Құқықтық мемлекет теориясы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСIНIГI ЖӘНЕ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Құқықтық мелекеттiң ұғымы мен белгiлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Демократия және халық билiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.3 Ұлттық құқықтық мәдениеттің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.1 Заң шығарушы билiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Атқарушы билік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.3 Сот билігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСIНIГI ЖӘНЕ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Құқықтық мелекеттiң ұғымы мен белгiлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Демократия және халық билiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.3 Ұлттық құқықтық мәдениеттің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.1 Заң шығарушы билiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Атқарушы билік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.3 Сот билігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк, халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды ашып алдық. Бүгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жүзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып, тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып, республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады. Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң Мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялар.
Аталған Конституциялық актiлер Қазақстанның тәуелсiздiгiн дербестiгiн жариялап демократиялық құқықтық мемлекет құру туралы мақсатты алға қойды.
Қазақстан Республикасының Конституция ережесiнде Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет деп орнықтырудың екi негiзгi бастауы бар: бiрiншiден, Конституцияда болып табылады, өзiнiң қолданылуы арқылы Қазақстан Республикасының мемлекеттiлiгiн қалыптастырудың басталуы негзiнде екендiгiн бiлдiредi; екiншiден, стратегиялық бағыт, мынадай Қазақстан Республикасы демократиялық зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру жолында дамуы тиiс. Демек Қазақстан Республикасының демократиялық бағытта дамуының Конституциялық негiзi қаланды.
Атап айтқанда, бiртұтас Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етiлген, өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық мемлекет етiп жариялағаны туралы толық ақпарат Ұйымдасқан қоғамда жоғары деп саналатын және мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясаттағы қызметтiң жүзеге асыруға жаралған мемлекеттiң негiзi феноменi – мемлекеттiк билiк жайлы.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып, тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып, республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады. Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң Мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялар.
Аталған Конституциялық актiлер Қазақстанның тәуелсiздiгiн дербестiгiн жариялап демократиялық құқықтық мемлекет құру туралы мақсатты алға қойды.
Қазақстан Республикасының Конституция ережесiнде Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет деп орнықтырудың екi негiзгi бастауы бар: бiрiншiден, Конституцияда болып табылады, өзiнiң қолданылуы арқылы Қазақстан Республикасының мемлекеттiлiгiн қалыптастырудың басталуы негзiнде екендiгiн бiлдiредi; екiншiден, стратегиялық бағыт, мынадай Қазақстан Республикасы демократиялық зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру жолында дамуы тиiс. Демек Қазақстан Республикасының демократиялық бағытта дамуының Конституциялық негiзi қаланды.
Атап айтқанда, бiртұтас Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етiлген, өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық мемлекет етiп жариялағаны туралы толық ақпарат Ұйымдасқан қоғамда жоғары деп саналатын және мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясаттағы қызметтiң жүзеге асыруға жаралған мемлекеттiң негiзi феноменi – мемлекеттiк билiк жайлы.
1. Нормативтi актiлер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж. 30.08.
2. Қазақстан Республикасының Сот жұиесi мен судьялардың мәтебесi туралы Конституциялық заңы. 2000 ж. 25.12.
3. Қазақстан Республикасының Соттар және судьялардың мәртебесi туралы Конститциялық заң кiшi бар жарлығы 26. 02. 94.
4. Мемлекеттiк егемендiк туралы деклорация 25.10.1998 ж.
5. Конституциялық заң мемлекеттiк тәуелсiздiк туралы 16.12.1991ж.
6. Қазақстан Республикасының ¶кiметi туралы Конституциялық заңы. 18.12.1995 ж.
7. Парламент және оның депутаттарының мәртебесi туралы Президент жарлығы. 16.09.1995 ж.
Арнайы әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасы Конституциясына тұсiнiктеме ғ.Сапарғалиев. Алматы, Жетi жарғы, 1999 ж.
2. Мемлекет және құқық негiздерi. Е. Баянов. Алматы, Жеты жарғы 2001 ж.
3. Егемен Қазақстан құәығы. З.О.Ашитов, В.З.Ашитов
4. Қазақстан мемлекеттi: хандық билiктен Президенттiк Республикаға дейiн. Е.К.НҒрпеисов, А.К.Котов. Алматы, Жетi жарғы, 1996 ж.
5. Саясаттану негiздерi. Д. Жамбылов. Алматы, Жетi жарғы.
6. Мемлекет жәәне құқық теориясы. ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева Алматы, Жетi жарғы, 1997 ж.
7. Таныс бейтаныс тәуелсiздiк. Қ.СҒлтанов.
8.Глава Государства Суверенного Казахстана. В. Малиновский 1998 г.
9.Парламент Республики Казахстан в системе органов государственной власти. Ж.Н.Байешов Алматы 1997 г.
10.Конституция и Парламент. С.З.Зиманов алматы 1996 г.
11.Назарбаев Н. Ә. “Қазақстан - 2030” – Алматы: Білім, 1997
12.В.П.Сальников “Социалистическая правоая культура” Саратов. Изд: Сарат. универ. 1989. С5.
13.Кунгажинов С.Т. “Правовая культура работников органов внутренних дел и ее влияние на профессиональную деятельность” Алматы 2003. С.11
14.Балюк Г.И. “Взаимосвязь правовой культуры демократии в социолистическом обществе” диссер. канид. юрид. наук. Киев. 1986. С. 18
15.Венгеров А.Б. “Теория государства и права” Учебник. М. 1998. С.585
16.Синюкова Т.В. “Правовая культура”// В книге “Теория государства и права” курс лекции/ под. ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько - Саратов, 1995 С.473
17.Русинов Р.К. “Правосознание и правовая культура” // В книге Теория государства и права: Учебник/ под.ред. В.М.Карельского и В.Д. Переволова - Москва, 1997. С.150-151
18.Семитко А.П. “Правовая культура социолитического обществ. понятие, структура, противоречия”: автореф. дисс. канд. юрид. наук - Свердловск, 1988. С.10
19.Балюк Г.И: “Взаимосвязь правовой культуры и демократии в социолистичеком обществе”. дисс.канд. юрид. Наук. Киев, 1986. С. 21. Федорин В.П. “Правовая культура как фактор укрепления социолистической законности”. Москва, 1986. С.19
22. Ибраева А.С. “Правовая культура: проблемы теории и практики”. Алматы: Жеті - Жарғы, 2002. С.111
23. Алексеев С.С “Проблемы теории права”. Курс лекции. Свердловск, 1972. Том 1 С. 179-780
24. Каминская В.И., Ратинов А.Р. “Правосознание как элемент правовой культуры” // В сборнике “Правовая культура и вопросы прававого воспитания”. Москва, 1973. С. 43
25. “Теория права и государства”: Учебник // пед.ред. проф. В.В. Хазарева - Москва; Новый юрист, 1997. С. 185
26. Лисовский В.Т. «Методология и методика изучения идеалов и жизненных планов молодежи. автореф. канд. диссерт. Ленинград 1968. // цит. по:
27. Социалогия молодежи: учебник // под.ред.проф. В.Т. Лисовского, Спб С-ПБ универ. 1996. С 32-33
28. Тесленко А.Н., Калетаев Д.А. «Научные основы социолизации казахстанской молодежи. Астана. МКИОС РК. 2002. С. 9
29. Громов И.А., Иконникова С.Н., Лисовский В.Т. «Молодежь в обществе // Человек и общество: социальные проблемы молодежи // под.общ.ред. Б.Г. Анапьев, Д.А.Керимова; ЛГУ. Вып. // Ленинград. изд. Ленинград. университета, 1969. С. 3-12
30. Бовкин В.В. «Образ жизни советской молодежи: тенденции, проблемы, перспективың. Москва: 1988. С 22
31. Золотухин С.А. «Молодежь в социальной структуре общества. диссерт. кан. соц. наук. Алма-Ата; 1993. С.31
32. «Закон Казахской Советской Социалистической Республики от 28 июня 1991 года. «О Государственной молодежной политике в Казахской ССРң // Юрист - справочная правовая система. Юрист 4.0. документ “Закон Каз ССР” от 28.06.91. 722-XІІ С.1
33. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің “Дарын” мемлекеттік жастар сыйлығы туралы // Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы 1996 жылы 7 тамыз № 983 // Юрист С.1
34. Тагиев А.С. «Социальные функции юридического всеобучаң диссерт. канд. юридич. наук Москва 1991. С.31
35. Царева Т.А. «Методологические проблемы анализа правовой социализации студенческой молодежиң. диссерт. канд. соц. наук. Алматы 1999. С.3
36. Касымова Л.Н. «Проблемы социализации казахской студенческой молодежи сельского происхождения в условиях переходного периодаң. диссерт. канд. соц. наук Алматы 1997. С.49
Царева Т.А. диссерт С. 18
37. Кадыржанов Р.К. «Восприятие демократии населением современного Казахстанаң. // Журнал. Саясат июль-август 2001. С.57
38. Шайкенова А.Т. «Отношение казахстанцев к реформам в условиях современной политической обстановкиң // Журнал Саясат январь 2001. С.51
39. Батова С.А. «Правовое сознание рабочей молодежи и основные факторы его формированияң. диссерт.канд. юрид. наук. Москва 1989. С.78
40. Жаназарова З.Ж. «Семья и изменения системы ценности у молодежиң // «Равенство неравных людей: проблемы социального взаимодействия // материалы межвузовской научно-теоретической конференций, посвященной памяти Н.А. Аитова Алматы 2000. С.41
41. Шаймерденов Е.Ш., Шаукенова З.К., Ракшиева Б.И. «Языковая ситуация в Республике Казахстанң // Саясат январь 2001 С.28
42. Галинайтите Ю.В. «Правовая социализация рбочей молодежи: проблемы и решенияң. диссерт. доктор юрид. наук. Москва 1988. С.78
43. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1997 45 бет.
44. Оксамытный В.В. «Социально-правовые исследования уровня правосознания молодежиң - Киев: «Знаниең УССР, 1982 С.2
45. Батова С.А. «Правовые сознание рабочей молодежи и основные факторы его формированияң. диссер. канд. юрид. наук Москва, 1989. С.2
46. «Қазақстан жастары бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 ж 17 ақпандағы №249 қаулысы // Юрист - справочная правовая система. Юрист 40. Документ «Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2001ж. 17 ақпандағы №249 қаулысың. С. 4
47. Сахипова Л.А. «Проблемы формирования правосознания субъектов педагогических вузовң. диссер. канд. юрид. наук. Алма-Ата, 1989. С. 19-20
48. Долгова А.И. “ Правовое воспитание молодежи” Москва: “Знание”, 1979. С.13
49. Кадыржанов Р.К. “Восприятие демократии населением современного Казахстана”. // Саясат июль-август 2001 С.56-57
50. Шайкенова А.Т. “Отношение казахстанцев к реформам в условиях современной политической обстановки”. // Саясат январь 2001 С.51
51. Голубева Л.М. “Формирование правосознания несовершеннолетных”. Фрунзе мектеп 1986. С.41
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж. 30.08.
2. Қазақстан Республикасының Сот жұиесi мен судьялардың мәтебесi туралы Конституциялық заңы. 2000 ж. 25.12.
3. Қазақстан Республикасының Соттар және судьялардың мәртебесi туралы Конститциялық заң кiшi бар жарлығы 26. 02. 94.
4. Мемлекеттiк егемендiк туралы деклорация 25.10.1998 ж.
5. Конституциялық заң мемлекеттiк тәуелсiздiк туралы 16.12.1991ж.
6. Қазақстан Республикасының ¶кiметi туралы Конституциялық заңы. 18.12.1995 ж.
7. Парламент және оның депутаттарының мәртебесi туралы Президент жарлығы. 16.09.1995 ж.
Арнайы әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасы Конституциясына тұсiнiктеме ғ.Сапарғалиев. Алматы, Жетi жарғы, 1999 ж.
2. Мемлекет және құқық негiздерi. Е. Баянов. Алматы, Жеты жарғы 2001 ж.
3. Егемен Қазақстан құәығы. З.О.Ашитов, В.З.Ашитов
4. Қазақстан мемлекеттi: хандық билiктен Президенттiк Республикаға дейiн. Е.К.НҒрпеисов, А.К.Котов. Алматы, Жетi жарғы, 1996 ж.
5. Саясаттану негiздерi. Д. Жамбылов. Алматы, Жетi жарғы.
6. Мемлекет жәәне құқық теориясы. ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева Алматы, Жетi жарғы, 1997 ж.
7. Таныс бейтаныс тәуелсiздiк. Қ.СҒлтанов.
8.Глава Государства Суверенного Казахстана. В. Малиновский 1998 г.
9.Парламент Республики Казахстан в системе органов государственной власти. Ж.Н.Байешов Алматы 1997 г.
10.Конституция и Парламент. С.З.Зиманов алматы 1996 г.
11.Назарбаев Н. Ә. “Қазақстан - 2030” – Алматы: Білім, 1997
12.В.П.Сальников “Социалистическая правоая культура” Саратов. Изд: Сарат. универ. 1989. С5.
13.Кунгажинов С.Т. “Правовая культура работников органов внутренних дел и ее влияние на профессиональную деятельность” Алматы 2003. С.11
14.Балюк Г.И. “Взаимосвязь правовой культуры демократии в социолистическом обществе” диссер. канид. юрид. наук. Киев. 1986. С. 18
15.Венгеров А.Б. “Теория государства и права” Учебник. М. 1998. С.585
16.Синюкова Т.В. “Правовая культура”// В книге “Теория государства и права” курс лекции/ под. ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько - Саратов, 1995 С.473
17.Русинов Р.К. “Правосознание и правовая культура” // В книге Теория государства и права: Учебник/ под.ред. В.М.Карельского и В.Д. Переволова - Москва, 1997. С.150-151
18.Семитко А.П. “Правовая культура социолитического обществ. понятие, структура, противоречия”: автореф. дисс. канд. юрид. наук - Свердловск, 1988. С.10
19.Балюк Г.И: “Взаимосвязь правовой культуры и демократии в социолистичеком обществе”. дисс.канд. юрид. Наук. Киев, 1986. С. 21. Федорин В.П. “Правовая культура как фактор укрепления социолистической законности”. Москва, 1986. С.19
22. Ибраева А.С. “Правовая культура: проблемы теории и практики”. Алматы: Жеті - Жарғы, 2002. С.111
23. Алексеев С.С “Проблемы теории права”. Курс лекции. Свердловск, 1972. Том 1 С. 179-780
24. Каминская В.И., Ратинов А.Р. “Правосознание как элемент правовой культуры” // В сборнике “Правовая культура и вопросы прававого воспитания”. Москва, 1973. С. 43
25. “Теория права и государства”: Учебник // пед.ред. проф. В.В. Хазарева - Москва; Новый юрист, 1997. С. 185
26. Лисовский В.Т. «Методология и методика изучения идеалов и жизненных планов молодежи. автореф. канд. диссерт. Ленинград 1968. // цит. по:
27. Социалогия молодежи: учебник // под.ред.проф. В.Т. Лисовского, Спб С-ПБ универ. 1996. С 32-33
28. Тесленко А.Н., Калетаев Д.А. «Научные основы социолизации казахстанской молодежи. Астана. МКИОС РК. 2002. С. 9
29. Громов И.А., Иконникова С.Н., Лисовский В.Т. «Молодежь в обществе // Человек и общество: социальные проблемы молодежи // под.общ.ред. Б.Г. Анапьев, Д.А.Керимова; ЛГУ. Вып. // Ленинград. изд. Ленинград. университета, 1969. С. 3-12
30. Бовкин В.В. «Образ жизни советской молодежи: тенденции, проблемы, перспективың. Москва: 1988. С 22
31. Золотухин С.А. «Молодежь в социальной структуре общества. диссерт. кан. соц. наук. Алма-Ата; 1993. С.31
32. «Закон Казахской Советской Социалистической Республики от 28 июня 1991 года. «О Государственной молодежной политике в Казахской ССРң // Юрист - справочная правовая система. Юрист 4.0. документ “Закон Каз ССР” от 28.06.91. 722-XІІ С.1
33. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің “Дарын” мемлекеттік жастар сыйлығы туралы // Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы 1996 жылы 7 тамыз № 983 // Юрист С.1
34. Тагиев А.С. «Социальные функции юридического всеобучаң диссерт. канд. юридич. наук Москва 1991. С.31
35. Царева Т.А. «Методологические проблемы анализа правовой социализации студенческой молодежиң. диссерт. канд. соц. наук. Алматы 1999. С.3
36. Касымова Л.Н. «Проблемы социализации казахской студенческой молодежи сельского происхождения в условиях переходного периодаң. диссерт. канд. соц. наук Алматы 1997. С.49
Царева Т.А. диссерт С. 18
37. Кадыржанов Р.К. «Восприятие демократии населением современного Казахстанаң. // Журнал. Саясат июль-август 2001. С.57
38. Шайкенова А.Т. «Отношение казахстанцев к реформам в условиях современной политической обстановкиң // Журнал Саясат январь 2001. С.51
39. Батова С.А. «Правовое сознание рабочей молодежи и основные факторы его формированияң. диссерт.канд. юрид. наук. Москва 1989. С.78
40. Жаназарова З.Ж. «Семья и изменения системы ценности у молодежиң // «Равенство неравных людей: проблемы социального взаимодействия // материалы межвузовской научно-теоретической конференций, посвященной памяти Н.А. Аитова Алматы 2000. С.41
41. Шаймерденов Е.Ш., Шаукенова З.К., Ракшиева Б.И. «Языковая ситуация в Республике Казахстанң // Саясат январь 2001 С.28
42. Галинайтите Ю.В. «Правовая социализация рбочей молодежи: проблемы и решенияң. диссерт. доктор юрид. наук. Москва 1988. С.78
43. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1997 45 бет.
44. Оксамытный В.В. «Социально-правовые исследования уровня правосознания молодежиң - Киев: «Знаниең УССР, 1982 С.2
45. Батова С.А. «Правовые сознание рабочей молодежи и основные факторы его формированияң. диссер. канд. юрид. наук Москва, 1989. С.2
46. «Қазақстан жастары бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 ж 17 ақпандағы №249 қаулысы // Юрист - справочная правовая система. Юрист 40. Документ «Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2001ж. 17 ақпандағы №249 қаулысың. С. 4
47. Сахипова Л.А. «Проблемы формирования правосознания субъектов педагогических вузовң. диссер. канд. юрид. наук. Алма-Ата, 1989. С. 19-20
48. Долгова А.И. “ Правовое воспитание молодежи” Москва: “Знание”, 1979. С.13
49. Кадыржанов Р.К. “Восприятие демократии населением современного Казахстана”. // Саясат июль-август 2001 С.56-57
50. Шайкенова А.Т. “Отношение казахстанцев к реформам в условиях современной политической обстановки”. // Саясат январь 2001 С.51
51. Голубева Л.М. “Формирование правосознания несовершеннолетных”. Фрунзе мектеп 1986. С.41
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Құқықтық мемлекет теориясы
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСIНIГI ЖӘНЕ ДАМУ 6
ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Құқықтық мелекеттiң ұғымы мен 7
белгiлерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Демократия және халық 25
билiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.3 Ұлттық құқықтық мәдениеттің 27
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРУ
ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Заң шығарушы 42
билiк ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
2.2 Атқарушы 48
билік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сот 62
билігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...57
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 59
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кiрiспе
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт
iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей
өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк,
халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды
ашып алдық. Бүгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына
адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жүзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы
ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып,
тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк
Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып,
республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi
органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып
табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық
актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады.
Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң Мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация
Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы
және 1995 жылғы Конституциялар.
Аталған Конституциялық актiлер Қазақстанның тәуелсiздiгiн дербестiгiн
жариялап демократиялық құқықтық мемлекет құру туралы мақсатты алға қойды.
Қазақстан Республикасының Конституция ережесiнде Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет деп
орнықтырудың екi негiзгi бастауы бар: бiрiншiден, Конституцияда болып
табылады, өзiнiң қолданылуы арқылы Қазақстан Республикасының
мемлекеттiлiгiн қалыптастырудың басталуы негзiнде екендiгiн бiлдiредi;
екiншiден, стратегиялық бағыт, мынадай Қазақстан Республикасы демократиялық
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру жолында дамуы тиiс. Демек
Қазақстан Республикасының демократиялық бағытта дамуының Конституциялық
негiзi қаланды.
Атап айтқанда, бiртұтас Қазақстан Республикасының
Конституциясында баянды етiлген, өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық
мемлекет етiп жариялағаны туралы толық ақпарат Ұйымдасқан қоғамда жоғары
деп саналатын және мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясаттағы қызметтiң жүзеге
асыруға жаралған мемлекеттiң негiзi феноменi – мемлекеттiк билiк жайлы.
30.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституцияның көптеген
нормалары мемлекеттiк билiктiң мәнi мен мазмұнына сипаттама жасайды, оның
ұйымдасуы мен жүзеге асуы нысандары мен тәсiлдерiн бекiтедi. Сондай-ақ
мемлекеттiк билiк Конституция бекiткен бiрнеше құрылымдық бөлшектерден,
мемлекеттiк билiктiң бiрден бiр бастауы халық деп, бекiтетiн нормалардан,
мемлекеттiк билiктiң негiзгi мақсаты туралы ережелерден, құқықтық және
демократиялық мемлекет құруды көздейтiн Қазақстан Республикасы қызметiнiң
түбегейлi қағидаларын бекiтетiн нормалардан мемлекеттiк билiк органдарын
ұйымдастыру және оларды қызметiнiң негiзiн бекiтетiн Коституциялық
ережелерден тұрады. Сонымен қатар мемлекеттiк билiк тармақтары туралы және
оның белгiлерi, принциптерi, жүйесi жайлы жиналған барлық түсiнiктеме,
ақпарат төмендегi атап көрсеткен кiтап жинағы көмегiмен дипломдық жұмыс
жобасы әзiрлендi.
Олардың қатарына Е.Баяновтың “Мемлекет және құқық негiздерi”
2001 жарық көрген, онда мемлекеттiк билiк түсiнгi ұғымы, және оның түрлерi
жөнiнде толық ақпарат түсiнiк берiлген. “Қазақстан Республикасының
Контституциясына түсiнiктеме” Ғ.Сапарғалиев. “Қазақстан Республикасының
Конституциялық құқығы” Ғ. Сапарғалиев, Ашимовтың “Егемен Қазақстан құқығы”
және тағы басқа көптеген авторлар, ғалым, заңгерлердiң ұғымдары әзiрлеген
әдебиеттер көмегiмен орындалды.
Тағы басқа айта кететiн мәселе, ол осы дипломдық жұмыс негiзiн
Қазақстан Республикасының Конституциясына сүйене отырып орындалды, және де
көптеген нормативтi актiлер, оның қатарына “Парламент және оның
депутаттарының мәртебесi туралы” тағы басқа көптеген нормативтi актiлер
жинағы номерiмен орындалды.
Билiк тармақтарын Конституциялық жолмен бөлу және олардың, бiр
бiрiмен қарым-қатынасын ұштастыру әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiң
демократиялық механизмiн нығайта түседi. Ал билiктiң барлық ұш тармағын
ынтымақтастырып отыратын жауапты органға айналды. Ол халық алдында жауап
беретiн Қазақстан Республикасы мемлекеттiк билiгiнiң бiрден-бiр кепiлi.
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСIНIГI ЖӘНЕ
ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1. Құқықтық мемлекеттiң ұғымы мен белгiлерi
Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру жолына түстi.
Құқықтық мемлекет ұзақ тарихи даму процесiнде қалыптасады. Құқықтық
мемлекеттiң идеясы мен мұраттарын жаппай тарату қазiргi уақыттың құбылысы
болды, адамдар бұл құбылыспен мемлекеттiк және қоғамдық өмiрдi
демократияландыру перспективасын, әдiлдiкпен адамгершiлiктiң жетiстiктерiн
байланыстыруда. Осыған байланысты құқықтық мемлекет ұғымын ашу, оның
ерешелiктерi мен ерекше сипаттарын баяндау, қоғам өмiрiндегi ақиқат ролiн
көрсету үлкен теориялық және практикалық мәнге ие болды.
Құқықтық мемлекет мемлекеттiк басқарудағы құқықтық басымдығы
идеясынан шығып отыр, сондықтан да тек қана ресми органдар мен лауазымды
тұлғалардың ниетiн емес, сондай-ақ азаматтардың және қоғамдық өмiрдiң басқа
субъектiлерiнiң құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерiн қамтамасыз етiп,
кепiлдiк берiп қажеттiгiнде ескеретiн құқықтық нысандар мен әдiстерге
басымдық бередi. Құқықтық мемлекетке барлық экономикалық, әлеуметтiк және
рухани процестерге, сондай-ақ жеке тұлғалар арасындағы өзара қарым-қатынас
санасына кiрiсу жат құбылыс. Ол қоғамдық қатынасқа түсушiлердiң арасындағы
әрекетке айтарлықтай автономия мен бостандық бере отырып, олардың құқықтық
мәртебесiнiң нығаюына айрықша қамқорлық көрсетедi және оның сақталуын
қадағалап отырады.
Өзiнiң бүкiл қызметiнде барлық азаматтар мен қоғамдық қатынастың
басқа субъектiлерiнiң мiндеттi түрде және сөзсiз бағынуына есептелген қатал
басқарушылық және бұйрықты нұсқаулардың нысандары мен әдiстерi басым болып
келетiн статистiк мемлекет оған қарама қарсы болып табылады. Бұдан басқа,
аталған субъектiлердiң бостандығы мен дербестiгi, олардың мемлекетке
қатысты автономиялығы жоққа тән. Мемлекеттiң ролiнiң шеттен тыс, кейде
қалыптан тыс ұлғаюынан, экономикалық, әлеуметтiк қатынастардың барлық
саналарын, азаматтардың жеке өмiрiн тiкелей өз қарауына жеке бағынысына
алуға деген талпынысынан екiншi кезектегi жеке ұсақ түйек мәселелердi
шешуге араласуынан тұратын статистiк қоғамның басқа ерекшелiгiнде осымен
байланысты. Жеке тұлғаның және басқа қоғамдық қызмет субъектiлерiнiң
жағдайы тек айқын да тұрақты заң нұсқауларынан ғана емес, олардың
күнделiктi араласып отырған мемлекеттiк органдар мен лауазымды тұлғалардың
субъективтi қарауына да байланысты.
Құқықтық мемлекеттердiң пайда болуы мемлекеттiк-құқықтық процестердiң
ұзақ эволюциясының заңды сандары, реакциялық институтардың орнына озат,
прогрессивтi және тиiмдi институттардың өзiнен ерекше селекциясы мен мүқият
iрiктелгендiгiнiң нәтижесi болып табылады. Бұған мемлекеттiк басқарудың
құқықтық нысаны, әмiршiлдiк-әкiмшiлдiк және полицейлiк – бұйрықтық
нысандарынан басымдығын және пайдалылығын теориялық ұғыну негiз болды.
Құқықтық мемлекеттiң теориялық бастаулары түбiрiмен өткен шаққа айналды
деуге болады. Көне заманның озық ойшылдары (Платон, Аристотель және
басқалары) “құқықтың позитивтi ролiн ескермегiнше, мемлекеттiң құрылымы
мықты, тұрақты және сенiмдi болуы мүмкiн емес” деген пiкiрлер айтып кеткен.
Қылмыстың ролi мемлекетiк басқарушылардың озбырлығына тепе-теңдiк ретiнде
қарайды: заң әлдекiмнiң билiгiнде болмауы керек, өйткенi барлық органдарды,
лауазымды тұлғалардың және азаматтардың әрекетін басқарып отыруға арналған.
Құқықтық мемлекеттiң теориялық тұжырымдамасының ережелерiн бiрқатар
елдердiң өмiр тiршiлiгiнде практикадан өткiзу консервативтiк күштердiң
қарсылығына тап болды және оны күресте жеңе отырып мемлекеттiк және
қоғамдық қызметтiң барлық жағынан терең жаңғыруымен бiрге жердi –
мемлекеттiк жүйенiң принциптерi жетiлдiрiлдi, жеке адамның мәртебесi айқын
мазмұнмен толықты, құқықтық құндылықтар бiрiншi дәрежелi маңызға ие болды,
шектеулiктердiң бассыздығы азайып, олардың қызметi бiртiндеп реттелген және
тәртiптелген арнаға түсе бастады.
Адамзат қоғамындағы саяси дамудың жаңа кезеңiнiң белгiсi құқықтық
мемлекеттер отбасының пайда болып, көбеюi. Бұл – мемлекеттiк - құқықтық
теория мен практиканың ғажап жетiстiгi, бүгiнгi заманғы өркениеттiң
орнығуы.
Теорияда құқықтық мемлекеттiң мынадай жалпы белгiлерi ерекшелiнген.
Дамыған азаматтық қоғамды қалыптастыру. Азаматтық мемлекеттiк -
құқықтық нормалар негiзiнде ғана емес, сондай-ақ өзiн-өзi реттеу арқылы
қызмет етушi экономикалық, этникалық, дiни, қоғамдық - саяси институтар мен
мекемелерден тұратын күрделi құрылымы бар.
Құқықтық мемлекетке тек барлық азаматтардың заң тұрғысындағы теңдiгi
ғана емес, сондай-ақ оны қамтамасыз ету үшiн материалдық, саяси, ұйымдық
және басқа да кепiлдiктер тән.
Құқықтық мемлекетте заң үстемдiк етедi. Бұл заң барлық қоғамдық
қатынастарды реттеу, адамның әр қадамын қадағалап отыру құралы ретiнде
пайдаланылады деген сөз емес. Заңның үстемдiгi, бiрiншiден, құқықтық
құралдардың көмегi мен әр азаматтың, тұтас алғанда бүкiл қоғамның
материалдық, рухани және өзге де мүдделерiн қанағаттандыру үшiн маңызды
және қажет қоғамдық қатынастар реттеледi: екiншiден қабылданатын заңдар
және басқа нормативтiк құқықтық актiлер қоғамдық прогресстiң объективтi
қажеттiлiгiмен ерекшелендi, имандылық, әдiлiттiлiк, демократиялық
идеялардың туындауы тиiс; үшiншiден, мемлекет өз қызметiн тек заңға
негiздеуi құқықтық нормалардың талаптарын қатаң сақтауы, онда белгiленген
шеңберде әрекет етудi, азаматтарды және басқалардың қорғауы қажет.
Құқықтық мемлекетте азаматтар кең ауқымды саяси, экономикалық,
азаматтық, мәдени құқықтырмен бостандықтарға ғана ие болып қоймайды,
сонымен бiрге оларға жауапты сұрақтар да жүктеледi. Саяси және құқықтық
сананың жоғары деңгейiн меңгере отырып, азаматтар мемлекет iсiн басқаруға
белсендi қатысып, өзiнiң аман-саулығына өзi жауап беруi, заң талаптарын
сақтауы, басқа азаматтардың құқықтарына, бостандықтарына нұқсан келтiрмеуi
тиiс.
Мемлекет билiгi -келесi белгiсi болып табылады. Осы принцип әр тұрлi
қызметтердi атқаратын мемлекеттiк органдар арасындағы өкiлеттiлiктi
қамтамасыз етедi, мемлекет пен қоғамды мемлекетiк билiктiң бiр тармағынсыз
билiк тостемеуiне кепiлдiк етедi, сөйтiп заңдылықтық құқық тәртiбiнiң
орнығуына алғы шарттар жасайды.
Құқықтық мемлекеттiң бiрiншi көрсеткiшi – заңның жоғарғы
тұратындығы, оның қоғамдық өмiрде ұстемдiк ететiндiгi. Қоғамдық өмiрдiң
неұғрлым маңызды жақтары арәылы реттелiп отыруға тиiс, Конституция заң
шығарушы органды осы жағдайға қарай нұсқайды. Конституцияға сәйкес
Қазақстан Республикасының Парламентi аса маңызды қатынастарды реттейтiн
жеке және заңды тұлғалардың құқық субúектiлерiне азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына, мемлекеттiк органдармен жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарын Ұиымдастыру мен олардың қызметiнiң, мемлекеттiк және әскери
қызметтiң негiздерiне қатысты негiзгi принциптер мен нормаларды белгiлейтiн
заңдар шығарушың т.б. өкiлдi органы.
Құқықтық мемлекеттiңң тағы бiр маңызды принципi – барлық мемлекеттiк
органдарға, лауазымды тұлғаларға заң талаптарының мiндеттiлiгi. Лауазымды
тұлғалар, мемлекеттiк органдар, әсiресе тұтас алғанда мемлекетте қолданылып
жғрген заңдарды Бұзатын болса, мемлекеттiң өзi ұшiн Мұның ауыр зардаптары
болады. Жақсы-жақсы де мемлекеттiк органдар оларды Бұзатын болса, Бұл
құқықтық мемлекет құру процесiн кейiн шегерiп тастайды, ал екiншi жағынан,
халықтың ғкiметке органдар мен сенiмсiздiгiн туғызады. Мемлекеттiк органдар
мен әруақытта болып келген, әлi де Ғзақ уақыт орын алмақ. Мұндай
жолсыздықтар құқықтық деп айтуға боларлық ең дамыған мемлекеттiрде де
кездесiп жғр. Бiрақ Бұл жерде әңгiме, бiрiншiден, сол заңды Бұзушылықтың
көлемi жөнiнде, ал екiншiден, мемлекеттiң сол жолсыздықтармен ғнемi,
үздiксiз күрес жүргiзуге бекемдiгi жайында болып отыр. Егер заң бұзатын
жолсыздықтар жалпылама сипат алып кетсе, ал мемлекет онымен күресуге
дәрменсiз болса, немесе оларды байқамағансып отыра беретiн болса, ондай
жағдайда құқықтық мемлекет орнату туралы сөз қозғау қиын.
Мемлекет – дамыған ұлттық құқықтық жүйенiң болуы, тек оның нақты
қызмет iстеуi арқасында ғана құқықтық деп танылмайды. Сонымен қатар
мемлекеттiң құқықтық сипатының дәрежесi неұғрлым демократиялық, прогрестi
және адамгершiлiктi құқықтық идеяларды өз бойына жинаған халықаралық құқық
мемлкеттiң қалай қарайтандығымен де анықталады. БҰл мәселеге Конституция
ерекше назар аударады.
Құқықтың мемлекетте билiктiң Бүкiл механизмi және әрбiр орган, әрбiр
лауазымды тұлға өз қызметiнде жеке алғанда құқықтық принциптер және
нұсқаулармен байланысты, өздерiнiң барлық шараларын солармен
сәйкестендiредi.
Құқықтық мемлекет құқық пен заңның арасындағы этатистiк мемлекетке тән
мұндай үлкен қарама-қарсылықты бiлдірмейдi. Онда мемлекттiк органдардың
барлық нормативтiк актiлерi өзiнiң мазмұны және бағыттылығы, қабылдау және
рәсiмдеу процедурасы, iске қосу ерекшелiктерi, қолдану сипаты, тәртiп
бұзушылықпен күрестiң асырылуы мен онан қорғау жөнiнен құқықтық жоғары
критерииiлерiне әлi келедi.
Құқықтық мемлекет нормативтiк нҰсқауларды қабылдап оны жариялаумен
ғана шектемейдi.
Құқықтық мемлекеттiң айрықша атқаратын шаруасы мемлекеттiң нормативтi
актiлерiнiң әрекет етуiнiң субординациясын сақтау болып табылады.
Құқықтық мемлекетте жеке адамның және қоғамдық қатынастардың басқа
субúектiлерiнiң мәртебесiнiң, ерекшеленуi: бiрiншi кезекте олардың қалыпты
тiршiлiк әрекетiн және олардың алдында тұрған мiндеттердi табысты шешудi
қамтамасыз етуге жеткiлiктi құқықтар мен бостандықтарды кең кешенiн
қарастыруы.
Барлық мемлекеттiк және қоғамдық институттар мен құрылымдарды заңды деп
тану - құқықтық мемлекеттiң ерекшелiк белгiлерiнiң бiрi.
Құқықтық мемлекетте биiлiктi болу принципi жариялалады және жғзеге
асырылады. Соған сәйкес бiртұтас мемлекеттiк билiк шеңберiнде бiр бiрiмен
тепе теңдiк жұиесiн пайдаланып өзара iс әимыл жасайтын дербес әрi тәуелсiз
ұш тармаққа- заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну қамтамасыз
етiледi.
Құқықтық мемлекетте елдiң iшкi заңы мен халықаралық құқықтық көпшiлiк
таныған принциптерi мен нормаларының арасындағы тиiмдi ара қатынасты орнату
жөнiндегi шаралар жғзеге асырылуы.
Құқықтық қоғам ұшiн азаматтардың мемлекет алдындағы және мемлекеттiң
азаматтар алдындағы өзара жауапкершiлiгi тән.
Құқықтық мемлекеттiң жоғарыда аталған белгiлерiн бiр бiрiнен бөлiп
қарамай, бiртұтас тұрiнде алып қараған дұрыс, яғни осы аталған критериилер
сақталмаса, құқықтық мемлекет туралы пiкiр толған сөз қозғау қателiк болар
едi.[1]
Қазақстанда әлеуметтiк мемлекет құрудың чина. негiзi жасалған.
Әлеуметтiк мемлекет Ұғымы алғаш рет екiншi дғние жғзiлiк соғыс кезiнде
Ғлыбританияда пайда болды және соғыстан кейiн Еуропада көптеген мемлекеттер
үшiн үлгiлi айналған Беверидж жоспарында тұжарымдалды. Әлеуметтiк
мемлекеттiң үш үлгiсi ерекшеленедi:
1. Позитивтi мемлекет. Онда әлеуметтiк қамсыздандыру дарашылдыққа және
корпоративтiк мүдделердi қорғауға негiзделген. Мұндай мемлекетте
әлеуметтiк саясат бақылау құрамы болып қана қалады.
2. ЖҒмыспен толық қамту саясаты жғргiзiлетiн, кепiлдi ең төменгi тұрмыс
деңгенi және табысқа тең ғмiт қамтамасыз етiлетiн жеке әлеуметтiк
мемлекет.
3. Бәрiне бiрдей қызмет етушi әлеуметтiк саясат жғзiге асырылатын
игiлiгiне арналған мемлекет. Мұндай мемлекетте теңдiк, корпоративтiк және
ынтымақтастық қамтамасыз ету етiлген сияәты болады. Баршаның игiлiгiне
арналған мемлекетте жанақыларда әркелкiлiктiң азаюы, жҒмыспен толық
қамтылуға кепiлдiк берiлдi, еңбекшiлердiң саясаттағы өктемдiк жағдайы
қамтамасыз етiлуi тиiс.
Қазақстан Республикасы Конституциясының принциптерiн, идеологияларын,
нормаларын талдау, оның азаматтық қоғам қалыптастыру ұшiн, адам мен
азаматтық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету ұшiн заңнан
ұстемдiгiн орнықтыру ұшiн, азаматтардың, мемлекеттiк органдардың, лауазымды
адамдардың саяси және құқықтық жауапкершiлiгiн iске асыру ұшiн, мемлекеттiк
билiктiң барлық тармақтарының келiсiмдi қызметi ұшiн құқықтық кеңiстiк
жасайды. Демократиялық, зайырлы және әлеуметтiк мемлекет қалыптастыру -
ұзақ мерзiмдi процесс, ол барлық субúектiлердiң: халықтың, әлеуметтiк
топтардың, азаматтардың, мемлекеттiң, оның органдарының, лауазымды
адамдардың Конституциялық құқықтық қатынастарға тұрақты тұрде кұш жҒмсауын
талап етедi.
Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құрып
жатқандар ұшiн адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары жоғары
құндылық болып табылады. Саяси ой әлемiнде демократия өзiндiк құндылық
ретiнде, аса маңызды жалпы адамзаттық құндылықтарын мемлекеттiк құрылысқа
нақты сiңiру көрiнiсi ретiнде қарастырылады. Оған – адамның өзi-оның өмiрi,
құқықтары мен бостандықтары жатады. Оларды жоғары құндылық деп тану
мемлекеттiң адамүа қамқорлық, оған материалдық игiлiк жасаудан артық мiндет
жоә екендiгiн бiлдiредi. Мемлекет адамның қалыпты тiршiлiк ете алуы ұшiн
өзiне қатысты барлық жағдайларды жасауға мiндеттi. Мемлекет адам өмiрiн,
оған өзiнiң де заңсыз әрекеттерден қорғауына мүмкiндiк бере отырып құқыққа
қайшы қол сҰғушылықтан қорғауға мiндеттi. Конституция да бекiтiлген,
ағымдағы заңдарда нақтыланған адам құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң
оларды бiрiншi кезекте iске асыруға жан-жақты көмек көрсетуi әәжеттiгiн
бiлдiредi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Ғлтына қарамай барлық
азаматтарға тең құқық бере отырып, олардың тату тұруына заңды негiз құрады.
Сондықтан Қазақстан – Бұкiл халықтық мемлекет. БҰл жағдайда Конституцияда
жазылған мемлекеттiң, оның органдары, қызметiнiң принциптерiнде анық
айтылған. Бiрiншiден, мемлекет, оның органдары қоғамдық татулық пен саяси
тұрақтылықты қамтамасыз етуге талап тануы қажет. Қоғамдық татулық дегенiмiз
- қайшылыққа, әлеуметтiк топтар арасында, тұрлi Ғлттар арасында қарсы
тұрушылыққа жол бермеу. Мұнда татулықты қамтамасыз ету қоғамның
тұрақтылығының, әр адамның тыныш өмiр сғрiп, оәуының, жҒмыс iстеуiнiң алғы
шарты. Екiншiден, мемлекет өзiнiң экономикалық саясатын қоғамның
экономикасын дамытуға бейiмдеп, тек бiр топ адамның емес, Бұкiл халықтың
тұрмыс жағдайын жақсартуға бағыттауы керек. үшiншiден, мемлекет органдары
мемлекет өмiрiнiң маңызды мәселелерiн демократиялық жолмен шешуi керек. БҰл
халық ең маңызды мемлекеттiк мәселелердi тек қана өмiрлiк және референдум
арәылы шешедi деген сөз.
Ғылымдарда мәдениеттің алатын орны зор. Қазақ тілінде бұл термин
арабтың маданият - қала, қалалық деген сөзінен енген. Мәдениет көп
мағыналы, түсіндірүге қиын болып келетін ұғымдардың бірі. Ол адамның
өткендегі жасағанын және болашақтағы жасайтынын қамтиды. Қарапайым еңбек
құрылғыларынан, әдет – ғұрыптан, адамның тіршілігінен, өмірінен бастау
алып, ғылым мен өнер, дін мен атеизм, мораль мен философия сияқты ұғымдарға
дейін тамырын жаяды.
Мәдениет таңғажайып факторлар жиынтығы, соның ішінде рухани жіне
материалдық құндылықтар адам өмірінде үлкен роль атқарады, өйткені олар
адамның өз - өзіне сенүіне көмектеседі – деді Олжас Сүлейменов – мәдениетті
қай жағынан қарастырсақ та, осы факторға көз жұма алмаймыз.
Қазіргі заман сөздіктерінде мәдениетке төмендегідей анықтамалар
берілген:
А) мәдениет – белгілі бір хаплықтың қол жеткен табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы;
Ә) мәдениет адамзат қауымының белгілері бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен
өзіндік ерекшеліктері ( палеолит мідениеті, критмикен мәдениеті, қазақ
мідениеті жіне т.б.);
Б) агромәдениет ( дәнді – өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет және
т.б.).
Мәдениет жер жырту, бау – бақшаны өңдеу, яғни өсімдіктер және
жануарлар дүниесімен, дәлірек айтқанда, егіншілік пен ауыл шарашылығымен
тығыз байланыста қарастырылды. Оған қоса бізге үйреншікті болып кеткен
мәдениет ұғымының тәрбие мен білімімен байланыстылығының тамыры да сонау
көне заманда жатыр. Білімсіз және тәрбиесәз адам еш уақытта мәдениеттә бола
алмайтыны ақиқат, ендеше білім мен тәрбие барлық халықтар мәдениетәнәң
қайнар бұлағы болып табылады. Сонымен бірге мәдениет сөзі құрмет тұту,
сыйлау, қадірлеу, табынушылық деген мағыналарға да ие. Олардың ішіндегі ең
бастысы – дінге табынушылық. Көне замандағы адамдар әр уақытта да құдайлар
қоршауында болды, олардың санасынан тәңірі берік орын алды. Міне, сондықтпн
да болар, белгілі эллинист Марк Поленц полистік патриотизмді ерекше
дәріптеді. Полис дегеніміз – шағын ғана халқы бар қала, ал қала тұрғындары
сол қаланың азаматтары болып саналады.
Ортағасырлар мен қайта өрлеу дәуірінен бастап зерттеле бастаған көне
заманның тарихи, философиялық, ғылыми және көркем әдебиетінен басқа,
олардың назарынан археологиялық ескерткіштер, халық мәдениетінің
шығармалары, саясатшыларының дүниежүзінің әр елдері жөніндегі
суреттемелері, түрлі тілдер жайындағы мәліметтері тыс қалған жоқ.
Осыншама бай фактілерді есепке ала отырып, Фғфртушылық дәуірінде адамзат
мәдениетін тұтастай қабылдауға талпыныс жасалынды. Мәдениеттің мән ө
мағынасы табиғаттағы дүниежүзілік күштердің батыл іс - әрекетінің
нәтижесімен байланыстырылып, мәдениет адамзат баласының қызметінің жемісі
деп есептелді. Бірақ сол кезеңнің өзінле – ақ табиғат пен мәдениеттің
гармониялық бірлігіне шүбә келтірү , оларды бір- біріне қарсы қою сарыны
байқала бастады, бұл, әсіресе Жан – жак Руссоның еңбуктерінде көрінді.
Руссо сол кездің өзінде – ақ ғылым мен өнердің адамдар табиғатын өзгерте
алатынына күмән келтірді. Оның бұл көргендігін бүгінгі күнгі адамзат
баласының тағдыры, яғни прогрестің кейбір қайғылы іздері, салдарлары айқын
көрстіп отырған сияқты. Руссо ғылым мен өнердің жандануы қоғамдық прогреске
нұқсан келтірді. Оның бұл көргендігін дәлелдеуге тырысты. Оның ойынша,
ғылым мен өнердің дамуына байланысты адамдардың табиғи жағдайы бұзылады,
адамгершілік кері кетеді, қоғамдық теңсіздік орын алып, адамның бостандық
сезімі аяққа басылады. Ол былай деп көрсетті: Адам еркін болып туады,
бірақ ол өз тіршілігін әрқашанда күреспен өткізеді. Руссо өркениеттің
рахатынан мүлде бас тартып, өткенге, яғни тағылыққа қайта шақырған екен
деген түсінік туып қалмауы керек. Ол адамзат баласының қарама –
қайшылықтары адамның алғашқы қауымдық құрылыстан бастап өркениетке деген
құлшыныс жолындағы тарихи қозғалысының қарама – қайшылықтарынан келіп
туындайтынын көрсете білді. Қалай болғанда да Руссо жаңа ғана туындап келе
жатқан буржуазиялық мәдениетті сынай отырып, табиғи адам ретінде көне
заманның тағы адамдарын ерекше бағалаған. Бұзылған және моральдік жағынан
азғынданған өркениетті ұлттарға Руссо патриархалдық даму сатысында өмір
сүрген адамзат қоғамдарының тазалығы мен адамгершілік қасиеттерін қарама
– қарсы қойды.
Адамзатты қоғамдық – тарихи тұрғыдан қарастырғандардың бірі –
Жанбатиста Вико. Ол адамзат тарихының үйлесімділік мәселелеріне, оның
заңдары мен ережлеріне баса назар аудару негізінде адамзат баласының
үздіксіз дамуы идеясын алғаш рет ұсынған болатын, бұл идея бойынша барлық
ұлттар өз дамуында үш дәуірді басынан кешірген – құдайлар ғасыры,
батырлар ғасыры және адамдар ғасыры.
Ұлы неміс философы Кант (1724-1804) ақыл - ойға табынған. Француз
ағартушылары дүниенің негізі ақиқат, қайырымдылық, сұлулық деп
есептейтін идеяны қолдай отырып, мідениет ұғымын моральдық тұрғыдан басқаша
қарастыруға әрекет жасады. Осы орайда Канттың мен үшін екі құпия нәрсе
бар, олар: жұлдызды аспан мен адамның ішкі рухани дүниесі деген
қағидасының кенінен таралғандығын атап өткен жөн. Болмыстың адамгершілік
жағына ерекше мән бере отырып, ол мәдениетті адамдардың айуандардан айыруға
мүмкіндік беретін құдайдың адамға берген ерекше қабілеті деп қарастырып,
адам бойындағы қайырымдылық пен ізгілік қасиеттерді басты орынға қойды.
Кант бұл жағдайды келісімді императив деп атады. Кант этикасының негізгі
заңы бойынша – адамға тек құрал деп қарау күнә болып саналады. Дәл осыған
ұқсас идеяларды Спиноза, Фейербах, Маркс, Фрейд сияқты да айтқан болатын.
Демек, Канттың ұғымынша, мәдениет – табиғаттың бостандық патшалығына
барар жол, ендеше ККант ілімінің маңыздылығы – оның мәдениетті гуманистік
тұрғыдан қарастыруында.
XIX ғасырда мәдениет мәселелерімен тығыз айналысқан ғалымдардың бірі
– ағылшын ойшылы Эдуард Бернетт Тайлор (1832-1917) болды. Ол мәдениет
жөніндегі ғылым – реформалар жөніндегі ғылым деп тұжырымдай отырып,
мәдениетті үздіксіз даму үстіндегі процесс деп қарастырды. Тайлор
мәдениетке мынадай жалпылама анықиама береді: Мәдениет пен өркениет кең,
әрі этнографиялық мағынада – білімнен, наным – сенімдерден, өнерден,
адамгершіліктен, заңдардан, салт – дәстүрлерден және қоғамның мүшесі
ретінде адамның игерген дағдылары мен түрлі қабілеттерінен құралады. Нақты
идеалды тұрғыдан қарастырсақ, міәдениет – жеке адам мен бүкіл қоғамды,
адамның бақыты мен болашағы жолындағы құндылықтарды дамыту арқылы адамзат
баласын жан – жақты жетілдіру болып табылады. Демек, Тайлор мәдениетке
адамның ақыл – ойы мен еңбегінің жемісі ретінде, дәлірек айтқанда,
материалдық және рухани құндылықтар ретінде қарады. Тайлордың ілімінде
барлық заттар мен идеялар бір – бірінен туындап жатады. Мұндай көзқарасты
эволюциялық деп атау дәстүрге айналған. Оның ойынша, барлық ұлы адамдар
өзінен бұрынғы әріптестерінің шығармашылық дәстүрін жетілдіріп, не соған
сүйеніп отырады. Тайлордың басты жаңалықтарының бірі – мәдениет атауларының
бастамасы, тіпті негізі болып табылатын діннің шығуының анимистік
теориясын өмірге келтіруі.бұл теория бастапқы қандай дін болса да тағы
философтың жанның қабілетіне, рухтың адам ленесінен бөлініп шығатынына
деген сенімнен шықты деген тұжырымға негізделген.
Егер Кантта, мәдениеттің мағынасы – адам бойындағы хайуандық сезімді
ақыл –ойдың немесе адамгершіліктің көмегімен жеңуге әкеліп тіресе, ұлы
ойшылдардың бірі Фридрих Вильгельм Шеллинг (1775-1854) мідениетті
эстетикалық тұрғыдан ұғынып – меңгерүді бастыы орынға қойып, мәдениеттің
басты мазмұны: адамдарың көркемдік қызметі деп жариялады. Шеллингтің
эстетикалық көзқарастары оның Өнер философиясы (1802-1803) атты еңбегінде
толық баяндалған. Көне заманнан бастап XIX ғасырдың аяғына дейінгі
мәдениеттанымдық ойдың дамуын ғылыми тұрғыдан қарастыра отырып, мынандай
қысқаша қорытындылар жасауға болады. Еуропада кеңінен тараған мәдениет
жөніндегі ұғым діни сипатта болды және ол мынадай қағидаларға келдіп
тірелді:
А) мәдениетті – ақыл – ойдың не табиғи езімнің көмегі арқылы түсіну;
мәдениетті ішкі адамгершілік заңдарының көмегімен тану(Кант); мәдениетті
эстетикалық, көркемдік шығармашылық қызмет арқылы білу (Шеллинг); ең
соңында мәдениеттің адамзаттың тегіне қатыстылығы және оның абсолюттік идея
мен дүниежүзілік рухты жүзеге асырудың құралына айналғандығы (Гегель);
Б) адамзат мәдениетті үздліксіз дамып - өркендей отырып эволюция мен
прогрестің жалпы заңдарына сөзсіз бағынды. Бірақ біз қарастрған кезеңде
мәдениеттің материалдық негізіне мән берілмей , мәдениетті тек құдайдың
шапағатымен ғана байланыстырып, бұл ұғымға мәдениеттің – ғылым,
адамгершілік, өмір, философия, құқық және т.б. сияқты салаларын ғана
енгізген.
Мәдениет ұғымын тереңірек түсінү үшін, оған мағыналық жақындығы бар
кейбір басқа ұғымдармен арақатынасын қарастырып өтейік. Осы сипатта біздің
зердемізге бірінші түсетін ұғым - өркениет. өркениет семантикалық жағынан
алғанда азаматтық дегенді білдіреді. Римдіктер бұл ұғымды варварлықтар
деп өздері атаған, басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын
көрсету мақсатында қолданылған. Яғни, өркениет олардың түсініктері бойынша
азаматтық қоғамы, қалалық мәдениеті, заңға негізделген басқару тәртібі бар
Рим империясының даму дәрежесін білдіреді.
Ғасырлар бойы қалыптасқан осы екі ұғымның мағыналарын төмендегідей
топтастыруға мүмкігндік береді:
1. Мәдениет пен өркениет бір. Олар синонимдер (И. Гердер, Э.Б. Тайлор).
2. Өркениет – мәдениеттің ақыры, оның кәрілік шағы, руханилықтың антиподы
(Ж.Ж. Руссо, Ш. Фурье, О. Шпенглер).
3. Өркениет – мәдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның
парасаттылық деңгейі (Ф. Вольтер, Д. Белл).
4. Өркениет – тағылық пен варварлықтан ке1інгі тарихи – мәдени саты (Л.
Морган).
5. Өркениет – этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі (А.
Тойнби. Н.Я. Данилевский жіәне т.б.).
6. Өркениет мәідениеттің техникалық даму деңгейі, оның материалдық жағы.
Бұдан көретініміз, міәдениет пен өркениет бір – біріне байланысты ұғымдар
екен. Мәдениеттанушы Т. Чайлдтың өркениетке еңбектің қоғамдық жолмен
бөлінүі, қалалардың пайда болуы, жазбаша мәдениеттің дамуы, қолөнер мен
сауданың өркендеуі, азаматтық қоғам мен мемлекеттің орнауы жатады.
Дүниежүзілік тарихында екі бағыт бар:
1.Табиғатты меңгеру арқылы өндіргіш қатынастарды өркендету.
Білім мен техникалық дамуы нәтижесінде қалыптасқан өркенитпен байланысты.
Н. Бердяеи өркениет туралы былай дейді:
Өркениеттің негізінде табиғилық та, руханилық тата жоқ, оның негізі -
машиналық.
1. Адам руханилықтың дамуы.
Ол адамның ішкі дүниесіне, оның терең сезім қатпарына, щй - өрісіне
бұрылған.
Мәдениетті екіге бөлеміз:
1. батыс
2. шығыс
батыс адамы дүниемен, табиғатпен, өзі сияқты басқа адамдармен күрессе,
шығыс адамы өзімен - өзі, өзіндегі төмендегімен күресүде. Батыс пен шығыс
арасындағы айырмашылық бұрыннан пайда болды. Олардың өзгешіліктері
географиялық, саяси, шекаралық, этникалық жағынан көрінбейді. Олардың
айырмашылықтары мідениетте болып отыр. Батыс адамы өз белсенділігін сырт
ортаға бағыттаса, шығыс адамы өз - өзіне, адам мәселесіне бағыттайды. Шығыс
адамы рухани күшті мәдениетті дүнтеге алып келді. Ал батыс әрекет
нәтижесінде өмірге техника және көптеген жаңалықтар алып келді. Қорта
келгенде: шығыс мәдениетті жаратса, батыс өркениетті жаратты.
Орта ғасырларда рухани өмірдің басты факторы болып христиан діні болып
саналғанда, еуропалық адамның санасында Шығыс артта қалған экзотикалық жер
деп саналады. әр түрлі мәдениеттердің араласуының нәтижесінде батыс
өркениеті пайда болады.
Батыс мәдениет қоғамында қарама – қайшылықтар баяғы кезден көріне
бастады. Жан Бодриараның ойынша, XX ғасыр соңында адамдар қарама –
қайшылықтарды ажырату мүмкіндіктерінен айырылды. Саясатта сол мен оң
ақпараттарда шындық пен өтірік, заттар әлемінде керек пен
керексіздікараласып кетті.
Мәдениеттің қалыптасуына үш проблема қиыншылық туғызады:
1. аномия
2. мәдениеттік артта қалу
3. бөтен ықпал
аномия қазақстандық қоғамда да бар. Батыстық өмір үлгісі,
эгоизмге бағытталған еуропалық құндылықтар, гуманизм, бір – біріне
көмектесу, шыдамдық, адамгершілік принциптерін қамтитын ұлттық
мәідениетімізді ортамыздан біртіндеп итеріп тастауда.
Моральдік нормаларды ұстанбау, шылым шегу, есірткі және тағы да басқа
тәртіпсіз қимылдар жасау қоғам мен жастар арасында беделді орын алуда.
Аномияның Қазақстанда бар екнін социологиялық зерттеулер дәлелдейді:
қоғам ойынша, бай адамдардың ықпалын біздің чиновниктер ұстанып отыр 75.1%.
қазақстанда заңды бұзбай баю мүмкін емес деп есептейді. Ал өркендеудің
бірде – бір тәсілі – бұл бай туысқандар мен берік байланыстар 60.4%.
XVII – XVIII ғасырлардан бастап қазіргі кезге дейін құқықтық мемлекет
проблемасы барлығының көңілін аударуда. Адамдар бұл құбылыспен мемлекеттік
және қоғамдық өмірдің демократияландыру перспективасын, әділдік пен
адамгершіліктің жетістіктерін байланыстыруда. Осыған байланысты құқықтық
мемлекет ұғымын ашу, оның ерекшеліктері мен ерекше сипаттарын баяндау,
қоғам өміріндегі ақиқат ролін көрсету үлкен теориялық және тәжірибелік
мәнге ие болды.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуына зор үлес қосқандар Платон мен
Аристотель болып табылады. Аристотель аналитика ғылымының негізінде құқық
пен заң туралы ғылымды қалыптстырды. Аристотель үшін құқық– бұл саяси
әділеттік және адамдар арасындағы саяси қатынастардың нормасының қызметін
атқарады.
Әлемнің екінші ұстазы әль – Фараби да бақыт қаласын салғысы келді. Ол
Платонның мемлекет және әділеттік туралы атты еңбегіне сүйеніп, бақыт
қаласының тұрғындарының қөзқарастары туралы трактатын жазады.
Ойшы, заң шығару шығармашылығы, басқару өнері, сөзсіз, философиялық
мәдениет негізінде болу керек деп есептейді. Философ, жоғарғы басшы,
патша, имам деген сөздер бір түсінікті береді деген. Патшаның
адамгершілігі мол, басқару кезінде әділді болып, заңдарды құрметтеп,
сақтап, қасындағы адамдарды сыйлағанда ғана құқықтық мемлекетті құрып,
нағыз патша болады деп тұжырымдаған әль – Фараби атамыз. Құқықтық мемлекет
мемлекеттік басқарудағы құқықтық басымдағы идеясынан шығып отыр, сондықтан
да тек қана ресми органдар мен лауазымды тұлғалардың ниетін емес, сондай –
ақ азаматтарының және қоғамдық өмірдің басқа субьектілерінің құқықтарын,
бостандықтары мен мүдделерін қамтамасыз етіп, кепілдік беру қажеттігін де
ескеретін құқықтық нысандар мен әдістерге басымдық береді. Құқықтық
мемлекетке барлық экономикалық , әлеуметтік және рухани прцестерге, сондай
– ақ жеке тұлғалар арасындағы өзара қарым – қатынас саласына кірісу жат
құбылыс. Ол қоғамдық қатынасқа түсушілердің арасындағы әрекетке
айтарлықтай, автономия мен бостандық бере отырып, олардың құқықтық
мәртебесінің нығаюына айрықша қамқорлық көрсетеді және сақталуын қадағалап
отырады.
Құқықтық мемлекеттің пайда болуы мемлекеттік – құқықтық процестердің
ұзақ эволюциясының заңды салдары, реакциялық институттардың орнына озат,
прогрессивті және тиімді институттардың өзіндік ерекше санкциясы мен
мұқият іріктелгендігінің нәтижесі болып табылады. Бұған мемлекеттік
басқарудың құқықтық нысанының әміршілдік - әкімшілдік және полицейлік –
бұйрықтық нысандарынан басымдығын және пайдалалығын теориялық ұғыну негіз
болды. Құқықтық мемлекеттің теориялық бастаулары түбірімен өткен шаққа
айналды деуге болады. Айтып кеткеніміздей, көне заманның ұзақ ойшылдары
құқықтың позитивті ролін ескермейінше, мемлекеттің құрылымы мықты, тұрақты
және сенімді болуы мүмкін емес деген пікірлер айтып кеткен. Заң әлдекімнің
қолында болмауы керек, өйткені барлық органдардың, лауазымды тұлғалардың
және азаматтардың әрекетін бағыттап отыруға арналған.
Алғашында бытыраңқы және кейде жекелеген болжамдар түрінде пайда
болған, кейінен осы ойлардың негізінде құқықтық мемлекеттің тұтас
тұжырымдамасы қалыптасты. Оның негізін салушылар ретінде ДЖ. Локкты, И.
Кантты, В. Гумбольды, Г. Еллинекті, К. Шмитті және басқаларды атауға
болады. Жекелеген мәселелер бойынша бұл ойшылдардың негізгі ерекшелігі
болғанымен, басты мәселеде – құқықтық нұсқауларды мемлекет өзі сөзсіз
орындап отыруы қажет екендігінде және қоғамдық өмірге қатысушылардың
барлығынан осыны талап етүінде – олардың ойы бір жерден шығып отырды.
Әйгілі шығыс ойшысы Баласағұн құтадғу білік атты кітабында құқықтық
мемлекет мәселесін қарастырды. Бұны адамдарды басқару туралы заңдар,
бектерге қызмет ету туралы заңдар мен тәртіптер және т.с.с. бөлімдері
дәлелдейді. Баласағұни патша, елші, бек, қазынашы лауазымдарын алу үшін
қандай болу керек екендігі туралы ашып айтады.
Голландық заңгер, социолог, ірі мемлекет ісімен айналысқан адам
Гроция (Гуго де Грут) бейбітшілік пен соғыстың құқығы (1625) атты
еңбегінде құқық пен халықтар құқығы және жария құқық туралы сөз еткен.
Гроций мемлекетті қоғам үшін жұмыс істеп, ондағы құқықты орындау мен
сақтау мақсатында жасалған еркін адамдар одағы деп түсіндіреді.
Демократия анархияға айналған кезде, азаматтарды тыныштандыру тәсілі
- монархия деген ойды итальян ойшысы Жамбатиста Вико айтқан болатын.
Монархиялық мемлекетте бір адамның – монархтың қолында жоғары
биліктің шоғырлануы мен жоғарғы прерогативтің тек кейбір нақтылы
тегістілігімен сипатталады. Монархияның ерекшеліктерінің қатарына монархтың
таққа көп жағдайдамұрагерлік жолмен туысқандық құқықпен, кейде – сайлау
жолымен келетіндігі жатады, монархтыңміндетті атқаратын белгілі бір мерзімі
жоқ. Ол өмір бойы атқарылады. Бірақ, қазіргі кезде демократиялық
мемлекеттер саясатында да монархия белгілері байқалады. Мысалы: АҚШ – тың
президентінің билігі Ұлыбритания басшысының билігіне қарағанда әлдеқайда
жоғары тұр. Бірақ АҚШ – та билік түрі – республикалық та, ал Ұлыбританияда
- монархиялық. Сонымен монархия деген сөзді қалай түсіндіруге болады?
Этимологиялық жағынан бұл шексіз билік па, немесе мемлекет басшысының
лауазымының болуы ма, логикалық мағынада белгілі бір түрмен шектелуі ме?
Жамбатиста Вико айтты: Демократияның монархияға айналуы – мәңгілік
және өзгермейтін патшалық заңдылық.
Республика теңдік принципінің өзімен мемлекет авторитетін бұзады,
өйткені азаматтар, өздері сайлаған адамдарға бағынудан бас тартып, өздері
де билік басында тұра алады деген ойға тап болады. Адамдар, бірінші,
бағыныштықтан шығуды армандайды деп жазады Жамбатиста Вико. Оның ойынша,
олар содан кейін өздерімен тең тұрғандарды озуға тырысады. Аяғында заңнан
да жоғары шығуды мақсат етеді. Міне, анархия осыдан басталмай ма? Мұндай
адамдардан асып түсетін тирандықтар жоқ.
Құқықтық мемлекетті тереңірек түсіну үшін, ағылшын ойшысы Джон
Локктың идеялары зор роль атқарады. Оның концепциясы бойынша құқықтық
мемлекетте құқық әрқашанда бәрінен жоғары тұру керек.
Билікті:
1. заң беруші
2. атқарушы
3. федеративтік
деп үшке бөледі. Локк заң беруші билікті айрықша бөледі. Оның міндеті –
заңдарды шығару. Қалған екі билік түрлері қосымша жұмыс атқарады.
Ойшы Шарл Луи Монтескье билікті заң беруші, атқарушы, сот билігі
болып бөлінудің жаңа жоспарын құрайды. Монтескьенің айтуынша, биліктің
осылай бөлініп және бірін – бірі бақылауы – еркіндіктің басты кепілі болып
табылады. Бірақ мемлекетте абсолюттік еркіндік бола алмайды. Адамдарға тек
заңмен бақыланып, реттеліп, бекітілетін еркіндік түрі беріле алады.
Құқықтық мемлекетті құруда Канттың да қосқан үлесі де үлкен. өзінің
бір еңбегінде ол былай деп жазады: Мемлекет – бұл заңдарға бағынып,
белгілі бір құқықтарға ие адамдардың бірлескен ұйымы.
Құқықтық мемлекеттің идеясы мен мұраттарын жаппай тарату қазіргі
уақыттың құбылысы болды, адамдар бұл құбылыспен мемлекеттік және қоғамдық
өмірдің демократияландыру перспективасын, әділдік пен адамгершіліктің
жетістіктерін байланыстыруда.
Құқықтық мемлекетке барлық экономикалық, әлеуметтік және рухани
процестерге, сондай – ақ жеке тұлғалар арасындағы өзара қарым – қатынас
саласына кірісу жат құбылыс.
өзінің бүкіл қызметінде барлық азаматтар мен қоғамдық қатынастың
басқа субьектілерінің міндетті түрде және бағынуына есептелген қатал
басқарушылық және бұйрықты нұсқаулардың нысандары мен әдістері басым болып
келетін этатистік мемлекет оған қарсы қойылады.
Құқықтық мемлекеттің белгілері мен этатистік мемлекеттен
айырмашылығы:
1. құқықтық мемлекетте биліктің бүкілмеханизмі және әрбір орган,
әрбір лауазымды тұлға өз қызметінде жеке алғанда құқықтық принциптер және
нұсқаулармен байланысты, өздерінің барлық шараларын солармен
сәйкестендіреді.
Құқықтық нормалар жұртшылыққа ғана емес, сондай – ақ мемлекеттік
органдар мен лауазымды тұлғалар үшін де міндетті. Олардың құқық шегінен
шығып кетуі мүлде болмайды және мүмкін емес нәрсе.
2. құқықтық мемлекет құқық пен заңның арасыендағы этатистік
мемлекетке тән мұндай үлкен қарама – қарсылықты білмейді. Онда мемлекеттік
органдардың барлық нормативтік актілері өзінің мазмұны және бағыттылығы,
қабылдау ерекшеліктері, қолдану сипаты, тәртіп бұзушылықтың жүзеге асырылуы
мен қорғау жөнінен құқықтық жоғары критерийлеріне сай келеді.
3. құқықтық мемлекет нормативтік нұсқауларды қабылдап оны
жариялаумен ғана шектелмейді. Ол осы нормативтік нұсқаулардың міндетті
түрде жүзеге асуына барлық және заңды тұлғалардың, мемлекеттік және
қоғамдық органдардың, кәсіпорындардың , мекемелер мен ұйымдардың әрекетіне
айқын бағыт беруді қамтамасыз көп көңіл бөледі.
4. құқықтық мемлекеттің айрықша атқаратын шаруасы мемлекеттің
нормативті актілерінің әрекет етуінің субординациясын сақтау болып
табылады. Онда құқық бастауларының иерархиялық қатал жүйесі қалыптасады,
әрекет етеді және дамиды.
5. құқықтық мемлекетте жеке адамның және қоғамдық
қатынастардың басқа субъектілердің мәртебесі былайша ерекшеленеді:
біріншіден, олардың қалыпты тіршілік әрекетін және олардың алдында тұрған
міндеттерді табысты шешуді қамтамасыз етуге жеткілікті құқықтар мен
бостандықтардың кең кешенін қарастырады. Екіншіден, құқық пен ажырамас
бірлікте болу онымен шамалас болуды және міндеттер жүйесінің теңбе – тең
болуын міндеттейді. Үшіншіден, оны міндетті түрде жүзеге асыру айқын заң
кепілдіктерімен бекітілген.
6. барлық мемлекеттік және қоғамдық институттар мен
құрылымдары заңды деп тану – құқықтық мемлекеттің ерекшелік белгілерінің
бірі. Мұнда жеткілікті заң базасына арқа сүймейтін институттармен
құрылымдар аз кездеседі. Егер алда – жалда ондайлар болатын болса, онда
ұзақ уақыт тіршілік етуге, жұмысын табысты жүргізүге перспективалар
болмайды және жеңуге болмайтын қиындықтарға кездескен соң өзі де сахнадан
тез – ақ кетеді.
7. құқықтық қоғам үшін азаматтардың мемлекет алдындағы өзара
жауапкершілігі тән. Мемлекет әрбір адамға тумысынан берілетін, ешкім айыра
алмайтын құқығы мен бостандықтарын мойындап қана қоймайды, сондай – ақ
олардың ресми рәсімделуі, жүзеге асуы, қол сұғушылықтан қорғау үшін барынша
қолайлы жағдай туғызуға талпынады.
Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам табиғи байланысқан, ол онсыз
қалыптасып қызмет етіп өркендей алмайды. Азаматтық қоғам – құқықтық
мемлекеттің маңызды компоненттері болып табылады. өзінің тіршілікке
қабілеттілігі мен өміршендігін көрсететін, жетілдейтін және олар үшін
өзіндік бір тіршілік ету ортасы болып табылатын, оларға қажетті жағдайлар
мен алғышарттар жасайтын айқын әлеуметтік – экономикалық қондырма. Құқықтық
мемлекет құрудағы табыстар, бұл процестің өрісі мен қарқыны оның оң және
теріс нәтижелерінің ара қатынасы азаматтыққа дейінгі қоғамдағы айналу
дәрежесіне тура прпорционалтәуелді болып табылады. Құқықтық мемлекеттің
құрылуы мен дамуы өз кезегінде азаматтық қоғамның нығаюы мен жетілуін
жеңілдетеді, құқықтық емес мемлекеттің құқықтық мемлекетке ауысу процесі
біріншісінен екіншісіне айналуы неғұрлым кең өріс алса, азаматтық қоғамға
тірек болатын және оған қызмет көрсететін тіректер мен құрылғылар солғұрлым
сенімдірек, мықтырақ болады.
Құқыөтық мемлекет пен азаматтық қоғам бір – біріне жақын болғанымен
әр түрлі мәселелерді тікелей шешеді. Егер мемлекет өзінің конституция лық
және заң актілерінде жеке адамның құқықтық қоғам оны жоғары әлуеметтік
мәртебемен қамтамасыз етеді. Мәртебенің бұл екі түрі жеке адамның өмір
тіршілігінің әр түрлі жақтарына акцент береді, бірін – бірі толықтыра
отырып, оған өзінің мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізүіне мүмкіндік
береді. әлеуметтік мәртебе материалдық, ұйымдастырушылық – техникалық
мүмкіндіктерді, сондай – ақ әрбір қоғамға тән таптық – топтық, ұлттық –
этникалық, социумдық байланыстар мен қатынастардың артықшылықтарын өзінің
мүшелерін араластырады. Қоғамның қармағында мұндай мүмкіндікиер мен
артықшылықтар неғұрлым көп болса, азаматтар оны соғұрлым толығырақ
пайдалана алады.
Қазақстан Республикасының заңгерлері, философтары, тарихшылары,
политологтары да құқықтық мемлекет мәселесін зерттеп, еңбектер жазған.
Олардың ішінде: З.К. Аюпова, М.Т. Баймаханов, К. Бейсембиев, Е. Бекмаханов,
А.У. Бейсенова, Л.В. Дюков, К.Д. Жоламан, С.З. Зиманов, З.Ж. Кенжалиев,
А.А. Матюхин, С.Н. Сабикенов, Г.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, О. Сегізбаев,
С.О. Созақбаев, А.Н. Тәуекелев, С.Ф. Ударцев және Т.Б. айтып кетуге болады.
Құқықтық мемлекет тек парасаттылықтың, әділеттіктің шынайы белгісі
ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір – қасиетін, ар –
намысын, теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне,
қоғамның алдында осы мүдде – мақсаттыорындау мемлекеттің міндеті, ал осы
бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті.
Батыс өркениетті мемлекеттерде құқықтық мемлекет теориясы шындыққа
айналды, алайда идеалды құқықтық мемлекетті құруабстракті әділдікке жету
сияқты мүмкін емес құбылыс. Қазіргі құқықтық мемлекеттің негізгі мақсаты
әлеуметтік істерді шешу болып табылады. Сондықтан да осыдан әлеуметтік
мемлекет ұғымының да пайда болуы ғажап емес те.
Демократиялық даму нәтижесінде пайда болған қоғамның құқықтық санасы
мен мәдениеті даму қарқынына жеткенде ғана шын мәніндегі демократиялық
құқықтық мемлекет бола алады. Дамымаған құқықтық санасыз ешбір басқа
құқықтық мемлекеттің белгілері жүзеге аспайды.
Құқықтық мемлекеттің негізгі мағынасын, ішкі объективтік
заңдылығын ұғыну үшін құқық теориясындағы құқықты түсінудің базалық
мағынасын анықтап алу қажет. Түсіндірме сөздігінде түсіну, аңғару
сөздері ақыл арқылы ұғыну, тану, түсіну, жете түсіну, мағынаны жөнді ойға
салу, себебін және салдарларын көру сияқты анықтамалар арқылы
түсіндіріледі.
Бұл талқылауға сүйенсек, құқықты түсіну термині тек құқықтың не
екенін анықтауды ғана білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге құқықты түсіну,
оның негізгі ойын, генезисін, даму тенденцияларын ұйғаруы болып табылады.
Осыған байланысты Л.И. Петражицкийдің айтқан сөздері дәлме – дәл
келеді. Оның ойынша, құқық ғылымы құқықтық ғылыми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Құқықтық мемлекет теориясы
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСIНIГI ЖӘНЕ ДАМУ 6
ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Құқықтық мелекеттiң ұғымы мен 7
белгiлерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Демократия және халық 25
билiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.3 Ұлттық құқықтық мәдениеттің 27
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРУ
ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Заң шығарушы 42
билiк ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
2.2 Атқарушы 48
билік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сот 62
билігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...57
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 59
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кiрiспе
Ата-бабамыз ғасырлар бойы аңсаған тәуелсiздiгiмiзге жеткен уақыт
iшiнде ғана елiмiздiң бар болмыс бiтiмi, бүкiл кескiн келбетi кереметтей
өзгердi. Бәрiнен де бұрын егемендi ел атанып, ес жиып, еңсемiздi тiктедiк,
халық болып қалпымызды танып, империя тозағының астында қалған тарихымызды
ашып алдық. Бүгiнде Қазақстан келесi адамзат тарихының алып айдынына
адаспай жол тауып, өзiнiң ертеңiне екпiндеп еркiн жүзiп келедi.
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы
ыдырады. КСРО құрамына кiрген Одақтас Республикалар өз егемендiгiн алып,
тәуелсiз жеке дербес мемлекеттер болып бөлiне бастады. Кеңестiк Социалистiк
Қазақ Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан мемлекетi – республикалық басқару нысанында болып,
республикада мемлекеттiк билiк белгiлi бiр мерзiмге халық сайлаған өкiлеттi
органдармен жүзеге асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып
табылады.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық
актiлердi қабылдап, олар жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады.
Оларға жататындар Қазақ КСР-нiң Мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация
Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы
және 1995 жылғы Конституциялар.
Аталған Конституциялық актiлер Қазақстанның тәуелсiздiгiн дербестiгiн
жариялап демократиялық құқықтық мемлекет құру туралы мақсатты алға қойды.
Қазақстан Республикасының Конституция ережесiнде Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет деп
орнықтырудың екi негiзгi бастауы бар: бiрiншiден, Конституцияда болып
табылады, өзiнiң қолданылуы арқылы Қазақстан Республикасының
мемлекеттiлiгiн қалыптастырудың басталуы негзiнде екендiгiн бiлдiредi;
екiншiден, стратегиялық бағыт, мынадай Қазақстан Республикасы демократиялық
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру жолында дамуы тиiс. Демек
Қазақстан Республикасының демократиялық бағытта дамуының Конституциялық
негiзi қаланды.
Атап айтқанда, бiртұтас Қазақстан Республикасының
Конституциясында баянды етiлген, өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық
мемлекет етiп жариялағаны туралы толық ақпарат Ұйымдасқан қоғамда жоғары
деп саналатын және мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясаттағы қызметтiң жүзеге
асыруға жаралған мемлекеттiң негiзi феноменi – мемлекеттiк билiк жайлы.
30.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституцияның көптеген
нормалары мемлекеттiк билiктiң мәнi мен мазмұнына сипаттама жасайды, оның
ұйымдасуы мен жүзеге асуы нысандары мен тәсiлдерiн бекiтедi. Сондай-ақ
мемлекеттiк билiк Конституция бекiткен бiрнеше құрылымдық бөлшектерден,
мемлекеттiк билiктiң бiрден бiр бастауы халық деп, бекiтетiн нормалардан,
мемлекеттiк билiктiң негiзгi мақсаты туралы ережелерден, құқықтық және
демократиялық мемлекет құруды көздейтiн Қазақстан Республикасы қызметiнiң
түбегейлi қағидаларын бекiтетiн нормалардан мемлекеттiк билiк органдарын
ұйымдастыру және оларды қызметiнiң негiзiн бекiтетiн Коституциялық
ережелерден тұрады. Сонымен қатар мемлекеттiк билiк тармақтары туралы және
оның белгiлерi, принциптерi, жүйесi жайлы жиналған барлық түсiнiктеме,
ақпарат төмендегi атап көрсеткен кiтап жинағы көмегiмен дипломдық жұмыс
жобасы әзiрлендi.
Олардың қатарына Е.Баяновтың “Мемлекет және құқық негiздерi”
2001 жарық көрген, онда мемлекеттiк билiк түсiнгi ұғымы, және оның түрлерi
жөнiнде толық ақпарат түсiнiк берiлген. “Қазақстан Республикасының
Контституциясына түсiнiктеме” Ғ.Сапарғалиев. “Қазақстан Республикасының
Конституциялық құқығы” Ғ. Сапарғалиев, Ашимовтың “Егемен Қазақстан құқығы”
және тағы басқа көптеген авторлар, ғалым, заңгерлердiң ұғымдары әзiрлеген
әдебиеттер көмегiмен орындалды.
Тағы басқа айта кететiн мәселе, ол осы дипломдық жұмыс негiзiн
Қазақстан Республикасының Конституциясына сүйене отырып орындалды, және де
көптеген нормативтi актiлер, оның қатарына “Парламент және оның
депутаттарының мәртебесi туралы” тағы басқа көптеген нормативтi актiлер
жинағы номерiмен орындалды.
Билiк тармақтарын Конституциялық жолмен бөлу және олардың, бiр
бiрiмен қарым-қатынасын ұштастыру әлемдiк тәжiрибеде мемлекеттiң
демократиялық механизмiн нығайта түседi. Ал билiктiң барлық ұш тармағын
ынтымақтастырып отыратын жауапты органға айналды. Ол халық алдында жауап
беретiн Қазақстан Республикасы мемлекеттiк билiгiнiң бiрден-бiр кепiлi.
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСIНIГI ЖӘНЕ
ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1. Құқықтық мемлекеттiң ұғымы мен белгiлерi
Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру жолына түстi.
Құқықтық мемлекет ұзақ тарихи даму процесiнде қалыптасады. Құқықтық
мемлекеттiң идеясы мен мұраттарын жаппай тарату қазiргi уақыттың құбылысы
болды, адамдар бұл құбылыспен мемлекеттiк және қоғамдық өмiрдi
демократияландыру перспективасын, әдiлдiкпен адамгершiлiктiң жетiстiктерiн
байланыстыруда. Осыған байланысты құқықтық мемлекет ұғымын ашу, оның
ерешелiктерi мен ерекше сипаттарын баяндау, қоғам өмiрiндегi ақиқат ролiн
көрсету үлкен теориялық және практикалық мәнге ие болды.
Құқықтық мемлекет мемлекеттiк басқарудағы құқықтық басымдығы
идеясынан шығып отыр, сондықтан да тек қана ресми органдар мен лауазымды
тұлғалардың ниетiн емес, сондай-ақ азаматтардың және қоғамдық өмiрдiң басқа
субъектiлерiнiң құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерiн қамтамасыз етiп,
кепiлдiк берiп қажеттiгiнде ескеретiн құқықтық нысандар мен әдiстерге
басымдық бередi. Құқықтық мемлекетке барлық экономикалық, әлеуметтiк және
рухани процестерге, сондай-ақ жеке тұлғалар арасындағы өзара қарым-қатынас
санасына кiрiсу жат құбылыс. Ол қоғамдық қатынасқа түсушiлердiң арасындағы
әрекетке айтарлықтай автономия мен бостандық бере отырып, олардың құқықтық
мәртебесiнiң нығаюына айрықша қамқорлық көрсетедi және оның сақталуын
қадағалап отырады.
Өзiнiң бүкiл қызметiнде барлық азаматтар мен қоғамдық қатынастың
басқа субъектiлерiнiң мiндеттi түрде және сөзсiз бағынуына есептелген қатал
басқарушылық және бұйрықты нұсқаулардың нысандары мен әдiстерi басым болып
келетiн статистiк мемлекет оған қарама қарсы болып табылады. Бұдан басқа,
аталған субъектiлердiң бостандығы мен дербестiгi, олардың мемлекетке
қатысты автономиялығы жоққа тән. Мемлекеттiң ролiнiң шеттен тыс, кейде
қалыптан тыс ұлғаюынан, экономикалық, әлеуметтiк қатынастардың барлық
саналарын, азаматтардың жеке өмiрiн тiкелей өз қарауына жеке бағынысына
алуға деген талпынысынан екiншi кезектегi жеке ұсақ түйек мәселелердi
шешуге араласуынан тұратын статистiк қоғамның басқа ерекшелiгiнде осымен
байланысты. Жеке тұлғаның және басқа қоғамдық қызмет субъектiлерiнiң
жағдайы тек айқын да тұрақты заң нұсқауларынан ғана емес, олардың
күнделiктi араласып отырған мемлекеттiк органдар мен лауазымды тұлғалардың
субъективтi қарауына да байланысты.
Құқықтық мемлекеттердiң пайда болуы мемлекеттiк-құқықтық процестердiң
ұзақ эволюциясының заңды сандары, реакциялық институтардың орнына озат,
прогрессивтi және тиiмдi институттардың өзiнен ерекше селекциясы мен мүқият
iрiктелгендiгiнiң нәтижесi болып табылады. Бұған мемлекеттiк басқарудың
құқықтық нысаны, әмiршiлдiк-әкiмшiлдiк және полицейлiк – бұйрықтық
нысандарынан басымдығын және пайдалылығын теориялық ұғыну негiз болды.
Құқықтық мемлекеттiң теориялық бастаулары түбiрiмен өткен шаққа айналды
деуге болады. Көне заманның озық ойшылдары (Платон, Аристотель және
басқалары) “құқықтың позитивтi ролiн ескермегiнше, мемлекеттiң құрылымы
мықты, тұрақты және сенiмдi болуы мүмкiн емес” деген пiкiрлер айтып кеткен.
Қылмыстың ролi мемлекетiк басқарушылардың озбырлығына тепе-теңдiк ретiнде
қарайды: заң әлдекiмнiң билiгiнде болмауы керек, өйткенi барлық органдарды,
лауазымды тұлғалардың және азаматтардың әрекетін басқарып отыруға арналған.
Құқықтық мемлекеттiң теориялық тұжырымдамасының ережелерiн бiрқатар
елдердiң өмiр тiршiлiгiнде практикадан өткiзу консервативтiк күштердiң
қарсылығына тап болды және оны күресте жеңе отырып мемлекеттiк және
қоғамдық қызметтiң барлық жағынан терең жаңғыруымен бiрге жердi –
мемлекеттiк жүйенiң принциптерi жетiлдiрiлдi, жеке адамның мәртебесi айқын
мазмұнмен толықты, құқықтық құндылықтар бiрiншi дәрежелi маңызға ие болды,
шектеулiктердiң бассыздығы азайып, олардың қызметi бiртiндеп реттелген және
тәртiптелген арнаға түсе бастады.
Адамзат қоғамындағы саяси дамудың жаңа кезеңiнiң белгiсi құқықтық
мемлекеттер отбасының пайда болып, көбеюi. Бұл – мемлекеттiк - құқықтық
теория мен практиканың ғажап жетiстiгi, бүгiнгi заманғы өркениеттiң
орнығуы.
Теорияда құқықтық мемлекеттiң мынадай жалпы белгiлерi ерекшелiнген.
Дамыған азаматтық қоғамды қалыптастыру. Азаматтық мемлекеттiк -
құқықтық нормалар негiзiнде ғана емес, сондай-ақ өзiн-өзi реттеу арқылы
қызмет етушi экономикалық, этникалық, дiни, қоғамдық - саяси институтар мен
мекемелерден тұратын күрделi құрылымы бар.
Құқықтық мемлекетке тек барлық азаматтардың заң тұрғысындағы теңдiгi
ғана емес, сондай-ақ оны қамтамасыз ету үшiн материалдық, саяси, ұйымдық
және басқа да кепiлдiктер тән.
Құқықтық мемлекетте заң үстемдiк етедi. Бұл заң барлық қоғамдық
қатынастарды реттеу, адамның әр қадамын қадағалап отыру құралы ретiнде
пайдаланылады деген сөз емес. Заңның үстемдiгi, бiрiншiден, құқықтық
құралдардың көмегi мен әр азаматтың, тұтас алғанда бүкiл қоғамның
материалдық, рухани және өзге де мүдделерiн қанағаттандыру үшiн маңызды
және қажет қоғамдық қатынастар реттеледi: екiншiден қабылданатын заңдар
және басқа нормативтiк құқықтық актiлер қоғамдық прогресстiң объективтi
қажеттiлiгiмен ерекшелендi, имандылық, әдiлiттiлiк, демократиялық
идеялардың туындауы тиiс; үшiншiден, мемлекет өз қызметiн тек заңға
негiздеуi құқықтық нормалардың талаптарын қатаң сақтауы, онда белгiленген
шеңберде әрекет етудi, азаматтарды және басқалардың қорғауы қажет.
Құқықтық мемлекетте азаматтар кең ауқымды саяси, экономикалық,
азаматтық, мәдени құқықтырмен бостандықтарға ғана ие болып қоймайды,
сонымен бiрге оларға жауапты сұрақтар да жүктеледi. Саяси және құқықтық
сананың жоғары деңгейiн меңгере отырып, азаматтар мемлекет iсiн басқаруға
белсендi қатысып, өзiнiң аман-саулығына өзi жауап беруi, заң талаптарын
сақтауы, басқа азаматтардың құқықтарына, бостандықтарына нұқсан келтiрмеуi
тиiс.
Мемлекет билiгi -келесi белгiсi болып табылады. Осы принцип әр тұрлi
қызметтердi атқаратын мемлекеттiк органдар арасындағы өкiлеттiлiктi
қамтамасыз етедi, мемлекет пен қоғамды мемлекетiк билiктiң бiр тармағынсыз
билiк тостемеуiне кепiлдiк етедi, сөйтiп заңдылықтық құқық тәртiбiнiң
орнығуына алғы шарттар жасайды.
Құқықтық мемлекеттiң бiрiншi көрсеткiшi – заңның жоғарғы
тұратындығы, оның қоғамдық өмiрде ұстемдiк ететiндiгi. Қоғамдық өмiрдiң
неұғрлым маңызды жақтары арәылы реттелiп отыруға тиiс, Конституция заң
шығарушы органды осы жағдайға қарай нұсқайды. Конституцияға сәйкес
Қазақстан Республикасының Парламентi аса маңызды қатынастарды реттейтiн
жеке және заңды тұлғалардың құқық субúектiлерiне азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына, мемлекеттiк органдармен жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарын Ұиымдастыру мен олардың қызметiнiң, мемлекеттiк және әскери
қызметтiң негiздерiне қатысты негiзгi принциптер мен нормаларды белгiлейтiн
заңдар шығарушың т.б. өкiлдi органы.
Құқықтық мемлекеттiңң тағы бiр маңызды принципi – барлық мемлекеттiк
органдарға, лауазымды тұлғаларға заң талаптарының мiндеттiлiгi. Лауазымды
тұлғалар, мемлекеттiк органдар, әсiресе тұтас алғанда мемлекетте қолданылып
жғрген заңдарды Бұзатын болса, мемлекеттiң өзi ұшiн Мұның ауыр зардаптары
болады. Жақсы-жақсы де мемлекеттiк органдар оларды Бұзатын болса, Бұл
құқықтық мемлекет құру процесiн кейiн шегерiп тастайды, ал екiншi жағынан,
халықтың ғкiметке органдар мен сенiмсiздiгiн туғызады. Мемлекеттiк органдар
мен әруақытта болып келген, әлi де Ғзақ уақыт орын алмақ. Мұндай
жолсыздықтар құқықтық деп айтуға боларлық ең дамыған мемлекеттiрде де
кездесiп жғр. Бiрақ Бұл жерде әңгiме, бiрiншiден, сол заңды Бұзушылықтың
көлемi жөнiнде, ал екiншiден, мемлекеттiң сол жолсыздықтармен ғнемi,
үздiксiз күрес жүргiзуге бекемдiгi жайында болып отыр. Егер заң бұзатын
жолсыздықтар жалпылама сипат алып кетсе, ал мемлекет онымен күресуге
дәрменсiз болса, немесе оларды байқамағансып отыра беретiн болса, ондай
жағдайда құқықтық мемлекет орнату туралы сөз қозғау қиын.
Мемлекет – дамыған ұлттық құқықтық жүйенiң болуы, тек оның нақты
қызмет iстеуi арқасында ғана құқықтық деп танылмайды. Сонымен қатар
мемлекеттiң құқықтық сипатының дәрежесi неұғрлым демократиялық, прогрестi
және адамгершiлiктi құқықтық идеяларды өз бойына жинаған халықаралық құқық
мемлкеттiң қалай қарайтандығымен де анықталады. БҰл мәселеге Конституция
ерекше назар аударады.
Құқықтың мемлекетте билiктiң Бүкiл механизмi және әрбiр орган, әрбiр
лауазымды тұлға өз қызметiнде жеке алғанда құқықтық принциптер және
нұсқаулармен байланысты, өздерiнiң барлық шараларын солармен
сәйкестендiредi.
Құқықтық мемлекет құқық пен заңның арасындағы этатистiк мемлекетке тән
мұндай үлкен қарама-қарсылықты бiлдірмейдi. Онда мемлекттiк органдардың
барлық нормативтiк актiлерi өзiнiң мазмұны және бағыттылығы, қабылдау және
рәсiмдеу процедурасы, iске қосу ерекшелiктерi, қолдану сипаты, тәртiп
бұзушылықпен күрестiң асырылуы мен онан қорғау жөнiнен құқықтық жоғары
критерииiлерiне әлi келедi.
Құқықтық мемлекет нормативтiк нҰсқауларды қабылдап оны жариялаумен
ғана шектемейдi.
Құқықтық мемлекеттiң айрықша атқаратын шаруасы мемлекеттiң нормативтi
актiлерiнiң әрекет етуiнiң субординациясын сақтау болып табылады.
Құқықтық мемлекетте жеке адамның және қоғамдық қатынастардың басқа
субúектiлерiнiң мәртебесiнiң, ерекшеленуi: бiрiншi кезекте олардың қалыпты
тiршiлiк әрекетiн және олардың алдында тұрған мiндеттердi табысты шешудi
қамтамасыз етуге жеткiлiктi құқықтар мен бостандықтарды кең кешенiн
қарастыруы.
Барлық мемлекеттiк және қоғамдық институттар мен құрылымдарды заңды деп
тану - құқықтық мемлекеттiң ерекшелiк белгiлерiнiң бiрi.
Құқықтық мемлекетте биiлiктi болу принципi жариялалады және жғзеге
асырылады. Соған сәйкес бiртұтас мемлекеттiк билiк шеңберiнде бiр бiрiмен
тепе теңдiк жұиесiн пайдаланып өзара iс әимыл жасайтын дербес әрi тәуелсiз
ұш тармаққа- заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну қамтамасыз
етiледi.
Құқықтық мемлекетте елдiң iшкi заңы мен халықаралық құқықтық көпшiлiк
таныған принциптерi мен нормаларының арасындағы тиiмдi ара қатынасты орнату
жөнiндегi шаралар жғзеге асырылуы.
Құқықтық қоғам ұшiн азаматтардың мемлекет алдындағы және мемлекеттiң
азаматтар алдындағы өзара жауапкершiлiгi тән.
Құқықтық мемлекеттiң жоғарыда аталған белгiлерiн бiр бiрiнен бөлiп
қарамай, бiртұтас тұрiнде алып қараған дұрыс, яғни осы аталған критериилер
сақталмаса, құқықтық мемлекет туралы пiкiр толған сөз қозғау қателiк болар
едi.[1]
Қазақстанда әлеуметтiк мемлекет құрудың чина. негiзi жасалған.
Әлеуметтiк мемлекет Ұғымы алғаш рет екiншi дғние жғзiлiк соғыс кезiнде
Ғлыбританияда пайда болды және соғыстан кейiн Еуропада көптеген мемлекеттер
үшiн үлгiлi айналған Беверидж жоспарында тұжарымдалды. Әлеуметтiк
мемлекеттiң үш үлгiсi ерекшеленедi:
1. Позитивтi мемлекет. Онда әлеуметтiк қамсыздандыру дарашылдыққа және
корпоративтiк мүдделердi қорғауға негiзделген. Мұндай мемлекетте
әлеуметтiк саясат бақылау құрамы болып қана қалады.
2. ЖҒмыспен толық қамту саясаты жғргiзiлетiн, кепiлдi ең төменгi тұрмыс
деңгенi және табысқа тең ғмiт қамтамасыз етiлетiн жеке әлеуметтiк
мемлекет.
3. Бәрiне бiрдей қызмет етушi әлеуметтiк саясат жғзiге асырылатын
игiлiгiне арналған мемлекет. Мұндай мемлекетте теңдiк, корпоративтiк және
ынтымақтастық қамтамасыз ету етiлген сияәты болады. Баршаның игiлiгiне
арналған мемлекетте жанақыларда әркелкiлiктiң азаюы, жҒмыспен толық
қамтылуға кепiлдiк берiлдi, еңбекшiлердiң саясаттағы өктемдiк жағдайы
қамтамасыз етiлуi тиiс.
Қазақстан Республикасы Конституциясының принциптерiн, идеологияларын,
нормаларын талдау, оның азаматтық қоғам қалыптастыру ұшiн, адам мен
азаматтық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету ұшiн заңнан
ұстемдiгiн орнықтыру ұшiн, азаматтардың, мемлекеттiк органдардың, лауазымды
адамдардың саяси және құқықтық жауапкершiлiгiн iске асыру ұшiн, мемлекеттiк
билiктiң барлық тармақтарының келiсiмдi қызметi ұшiн құқықтық кеңiстiк
жасайды. Демократиялық, зайырлы және әлеуметтiк мемлекет қалыптастыру -
ұзақ мерзiмдi процесс, ол барлық субúектiлердiң: халықтың, әлеуметтiк
топтардың, азаматтардың, мемлекеттiң, оның органдарының, лауазымды
адамдардың Конституциялық құқықтық қатынастарға тұрақты тұрде кұш жҒмсауын
талап етедi.
Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құрып
жатқандар ұшiн адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары жоғары
құндылық болып табылады. Саяси ой әлемiнде демократия өзiндiк құндылық
ретiнде, аса маңызды жалпы адамзаттық құндылықтарын мемлекеттiк құрылысқа
нақты сiңiру көрiнiсi ретiнде қарастырылады. Оған – адамның өзi-оның өмiрi,
құқықтары мен бостандықтары жатады. Оларды жоғары құндылық деп тану
мемлекеттiң адамүа қамқорлық, оған материалдық игiлiк жасаудан артық мiндет
жоә екендiгiн бiлдiредi. Мемлекет адамның қалыпты тiршiлiк ете алуы ұшiн
өзiне қатысты барлық жағдайларды жасауға мiндеттi. Мемлекет адам өмiрiн,
оған өзiнiң де заңсыз әрекеттерден қорғауына мүмкiндiк бере отырып құқыққа
қайшы қол сҰғушылықтан қорғауға мiндеттi. Конституция да бекiтiлген,
ағымдағы заңдарда нақтыланған адам құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң
оларды бiрiншi кезекте iске асыруға жан-жақты көмек көрсетуi әәжеттiгiн
бiлдiредi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Ғлтына қарамай барлық
азаматтарға тең құқық бере отырып, олардың тату тұруына заңды негiз құрады.
Сондықтан Қазақстан – Бұкiл халықтық мемлекет. БҰл жағдайда Конституцияда
жазылған мемлекеттiң, оның органдары, қызметiнiң принциптерiнде анық
айтылған. Бiрiншiден, мемлекет, оның органдары қоғамдық татулық пен саяси
тұрақтылықты қамтамасыз етуге талап тануы қажет. Қоғамдық татулық дегенiмiз
- қайшылыққа, әлеуметтiк топтар арасында, тұрлi Ғлттар арасында қарсы
тұрушылыққа жол бермеу. Мұнда татулықты қамтамасыз ету қоғамның
тұрақтылығының, әр адамның тыныш өмiр сғрiп, оәуының, жҒмыс iстеуiнiң алғы
шарты. Екiншiден, мемлекет өзiнiң экономикалық саясатын қоғамның
экономикасын дамытуға бейiмдеп, тек бiр топ адамның емес, Бұкiл халықтың
тұрмыс жағдайын жақсартуға бағыттауы керек. үшiншiден, мемлекет органдары
мемлекет өмiрiнiң маңызды мәселелерiн демократиялық жолмен шешуi керек. БҰл
халық ең маңызды мемлекеттiк мәселелердi тек қана өмiрлiк және референдум
арәылы шешедi деген сөз.
Ғылымдарда мәдениеттің алатын орны зор. Қазақ тілінде бұл термин
арабтың маданият - қала, қалалық деген сөзінен енген. Мәдениет көп
мағыналы, түсіндірүге қиын болып келетін ұғымдардың бірі. Ол адамның
өткендегі жасағанын және болашақтағы жасайтынын қамтиды. Қарапайым еңбек
құрылғыларынан, әдет – ғұрыптан, адамның тіршілігінен, өмірінен бастау
алып, ғылым мен өнер, дін мен атеизм, мораль мен философия сияқты ұғымдарға
дейін тамырын жаяды.
Мәдениет таңғажайып факторлар жиынтығы, соның ішінде рухани жіне
материалдық құндылықтар адам өмірінде үлкен роль атқарады, өйткені олар
адамның өз - өзіне сенүіне көмектеседі – деді Олжас Сүлейменов – мәдениетті
қай жағынан қарастырсақ та, осы факторға көз жұма алмаймыз.
Қазіргі заман сөздіктерінде мәдениетке төмендегідей анықтамалар
берілген:
А) мәдениет – белгілі бір хаплықтың қол жеткен табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы;
Ә) мәдениет адамзат қауымының белгілері бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен
өзіндік ерекшеліктері ( палеолит мідениеті, критмикен мәдениеті, қазақ
мідениеті жіне т.б.);
Б) агромәдениет ( дәнді – өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет және
т.б.).
Мәдениет жер жырту, бау – бақшаны өңдеу, яғни өсімдіктер және
жануарлар дүниесімен, дәлірек айтқанда, егіншілік пен ауыл шарашылығымен
тығыз байланыста қарастырылды. Оған қоса бізге үйреншікті болып кеткен
мәдениет ұғымының тәрбие мен білімімен байланыстылығының тамыры да сонау
көне заманда жатыр. Білімсіз және тәрбиесәз адам еш уақытта мәдениеттә бола
алмайтыны ақиқат, ендеше білім мен тәрбие барлық халықтар мәдениетәнәң
қайнар бұлағы болып табылады. Сонымен бірге мәдениет сөзі құрмет тұту,
сыйлау, қадірлеу, табынушылық деген мағыналарға да ие. Олардың ішіндегі ең
бастысы – дінге табынушылық. Көне замандағы адамдар әр уақытта да құдайлар
қоршауында болды, олардың санасынан тәңірі берік орын алды. Міне, сондықтпн
да болар, белгілі эллинист Марк Поленц полистік патриотизмді ерекше
дәріптеді. Полис дегеніміз – шағын ғана халқы бар қала, ал қала тұрғындары
сол қаланың азаматтары болып саналады.
Ортағасырлар мен қайта өрлеу дәуірінен бастап зерттеле бастаған көне
заманның тарихи, философиялық, ғылыми және көркем әдебиетінен басқа,
олардың назарынан археологиялық ескерткіштер, халық мәдениетінің
шығармалары, саясатшыларының дүниежүзінің әр елдері жөніндегі
суреттемелері, түрлі тілдер жайындағы мәліметтері тыс қалған жоқ.
Осыншама бай фактілерді есепке ала отырып, Фғфртушылық дәуірінде адамзат
мәдениетін тұтастай қабылдауға талпыныс жасалынды. Мәдениеттің мән ө
мағынасы табиғаттағы дүниежүзілік күштердің батыл іс - әрекетінің
нәтижесімен байланыстырылып, мәдениет адамзат баласының қызметінің жемісі
деп есептелді. Бірақ сол кезеңнің өзінле – ақ табиғат пен мәдениеттің
гармониялық бірлігіне шүбә келтірү , оларды бір- біріне қарсы қою сарыны
байқала бастады, бұл, әсіресе Жан – жак Руссоның еңбуктерінде көрінді.
Руссо сол кездің өзінде – ақ ғылым мен өнердің адамдар табиғатын өзгерте
алатынына күмән келтірді. Оның бұл көргендігін бүгінгі күнгі адамзат
баласының тағдыры, яғни прогрестің кейбір қайғылы іздері, салдарлары айқын
көрстіп отырған сияқты. Руссо ғылым мен өнердің жандануы қоғамдық прогреске
нұқсан келтірді. Оның бұл көргендігін дәлелдеуге тырысты. Оның ойынша,
ғылым мен өнердің дамуына байланысты адамдардың табиғи жағдайы бұзылады,
адамгершілік кері кетеді, қоғамдық теңсіздік орын алып, адамның бостандық
сезімі аяққа басылады. Ол былай деп көрсетті: Адам еркін болып туады,
бірақ ол өз тіршілігін әрқашанда күреспен өткізеді. Руссо өркениеттің
рахатынан мүлде бас тартып, өткенге, яғни тағылыққа қайта шақырған екен
деген түсінік туып қалмауы керек. Ол адамзат баласының қарама –
қайшылықтары адамның алғашқы қауымдық құрылыстан бастап өркениетке деген
құлшыныс жолындағы тарихи қозғалысының қарама – қайшылықтарынан келіп
туындайтынын көрсете білді. Қалай болғанда да Руссо жаңа ғана туындап келе
жатқан буржуазиялық мәдениетті сынай отырып, табиғи адам ретінде көне
заманның тағы адамдарын ерекше бағалаған. Бұзылған және моральдік жағынан
азғынданған өркениетті ұлттарға Руссо патриархалдық даму сатысында өмір
сүрген адамзат қоғамдарының тазалығы мен адамгершілік қасиеттерін қарама
– қарсы қойды.
Адамзатты қоғамдық – тарихи тұрғыдан қарастырғандардың бірі –
Жанбатиста Вико. Ол адамзат тарихының үйлесімділік мәселелеріне, оның
заңдары мен ережлеріне баса назар аудару негізінде адамзат баласының
үздіксіз дамуы идеясын алғаш рет ұсынған болатын, бұл идея бойынша барлық
ұлттар өз дамуында үш дәуірді басынан кешірген – құдайлар ғасыры,
батырлар ғасыры және адамдар ғасыры.
Ұлы неміс философы Кант (1724-1804) ақыл - ойға табынған. Француз
ағартушылары дүниенің негізі ақиқат, қайырымдылық, сұлулық деп
есептейтін идеяны қолдай отырып, мідениет ұғымын моральдық тұрғыдан басқаша
қарастыруға әрекет жасады. Осы орайда Канттың мен үшін екі құпия нәрсе
бар, олар: жұлдызды аспан мен адамның ішкі рухани дүниесі деген
қағидасының кенінен таралғандығын атап өткен жөн. Болмыстың адамгершілік
жағына ерекше мән бере отырып, ол мәдениетті адамдардың айуандардан айыруға
мүмкіндік беретін құдайдың адамға берген ерекше қабілеті деп қарастырып,
адам бойындағы қайырымдылық пен ізгілік қасиеттерді басты орынға қойды.
Кант бұл жағдайды келісімді императив деп атады. Кант этикасының негізгі
заңы бойынша – адамға тек құрал деп қарау күнә болып саналады. Дәл осыған
ұқсас идеяларды Спиноза, Фейербах, Маркс, Фрейд сияқты да айтқан болатын.
Демек, Канттың ұғымынша, мәдениет – табиғаттың бостандық патшалығына
барар жол, ендеше ККант ілімінің маңыздылығы – оның мәдениетті гуманистік
тұрғыдан қарастыруында.
XIX ғасырда мәдениет мәселелерімен тығыз айналысқан ғалымдардың бірі
– ағылшын ойшылы Эдуард Бернетт Тайлор (1832-1917) болды. Ол мәдениет
жөніндегі ғылым – реформалар жөніндегі ғылым деп тұжырымдай отырып,
мәдениетті үздіксіз даму үстіндегі процесс деп қарастырды. Тайлор
мәдениетке мынадай жалпылама анықиама береді: Мәдениет пен өркениет кең,
әрі этнографиялық мағынада – білімнен, наным – сенімдерден, өнерден,
адамгершіліктен, заңдардан, салт – дәстүрлерден және қоғамның мүшесі
ретінде адамның игерген дағдылары мен түрлі қабілеттерінен құралады. Нақты
идеалды тұрғыдан қарастырсақ, міәдениет – жеке адам мен бүкіл қоғамды,
адамның бақыты мен болашағы жолындағы құндылықтарды дамыту арқылы адамзат
баласын жан – жақты жетілдіру болып табылады. Демек, Тайлор мәдениетке
адамның ақыл – ойы мен еңбегінің жемісі ретінде, дәлірек айтқанда,
материалдық және рухани құндылықтар ретінде қарады. Тайлордың ілімінде
барлық заттар мен идеялар бір – бірінен туындап жатады. Мұндай көзқарасты
эволюциялық деп атау дәстүрге айналған. Оның ойынша, барлық ұлы адамдар
өзінен бұрынғы әріптестерінің шығармашылық дәстүрін жетілдіріп, не соған
сүйеніп отырады. Тайлордың басты жаңалықтарының бірі – мәдениет атауларының
бастамасы, тіпті негізі болып табылатын діннің шығуының анимистік
теориясын өмірге келтіруі.бұл теория бастапқы қандай дін болса да тағы
философтың жанның қабілетіне, рухтың адам ленесінен бөлініп шығатынына
деген сенімнен шықты деген тұжырымға негізделген.
Егер Кантта, мәдениеттің мағынасы – адам бойындағы хайуандық сезімді
ақыл –ойдың немесе адамгершіліктің көмегімен жеңуге әкеліп тіресе, ұлы
ойшылдардың бірі Фридрих Вильгельм Шеллинг (1775-1854) мідениетті
эстетикалық тұрғыдан ұғынып – меңгерүді бастыы орынға қойып, мәдениеттің
басты мазмұны: адамдарың көркемдік қызметі деп жариялады. Шеллингтің
эстетикалық көзқарастары оның Өнер философиясы (1802-1803) атты еңбегінде
толық баяндалған. Көне заманнан бастап XIX ғасырдың аяғына дейінгі
мәдениеттанымдық ойдың дамуын ғылыми тұрғыдан қарастыра отырып, мынандай
қысқаша қорытындылар жасауға болады. Еуропада кеңінен тараған мәдениет
жөніндегі ұғым діни сипатта болды және ол мынадай қағидаларға келдіп
тірелді:
А) мәдениетті – ақыл – ойдың не табиғи езімнің көмегі арқылы түсіну;
мәдениетті ішкі адамгершілік заңдарының көмегімен тану(Кант); мәдениетті
эстетикалық, көркемдік шығармашылық қызмет арқылы білу (Шеллинг); ең
соңында мәдениеттің адамзаттың тегіне қатыстылығы және оның абсолюттік идея
мен дүниежүзілік рухты жүзеге асырудың құралына айналғандығы (Гегель);
Б) адамзат мәдениетті үздліксіз дамып - өркендей отырып эволюция мен
прогрестің жалпы заңдарына сөзсіз бағынды. Бірақ біз қарастрған кезеңде
мәдениеттің материалдық негізіне мән берілмей , мәдениетті тек құдайдың
шапағатымен ғана байланыстырып, бұл ұғымға мәдениеттің – ғылым,
адамгершілік, өмір, философия, құқық және т.б. сияқты салаларын ғана
енгізген.
Мәдениет ұғымын тереңірек түсінү үшін, оған мағыналық жақындығы бар
кейбір басқа ұғымдармен арақатынасын қарастырып өтейік. Осы сипатта біздің
зердемізге бірінші түсетін ұғым - өркениет. өркениет семантикалық жағынан
алғанда азаматтық дегенді білдіреді. Римдіктер бұл ұғымды варварлықтар
деп өздері атаған, басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын
көрсету мақсатында қолданылған. Яғни, өркениет олардың түсініктері бойынша
азаматтық қоғамы, қалалық мәдениеті, заңға негізделген басқару тәртібі бар
Рим империясының даму дәрежесін білдіреді.
Ғасырлар бойы қалыптасқан осы екі ұғымның мағыналарын төмендегідей
топтастыруға мүмкігндік береді:
1. Мәдениет пен өркениет бір. Олар синонимдер (И. Гердер, Э.Б. Тайлор).
2. Өркениет – мәдениеттің ақыры, оның кәрілік шағы, руханилықтың антиподы
(Ж.Ж. Руссо, Ш. Фурье, О. Шпенглер).
3. Өркениет – мәдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның
парасаттылық деңгейі (Ф. Вольтер, Д. Белл).
4. Өркениет – тағылық пен варварлықтан ке1інгі тарихи – мәдени саты (Л.
Морган).
5. Өркениет – этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі (А.
Тойнби. Н.Я. Данилевский жіәне т.б.).
6. Өркениет мәідениеттің техникалық даму деңгейі, оның материалдық жағы.
Бұдан көретініміз, міәдениет пен өркениет бір – біріне байланысты ұғымдар
екен. Мәдениеттанушы Т. Чайлдтың өркениетке еңбектің қоғамдық жолмен
бөлінүі, қалалардың пайда болуы, жазбаша мәдениеттің дамуы, қолөнер мен
сауданың өркендеуі, азаматтық қоғам мен мемлекеттің орнауы жатады.
Дүниежүзілік тарихында екі бағыт бар:
1.Табиғатты меңгеру арқылы өндіргіш қатынастарды өркендету.
Білім мен техникалық дамуы нәтижесінде қалыптасқан өркенитпен байланысты.
Н. Бердяеи өркениет туралы былай дейді:
Өркениеттің негізінде табиғилық та, руханилық тата жоқ, оның негізі -
машиналық.
1. Адам руханилықтың дамуы.
Ол адамның ішкі дүниесіне, оның терең сезім қатпарына, щй - өрісіне
бұрылған.
Мәдениетті екіге бөлеміз:
1. батыс
2. шығыс
батыс адамы дүниемен, табиғатпен, өзі сияқты басқа адамдармен күрессе,
шығыс адамы өзімен - өзі, өзіндегі төмендегімен күресүде. Батыс пен шығыс
арасындағы айырмашылық бұрыннан пайда болды. Олардың өзгешіліктері
географиялық, саяси, шекаралық, этникалық жағынан көрінбейді. Олардың
айырмашылықтары мідениетте болып отыр. Батыс адамы өз белсенділігін сырт
ортаға бағыттаса, шығыс адамы өз - өзіне, адам мәселесіне бағыттайды. Шығыс
адамы рухани күшті мәдениетті дүнтеге алып келді. Ал батыс әрекет
нәтижесінде өмірге техника және көптеген жаңалықтар алып келді. Қорта
келгенде: шығыс мәдениетті жаратса, батыс өркениетті жаратты.
Орта ғасырларда рухани өмірдің басты факторы болып христиан діні болып
саналғанда, еуропалық адамның санасында Шығыс артта қалған экзотикалық жер
деп саналады. әр түрлі мәдениеттердің араласуының нәтижесінде батыс
өркениеті пайда болады.
Батыс мәдениет қоғамында қарама – қайшылықтар баяғы кезден көріне
бастады. Жан Бодриараның ойынша, XX ғасыр соңында адамдар қарама –
қайшылықтарды ажырату мүмкіндіктерінен айырылды. Саясатта сол мен оң
ақпараттарда шындық пен өтірік, заттар әлемінде керек пен
керексіздікараласып кетті.
Мәдениеттің қалыптасуына үш проблема қиыншылық туғызады:
1. аномия
2. мәдениеттік артта қалу
3. бөтен ықпал
аномия қазақстандық қоғамда да бар. Батыстық өмір үлгісі,
эгоизмге бағытталған еуропалық құндылықтар, гуманизм, бір – біріне
көмектесу, шыдамдық, адамгершілік принциптерін қамтитын ұлттық
мәідениетімізді ортамыздан біртіндеп итеріп тастауда.
Моральдік нормаларды ұстанбау, шылым шегу, есірткі және тағы да басқа
тәртіпсіз қимылдар жасау қоғам мен жастар арасында беделді орын алуда.
Аномияның Қазақстанда бар екнін социологиялық зерттеулер дәлелдейді:
қоғам ойынша, бай адамдардың ықпалын біздің чиновниктер ұстанып отыр 75.1%.
қазақстанда заңды бұзбай баю мүмкін емес деп есептейді. Ал өркендеудің
бірде – бір тәсілі – бұл бай туысқандар мен берік байланыстар 60.4%.
XVII – XVIII ғасырлардан бастап қазіргі кезге дейін құқықтық мемлекет
проблемасы барлығының көңілін аударуда. Адамдар бұл құбылыспен мемлекеттік
және қоғамдық өмірдің демократияландыру перспективасын, әділдік пен
адамгершіліктің жетістіктерін байланыстыруда. Осыған байланысты құқықтық
мемлекет ұғымын ашу, оның ерекшеліктері мен ерекше сипаттарын баяндау,
қоғам өміріндегі ақиқат ролін көрсету үлкен теориялық және тәжірибелік
мәнге ие болды.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуына зор үлес қосқандар Платон мен
Аристотель болып табылады. Аристотель аналитика ғылымының негізінде құқық
пен заң туралы ғылымды қалыптстырды. Аристотель үшін құқық– бұл саяси
әділеттік және адамдар арасындағы саяси қатынастардың нормасының қызметін
атқарады.
Әлемнің екінші ұстазы әль – Фараби да бақыт қаласын салғысы келді. Ол
Платонның мемлекет және әділеттік туралы атты еңбегіне сүйеніп, бақыт
қаласының тұрғындарының қөзқарастары туралы трактатын жазады.
Ойшы, заң шығару шығармашылығы, басқару өнері, сөзсіз, философиялық
мәдениет негізінде болу керек деп есептейді. Философ, жоғарғы басшы,
патша, имам деген сөздер бір түсінікті береді деген. Патшаның
адамгершілігі мол, басқару кезінде әділді болып, заңдарды құрметтеп,
сақтап, қасындағы адамдарды сыйлағанда ғана құқықтық мемлекетті құрып,
нағыз патша болады деп тұжырымдаған әль – Фараби атамыз. Құқықтық мемлекет
мемлекеттік басқарудағы құқықтық басымдағы идеясынан шығып отыр, сондықтан
да тек қана ресми органдар мен лауазымды тұлғалардың ниетін емес, сондай –
ақ азаматтарының және қоғамдық өмірдің басқа субьектілерінің құқықтарын,
бостандықтары мен мүдделерін қамтамасыз етіп, кепілдік беру қажеттігін де
ескеретін құқықтық нысандар мен әдістерге басымдық береді. Құқықтық
мемлекетке барлық экономикалық , әлеуметтік және рухани прцестерге, сондай
– ақ жеке тұлғалар арасындағы өзара қарым – қатынас саласына кірісу жат
құбылыс. Ол қоғамдық қатынасқа түсушілердің арасындағы әрекетке
айтарлықтай, автономия мен бостандық бере отырып, олардың құқықтық
мәртебесінің нығаюына айрықша қамқорлық көрсетеді және сақталуын қадағалап
отырады.
Құқықтық мемлекеттің пайда болуы мемлекеттік – құқықтық процестердің
ұзақ эволюциясының заңды салдары, реакциялық институттардың орнына озат,
прогрессивті және тиімді институттардың өзіндік ерекше санкциясы мен
мұқият іріктелгендігінің нәтижесі болып табылады. Бұған мемлекеттік
басқарудың құқықтық нысанының әміршілдік - әкімшілдік және полицейлік –
бұйрықтық нысандарынан басымдығын және пайдалалығын теориялық ұғыну негіз
болды. Құқықтық мемлекеттің теориялық бастаулары түбірімен өткен шаққа
айналды деуге болады. Айтып кеткеніміздей, көне заманның ұзақ ойшылдары
құқықтың позитивті ролін ескермейінше, мемлекеттің құрылымы мықты, тұрақты
және сенімді болуы мүмкін емес деген пікірлер айтып кеткен. Заң әлдекімнің
қолында болмауы керек, өйткені барлық органдардың, лауазымды тұлғалардың
және азаматтардың әрекетін бағыттап отыруға арналған.
Алғашында бытыраңқы және кейде жекелеген болжамдар түрінде пайда
болған, кейінен осы ойлардың негізінде құқықтық мемлекеттің тұтас
тұжырымдамасы қалыптасты. Оның негізін салушылар ретінде ДЖ. Локкты, И.
Кантты, В. Гумбольды, Г. Еллинекті, К. Шмитті және басқаларды атауға
болады. Жекелеген мәселелер бойынша бұл ойшылдардың негізгі ерекшелігі
болғанымен, басты мәселеде – құқықтық нұсқауларды мемлекет өзі сөзсіз
орындап отыруы қажет екендігінде және қоғамдық өмірге қатысушылардың
барлығынан осыны талап етүінде – олардың ойы бір жерден шығып отырды.
Әйгілі шығыс ойшысы Баласағұн құтадғу білік атты кітабында құқықтық
мемлекет мәселесін қарастырды. Бұны адамдарды басқару туралы заңдар,
бектерге қызмет ету туралы заңдар мен тәртіптер және т.с.с. бөлімдері
дәлелдейді. Баласағұни патша, елші, бек, қазынашы лауазымдарын алу үшін
қандай болу керек екендігі туралы ашып айтады.
Голландық заңгер, социолог, ірі мемлекет ісімен айналысқан адам
Гроция (Гуго де Грут) бейбітшілік пен соғыстың құқығы (1625) атты
еңбегінде құқық пен халықтар құқығы және жария құқық туралы сөз еткен.
Гроций мемлекетті қоғам үшін жұмыс істеп, ондағы құқықты орындау мен
сақтау мақсатында жасалған еркін адамдар одағы деп түсіндіреді.
Демократия анархияға айналған кезде, азаматтарды тыныштандыру тәсілі
- монархия деген ойды итальян ойшысы Жамбатиста Вико айтқан болатын.
Монархиялық мемлекетте бір адамның – монархтың қолында жоғары
биліктің шоғырлануы мен жоғарғы прерогативтің тек кейбір нақтылы
тегістілігімен сипатталады. Монархияның ерекшеліктерінің қатарына монархтың
таққа көп жағдайдамұрагерлік жолмен туысқандық құқықпен, кейде – сайлау
жолымен келетіндігі жатады, монархтыңміндетті атқаратын белгілі бір мерзімі
жоқ. Ол өмір бойы атқарылады. Бірақ, қазіргі кезде демократиялық
мемлекеттер саясатында да монархия белгілері байқалады. Мысалы: АҚШ – тың
президентінің билігі Ұлыбритания басшысының билігіне қарағанда әлдеқайда
жоғары тұр. Бірақ АҚШ – та билік түрі – республикалық та, ал Ұлыбританияда
- монархиялық. Сонымен монархия деген сөзді қалай түсіндіруге болады?
Этимологиялық жағынан бұл шексіз билік па, немесе мемлекет басшысының
лауазымының болуы ма, логикалық мағынада белгілі бір түрмен шектелуі ме?
Жамбатиста Вико айтты: Демократияның монархияға айналуы – мәңгілік
және өзгермейтін патшалық заңдылық.
Республика теңдік принципінің өзімен мемлекет авторитетін бұзады,
өйткені азаматтар, өздері сайлаған адамдарға бағынудан бас тартып, өздері
де билік басында тұра алады деген ойға тап болады. Адамдар, бірінші,
бағыныштықтан шығуды армандайды деп жазады Жамбатиста Вико. Оның ойынша,
олар содан кейін өздерімен тең тұрғандарды озуға тырысады. Аяғында заңнан
да жоғары шығуды мақсат етеді. Міне, анархия осыдан басталмай ма? Мұндай
адамдардан асып түсетін тирандықтар жоқ.
Құқықтық мемлекетті тереңірек түсіну үшін, ағылшын ойшысы Джон
Локктың идеялары зор роль атқарады. Оның концепциясы бойынша құқықтық
мемлекетте құқық әрқашанда бәрінен жоғары тұру керек.
Билікті:
1. заң беруші
2. атқарушы
3. федеративтік
деп үшке бөледі. Локк заң беруші билікті айрықша бөледі. Оның міндеті –
заңдарды шығару. Қалған екі билік түрлері қосымша жұмыс атқарады.
Ойшы Шарл Луи Монтескье билікті заң беруші, атқарушы, сот билігі
болып бөлінудің жаңа жоспарын құрайды. Монтескьенің айтуынша, биліктің
осылай бөлініп және бірін – бірі бақылауы – еркіндіктің басты кепілі болып
табылады. Бірақ мемлекетте абсолюттік еркіндік бола алмайды. Адамдарға тек
заңмен бақыланып, реттеліп, бекітілетін еркіндік түрі беріле алады.
Құқықтық мемлекетті құруда Канттың да қосқан үлесі де үлкен. өзінің
бір еңбегінде ол былай деп жазады: Мемлекет – бұл заңдарға бағынып,
белгілі бір құқықтарға ие адамдардың бірлескен ұйымы.
Құқықтық мемлекеттің идеясы мен мұраттарын жаппай тарату қазіргі
уақыттың құбылысы болды, адамдар бұл құбылыспен мемлекеттік және қоғамдық
өмірдің демократияландыру перспективасын, әділдік пен адамгершіліктің
жетістіктерін байланыстыруда.
Құқықтық мемлекетке барлық экономикалық, әлеуметтік және рухани
процестерге, сондай – ақ жеке тұлғалар арасындағы өзара қарым – қатынас
саласына кірісу жат құбылыс.
өзінің бүкіл қызметінде барлық азаматтар мен қоғамдық қатынастың
басқа субьектілерінің міндетті түрде және бағынуына есептелген қатал
басқарушылық және бұйрықты нұсқаулардың нысандары мен әдістері басым болып
келетін этатистік мемлекет оған қарсы қойылады.
Құқықтық мемлекеттің белгілері мен этатистік мемлекеттен
айырмашылығы:
1. құқықтық мемлекетте биліктің бүкілмеханизмі және әрбір орган,
әрбір лауазымды тұлға өз қызметінде жеке алғанда құқықтық принциптер және
нұсқаулармен байланысты, өздерінің барлық шараларын солармен
сәйкестендіреді.
Құқықтық нормалар жұртшылыққа ғана емес, сондай – ақ мемлекеттік
органдар мен лауазымды тұлғалар үшін де міндетті. Олардың құқық шегінен
шығып кетуі мүлде болмайды және мүмкін емес нәрсе.
2. құқықтық мемлекет құқық пен заңның арасыендағы этатистік
мемлекетке тән мұндай үлкен қарама – қарсылықты білмейді. Онда мемлекеттік
органдардың барлық нормативтік актілері өзінің мазмұны және бағыттылығы,
қабылдау ерекшеліктері, қолдану сипаты, тәртіп бұзушылықтың жүзеге асырылуы
мен қорғау жөнінен құқықтық жоғары критерийлеріне сай келеді.
3. құқықтық мемлекет нормативтік нұсқауларды қабылдап оны
жариялаумен ғана шектелмейді. Ол осы нормативтік нұсқаулардың міндетті
түрде жүзеге асуына барлық және заңды тұлғалардың, мемлекеттік және
қоғамдық органдардың, кәсіпорындардың , мекемелер мен ұйымдардың әрекетіне
айқын бағыт беруді қамтамасыз көп көңіл бөледі.
4. құқықтық мемлекеттің айрықша атқаратын шаруасы мемлекеттің
нормативті актілерінің әрекет етуінің субординациясын сақтау болып
табылады. Онда құқық бастауларының иерархиялық қатал жүйесі қалыптасады,
әрекет етеді және дамиды.
5. құқықтық мемлекетте жеке адамның және қоғамдық
қатынастардың басқа субъектілердің мәртебесі былайша ерекшеленеді:
біріншіден, олардың қалыпты тіршілік әрекетін және олардың алдында тұрған
міндеттерді табысты шешуді қамтамасыз етуге жеткілікті құқықтар мен
бостандықтардың кең кешенін қарастырады. Екіншіден, құқық пен ажырамас
бірлікте болу онымен шамалас болуды және міндеттер жүйесінің теңбе – тең
болуын міндеттейді. Үшіншіден, оны міндетті түрде жүзеге асыру айқын заң
кепілдіктерімен бекітілген.
6. барлық мемлекеттік және қоғамдық институттар мен
құрылымдары заңды деп тану – құқықтық мемлекеттің ерекшелік белгілерінің
бірі. Мұнда жеткілікті заң базасына арқа сүймейтін институттармен
құрылымдар аз кездеседі. Егер алда – жалда ондайлар болатын болса, онда
ұзақ уақыт тіршілік етуге, жұмысын табысты жүргізүге перспективалар
болмайды және жеңуге болмайтын қиындықтарға кездескен соң өзі де сахнадан
тез – ақ кетеді.
7. құқықтық қоғам үшін азаматтардың мемлекет алдындағы өзара
жауапкершілігі тән. Мемлекет әрбір адамға тумысынан берілетін, ешкім айыра
алмайтын құқығы мен бостандықтарын мойындап қана қоймайды, сондай – ақ
олардың ресми рәсімделуі, жүзеге асуы, қол сұғушылықтан қорғау үшін барынша
қолайлы жағдай туғызуға талпынады.
Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам табиғи байланысқан, ол онсыз
қалыптасып қызмет етіп өркендей алмайды. Азаматтық қоғам – құқықтық
мемлекеттің маңызды компоненттері болып табылады. өзінің тіршілікке
қабілеттілігі мен өміршендігін көрсететін, жетілдейтін және олар үшін
өзіндік бір тіршілік ету ортасы болып табылатын, оларға қажетті жағдайлар
мен алғышарттар жасайтын айқын әлеуметтік – экономикалық қондырма. Құқықтық
мемлекет құрудағы табыстар, бұл процестің өрісі мен қарқыны оның оң және
теріс нәтижелерінің ара қатынасы азаматтыққа дейінгі қоғамдағы айналу
дәрежесіне тура прпорционалтәуелді болып табылады. Құқықтық мемлекеттің
құрылуы мен дамуы өз кезегінде азаматтық қоғамның нығаюы мен жетілуін
жеңілдетеді, құқықтық емес мемлекеттің құқықтық мемлекетке ауысу процесі
біріншісінен екіншісіне айналуы неғұрлым кең өріс алса, азаматтық қоғамға
тірек болатын және оған қызмет көрсететін тіректер мен құрылғылар солғұрлым
сенімдірек, мықтырақ болады.
Құқыөтық мемлекет пен азаматтық қоғам бір – біріне жақын болғанымен
әр түрлі мәселелерді тікелей шешеді. Егер мемлекет өзінің конституция лық
және заң актілерінде жеке адамның құқықтық қоғам оны жоғары әлуеметтік
мәртебемен қамтамасыз етеді. Мәртебенің бұл екі түрі жеке адамның өмір
тіршілігінің әр түрлі жақтарына акцент береді, бірін – бірі толықтыра
отырып, оған өзінің мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізүіне мүмкіндік
береді. әлеуметтік мәртебе материалдық, ұйымдастырушылық – техникалық
мүмкіндіктерді, сондай – ақ әрбір қоғамға тән таптық – топтық, ұлттық –
этникалық, социумдық байланыстар мен қатынастардың артықшылықтарын өзінің
мүшелерін араластырады. Қоғамның қармағында мұндай мүмкіндікиер мен
артықшылықтар неғұрлым көп болса, азаматтар оны соғұрлым толығырақ
пайдалана алады.
Қазақстан Республикасының заңгерлері, философтары, тарихшылары,
политологтары да құқықтық мемлекет мәселесін зерттеп, еңбектер жазған.
Олардың ішінде: З.К. Аюпова, М.Т. Баймаханов, К. Бейсембиев, Е. Бекмаханов,
А.У. Бейсенова, Л.В. Дюков, К.Д. Жоламан, С.З. Зиманов, З.Ж. Кенжалиев,
А.А. Матюхин, С.Н. Сабикенов, Г.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, О. Сегізбаев,
С.О. Созақбаев, А.Н. Тәуекелев, С.Ф. Ударцев және Т.Б. айтып кетуге болады.
Құқықтық мемлекет тек парасаттылықтың, әділеттіктің шынайы белгісі
ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір – қасиетін, ар –
намысын, теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне,
қоғамның алдында осы мүдде – мақсаттыорындау мемлекеттің міндеті, ал осы
бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті.
Батыс өркениетті мемлекеттерде құқықтық мемлекет теориясы шындыққа
айналды, алайда идеалды құқықтық мемлекетті құруабстракті әділдікке жету
сияқты мүмкін емес құбылыс. Қазіргі құқықтық мемлекеттің негізгі мақсаты
әлеуметтік істерді шешу болып табылады. Сондықтан да осыдан әлеуметтік
мемлекет ұғымының да пайда болуы ғажап емес те.
Демократиялық даму нәтижесінде пайда болған қоғамның құқықтық санасы
мен мәдениеті даму қарқынына жеткенде ғана шын мәніндегі демократиялық
құқықтық мемлекет бола алады. Дамымаған құқықтық санасыз ешбір басқа
құқықтық мемлекеттің белгілері жүзеге аспайды.
Құқықтық мемлекеттің негізгі мағынасын, ішкі объективтік
заңдылығын ұғыну үшін құқық теориясындағы құқықты түсінудің базалық
мағынасын анықтап алу қажет. Түсіндірме сөздігінде түсіну, аңғару
сөздері ақыл арқылы ұғыну, тану, түсіну, жете түсіну, мағынаны жөнді ойға
салу, себебін және салдарларын көру сияқты анықтамалар арқылы
түсіндіріледі.
Бұл талқылауға сүйенсек, құқықты түсіну термині тек құқықтың не
екенін анықтауды ғана білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге құқықты түсіну,
оның негізгі ойын, генезисін, даму тенденцияларын ұйғаруы болып табылады.
Осыған байланысты Л.И. Петражицкийдің айтқан сөздері дәлме – дәл
келеді. Оның ойынша, құқық ғылымы құқықтық ғылыми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz