Инфляция, оның себептері
1. ИНФЛЯЦИЯ
2. ИНФЛЯЦИЯНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
3. ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЗАРДАПТАРЫ
4. ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ТҮРЛЕРІ
5. ИНФЛЯЦИЯҒА ҚАРСЫ САЯСАТ
6. Қолданылған әдебиеттер
2. ИНФЛЯЦИЯНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
3. ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЗАРДАПТАРЫ
4. ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ТҮРЛЕРІ
5. ИНФЛЯЦИЯҒА ҚАРСЫ САЯСАТ
6. Қолданылған әдебиеттер
Экономикалық кұбылыс ретінде инфляция ұзақ уақыт өмір сүруде. Оның пайда болуын ақшаның шығуымен, қызметімен байланыстырады. Инфляция термині латын сөзі - іпflаtіо -(вздутие) - қампаю, тұңғыш рет Солтүстік Америкада 1861 - 1865 жылдардағы азамат соғысы кезінде пайда болып, айналымдағы қағаз ақшалардың тым көбейіп кетуі процесін білдірген.
Инфляцияның жалпы әдеттегі анықтамасы - айналымдағы ақша массасының құнсыздануына және тауар бағаларының соғүрлым өсуіне әкеледі. Алайда инфляцияны айналым процесін кұнсызданған қағаз ақшамен толтыра беру деп түсіндіру жеткіліксіз. Инфляция тауар бағаларының өсуінен көрінгенімен, ол тек ақшаға тән "ғажайып" құбылыс емес. Ол - күрделі әлеуметтік-экономикалык кұбылыс, оны тудырушы нарық шаруашылығының түрлі саласындағы ұдайы өндіріс сәйкестілігінің бұзылуы. Инфляция дүние жүзіндегі көптеген елдердің экономикалық өміріндегі ең өткір мәселелердің бірі.
Инфляция қарқынының жай, орташа жүруі кезінде бағаның өсуі 10%-дан аспайды. Экономикалық теория мұндай инфляцияны экономикалық даму үшін оңды жағдай деп, ал мемлекетті тиімді экономикалық саясат жүргізуші субъекті деп есептейді. Мұндай инфляция өндіріс пен сұраныстың өзгерген жағдайларына қарай бағаларды түзеп отыруға мүмкіндік береді.
Жоғары қарқынды (галопирующая) инфляция тұсында бағаның өсуі 20-дан 200 пайызға жетеді. Бұл экономика үшін үлкен салмақ. Бірак көптеген контракт, келісімдер бағаның мұндай өсу қарқынын есепке алады.
Аса зор, шексіз (гиперинфляция) инфляция айналымдағы ақша мөлшері мен тауар бағасы деңгейінің тым шарықтап, шектен тыс өсуін білдіреді (200 пайыздан жоғары). Мұндай жағдайда халық үлкен зиян шегеді, тіпті қоғамның ауқатты тобына да қиын болады. Ұлттық шаруашылық бүлінеді.
Басыңкы (придавленная) инфляция кезінде бағаның өсуі байқалмай қалады. Инфляция балансталған, тепе-теңдікті болуы мүмкін, яғни бағаның өсуі баяу және ол барлық тауарлар мен қызметтерге бірдей өседі. Мұндай жағдайда бағаның жылдық өсуіне сәйкес ставка проценті көбейеді, бұл бағалардың тұрақтануы кезеңіндегі экономикалык ахуалды білдіреді.
Инфляциялық артық сұраныс тұсында мемлекет өз шығыстарын тежеп, салықтар деңгейін жоғарылатады. Нәтижесінде сұраныс қысқарады, инфляцияның қарқыны төмендейді. Алайда, солармен бір мезгілде өндіріс те қысқарып экономикада дағдарыс пен тоқырау белгілері байқалады, жұмыссыздардың саны өседі. Бұл инфляцияны тежеудің қоғамдық бағасы.
Инфляцияның жалпы әдеттегі анықтамасы - айналымдағы ақша массасының құнсыздануына және тауар бағаларының соғүрлым өсуіне әкеледі. Алайда инфляцияны айналым процесін кұнсызданған қағаз ақшамен толтыра беру деп түсіндіру жеткіліксіз. Инфляция тауар бағаларының өсуінен көрінгенімен, ол тек ақшаға тән "ғажайып" құбылыс емес. Ол - күрделі әлеуметтік-экономикалык кұбылыс, оны тудырушы нарық шаруашылығының түрлі саласындағы ұдайы өндіріс сәйкестілігінің бұзылуы. Инфляция дүние жүзіндегі көптеген елдердің экономикалық өміріндегі ең өткір мәселелердің бірі.
Инфляция қарқынының жай, орташа жүруі кезінде бағаның өсуі 10%-дан аспайды. Экономикалық теория мұндай инфляцияны экономикалық даму үшін оңды жағдай деп, ал мемлекетті тиімді экономикалық саясат жүргізуші субъекті деп есептейді. Мұндай инфляция өндіріс пен сұраныстың өзгерген жағдайларына қарай бағаларды түзеп отыруға мүмкіндік береді.
Жоғары қарқынды (галопирующая) инфляция тұсында бағаның өсуі 20-дан 200 пайызға жетеді. Бұл экономика үшін үлкен салмақ. Бірак көптеген контракт, келісімдер бағаның мұндай өсу қарқынын есепке алады.
Аса зор, шексіз (гиперинфляция) инфляция айналымдағы ақша мөлшері мен тауар бағасы деңгейінің тым шарықтап, шектен тыс өсуін білдіреді (200 пайыздан жоғары). Мұндай жағдайда халық үлкен зиян шегеді, тіпті қоғамның ауқатты тобына да қиын болады. Ұлттық шаруашылық бүлінеді.
Басыңкы (придавленная) инфляция кезінде бағаның өсуі байқалмай қалады. Инфляция балансталған, тепе-теңдікті болуы мүмкін, яғни бағаның өсуі баяу және ол барлық тауарлар мен қызметтерге бірдей өседі. Мұндай жағдайда бағаның жылдық өсуіне сәйкес ставка проценті көбейеді, бұл бағалардың тұрақтануы кезеңіндегі экономикалык ахуалды білдіреді.
Инфляциялық артық сұраныс тұсында мемлекет өз шығыстарын тежеп, салықтар деңгейін жоғарылатады. Нәтижесінде сұраныс қысқарады, инфляцияның қарқыны төмендейді. Алайда, солармен бір мезгілде өндіріс те қысқарып экономикада дағдарыс пен тоқырау белгілері байқалады, жұмыссыздардың саны өседі. Бұл инфляцияны тежеудің қоғамдық бағасы.
1. Экономикалық теория негіздері. Алматы. Қазақ университеті, 1998ж.
2. Экономикалық ілімдер тарихы. Алматы. Қазақ университеті, 1997ж.
3. Экономикалық теория. Алматы. Қазақ университеті, 2000ж.
4. А.Қ. Мейірбеков., Қ.Ә. Әлімбетов. Кәсіпорын экономикасы, Алматы ”Экономикс” , 2003ж.
5. М.С. Биханұлы. Коммерциялық банктер операциялары, Алматы “ИздатМаркет” , 2004ж.
6. М.С. Биханұлы. Ақша айналысы және несие, Алматы “ИздатМаркет” , 2004ж.
7. БорисовЕ.Ф. Экономическая теория, Москва “Юрист”, 1997г.
8. Р. Дорнбуш, С. Фишер. Макроэкономика, Алматы “Білім”, 1997ж.
2. Экономикалық ілімдер тарихы. Алматы. Қазақ университеті, 1997ж.
3. Экономикалық теория. Алматы. Қазақ университеті, 2000ж.
4. А.Қ. Мейірбеков., Қ.Ә. Әлімбетов. Кәсіпорын экономикасы, Алматы ”Экономикс” , 2003ж.
5. М.С. Биханұлы. Коммерциялық банктер операциялары, Алматы “ИздатМаркет” , 2004ж.
6. М.С. Биханұлы. Ақша айналысы және несие, Алматы “ИздатМаркет” , 2004ж.
7. БорисовЕ.Ф. Экономическая теория, Москва “Юрист”, 1997г.
8. Р. Дорнбуш, С. Фишер. Макроэкономика, Алматы “Білім”, 1997ж.
ИНФЛЯЦИЯ
Экономикалық кұбылыс ретінде инфляция ұзақ уақыт өмір сүруде. Оның
пайда болуын ақшаның шығуымен, қызметімен байланыстырады. Инфляция термині
латын сөзі - іпflаtіо -(вздутие) - қампаю, тұңғыш рет Солтүстік Америкада
1861 - 1865 жылдардағы азамат соғысы кезінде пайда болып, айналымдағы қағаз
ақшалардың тым көбейіп кетуі процесін білдірген.
Инфляцияның жалпы әдеттегі анықтамасы - айналымдағы ақша массасының
құнсыздануына және тауар бағаларының соғүрлым өсуіне әкеледі. Алайда
инфляцияны айналым процесін кұнсызданған қағаз ақшамен толтыра беру деп
түсіндіру жеткіліксіз. Инфляция тауар бағаларының өсуінен көрінгенімен, ол
тек ақшаға тән "ғажайып" құбылыс емес. Ол - күрделі әлеуметтік-экономикалык
кұбылыс, оны тудырушы нарық шаруашылығының түрлі саласындағы ұдайы өндіріс
сәйкестілігінің бұзылуы. Инфляция дүние жүзіндегі көптеген елдердің
экономикалық өміріндегі ең өткір мәселелердің бірі.
Инфляция қарқынының жай, орташа жүруі кезінде бағаның өсуі 10%-дан
аспайды. Экономикалық теория мұндай инфляцияны экономикалық даму үшін оңды
жағдай деп, ал мемлекетті тиімді экономикалық саясат жүргізуші субъекті деп
есептейді. Мұндай инфляция өндіріс пен сұраныстың өзгерген жағдайларына
қарай бағаларды түзеп отыруға мүмкіндік береді.
Жоғары қарқынды (галопирующая) инфляция тұсында бағаның өсуі 20-дан
200 пайызға жетеді. Бұл экономика үшін үлкен салмақ. Бірак көптеген
контракт, келісімдер бағаның мұндай өсу қарқынын есепке алады.
Аса зор, шексіз (гиперинфляция) инфляция айналымдағы ақша мөлшері
мен тауар бағасы деңгейінің тым шарықтап, шектен тыс өсуін білдіреді (200
пайыздан жоғары). Мұндай жағдайда халық үлкен зиян шегеді, тіпті қоғамның
ауқатты тобына да қиын болады. Ұлттық шаруашылық бүлінеді.
Басыңкы (придавленная) инфляция кезінде бағаның өсуі байқалмай
қалады. Инфляция балансталған, тепе-теңдікті болуы мүмкін, яғни бағаның
өсуі баяу және ол барлық тауарлар мен қызметтерге бірдей өседі. Мұндай
жағдайда бағаның жылдық өсуіне сәйкес ставка проценті көбейеді, бұл
бағалардың тұрақтануы кезеңіндегі экономикалык ахуалды білдіреді.
Инфляциялық артық сұраныс тұсында мемлекет өз шығыстарын тежеп, салықтар
деңгейін жоғарылатады. Нәтижесінде сұраныс қысқарады, инфляцияның қарқыны
төмендейді. Алайда, солармен бір мезгілде өндіріс те қысқарып экономикада
дағдарыс пен тоқырау белгілері байқалады, жұмыссыздардың саны өседі. Бұл
инфляцияны тежеудің қоғамдық бағасы.
Экономиканың құлдырауы кезінде сұранысты ұлғайту үшін арнайы бюджеттік
саясат жүргізіледі. Егер сұраныс жеткіліксіз болса, мемлекеттік
қаржыландыру бағдарламасы жүзеге асырыла бастайды, салықтардың деңгейі
төмендетіледі. Төмен деңгейлі салықтар ең алдымен табысы аз топтарға
салынады, әдетте, олар табысты жедел пайдаланады. Сөйтіп қызмет
көрсетулерге және тұтыну тауарларына сұранысты ұлғайтады. Сұранысты
бюджеттік қаржылар арқылы ынталандыру, 60—70-жылдары көптеген елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, оны күшейтеді. Дегенмен, бюджет тапшылығының
ұлғаюы үкіметтің салық арқылы маневр жасау мүмкіндіктерін тарылтады.
Екінші бағыттың авторлары экономикада пайда болған кемшіліктерді ақша-
несие саясаты арқылы реттеуді ұсынады. Реттеудің бұл түрі үкіметтің тікелей
бақылауынан тыс, дербес орталық банк арқылы жүргізіледі. Ол айналымдағы
акша санын және қарыз процентінің ставкасын өзгертеді. Ақша-несие саясаты
экономикаға қысқа мерзімдік ықпал жасау құралы ретінде қолданылады, басқаша
айтқанда, экономистердің ойынша үкімет төлеу қабілеті бар сұранысты тежеу
үшін инфляциялық шаралар қолданады. Өйткені экономикалық өсуді ьнталандыру
және жұмыссыздықтың табиғи деңгейін жасанды әдістер аркылы төмендету,
инфляцияны бақылаудан шығарады. Қоғамдык мүдде тұрғысынан инфляциямен күрес
халық шаруашы-лығына үлкен зиян келтіреді, яғни жұмыссыздықты өсіріп
өндірісті құлдыратады. Кейбір есептер бойынша инфляцияны 1%-ке төмендету
жұмыссыздықты жыл бойындағы өзінің табиғи деңгейінен 2% жоғарылатады, ал
нақты ЖҮӨ-ні 4%-ке кемітеді.
Бақылаудан шыққан инфляцияны ауыздықтау үшін біраз елдердің үкіметтері 60-
жылдардан бастап, баға мен табыс арақатысы деген саясатты жүргізуде. Оның
басты мақсаты жалақының өсуін тежеу. Бұл саясат инфляциямен күресте
рыноктық стратегиядан гөрі әкімшілікке көбірек бағыт ұстағандықтан
туындайды және ол алға қойған мақсатқа әрдайым жете бермейді. Қайшылықты
проблемаларды шешуде түрлі экономикалык шараларды катар қолдану
жалпы экономикалық реттеуді тиімсіз етеді.
АҚШ-тың тәжірибесі табыс саясатын жоққа шығарды. Мұнда 1971 —1974
жылдарда үкімет жалақы мен баға деңгейіне тікелей бақылау жүргізді. Одан
кейінгі жылдарда бұл мәселеде тек кеңес берумен ғана шектелуде. Ал
үкімет басына Р. Рейганның республикалық әкімшілігі келісімен аталған
мәселелермен шүғылданатын үкімет мекемесі жойылды. XIX ғасырда инфляция
термині Англия мен Францияда қолданыла бастады. Экономикалық әдебиеттерде
инфляция түсінігі XX ғасырда бірінші дүние-жүзілік соғыстан кейін жиі
қолданылып, кеңес өкіметінің экономикалық әдебиеттерінде 20-жылдардың орта
кезінде көрінді. Инфляцияның жалпы, әдеттегі анықтамасы — айналымдағы ақша
массасының қажеттіліктен тыс артып кетуі. Бұл ақша өлшемінің құнсыздануына
және тауар бағаларының соғүрлым өсуіне әкеледі. Алайда инфляцияны айналым
процесін құнсызданған қағаз ақшамен толтыра беру деп түсіндіру
жеткіліксіз. Инфляция тауар бағаларының өсуінен көрінгенімен, ол тек ақшаға
тән "ғажайып" құбылыс емес. Ол — күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс,
оны тудырушы рынок шаруашылығының түрлі саласындағы ұдайы өндіріс
сәйкестілігінің бұзылуы. Инфляция дүние жүзіндегі көптеген елдердің
экономикалық өміріндегі ең өткір проблемалардың бірі.
ИНФЛЯЦИЯНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
Ақша тауарларды сатып алу қабілеті күшті валютамен салыстырғанда
құнсызданады. Инфляцияны бұлай түсіндіру, яғни ақшаның алтынға қатысты
құнсыздануы, алтынды бұрынғыша ақша сияқты жалпылама эквивалент деп
қарастыруда жатыр. Ең алдымен бағаның өсуі тауарға сұраныстың оның
ұсынысынан артық болуымен байланысты. Белгілі тауар рыногында сұраныс пен
ұсыныстың сәйкестілігінің бұзылуы әлі инфляция емес. Инфляция елдегі баға
деңгейінің өсуі. Бағаның көтерілуіне нақтылы экономикалық жағдайлар да әсер
етеді. Мысалы, 70-жылдардағы энергетикалық дағдарыс тек мұнай бағасының
өсуінен (мұнай бағасы 20 есеге өсті) емес, басқа да тауар мен қызмет
көрсету бағаларының өсуімен байланысты. 1973 жылы жалпы бағаның деңгейі 7%-
ке, 1979 жылы — 9%-ке артты. Ақша әсерінен тыс, тауар бағаларының өзгеруі
еңбек өнімділігінің артуына, циклдық және маусымдық толқуларға, ұдайы
өндірістегі құрылымдық өзгерістерге, бағаның монополиялануы мен экономиканы
мемлекеттік реттеуге, салықтың жаңа ставкаларын енгізуге, ақша өлшемінің
девальвациялануы мен ревальвациялануына, рынок коньюнктурасының өзгеруі мен
сыртқы экономикалық байланыстардың ықпална және т. б. байланысты. Демек,
бағаның өсуіне көптеген неше түрлі себептердің әсері болады.
Коньюнктураның циклдық толқуынан болатын бағаның өскін, инфляцияға
жатқызуға болмайды [4]. Циклдың түрлі фазаларынан өту барысында (әсіресе
XIX—XX ғасырдың бас кезіне тән "классикалық түрі") бағалардың динамикасы
өзгеріп отырады. Аласапыранның бас кезіндегі оның өсуі дағдарыс пен
депрессия фазасында төмендеп, жандану кезінде баға тағы да көтеріледі.
Еңбек өнімділігін арттыру бағаның төмендеуіне әкелуі тиіс. Циклдық
толқулардың тағы бір көрінісі жалақының өсуі еңбек өнімділігінен артып
кетуінде. Мұндай құбылыс шығынның инфляциясы деп аталады, ол өз кезегінде
баға деңгейінің жалпы өсуіне алып келеді. Кездейсоқ апаттар да бағаның
инфляциялық өсуіне көп әсер етпейді. Айталық, су басып кеткен аймақтардағы
құрылыс материалдарының бағалары өседі. Бұл құрылыс материалдарын шығаратын
өндірісті ұлғайтады, ал олар рынокты толықтыру барысында, баға төмендеуі
тиіс. Сонымен, баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз?
Инфляция көп сәйкессіздіктермен байланысты екенін еске ұстап, оның ішіндегі
ең бастыларын атайық.
Біріншіден, мемлекеттік шығыстар мен кірістердің тепе-теңдігінің
бұзылуы, баланстың болмауы. Ол мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан көрінеді.
Егер дефицит Орталық эмиссия банкісінен заем арқылы қаржыландырылса,
басқаша айтқанда "ақша станогы" белсенді пайдаланылса, онда айналыста ақша
массасы көбейеді. Айырбастың сандық теңдігін МV = РО еске түсірсек, М мен Р
көрсеткіштері өсуінің байланысы анық.
Екіншіден, осындай жолмен, әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген
жағдайда да бағаның инфляциялық өсуі болады. Әсіресе экономиканы
милитариландырумен байланысты инвестиция инфляцияны өршітеді. Ұлттық
табысты әскери мақсатқа пайдалану, өндірістік емес шығындар — олар қоғамдық
байлықты текке рәсуа етеді. Әскери ассигнациялар бір сәтке ғана қосымша
төлем қабілеті бар сұраныс туғызып, тауармен қамтамасыз етілмеген ақша
массасының өсуіне әкеледі. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджетті
тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздың ұдайы өсуіне
ұрындырады.
Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі рыноктық экономиканың
ерекшелігіне байланысты. Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі рынокта
көптеген өндірушілер болып, өнімдердің түрі аз, капитал ауысуы оңай уақытқа
мүлдем ұқсамайды. Қазіргі рынок белгілі дәрежеде олигопиялық рынок. Ал
олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді.
Олигопиялар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да, олар оны
қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін ұстап тұру
үшін өндіріс пен тауар ұсынуды қысқарту арқылы дефицит жасауға тырысады.
Өздері билік жүргізетін рынокта бағаның төмендеуін болдырмау үшін
олигополия мен монополия икемді тауар ұсынысына қарсы болады. Салаға жаңа
өндірушілердің келуін "тежеу үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен
ұсыныстың сәйкес келмеуі көмектеседі. Төртіншіден, елдің экономикасының
ашық болуы оның бірте-бірте әлемдік шаруашылық байланыстарға тартылуы
барысында "импорттық" инфляцияның қаупі туады. Жоғарыда аталған 1979 жылғы
энергияға бағаның шарықтауы энергетикалдық дағдарыс) сырттан әкелетін
мұнайға бағаны өсіріп, технологиялық тізбек бойынша басқа тауарлар
бағасының қымбаттауына әкелді. "Импорттық" инфляциямен күресу мүмкіндігі
шектеулі. Әрине өз валютасын ревальвациялау ұлттық валютаның құнын
жоғарылату арқылы мұнай импортын арзандатуға болады. Бірақ ревальвация
отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады, ал бұл дүниежүзілік
рынокта бәсекелестік қабілетті төмендетеді.
Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін сипат алады, ол "инфляцияны
күту" нәтижесінде орын алады. Батыс елдерінің көптеген экономистері және
біздің елімізде де осы факторды ерекше көрсетуде. Халық пен өндірушілердің
инфляцияны күту себептерін жою инфляцияға қарсы саясаттың ең басты міндеті.
Инфляциялық күту жағдайындағы экономикаға ықпал етудің механизмі
қандай? Баға деңгейінің жалпы өсуі жағдайында өмір сүруге үйренген халық,
бағаның одан әрі өсуін күтеді. Мұндай жағдайда еңбекшілер жалақыны
көбейтуді талап етеді. Халық тауарларды көптеп алады, өйткені олардың
бағасы ертең тағы да өсуі мүмкін ғой. Өндірушілер өз өнімдеріне өте жоғары
баға белгілейді, сөйтіп қысқа мерзімде шикізат, материал, қосалқы бөлшектер
қымбаттайды. Мысалы Ресей экономикасындағы (қаңтар — көкек 1992 жылы)
инфляцияның жоғары қарқыны тұсында өндірушілер өздерін жабдықтаушылардың
бағаны көтеру мүмкіндігінен сақтанып, алдын ала өз өнімдерінің бағасын
жоғарылатты. Нәтижесінде Ресей экономикасындағы басқа да ТМД елдеріндегі
бағалар бұрынғы төлем қабілеті бар сұраныс деңгейінен ғана емес, инфляцияны
күткен деңгейден де асып түсті.
Дүниежүзілік қоғамдастықтың барлық елдерінде де инфляция өршуінің сан
түрлі себептері бар. Алайда бұл құбылысты қоздыратын факторлардың
комбинациясы жекелеген елдің нақты экономикалық жағдайына байланысты.
Айталық Батыс Еуропада II дүниежүзілік соғыс біткеннен соң инфляция
көптеген тауарлардың тапшылығынан пайда болады. Одан кейінгі жылдарда
инфляциялық құбылыстың күшеюіне мемлекеттік шығыстар, баға мен жалақының
арақатысы, инфляцияның басқа елдерден келуі және т. б. факторлар себепші
болды. Бұрынғы КСРО-ны алсақ жалпы заңдылықтармен қатар, соңғы жылдардағы
инфляцияның себептеріне экономикадағы ерекше тепе-теңсіздік (диспропорция)
жатады, ол әміршілдік-әкімшілдік жүйе салдары еді. Кеңес экономикасына тән
жағдай ЖҮӨ-дегі әскери шығындар үлесінің көптігі, өндіру, бөлу және қаржы-
несие жүйесін монополияландырудың жоғары деңгейі, ұлттық табыстағы жалақы
үлесінің аздығы және т. б. ерекшеліктер.
Инфляцияның себептері айналыс және өндіріс асласында орын алады.
Қазіргі инфляция мынадай факторларға байланысты:
1. Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға
пайдаланылған, шексіз көп ақшаның эмиссиялануы есебінен айналыс
аясының артық ақша амссасына толып кетуі; халық шаруашылығының
артық несиеге толуы.
2. Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өндірістегі теңсіздікке,
шаруашылықтың шығындық механизміне, мемлекеттің экономикалық
саясаты, оның ішінде салық саясаты, баға саясаты, сыртқы
экономикалық саясатқа байланысты факторлар жатады.
Аталған факторлардың қанат жаюына байланысты инфляцияның екі типі болады:
Сұраныс және шығын (ұсыныс) инфляциясы.
Сұраныс инфляциясы мынадай факторлардың әсерінен туындайды:
- әскери шығыстардың өсуі, яғни әскери техникалардың азаматтық
саласында пайдалану қажеттілігінен, нәтижесінде ақша баламасы
айналыс үшін артық болып қалады
- мемлекеттік бюджет тапшылығы
- ауыр өнеркәсіп саласына өте көп мөлерде инвестиция жұмсау
Шығын (ұсыныс) инфляциясы бұл баға белгілеу процесіне әсер ететін
мынадай факторлардың болуымен сипатталады:
- еңбек өнімділігінің өсуін азайту және өндірістің құлдырауы
- көрсетілген қызметтің маңызының артуы
- бір өнім бірлігіне жұмсалатын шығынның өсуінің жеделдетілуі,
әсіресе жалақының өсуі
Инфляция жағдайында қағаз ақшалар мыналарға қатысты һұнсызданады:
- алтынға
- тауар
- шетел валютасына
ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЗАРДАПТАРЫ
Инфляцияның зардаптары күрделі және көп түрлі болып келеді. Инфляцияның
жоғары деңгейі баға мен пайда нормасын жоғарылатып, уақытша коньюнктураны
жандандырады. Процестің ушығуы барысында инфляция ұдайы өндіріске кедергі
келтіріп, қоғамдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық кұбылыс ретінде инфляция ұзақ уақыт өмір сүруде. Оның
пайда болуын ақшаның шығуымен, қызметімен байланыстырады. Инфляция термині
латын сөзі - іпflаtіо -(вздутие) - қампаю, тұңғыш рет Солтүстік Америкада
1861 - 1865 жылдардағы азамат соғысы кезінде пайда болып, айналымдағы қағаз
ақшалардың тым көбейіп кетуі процесін білдірген.
Инфляцияның жалпы әдеттегі анықтамасы - айналымдағы ақша массасының
құнсыздануына және тауар бағаларының соғүрлым өсуіне әкеледі. Алайда
инфляцияны айналым процесін кұнсызданған қағаз ақшамен толтыра беру деп
түсіндіру жеткіліксіз. Инфляция тауар бағаларының өсуінен көрінгенімен, ол
тек ақшаға тән "ғажайып" құбылыс емес. Ол - күрделі әлеуметтік-экономикалык
кұбылыс, оны тудырушы нарық шаруашылығының түрлі саласындағы ұдайы өндіріс
сәйкестілігінің бұзылуы. Инфляция дүние жүзіндегі көптеген елдердің
экономикалық өміріндегі ең өткір мәселелердің бірі.
Инфляция қарқынының жай, орташа жүруі кезінде бағаның өсуі 10%-дан
аспайды. Экономикалық теория мұндай инфляцияны экономикалық даму үшін оңды
жағдай деп, ал мемлекетті тиімді экономикалық саясат жүргізуші субъекті деп
есептейді. Мұндай инфляция өндіріс пен сұраныстың өзгерген жағдайларына
қарай бағаларды түзеп отыруға мүмкіндік береді.
Жоғары қарқынды (галопирующая) инфляция тұсында бағаның өсуі 20-дан
200 пайызға жетеді. Бұл экономика үшін үлкен салмақ. Бірак көптеген
контракт, келісімдер бағаның мұндай өсу қарқынын есепке алады.
Аса зор, шексіз (гиперинфляция) инфляция айналымдағы ақша мөлшері
мен тауар бағасы деңгейінің тым шарықтап, шектен тыс өсуін білдіреді (200
пайыздан жоғары). Мұндай жағдайда халық үлкен зиян шегеді, тіпті қоғамның
ауқатты тобына да қиын болады. Ұлттық шаруашылық бүлінеді.
Басыңкы (придавленная) инфляция кезінде бағаның өсуі байқалмай
қалады. Инфляция балансталған, тепе-теңдікті болуы мүмкін, яғни бағаның
өсуі баяу және ол барлық тауарлар мен қызметтерге бірдей өседі. Мұндай
жағдайда бағаның жылдық өсуіне сәйкес ставка проценті көбейеді, бұл
бағалардың тұрақтануы кезеңіндегі экономикалык ахуалды білдіреді.
Инфляциялық артық сұраныс тұсында мемлекет өз шығыстарын тежеп, салықтар
деңгейін жоғарылатады. Нәтижесінде сұраныс қысқарады, инфляцияның қарқыны
төмендейді. Алайда, солармен бір мезгілде өндіріс те қысқарып экономикада
дағдарыс пен тоқырау белгілері байқалады, жұмыссыздардың саны өседі. Бұл
инфляцияны тежеудің қоғамдық бағасы.
Экономиканың құлдырауы кезінде сұранысты ұлғайту үшін арнайы бюджеттік
саясат жүргізіледі. Егер сұраныс жеткіліксіз болса, мемлекеттік
қаржыландыру бағдарламасы жүзеге асырыла бастайды, салықтардың деңгейі
төмендетіледі. Төмен деңгейлі салықтар ең алдымен табысы аз топтарға
салынады, әдетте, олар табысты жедел пайдаланады. Сөйтіп қызмет
көрсетулерге және тұтыну тауарларына сұранысты ұлғайтады. Сұранысты
бюджеттік қаржылар арқылы ынталандыру, 60—70-жылдары көптеген елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, оны күшейтеді. Дегенмен, бюджет тапшылығының
ұлғаюы үкіметтің салық арқылы маневр жасау мүмкіндіктерін тарылтады.
Екінші бағыттың авторлары экономикада пайда болған кемшіліктерді ақша-
несие саясаты арқылы реттеуді ұсынады. Реттеудің бұл түрі үкіметтің тікелей
бақылауынан тыс, дербес орталық банк арқылы жүргізіледі. Ол айналымдағы
акша санын және қарыз процентінің ставкасын өзгертеді. Ақша-несие саясаты
экономикаға қысқа мерзімдік ықпал жасау құралы ретінде қолданылады, басқаша
айтқанда, экономистердің ойынша үкімет төлеу қабілеті бар сұранысты тежеу
үшін инфляциялық шаралар қолданады. Өйткені экономикалық өсуді ьнталандыру
және жұмыссыздықтың табиғи деңгейін жасанды әдістер аркылы төмендету,
инфляцияны бақылаудан шығарады. Қоғамдык мүдде тұрғысынан инфляциямен күрес
халық шаруашы-лығына үлкен зиян келтіреді, яғни жұмыссыздықты өсіріп
өндірісті құлдыратады. Кейбір есептер бойынша инфляцияны 1%-ке төмендету
жұмыссыздықты жыл бойындағы өзінің табиғи деңгейінен 2% жоғарылатады, ал
нақты ЖҮӨ-ні 4%-ке кемітеді.
Бақылаудан шыққан инфляцияны ауыздықтау үшін біраз елдердің үкіметтері 60-
жылдардан бастап, баға мен табыс арақатысы деген саясатты жүргізуде. Оның
басты мақсаты жалақының өсуін тежеу. Бұл саясат инфляциямен күресте
рыноктық стратегиядан гөрі әкімшілікке көбірек бағыт ұстағандықтан
туындайды және ол алға қойған мақсатқа әрдайым жете бермейді. Қайшылықты
проблемаларды шешуде түрлі экономикалык шараларды катар қолдану
жалпы экономикалық реттеуді тиімсіз етеді.
АҚШ-тың тәжірибесі табыс саясатын жоққа шығарды. Мұнда 1971 —1974
жылдарда үкімет жалақы мен баға деңгейіне тікелей бақылау жүргізді. Одан
кейінгі жылдарда бұл мәселеде тек кеңес берумен ғана шектелуде. Ал
үкімет басына Р. Рейганның республикалық әкімшілігі келісімен аталған
мәселелермен шүғылданатын үкімет мекемесі жойылды. XIX ғасырда инфляция
термині Англия мен Францияда қолданыла бастады. Экономикалық әдебиеттерде
инфляция түсінігі XX ғасырда бірінші дүние-жүзілік соғыстан кейін жиі
қолданылып, кеңес өкіметінің экономикалық әдебиеттерінде 20-жылдардың орта
кезінде көрінді. Инфляцияның жалпы, әдеттегі анықтамасы — айналымдағы ақша
массасының қажеттіліктен тыс артып кетуі. Бұл ақша өлшемінің құнсыздануына
және тауар бағаларының соғүрлым өсуіне әкеледі. Алайда инфляцияны айналым
процесін құнсызданған қағаз ақшамен толтыра беру деп түсіндіру
жеткіліксіз. Инфляция тауар бағаларының өсуінен көрінгенімен, ол тек ақшаға
тән "ғажайып" құбылыс емес. Ол — күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс,
оны тудырушы рынок шаруашылығының түрлі саласындағы ұдайы өндіріс
сәйкестілігінің бұзылуы. Инфляция дүние жүзіндегі көптеген елдердің
экономикалық өміріндегі ең өткір проблемалардың бірі.
ИНФЛЯЦИЯНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
Ақша тауарларды сатып алу қабілеті күшті валютамен салыстырғанда
құнсызданады. Инфляцияны бұлай түсіндіру, яғни ақшаның алтынға қатысты
құнсыздануы, алтынды бұрынғыша ақша сияқты жалпылама эквивалент деп
қарастыруда жатыр. Ең алдымен бағаның өсуі тауарға сұраныстың оның
ұсынысынан артық болуымен байланысты. Белгілі тауар рыногында сұраныс пен
ұсыныстың сәйкестілігінің бұзылуы әлі инфляция емес. Инфляция елдегі баға
деңгейінің өсуі. Бағаның көтерілуіне нақтылы экономикалық жағдайлар да әсер
етеді. Мысалы, 70-жылдардағы энергетикалық дағдарыс тек мұнай бағасының
өсуінен (мұнай бағасы 20 есеге өсті) емес, басқа да тауар мен қызмет
көрсету бағаларының өсуімен байланысты. 1973 жылы жалпы бағаның деңгейі 7%-
ке, 1979 жылы — 9%-ке артты. Ақша әсерінен тыс, тауар бағаларының өзгеруі
еңбек өнімділігінің артуына, циклдық және маусымдық толқуларға, ұдайы
өндірістегі құрылымдық өзгерістерге, бағаның монополиялануы мен экономиканы
мемлекеттік реттеуге, салықтың жаңа ставкаларын енгізуге, ақша өлшемінің
девальвациялануы мен ревальвациялануына, рынок коньюнктурасының өзгеруі мен
сыртқы экономикалық байланыстардың ықпална және т. б. байланысты. Демек,
бағаның өсуіне көптеген неше түрлі себептердің әсері болады.
Коньюнктураның циклдық толқуынан болатын бағаның өскін, инфляцияға
жатқызуға болмайды [4]. Циклдың түрлі фазаларынан өту барысында (әсіресе
XIX—XX ғасырдың бас кезіне тән "классикалық түрі") бағалардың динамикасы
өзгеріп отырады. Аласапыранның бас кезіндегі оның өсуі дағдарыс пен
депрессия фазасында төмендеп, жандану кезінде баға тағы да көтеріледі.
Еңбек өнімділігін арттыру бағаның төмендеуіне әкелуі тиіс. Циклдық
толқулардың тағы бір көрінісі жалақының өсуі еңбек өнімділігінен артып
кетуінде. Мұндай құбылыс шығынның инфляциясы деп аталады, ол өз кезегінде
баға деңгейінің жалпы өсуіне алып келеді. Кездейсоқ апаттар да бағаның
инфляциялық өсуіне көп әсер етпейді. Айталық, су басып кеткен аймақтардағы
құрылыс материалдарының бағалары өседі. Бұл құрылыс материалдарын шығаратын
өндірісті ұлғайтады, ал олар рынокты толықтыру барысында, баға төмендеуі
тиіс. Сонымен, баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз?
Инфляция көп сәйкессіздіктермен байланысты екенін еске ұстап, оның ішіндегі
ең бастыларын атайық.
Біріншіден, мемлекеттік шығыстар мен кірістердің тепе-теңдігінің
бұзылуы, баланстың болмауы. Ол мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан көрінеді.
Егер дефицит Орталық эмиссия банкісінен заем арқылы қаржыландырылса,
басқаша айтқанда "ақша станогы" белсенді пайдаланылса, онда айналыста ақша
массасы көбейеді. Айырбастың сандық теңдігін МV = РО еске түсірсек, М мен Р
көрсеткіштері өсуінің байланысы анық.
Екіншіден, осындай жолмен, әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген
жағдайда да бағаның инфляциялық өсуі болады. Әсіресе экономиканы
милитариландырумен байланысты инвестиция инфляцияны өршітеді. Ұлттық
табысты әскери мақсатқа пайдалану, өндірістік емес шығындар — олар қоғамдық
байлықты текке рәсуа етеді. Әскери ассигнациялар бір сәтке ғана қосымша
төлем қабілеті бар сұраныс туғызып, тауармен қамтамасыз етілмеген ақша
массасының өсуіне әкеледі. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджетті
тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздың ұдайы өсуіне
ұрындырады.
Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі рыноктық экономиканың
ерекшелігіне байланысты. Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі рынокта
көптеген өндірушілер болып, өнімдердің түрі аз, капитал ауысуы оңай уақытқа
мүлдем ұқсамайды. Қазіргі рынок белгілі дәрежеде олигопиялық рынок. Ал
олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді.
Олигопиялар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да, олар оны
қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін ұстап тұру
үшін өндіріс пен тауар ұсынуды қысқарту арқылы дефицит жасауға тырысады.
Өздері билік жүргізетін рынокта бағаның төмендеуін болдырмау үшін
олигополия мен монополия икемді тауар ұсынысына қарсы болады. Салаға жаңа
өндірушілердің келуін "тежеу үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен
ұсыныстың сәйкес келмеуі көмектеседі. Төртіншіден, елдің экономикасының
ашық болуы оның бірте-бірте әлемдік шаруашылық байланыстарға тартылуы
барысында "импорттық" инфляцияның қаупі туады. Жоғарыда аталған 1979 жылғы
энергияға бағаның шарықтауы энергетикалдық дағдарыс) сырттан әкелетін
мұнайға бағаны өсіріп, технологиялық тізбек бойынша басқа тауарлар
бағасының қымбаттауына әкелді. "Импорттық" инфляциямен күресу мүмкіндігі
шектеулі. Әрине өз валютасын ревальвациялау ұлттық валютаның құнын
жоғарылату арқылы мұнай импортын арзандатуға болады. Бірақ ревальвация
отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады, ал бұл дүниежүзілік
рынокта бәсекелестік қабілетті төмендетеді.
Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін сипат алады, ол "инфляцияны
күту" нәтижесінде орын алады. Батыс елдерінің көптеген экономистері және
біздің елімізде де осы факторды ерекше көрсетуде. Халық пен өндірушілердің
инфляцияны күту себептерін жою инфляцияға қарсы саясаттың ең басты міндеті.
Инфляциялық күту жағдайындағы экономикаға ықпал етудің механизмі
қандай? Баға деңгейінің жалпы өсуі жағдайында өмір сүруге үйренген халық,
бағаның одан әрі өсуін күтеді. Мұндай жағдайда еңбекшілер жалақыны
көбейтуді талап етеді. Халық тауарларды көптеп алады, өйткені олардың
бағасы ертең тағы да өсуі мүмкін ғой. Өндірушілер өз өнімдеріне өте жоғары
баға белгілейді, сөйтіп қысқа мерзімде шикізат, материал, қосалқы бөлшектер
қымбаттайды. Мысалы Ресей экономикасындағы (қаңтар — көкек 1992 жылы)
инфляцияның жоғары қарқыны тұсында өндірушілер өздерін жабдықтаушылардың
бағаны көтеру мүмкіндігінен сақтанып, алдын ала өз өнімдерінің бағасын
жоғарылатты. Нәтижесінде Ресей экономикасындағы басқа да ТМД елдеріндегі
бағалар бұрынғы төлем қабілеті бар сұраныс деңгейінен ғана емес, инфляцияны
күткен деңгейден де асып түсті.
Дүниежүзілік қоғамдастықтың барлық елдерінде де инфляция өршуінің сан
түрлі себептері бар. Алайда бұл құбылысты қоздыратын факторлардың
комбинациясы жекелеген елдің нақты экономикалық жағдайына байланысты.
Айталық Батыс Еуропада II дүниежүзілік соғыс біткеннен соң инфляция
көптеген тауарлардың тапшылығынан пайда болады. Одан кейінгі жылдарда
инфляциялық құбылыстың күшеюіне мемлекеттік шығыстар, баға мен жалақының
арақатысы, инфляцияның басқа елдерден келуі және т. б. факторлар себепші
болды. Бұрынғы КСРО-ны алсақ жалпы заңдылықтармен қатар, соңғы жылдардағы
инфляцияның себептеріне экономикадағы ерекше тепе-теңсіздік (диспропорция)
жатады, ол әміршілдік-әкімшілдік жүйе салдары еді. Кеңес экономикасына тән
жағдай ЖҮӨ-дегі әскери шығындар үлесінің көптігі, өндіру, бөлу және қаржы-
несие жүйесін монополияландырудың жоғары деңгейі, ұлттық табыстағы жалақы
үлесінің аздығы және т. б. ерекшеліктер.
Инфляцияның себептері айналыс және өндіріс асласында орын алады.
Қазіргі инфляция мынадай факторларға байланысты:
1. Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға
пайдаланылған, шексіз көп ақшаның эмиссиялануы есебінен айналыс
аясының артық ақша амссасына толып кетуі; халық шаруашылығының
артық несиеге толуы.
2. Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өндірістегі теңсіздікке,
шаруашылықтың шығындық механизміне, мемлекеттің экономикалық
саясаты, оның ішінде салық саясаты, баға саясаты, сыртқы
экономикалық саясатқа байланысты факторлар жатады.
Аталған факторлардың қанат жаюына байланысты инфляцияның екі типі болады:
Сұраныс және шығын (ұсыныс) инфляциясы.
Сұраныс инфляциясы мынадай факторлардың әсерінен туындайды:
- әскери шығыстардың өсуі, яғни әскери техникалардың азаматтық
саласында пайдалану қажеттілігінен, нәтижесінде ақша баламасы
айналыс үшін артық болып қалады
- мемлекеттік бюджет тапшылығы
- ауыр өнеркәсіп саласына өте көп мөлерде инвестиция жұмсау
Шығын (ұсыныс) инфляциясы бұл баға белгілеу процесіне әсер ететін
мынадай факторлардың болуымен сипатталады:
- еңбек өнімділігінің өсуін азайту және өндірістің құлдырауы
- көрсетілген қызметтің маңызының артуы
- бір өнім бірлігіне жұмсалатын шығынның өсуінің жеделдетілуі,
әсіресе жалақының өсуі
Инфляция жағдайында қағаз ақшалар мыналарға қатысты һұнсызданады:
- алтынға
- тауар
- шетел валютасына
ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЗАРДАПТАРЫ
Инфляцияның зардаптары күрделі және көп түрлі болып келеді. Инфляцияның
жоғары деңгейі баға мен пайда нормасын жоғарылатып, уақытша коньюнктураны
жандандырады. Процестің ушығуы барысында инфляция ұдайы өндіріске кедергі
келтіріп, қоғамдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz