министрліктерінің мемлекеттік тапсырыстарын
орындау арқылы, сондай-ақ жарияланған тендерді жеңіп алу арқылы тұрақты
табысқа ие болуға мүмкіндік алуда.
Қазіргі кезде таралымы 1000-ға жуық бір кітапты жарыққа шығару үшін ең
кем дегенде 200 мың теңге қаражат қажет. Ондай қаржыны табу оңай емес.
Көрші Ресейде, мысалға алатын болсақ, мемлекет әлеуметтік қажеті бар
кітаптардан басқа танымал авторлардың кітаптарын басуға қаржы бөліп тұрады
екен. Александра Маринина, Дария Донцова т.б. кітаптарын осы жолмен басылып
шығуы – тәжірибелік маңызы бар үрдіс.
Тәуелсіз нарық экономикасы қалай дегенмен де, тәуекелділікті қажет
етеді. Мұнда ең бастысы халықтың сұранысын білу өте маңызды. Көбінесе
Ресейден келетін кітаптар көп болғандықтан, қазіргі кезде Ресейде
шығарылмайтын, қазақстандықтарға қажетті әдебиет басып шығару дұрыс.
Балалар әдебиеті – бүгінде нарықтың ең жақсы дамып отырған сегменті,
бұл негізінен оған салықтың азаюымен түсіндіріледі. Қазақстанда балалар
әдебиетін шығаруға барлық жағдай – сұраныс, жеңілдіктер, талантты
суретшілер, авторлар болса да, полиграфиялық мәселелер әлі шешілмеген.
Көптеген типографиялардың қатты мұқабадағы кітаптардан гөрі жұмсақ
мұқабадағы кітаптарды шығаруға мүмкіндіктері көбірек болады. Балалар
әдебиетіне маманданған Аруна және Алматы кітап сияқты баспалар қатты
мұқабадағы кітаптарды Түркия мен Словакияда басуды қалайды екен.
1996-1997 жылға дейін 98-99 пайыз Ресейден әкелінген арнайы іскерлік
әдебиет бүгінде Қазақстанда да шығарылғанымен, олардың саны аз. Мысалы,
Экономик'С дүкенінің сөрелерінің 30 пайызын ғана қазақстандық кітаптар
құраса, қалғанының бәрін де орыс баспалары толтырып отыр. Бұл біздің әлі де
ресейлік баспаларға мұқтаж екенімізді көрсетсе керек.
Ресейде адамдар көбіне тек отандық авторларды, әсіресе детектив
жанрында жазылған кітаптарды оқуға құмар. Детективтер бүгінде дүкендерде ең
көп және бірден сатылып кететін тауардың біріне айналды. Ал біздің
баспагерлер бұл істі неліктен қолға алмайды екен? Баспалардың экономикалық
мәселелерін шешетін тұстары да оқырман іздеп жүріп оқитын кітаптарының
сөрелерге шықпауынан да болып тұрған сияқты. Баспагерлермен әңгімелескен
жағдайда олардың көпшілігі авторлардың жоқтығына жүгінеді. Егер тапсырыс
берсе, деген екі ұшты ой көңілде қалады. Басқалары қазақстандық материалдың
негізінде құрылған шытырман оқиғалардың қаһармандары реалды адамдармен
ассоциация туғызады деген ойлар айтып жүр. Ал нақтысында баспалар осындай
кітаптарды шығаруға дұрыс жол таба алмаған секілді көрінеді. Детективтермен
қатар қазіргі уақытта сұранысы көп кітаптардың ішінен әйелдерге арналған
романдар мен үй шаруасымен айналысатын әйелдерге арналған арнайы кітаптарды
атауға болады. Ең қызықтысы, Алматыкітап ЖШС-нің коммерциялық директоры
Альмира Сужикованың айтуы бойынша [3], үшінші орынды классикалық шығармалар
алып тұр екен.
Қазір Алматы ірі кітап дүкендерінің бірі Академкітап сөрелерінде
қазақстандық отыздан астам автордың шығармалары тізіліп тұр. Бірақ бұл
кітаптардың көпшілігі сұранысқа ие болмай отыр. Бүгінгі күні Мұхтар Әуезов,
Олжас Сүлейменов, Мұхтар Шахановтың кітаптарын сатып алушылар аз. Әлем
классиктерінің кітаптарына қызығатын тұтынушыны да табу қиын. Адамдарды
көбіне заң әдебиеттері, қала картасы, балалар әдебиеті қызықтырады. Сондай-
ақ, техникалық және оқу әдебиетін сұрап келетіндер көп. Осы басылымдар
бағасының қымбаттылығына қарамай, үлкен таралыммен бірден сатылып кететін
кітаптардың қатарына жатады.
Жалпы, бүгінде кітаптардың көп жағдайда өтпей қалуының негізгі
себептерінің бірі – олардың бағасы. Ресейлік кітаптардың көбі Қазақстанға
жеткенше 20 пайызға дейін қымбаттайды. Отандық баспаларымыз шығаратын
кітаптардың бағасы да арзан емес. Көптеген баспалар кітапты өтпей қалар
деп, үлкен таралыммен шығаруға қорқады. Ал аз таралыммен басылып шығатын
кітаптың өзіндік құны жоғары болатыны анық. Оған тағы тарату шығынын
қосыңыз. Қазақ баспаларының көбінде тарату мәселесі әлі дұрыс шешілмеген
салалардың бірі болып табылады. Мемлекеттік тапсырыс, әлде жеке адамның
тапсырысы бойынша басылған кітаптарды таратуға мұршасы болмайтын баспалар
баршылық. Кітапты дайындап, шығарғаннан кейін олардың өткізілуі біздің
шаруамыз емес дейтін баспалар да бар. Бұл негізінен әлі сол кеңестік
дәуірдің ықпалынан айрыла алмай жүрген баспаларда көп кездеседі. Негізінен
келгенде мұндай себеп-салдарлардың барлығы нарық заманында баспа
экономикасын қарқынды жандандыруға кері әсерін тигізуде.
Салыстырмалы алып отырған көршілес Ресейге көз салатын болсақ,
кітаптарды тарату ісін негізінен баспалар жүзеге асырып отыр. Өздері
таратумен айналыспайтын баспалар ірі кітап сату кәсіпорындармен шарттық
байланысқа тұрып алған. Ал Қазақстанда ше? Баспа индустриясының баяу дамуы
себебінен барлық қаражат тек кітап сататын компаниялардың (көтерме сатумен
айналысатын, жүйелік, ірі дүкендер, кітап дүңгіршектері) еншісіне тиіп
отыр.
Мамандар Алматыдағы кітап нарығының бір жылдық көлемі 45-50 миллион
долларға бағалайды. Бұл бүкіл қазақстандық нарықтың 40 пайызын құрайды.
Жоғарыда аталған компаниялардың көпшілігі Астана мен басқа қалаларда да,
облыстарда дүкендер ашуда. Мысалы, Экономик'С-тің Астанада 2 дүкені,
Ақтөбеде, Шымкент, Тараз қалаларында дүкендері бар; Алматыкітап-тың
Астанада филиалы бар; Юрист баспасының өнімдері Астанадан басқа
Қазақстанның 17 қаласындағы дүкендерге тарайды.
Алайда, Қазақстан қалаларының көпшілігіне ресейлік кітаптар Алматы
арқылы емес, басқа жеткізу арналары арқылы келеді. Қостанайға кітаптар
Челябинск пен Свердловск қалаларынан, Атырауға, Астраханьнан, Петропавлға
Омбыдан, ал Павлодар, Семей, Көкшетау, Өскеменге және Қарағандыға жартылай
Новосибирск қаласынан жеткізілсе, Астанада Екатеринбургтен әкелінген
кітаптар сатылады екен.
Қалай болғанымен де, қазіргі баспалардың экономикалық проблемаларын,
Отандық баспаларымыздың шығаратын басылымдар халық сұранысын толық атқара
алмауынан деп санаймын. Өскелең ұрпақ орыс тілінде емес аударма арқылы өз
тілінде оқитын классикалық әдебиеттердің жоқтығынан, жас отау иелеріне
пайдалы кеңес кітаптарының ана тілінде жоқтығы т.б. да әдебиеттердің дүкен
сөрелерінен көрінбеулері және баспалардың қалалық жерден әрі баспаулары
экономикалық проблемаларға әкеп тірейді. Полиграфиялық жағынан, бағасы мен
мазмұны жағынан ресейлік кітаптардан кем қалмайтын кітаптарымыздың сан
жағынан 2000 дана болып шығуы баспалардың нарықты қанағаттыра алмауы
қынжылтады, әрине.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстандағы соңғы 4-5 жылда орын алған баспа
ісіндегі кәсіпкерліктің негізі нысандарын ашып көрсетуге тырыстым. Соңғы
кездері орын алып бара жатқан кітапты тауар ретінде қарастырып келе жатқан
кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшін тұстарына тоқталдым. Сондай-ақ,
кітап тарату ісінің жалпы әдістері мен технологиясы турасында басы бүтін
ғылыми зерттеу жұмысының жоқтығына көз жеткізе отырып, осы олқылықтың орнын
толтыру мақсатында, ізденістер жүргізіп, ғылыми айналымға енгізуге
тырыстым.
Баспа ісіндегі соңғы жылдардағы өзгерістер, жеке кәсіпке айналу,
кітап ісін дамытуға негізгі объектілер жұмыстың негізгі арқауы. Қазіргі
еліміздегі баспалардың даму ерекшеліктері төмендегідей бөлімдерге қарай
талданды:
• күн санап дамып келе жатқан баспа ісі кәсіпкерлігінің маңыздылығы
мен ерекшеліктері;
• кітап сату ісіндегі негізгі қағидалар мен әдістерді саралап
көрсету;
• бүгінде көрініс тауып жатқан жаңа әдістер мен тәсілдерге талдау
жасау.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Баспа ісіндегі кәсіпкерліктің
негізгі тәсілдері мен әдістерін қарастыруды мақсат еттім. Себебі, қарапайым
халықтың дүйім дүние төріндегі орын алып жатқан өзгерістерді танып-білуінің
басты көзі кітап екені белгілі. Сондықтан баспа ісіндегі кәсіпкерліктің
негізгі бизнес-жоспарын талдап көрсету. Осы мақсатта:
• кітап саудасындағы маркетинг жүйесін айқындап көрсету;
• жеке кәсіптік сипатқа айналған баспалардың бүгінгі бейнесі мен негізгі
жұмысы;
• баспадан шығарылатын өнімнің тарылымы мен қалың оқырманға жеткізілуін
қадағалау ісін талдау;
• өзге де мүмкін тың тәсілдерді анықтау көзделді.
Зерттеудің тәсілдік негіздері. Бітіру жұмысында теориялық талдау,
салыстырмалы – сараптамалық баға беру мен ғылыми тұрғыда тұжырымдап дәледеу
әдістері қолданылады. Кітап сату ісіндегі жаңа әдістерінің бұрынғы
зерттеулер мен ақпаратты беру тәсілдерінің ертеден белгілі теориялық-
танымдық тұжырымдамаларға сәйкестігі салыстырмалы түрде анықталды.
Зерттеудің нысаны. Басты деректемелік негіз ретінде ҚР ҰҒА-ның
кітапханасы мен бүкіл әлемдік ғаламтор сайттарындағы деректерге сілтеме
жасадық. Сондай-ақ, қазақстандық баспалар жайында жазылған баспасөздер мен
ғылыми туындылар да негізгі құрал ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі 3 тараудан,
қорытынды, сілтемелер және пайдаланған әдебиеттер тізімнен тұрады.
І –ТАРАУ. НарЫқтық экономикадағы баспалар
Тәуелсіздік алып ел экономикасы нарыққа бет түзегелі барлық салада
елеулі өзгерістердің жүзеге асқаны белгілі. Бұл өзгерістер баспа ісін де
айналып өтпесі анық еді. Біріншіден, ХХ ғасырдың басында баспа ісінің жаңа
жүйесі қалыптасып, дамыды. Ол алпыс жылдан астам уақыт бойы қызмет еткен
жүйеден мүлдем бөлек еді. Екіншіден, жаңа баспа ісі жүйесінің қалыптасуы
мен құрылымына түрлі маңызды факторлар әсер етті. Олардың ішінде айқын
бөліп айтатынымыз, әлеуметтік-саяси (демократиялық ел болуы, экономикалық,
нарыққа көшуі), ғылыми-техникалық, халықаралық және өзге де өзгерістер.
Үшіншіден, бұл өзгерістер кейбір қалыптасқан кітап ісі тұжырымдамаларын
қайта қарауды қажет етеді. Жаңа байланыс құралдарының тарапынан
бәсекелестікке төтеп беретін баспа дамуының болашағын қарастыруды талап
етеді.
Дербес мемлекет болдық. Дербес елдің дербес мәдениеті жасалуы керек.
Ал мәдениет дегеніміз – кітап. Ендеше халық сусап отырған жақсы кітаптарды
көбірек шығару – міндетіміз [4].
Әйтсе де жаңа ғана тәуелсіздігін алған мемлекеттегі қыруар қиындықтар
баспа ісін де тұралатқаны белгілі. Бұған қоғамдағы өзгерістерді қосыңыз.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін нарықтық жағдайларға көшуге байланысты
кітап басу ісінде көптеген мәселелер қылаң берді.
Баспа ісі және баспа ұғымдарына берілген отандық энциклопедиялардағы
анықтамаларға тоқталып өтсек, баспа ісі – кітап, журнал, газет бейнелеу
материалдары, өзге де баспа өнімдерін дайындаумен, шығарумен және таратумен
байланысты мәдениет пен өндірістің бір саласы [5]. Баспа – кітап, кітапша,
газет-журнал секілді түрлі басылымдарды дайындауды және шығаруды жүзеге
асыратын заңды рәсімделген шаруашылық - жеке есептік мекеме (ұйым) [6].
Мәселе - өз шешімін керек ететін іс, міндет [7]. Ал С.И. Ожеговтың
сөздігіне сүйенсек, Проблема – сложный вопрос, задача, требующее
разрешения, исследования деген анықтамаларға кезігеміз. Ал отандық баспа
ісінде шешімін қажетсінетін, зерттеуге мұқтаж күрделі міндеттер жетерлік
екені даусыз.
Жоғарыда аталған анықтамаларға сүйене отырып, тәуелсіз Қазақстандағы
баспа ісін осы саланың ең маңызды бөлшегі кітап дайындау, шығару және
таратудағы туындаған мәселелер тұрғысынан қарастыруды жөн көрдім.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында еліміздегі баспалардың құрылымы
да өзгеріске ұшырады, жеке меншік баспалар пайда болды. Алғаш қарлығаш
Атамұра баспасы дүниеге келді. Тәуелсіздіктің бастапқы жылдары отандық
баспаларға оңай тиген жоқ. Қағаз жетіспеді. Полиграфиялық сапасы төмен
өнімдер жарық көрді. Жылдар бойы қалыптасқан кітап тарату жүйесі қирады.
Сала мамандары көптеген қиыншылықтарға тап болды.
1992 жылдың баспа ісіндегі хал-ахуалы жайында: Қоғамымызды қайта
құру, нарықтық экономикаға көшу жолындағы толып жатқан қиындықтардың шын
мәніндегі ауыртпалықтары қандай болатынын жан-жүрегімізбен сезініп, сол
қиындықтарды жеңу жолында жан аямай, талмай еңбек еткен ауыр жыл...
Әсіресе, өткен жылдың басында баспалардың да, кітап саудасы
қызметкерлерінің де тұйықтан шығар жол таппай қатты абыржып, қиналған күні
бүгінгідей есімізде. Жаңа жылдың алғашқы күндерінен-ақ шикізатпен
полиграфиялық қызмет көрсетудің шұғыл қымбаттауы, қосылған құнға салынатын
28 проценттік және саудадағы үстеме бағаға салынатын 21,88 проценттік салық
та кітаптардың сату бағасын аспанға бірақ шығарған еді, - деп еске алады
баспа ісінің қызметкерлері [8].
Кітап басу мен тарату саласындағы жағдайдың күрт шиеленісуі
республикамызда, әсіресе ана тілімізде кітап шығару ісінің болашағын тым
бұлыңғырландырып жіберді. Баспалардың шығынға белшесінен бату, тіпті
жабылып қалу қаупі туды. Шығатын кітаптар саны күрт кеміп, бірлі-жарым
шыққандардың бағасы аса қымбат болғандықтан дүкен сөрелерінде өтпей жатып
қалатыны айқын еді.
Сөйтіп, нарықтық қатынасқа көшу кезінде мемлекеттік әкімшілік
органдары мен басқармалардың бұқаралық ақпарат құралдарын және мемлекеттік
кітап шығару жүйесін қорғаудың шұғыл шаралары жөніндегі Президентіміздің
жарлығы (15.04.1992) мен сол жарлықты жүзеге асыруға арналған Республика
Министрлер Кабинетінің №566 қаулысы (26.06.1992) дүниеге келді [9].
Осы айтылған жарлық пен қаулыда мектепке және жоғары оқу орындарына
арналған оқулықтарды, қазақ тілін дамытуға және оның қолданылу аясын
кеңейтуге қызмет ететін алуан түрлі оқу құралдарын, сөздіктер мен
тілашарларды, балаларға арналған, ғылыми анықтамалық- энциклопедиялық
кітаптарды шығаратын баспаларды қаражат жағынан сүйемелдеу, мемлекеттік
баспалар, полиграфия және кітап саудасы салаларына қосылған құнға салынатын
28 пайыздық салықтан мүлде азат ету, ал түсетін пайдадан алынатын салықты
25 пайызға дейін кеміту сияқты аса қажет шаралар белгіленген еді. Міне
осының арқасында республикамыздағы кітап шығару жұмысы белгілі дәрежеде
қайта жанданып, баспагерлер мен кітап саудасы қызметкерлерінің
көкірегіндегі әлсіреген үміт оты қайта тұтанды. Мемлекеттік баспаларымыз
енді біржолата жабылып қалу қаупінен құтылып, қоғамымызға қажетті әр
саладағы әдебиеттерді белгілі мөлшерде шығара алатындай мүмкіндіктерге ие
болды.
Әйтсе де тұтастай алғанда кітап басу жұмысы өзін-өзі ақтамайтын
тиімсіз іске айналды. Қазақстанда қағаз шықпайды. Полиграфиялық жабдықтар
ескірген және тозған. Тәуелсіздік алғанға дейін кітап шығаруға қажетті
шикізат пен жабдықтар Ресейден алып келінетін. Нарық келгенде бұлардың
бағасы да тым аспанға шарықтап кетті. Мұның үстіне қиын кезде достық одаққа
мүше елдердің жағдайын одан да ауырлата түсейін дегендей Ресей үкіметі
енгізген 70 пайызға жететін кеден салығы жығылғанға жұдырық болып тиді.
Осыншама қиындық аз болғандай сала кәсіпорындарының банктен алатын несиесі
үшін төленетін ақы да күннен-күнге тоқтаусыз қымбаттады. Міне, осы жайларды
ескере отырып республикамыздың үкіметі 1993 жылы министрлікке қарасты
баспалардың халқымызға аса қажетті кітаптарды белгілі мөлшерде шығаруы үшін
905 миллион сом жәрдемақы бөлгені кітап басу саласына дер кезінде
көрсетілген көмек болғанын айтқан жөн.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары нарық қыспағанда қалмаған саланы іздеп
табу қиын да шығар. Оның үстіне күн санап алқымнан алған инфляция,
қымбатшылық кенеуі кеткен шаруаның одан сайын қисынын кетіргені тағы бар.
Бұған ТМД елдері арасындағы экономикалық байланыстың үзіліп уәдеден гөрі
сөз бұйданың көбейіп тұрған тұрлаусыз жағын еске алсақ, әсіресе баспа
ісінің аяғына тұсау болған мәселелер көп-ақ еді.
Феодализмді менсінбей, социализмді жерсінбей, жабайы капитализмге аяқ
басқан халқымыздың қарны ашпағанымен, қабағы түсе бастаған осы тұста оның
рухани тойымын қалай қанағаттандырып жүрміз. Сұрақтың көкесі де, төтесі де
сол. 1988 жылға дейін мәселен Қазақстанда 10 миллиондай тиражбен қазақ
тіліндегі әдебиеттер тарап келген болса, қазір бұл көрсеткіш жеті-сегіз есе
азайып кетіпті. Ал бүгінде 12 баспасы (мемлекеттік жүйедегі кәсіби
баспаларды айтсақ) бар республикамызда өткен 1993 жылдың қорытындысы
бойынша 588 атаулы кітап басып шығыпты, оның 90 пайызы оқулықтар.
Салыстырып көріңіз, 1988 жылға дейін Жазушы баспасы 220, Жалын баспасы
250 атаудың ол жақ бұл жағында кітаптар басып отырған екен. Бүгінгі
арифметикаңыздың сиқы осындай - деп жазды Егемен Қазақстан газеті.
Иә, мұндай арифметикамен елмен бірге тәуелсіздігін алған қазақ баспа
ісі қазақтың рухани тойымына толық жауап бере алмағаны хақ. Атам қазақ
қарнымның ашқанына емес, қадірімнің қашқанына ренжимін, - деген екен. Сол
шақтағы аумалы-төкпелі заманда өмір кешкен кітап жазатындардың (жазушысы,
ғалымы, зерттеушісі бар) күнкөрісі нашарлап кеткендігіне ғана емес, сол
жазған әдебиеттерін дер кезінде жариялай алмай, қаржы сұрап, қағаз іздеп
қол қусырып қалғандарына қоғам куә болды.
Біздер жазушылар баспадан бір кітап шығарсақ, бір жеңіл мәшина сатып
алуға жететін қаламақыны қалтамызға басып; Жасасын компартия деп ұрандап
жүретінбіз. Салыстыру үшін ескерте кетейін: Мәселен мен 1992 жылдың аяғында
1993 жылдың басында екі томдық таңдамалылар жинағымды шығарып ескі совет
ақшасымен 345 мың сом қаламақы алдым. Ал сол кезде шетелдік мұздатқыштың
бағасы 600 мың сом тұрады екен. Екі томдық кітап шығарып, бір шетелдік
тоңазытқышқа жететін қаламақы таппаған жазушының беделі қаншалықты дәрежеге
дейін төмендегені айтпаса да түсінікті шығар, - деп қынжылады жазушы
Бексұлтан Нұржекеев.
Осы орайда, Айдың күннің аманында неге осындай күй кештік? деген
сұрақтың тұратыны сөзсіз. Біріншіден, аталған жылдары Кеңес Одағы тарап,
байланыс үзілді. Жетпіс жыл желпініп жүріп талай табысқа қолымыз жетті
десек те, Қазақстанда Менделеев кестесіндегі кеніштердің көзін ашып,
алтыннан бастап ас тұзына дейін өндіріп жатсақ та, ешкімнің ойына қағаз
шығаратын комбинат салу келе қоймапты. Ақсақал жазушымыз Әбу Сәрсенбаевтың
айтуынша, отызыншы жылдардың басында-ақ қазақтың кейбір зиялы ұлдары
Апырмау, осы біздің республикамыз тек шикізат түрлерін дайындайтын түпкір
аймаққа айналып бара жатқан жоқ па? Ең құрмаса кітап бастыратын қағазымызды
өзіміз дайындамаушы ма едік? деп әр жерден күңкіл сөздер айтқан болса
керек. Сол күңкілдің аяғы отыз жетінші жылғы дүмпуге ұласып, орталық
үкіметтің экономика саласындағы отаршылдық саясатына емеурінмен ғана
наразылық білдіргендердің талайы жазықсыз жапа шеккенін жас ұрпақ кейінірек
білді.
Құдайдың құдіретімен, тарихтың қалауымен жеке ел болайықшы, өз
билігімізді қолымызға алайықшы деп бөлініп, шыға келіп едік, жетпіс жыл
бойы халықтар достығының зертханасына түсіп, қилы-қилы тәжірибеден
сүрінбей өткен кешегі туысқандарымыздың базбіреулері енді келіп, Әй сені
мен бұрын қайдан көріп едім?, - дегендей теріс мінез таныта бастады.
Ал кітап шығару кешенді сала екені белгілі.
Кітап шығару үшін бүгінгі күн талабына лайық баспахана базасы болуы
керек. Ең алдымен қағаз керек! Жалпы кітап дайындау ісіне екі жүзге тарта
дайын өнімдер жұмсалады екен. Соның бірен-саранынан басқасын түгелге жуық
біз шеттен сатып аламыз. Баратын базарымыз – баяғы Ресей [10]. Осы
мәселелерді жете сезінген мемлекет те қарап қалған жоқ.
Қайта бүгінгі Қазақстан үкіметіне алғыс айтумыз керек. Неге дейсіз
ғой? Осыншалық экономикалық дағдарыс кезінде үкіметіміз мемлекеттің өлшеулі
бюджетінен республикадағы кітап бастыру ісіне тоқсан сайын миллиондаған
теңге қаржы босатып отыр. Қазір Қазақстанда шығатын әрбір кітапқа бөлінетін
қаржының 60 проценті мемлекеттік дотация. Баспасөз және бұқаралық ақпарат
министрлігі бекіткен әлеуметтік жағынан маңызды деп табылған басылымдардың
ұлттық бағдарламасына жыл сайын жеткілікті қаржы босатылып, бүгінгі
мүмкіншіліктерге орай игілікті істер де атқарылуда. Мәселен алдымыздағы
жылы бүкіл әлем жұртшылығы атап өткелі отырған қазақтың ұлы ақыны әрі
ойшылы Абайдың 150 жылдығына орай республика баспаларында біраз дүниелер
басылып шықпақшы, - деп жазды Егемен Қазақстан газеті.
Нарық қыспағында қалған баспалар да қарап қалған жоқ. Мемлекеттік
баспалар кітап шығару үшін, тіпті қызметкерлеріне уақтылы жалақы тауып
беріп, күн көру үшін әр түрлі амалдар қарастырды. Қолдан келгенше Ресейдегі
баспаханалармен, кәсіпорындармен тікелей байланыс орнатып, кейбір құнды,
көлемді деген кітаптарды бастыруды жолға қойды. Шағын кәсіпорындардың
делдалдық қызметіне сүйеніп, кітап бастыруға қажетті қағаз, мұқаба,
қаттама, пленка, бояу... секілді толып жатқан өнімдерді сатып алу көздерін
іздестірді. Әрине бәрі удай қымбат еді. Салалық министрлік қарауында
құрылған Қазполиграфресурс аталатын кіндік мекеме де жан-жақты тырбанып
әрекет етті. Бірақ қанша тыраштанғанмен, баспа ісі айдарынан жел есіп,
жедел аяғынан тұрып кете алмады.
Сонда не істеу керек деген сауал баспа ісі, мәдениет, ғылым саласы
мамандарының көкейін тесті.
Не істеу керек екенін елдің бәрі біледі. Қазақстанда кітап шығаруға
қажетті дайын өнімдер өндіретін комбинат салдыру керек. Соңғы алты-жеті жыл
көлемінде бұл жайында айтылып та, жазылып та жүр. Алматыда салынатын
комбинаттың жоба-жоспары шетелдік валютаға шаққандағы қаржы мөлшері, оны
салып беретін шетелдік фирма анықталып жатыр-мыс дегенді де естігенбіз.
Одан кейін ойбай неғыласың? Қытай-Шыңжаң өкіметімен келісімге қол жетті,
қытайлар екі-үш жылдың ішінде Талдықорғанда қағаз шығарып беріп, қарық
қылмақшы дегенді естідік. Одан кейін ақ күріштің отаны – Қызылордада
сабаннан кісінің жүзі көрінетіндей қағаз жасайтын өндіріс ашылады екен-мыс
дегенді естідік. Шынында күріш сабанынан айнадай жылтыраған қағаз шығаруға
болатынын Қытайға барғанда өз көзімізбен көргенбіз... Естідік те,
бөркімізді аспанға атып қуандық. Бірақ күні бүгінге шейін Қазақстан
баспаларына өзімізде өндірілген қағаз бұйырмай-ақ келеді [11], - деген
Оразбек Сәрсенбаевтың сөздері сол кездердің ащы да болса шындығы еді.
Зиялылар жағдайдың қиын екенін әбден жете түсініп, мемлекет қазаны
ортайыңқы екеніні білгендіктен, бұл мәселенің шешілуіне үкіметтің өзі бас
болып, республикамыздағы жеке меншік иесі – алпауыттар, әрқилы банкілер,
концерндер атсалысса деген ұсыныстарын айтты.
Сонымен қатар, Қазақстандағы кітап бастыру ісін жекешелердің бөлігіне
беріп жіберу әсте асығыстық болатынына меңзеп, бұғанасы бекіп, буыны
қатайып үлгермеген жас мемлекетіміздің идеологиясын жүргізіп отыратын
мемлекеттік баспалардың орны қашанда төрде тұруы қажеттігін мемлекет
назарына салды.
Соңғы кездері баспаханаларды бөлшектеп бөліп алып, кітап саудасы
мекемелерін акционерлік меншікке айналдыру нарықтық экономика талаптарына
сай келетін жаңалықтай қабылдағынымен, мұнай бастамаларға кітап саласындағы
интелигенция күдікпен қарайлады. Мәдениет ошақтарын жекешелендіру,
акционерлеу деген мәселе он ойланып, жүз толғанатын дүние дегендей ойлар
айтылды.
Басқасын айтпай-ақ кітап саудасын алайықшы. Рас, кітап саудасының
қазіргі жағдайына жанашырлықпен, түсіністікпен қараймыз. Бірақ кітап
саудасын жақсартудың жалғыз жолы оны акционерлеу (мейлі 49 пайызы ұжымдікі,
51 пайызы мемлекеттікі ақ болсын) ме екен? Акционерлеу бәрі бір меншік
түрінің өзгеруіне әкеліп соғады. Сонда сенің ұлттық бағдарламаға енген,
көбіне қазақ тілінде жазған кітаптарыңды сатуға мүдделі бола ма, жоқ әлде
бас ауыртпай-ақ өтімді бағамен тез тарап кететін ұрда-жықты, атыс-шабысты,
төсек айналасын суреттейтін кітапсымақтарды көбірек сатуға мүдделі бола
ма... акционерлік ұйым жасап алған әлгі сатармандар, - деген баспа
білгірінің күмәніне бүгінгі күні көзіміз жетіп отыр [12].
Қалыптасқан жағдайды саралай отырып, баспагерлер баспа ісін дамытудың,
оның ішінде кітап саудасын жолға қою жолдарын қарастырды. Осы күні
барымыздан айрылып қалмайық, орныққанды орынсыз қозғамайық деген пікірлер
айтылды. Оу, сонау Батыстың озық елдерінде сондай ғой деп еліктей
бермейік дегендер де болды. Иә, материалдық байлық жағынан Батыстың бізден
озғаны, бәлкім, рас шығар. Бірақ рухани байлық жағынан... Батыстың біздің
алдымызға түсіп кетпегеніне уақыттың өзі куәгер болып отыр.
Оның үстіне кейде білмесек те білгіш көрінуге тыраштанамыз. Мәселен
мақтаулы Батыстың мәдениеті дамыған елдерде (АҚШ пен Швециядан басқасында)
баспа ісіне мемлекет тарапынан тікелей көмек көрсетіледі екен, баспа
өнімдерінің бағасына мемлекет тарапынан шектеу қойылған. Рас, ол жақта
шыққан кітаптардың бағасы арзан емес. Өйткені ол жақтағы идеология солай.
Біздің жас мемлекетіміздің идеологиясы бұдан басқашалау болуы керек. Соның
ең бастысы – кешегі жылдарда қолымыз жеткен өнер, білім жемістерінен қол
үзіп қалмау, халықтың рухани азығына айналып кеткен кітапты әлдекімдердің
сәндік үшін жинайтын сирек дүниелер қатарына қосып алмай, бұрынғыша қазақ
ауылының түкпір-түкпіріне жеткізіп отыру. Ол үшін бармағымен бал жалап
отырған Батысқа еліктеп-солықтауды әзірше қоя тұрып, ең алдымен өз елімізде
қолымыздан келетін істерге құмбыл кірісіп кеткеніміз құба-құп, - деп
жазады Егемен Қазақстан.
Рас, дәл бүгін баспагерлер бұрын-соңды болмаған қиыншылықтарды бастан
кешіріп отыр. Әсіресе қағаз тапшылығы, оған қоса полиграфия өндірісінде
қолданылатын түрлі шикізаттар мен қажетті құрал-жабдықтар тұтасымен сырттан
әкелінеді. Егер аз-кем цифрларға көз жүгіртсек, өткен жылы министрліктің
қарамағындағы мемлекеттік баспалардан барлығы 588 кітап жарыққа шыққан. Ал
1989 жылы 1300 кітап жарық көрген. Осыдан-ақ мемлекеттік баспалардағы
қазіргі қалыптасқан қиыншылықтарға қиналмай көз жеткізуге болады, - деп
жазды сол кезгі баспа саласының тұтқасын ұстаған азамат Мұрат Сыздықов
[13].
Нарық тұралатқан баспаларды тек мемлекеттік қолдау тығырықтан
шығармайтынын сезінген зиялылар маңызды саланы нарыққа икемдеудің жолдарын
іздестірді. Баспа саласындағы білгір мамандардың баспасөз беттерінде өзекті
мәселелерді қозғаған терең пікірлері жарық көріп жатты. Нарық жағдайында
басқа да рухани игіліктерімізбен қатар кітап шығару, баспагерлік ісі де
бүгін, ертең түзеле қоюы екіталай қиыншылықтарға тап болып отыр. Алайда
ұлттық қадір-қасиеттерімізді, рухани байлықтарымызды жұтатпау жайын
ойласақ, қағаз қымбатшылығын, қаражат тапшылығын алға тартып, қол қусырып
қарап қалуға және болмайды, сондықтан да жоғарыдағыдай қиыншылықтарға
қарамастан баспаларымыздан шығып жатқан санаулы кітаптардың өзіне де
шүкіршілік еткендей жайымыз бар.
Аз ба, көп пе, әйтеуір қазақ баспалары хал-қадірінше кітап шығарып
жатыр. Әлдекімнің іскерлігінінен, жол тапқыштығынан емес, оның ең басты
себебі – мемлекет қаржы бөліп жатыр, қазақ кітабының хал-жағдайы сол
қаржыға тікелей байланысты. Шаш етектен төгіліп жатқан мол қаржы қайда
дейсің, шындығында, шықпа жаным, шықпа дейтін күйге баспалар жиі түсіп
қалады, - деп жазды Жалын баспасының директоры Бексұлтан Нұржекеұлы.
Шынында да 94-жылдардағы қат-қабат болған мәселелер таралымды, аталымды тым
азайтып жіберді. Кітап сапасы да төмендеді.
Халықтың көзі, құлағы, һәм тілі қандай деректер келтіреді екен:
Кейбір салыстырулар кісіні састырады: бұрын, мәселен, Жалын баспасында
134 адам жұмыс істейтін, қазір – 34, бұрын орта есеппен әрбір жұмыс күнінде
1 кітаптан жарық көретін, қазір жылына 40 кітап қана зорға шығарады; бұрын
Қазақстанда баспа аз да, шығатын кітап көп еді, енді кітап азайды да, баспа
көбейді, - деп салыстырады Б.Нұржекеұлы, Жалын баспасының директоры.
Нарықтық жағдай қағидаларынан баспа ісі де айналып кете алмасы анық
еді. Кітап тек рухани байлық деген түсінікпен қоштасуға тура келді. Кітап
жайлы биік-биік ойлар кеңестік кезең кітап беттерінде қалды. Нарық кітап -
тауар деген ұғымды ұсынды. Енді ақша жұмсаған тауарды ақшаға айналдыру
мәселесі алға түсті. Біз кітапты тауар қатарына қосқанға қарсы болушы
едік, әлі де толық мойындай алмай жүрміз. Бірақ мойындамасқа ылаж қалмай
барады. Өйткені бәрі түбінде ақшаға келіп тіреледі: қаламақысын аз берсең –
жазушы ренжиді, кітапты қымбатқа сатсаң – оқырман қынжылады, арзан кітап
шығарсаң – сатушы өкпелейді. Бір қызығы бір қаламсаптың ең арзаны 5
теңгеден сатыла бастағанда, 5 теңгелік тәуір кітапты қымбат санайтындарды
түсіну баспагерге де қиын, - деп баспагерлер бар шынын ортаға салды [14].
Кітап саны азайып, баспалар көбейгенімен, олардың хал-ахуалы мәз емес
еді. Көпшілігі жылына бір-екі аталым шығарумен шектелді. 1994 жылы
мемлекеттік баспа орындары тарапынан 686 аталым кітап пен кітапша
шығарылды. Жалпы таралымы 14,4 миллион дана болды. Оның басым бөлігі (400
аталым) оқу-педагогикалық әдебиет. Салыстырып көріңіз: Ресей жылына 45-46
мың аталым кітап басып шығарады. Таралымы – жарты миллион дана [15].
Ал кітапты шығарып қана қоймай, тарату, сату мәселелері тіптен өзекті
болды. Бұл жылдары Кеңес одағында болған түрлі кітап сату, тарату жүйелері
қирай бастады.
Қалада кітап саудасының жұмысын Союзкнига, ауыл-селода
Центркоопкнига үйлестіріп, бағыттап отырды. Наука сияқты баспалардың өз
кітап дүкендері істеді. Кітаптың сыртқы саудасын Халықаралық кітап
бірлестігі жүргізді. Қазақстанда Қазақкітап атты республикалық
бірлестік, Қазақстан тұтынушылар одағының кітап саудасы басқармасы,
байланыс министрлігінің Союзпечать, Академкітап, Әскери кітап,
Транспортная книга атты мекемелердің кітап дүкендері мен дүңгіршектері
істеді. Қазақстан кітаптарына деген сұраныс жылдан-жылға артып отырды. Оны
қанағаттандыру мақсатында Книга-почтой атты республикалық кітап дүкені
жұмыс істеді. Ол Ресей, Орта Азия, шет ел оқырмандарына тілеген кітаптарын
жөнелтіп отыратын.
Мұнын бәрі жекешелендірілді. Орнын жаңа жүйелер алмастыратындай бұл
салада тәжірибе болған жоқ.
Алысқа бармай-ақ, осы Алматыда аталған кезеңнің орта шенінде
қазақстандық баспа саласы қаншама кітап дүкенінен айырылды? Алматының қақ
ортасындағы – Президент резиденциясының дәл іргесіндегі Насихат, Жалын
аталған тамаша кітап дүкендері жабылып қалды. Халықтың ең көп жиналатын,
студент жастардың ең көп жүретін алаңына орналасқан екі мәдениет ошағының
орны ойсырап қалды.
Облыстардағы жағдай да оңып тұрған жоқ еді. Пәлен облыста пәлен кітап
дүкені жабылып, пәлен кітап қоймасын тартып әкетті деген сөздер жиі
айтылатын болды. Өйткені дүкеннің де, қойманың да қожайыны – жергілікті
әкімшілік орындары саналатын. Қайдан құлақ бітіріп, көз шығарамын десе де
қазаншылардың еркінде. Оның үстіне кітап дүкендерін, кітап қоймаларын
ұстағандар өзгелермен бірдей тұрған алаңы, жарығы, жылуы, суы... үшін
ауызбен айтуға ұяларлықтай қымбат ақы төлеу таңсық дүние болды.
Зиялылар мәдениетке жататыны рас болса, сол кітапты өткінші тауарларға
теңестірмей-ақ, ең құрмаса осы коммуналдық ақы төлеу жағынан жеңілдіктер
жасау мәселесін көтерді.
Салық дегеннен шығады-ау. Салық, бейнелеп айтсақ, қазіргі нарықтың
ысылдаған қамшысына айналып барады. Салық атаулыны ұнататын, әрине, ешкім
жоқ Біздің баспагерлердің де ойына салық түссе, бірден ұйқылары бұзылады:
әрбір баспа қазір мемлекетке 9 түрлі салық төлейді екен. Ал санап шығайық:
әлеуметтік қамсыздандыру, еңбекке орналастыру, жол қатынастарын түзеу,
қаладағы авторанспортты ұстау, инвестиция қорлары – мұның бәрі басылған
кітаптың өзіндік құнына кіреді, демек, баспаның кітап бастырудағы шығынын
көбейтіп, кітаптың бағасын өсіріп жіберуге мәжбүр етеді. Кітаптан түскен
азынаулақ табысыңыздан алынатын салықтар тағы бар. Мысалы, республика
бюджетіне, жергілікті бюджетке, кәсіпқорлықты дамыту қорына, тұтыну қорына
деп тізіп кете береді. Осыншама салықтың астында жаншылып қалмай, қалт-құлт
етіп күнелтіп келе жатқаныңа кейде шүкіршілік етесің [16] - деген
О.Сәрсенбаевтың осы ойына бүгінде де қосылатындар жетерлік. Осы арада
жаңадан сайланған Жоғарғы кеңестегі жазушы депутаттарға баспагерлер атынан
тоғыз түрлі салықтың екеуін ғана (әлеуметтік қамсыздандыру мен
республикалық бюджетке беретін табыс салығын) қалдырып, қалғанын түгел
қысқартып жіберу жөнінде мәселе қойып, шешіп берсеңіздер дегендей
ұсыныстар айтылды.
Бұл мәселені республикалық басылымдарда сол кездегі Қазақкітап
концернінің директоры Жанат Сейдуманов та көтерді. Тағы бір мемлекеттік
тұрғыдан шешімін табуға тиісті жайт – қосымша құнға салынатын салықтан
кітап баспаларын, кітап таратушыларды босату мәселесі. Онсыз да тұралап
жатқан саланы да жығылған үстіне жұдырық дегендей, салықпен қысқанда кім
не ұтады? Жаңадан ғана аяғын қаз-қаз басқан жас елге ұлттық идеология
керек, жаңа заманға, жаңа жағдайға лайық әдебиет керек, ұлт мүддесін
көздейтін арнайы бағдарлама, саналы саясат қажет [17], - деп жазды ол.
Жеке баспаханасы өзінің қағаз бен заттар сақтауға арналған қоймасы, өз
жеке меншік үйі мен көлігі, өнімін сататын жекеменшік немесе сатып беретін
дүкені бар тәуелсіз баспа әзірге Қазақстанда жоқ. Нарықтық экономика мен
жекешелендіру ісі ондай баспаның бізде болуын қажет етеді. Жақсы кітап
шығарудың бәсекесі онсыз жанданбайды [18].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап ісін басқаруда біраз уақыт
ескі жүйе сақталып келді. Комитет аты өзгертіліп, министрлікке айналды,
бірақ бұрынғы қалыптасқан жүйеге елеулі өзгеріс енгізілмейді [19].
Бұл салада реформа 1996 жылдары ғана қолға алына бастады. Тендер
нәтижесінде, Алматы полиграфкомбинаты" мемлекет меншігінен жеке меншікке
көшті. Кітап ісін материалдық-техникалық жағынан жабдықтау да кәсіпкерлер
иелігінде. Жеке меншік баспалардың көбеюі, басқа да жаңалықтар шаруашылықты
бір орталықтан басқару мәселесін басқаша шешуді талап еткен еді.
Қазір біздің еліміз жоспарлы социалистік экономикадан стихиялы нарық
экономикасына көшуді аяқтап келеді. Енді қазіргі көшерін жел, қонарын сай
біледі дейтіндей экономиканы, рухани өндірісті объективтілікпен зерттеп,
қоғам, мемлекет тарапынан ғылыми тұрғыдан басқару мүмкін бе? Бұл сұраққа
берілер жауап қысқа. Олай деуге екі себеп бар. Біріншісі, Қазақстан
жағдайында әлі мемлекеттік баспа орындары бұрынғы қалпы сақталуы үстіне,
екі есе көбейді де. Мемлекет халықтың, бүкіл қоғамның рухани қажетін өтеу
барысында өз баспа орындарына белгілі бір бағыт беріп, ісінің оңға басуына
қамқорлық жасайтыны сөзсіз. Кеңес кезіндегідей басшылық бақылауын тым
қатайтып ұстамаса да, іс жүзінде жұмысын қадағаламай, щаруа-жабдығына
көмектесіп, қолғабыс етпей отырған жоқ, - деп жазды Шериаздан Елеукенов 96-
жылдардағы баспа саласына үңіле келе.
Қазақстан еркін ел болып, өз қолы өз аузына жеткеннен бергі жерде
баспа орындары көбейді, сөз бостандығын қамтамасыз етуде айтарлықтай
ілгеріледі. Баспасөз бостандығы, авторлық құқық заңмен реттелді. Бұған
қуана отырып, реніш туғызатын жәйттердің де аз емес екендігін мойындауымыз
керек. Нарыққа өту кезеңінің ауыртпалығын әсіресе мәдениет саласы көтере
алмай, ақсауға ұшырады. Мысалы кітап өндірісі тіпті құлдырап кетті. Бұдан
он жыл бұрын елде екі жарым мың аталым кітап өндірілсе, 1995 жылы 600
аталымнан сәл артық қана кітап жарық
көрді. Оның басым бөлігі – оқулық, педагогикалық әдебиет. Соңғы үш-
төрт жылдың көлемінде Қазақстанда 6 мың кітапхана жабылды.
Кітапхана жүйесінің қысқаруы, халықтың сатып алу қабілетінің кемуі
кітап таралымына ауыр соққы боп тиді. 1970 жылдары қазақ прозасының
бастапқы тиражы, таралымы прозада 35 мың, поэзияда 12 мың болса, 1996 жылы
ол тиісінше 7 және 2 мыңға дейін азайды.
Бұл әрине өтпелі кезеңге тән көрініс. Экономика мен мәдениетіміз
ілгері басатын күн де туады. Оған сенім берік. Олай дейтініміз соңғы
жылдары нарық қыспағына қарамастан мемлекеттік баспалардың саны екі есеге
жуық көбейді. Және ең бастысы – сол баспалардың бәрі үкімет тарапынан
жәрдем-қаражат алып отыр.
Кітап жалғыз автордың еңбегі емес. Ол сіздің қолыңызға тиіп рухани
рахатқа бөленгенге дейін қанша мақсаты бар екендігін кейде ескерсек, кейде
ескере бермейміз. Алдыңыздағы басылымның айналасында жалпы полиграфист деп
аталатын қызық та қиын мамандық иелері жүреді. Кезінде Ресейдің тарихшысы
И.Карамзин: Адамзаттық ақыл-ой тарихы екі ұлы дәуірді біледі: біріншісі,
әріпті ойлап табу болса, екіншісі баспахананы ұйымдастыру. Адамзаттың басқа
табыстары осы екеуінің нәтижесі деген екен. Қазақстанда кітап басу
мамандары жайлы мәселелер туындайды. Өйткені бұрында жоғары білімді
полиграфистер тек Ресейдің Мәскеу, Омск және Украинадағы Львов қаласында
ғана дайындалып келді. Осыдан бірнеше жыл бұрын ҚазҰТУ университетінде
жоғары білімді баспагерлер дайындау мақсатымен Полиграфия өндіріс
технологиясы, Полиграфиялық машиналар мен кешенді автоматтандырған
машиналар бойынша дипломдық жұмыстардың ерекше маңызға ие болғандығы
тектен-тек емес [20].
Аталған кезеңде 1953 жылдан бері кітап саудасымен айналысып отырған
Қазкоопкітап мекемесі жауапкершілігі шектеулі серіктестікке айналды.
Оқырман атаулыға да қиын болып қалды. Бұл - жалпылама сөз емес, басы ашық
шындық болатын. Ауылдарда кітапхана жабылды, кітап дүкендеріне құлып түсіп,
басқа адамдарға сатылып кетті. Ол ана жақтағы жағдай. Мына жақта ше?
Мына жақта жазушы атаулыға да жұмақ орнаған жайы жоқ. Таразының бір
басындағы шынайы шығармашылықты, екінші басындағы күнделікті тіршілік қамы
басып кетіп, уақыты мен талантын нанын тауып жеуге жұмсап жүрсе, оған қалам
ұстаған қауым кінәлі ме? Аталары әлемде сөзді ең қадірлеген халықта бұл
күндері ең құнсыз нәрсе сол асыл сөз болып шықты, кереғарлық үшін
қаламгерлерге кінә бар ма?
Ал әлгі жазушы мен оқырманның екі ортасы қандай? Екі ортада баспа мен
кітап саудасы мекемесі тұрмақ. Елдегі өзгерістер кітап сату ісінде де түрлі
мәселелерді туындатты.
Алматы қаласында біз танымайтын мекеме мен ұйым жоқ. Оқу орындарының
институттардың, ғылыми ошақтардың, министрліктердің басқа да ел көп келетін
ондаған түрлі мекемелердің босағасында тұрып алып, кітап сатуға
бейімделгенбіз, - деп жауап береді Қазақкітап жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің төрайымы – Ерік-Раиса Есенбаева.
Ал аталған серіктестіктің күші Алматыда шоғырланса да, облыстарға,
анығында шалғайдағы ауылдарға кітапты облыстық тұтыну одағының мүмкіндігі
арқылы тұзбен, қант-шаймен бірге жеткізіп отырған екен.
Астанадағы мықты жазушының барлығы кезінде ауылдан шыққан. Олардың
басты оқырманы ауылда. Ендеше, қазақ кітабы алдымен ауылға жетуі тиіс еді.
Әйтсе де, кейбір бастықтар кітап саудасы өзін-өзі ақтамайды деп, оны
тоқтатуға тырысты. Сөйтіп, халықты рухани қайнардан бөліп тастауға
атсалысты. Ал кітап сату мамандары елге қалай кітап жеткізудің жолдарын
ойластырды.
Облыс пен орталық арасындағы жағдай шиеленісе түсті. Облыстар
кітаптарды алып, не ақшасын, не өзін қайтармады. Әлбетте ауылдық жерде
кітап қалайда өтіп жатты. Облыстағы отырғандар бізге өткен кітаптың
ақшасын бермей әуре етеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz