Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқару
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І Несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздері
1.1 Банктік тәуекелдің пайда болуы және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Несиелік тәуекелді басқарудың міндеттері және тиімді жүйесі ... ... ... ... .13
1.3 Банктік тәуекелдерді басқарудың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІ Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқаруға талдау жүргізу
2.1 «Альянс Банк» АҚ несиелік тәуекелдің қалыптасуын талдау ... ... ... ... ... 22
2.2 «Альянс Банк» АҚ несиелік тәуекелді басқаруды талдау және бағалау...26
2.3 «Альянс Банк» АҚ қызметімен қатар жүретін тәуекелдер түрлерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.4. Несиелік тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
І Несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздері
1.1 Банктік тәуекелдің пайда болуы және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Несиелік тәуекелді басқарудың міндеттері және тиімді жүйесі ... ... ... ... .13
1.3 Банктік тәуекелдерді басқарудың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІ Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқаруға талдау жүргізу
2.1 «Альянс Банк» АҚ несиелік тәуекелдің қалыптасуын талдау ... ... ... ... ... 22
2.2 «Альянс Банк» АҚ несиелік тәуекелді басқаруды талдау және бағалау...26
2.3 «Альянс Банк» АҚ қызметімен қатар жүретін тәуекелдер түрлерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.4. Несиелік тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қазақстан Республикасының нарықтық аймағында орын алатын барлық экономикалық реформалардың табысты жүргізілуінің негізі тұрақты ақша айналымының жақсы қызмет етуі болып табылады.
Банктік жүйе – бұл кез келген мемлекеттің ұлттық шаруашылығының маңызды саласы. Оның ролі мемлекетте төлемдер мен есеп айырысулар жүйесін басқаратындығымен, өзінің коммерциялық мәмілелерінің көп бөлігін салымдар, инвестициялар және кредиттік операциялар арқылы жүргізуімен анықталады. Коммерциялық банктер мемлекеттің ақша-кредит саясатына сәйкес әрекет ете отырып, ақша ағындарының айналымына, эмиссиясына, жалпы массасына әсер ету арқылы ақша қозғалысын реттейді.
Банкілік тәуекелдер экономикалық тәуекелдер санатына жатады. Банкілік кіріс пен капиталға болжанбаған талаптардың салдары болып табылатын қандай да бір өзгерістер тәуекелдің көзі болып табылады. Банкілік операцияларды басқару дегеніміз – іс жүзінде банкілік қоржынға байланысты, яғни банк кірісін қамтамасыз ететін активтер жиынымен байланысты тәуекелді басқару. Ал тәуекелді басқару банктің стратегиялық басқаруының маңызды мәселелерінің қатарына жатады. Аталған мәселе тәуекелді басқарудың ерекше жүйелерін жасау жолдары арқылы іске асырылуы әрі ол банктің қандай да болмасын бөлімдерінің қызметін қамтуы керек.
Барлық банктік операциялар олардың жүргізілу тәуекелділігімен байланысты болғандықтан, банктік қызметті реттеу және қадағалаудың барлық процесінде коммерциялық банктер тәуекелін қарастыру және оны басқару ең қажетті мәселе болып келеді.
Курстық жұмысының мақсаты - банктерді заманға сай бәсекеге қабілетті етіп жетілдіру, оны еліміздің экономикасының маңызды секторына айналдыру, Қазақстан банктерінің позитивті имиджін қалыптастыру мәселелерін қарастыру.
Банктік жүйе – бұл кез келген мемлекеттің ұлттық шаруашылығының маңызды саласы. Оның ролі мемлекетте төлемдер мен есеп айырысулар жүйесін басқаратындығымен, өзінің коммерциялық мәмілелерінің көп бөлігін салымдар, инвестициялар және кредиттік операциялар арқылы жүргізуімен анықталады. Коммерциялық банктер мемлекеттің ақша-кредит саясатына сәйкес әрекет ете отырып, ақша ағындарының айналымына, эмиссиясына, жалпы массасына әсер ету арқылы ақша қозғалысын реттейді.
Банкілік тәуекелдер экономикалық тәуекелдер санатына жатады. Банкілік кіріс пен капиталға болжанбаған талаптардың салдары болып табылатын қандай да бір өзгерістер тәуекелдің көзі болып табылады. Банкілік операцияларды басқару дегеніміз – іс жүзінде банкілік қоржынға байланысты, яғни банк кірісін қамтамасыз ететін активтер жиынымен байланысты тәуекелді басқару. Ал тәуекелді басқару банктің стратегиялық басқаруының маңызды мәселелерінің қатарына жатады. Аталған мәселе тәуекелді басқарудың ерекше жүйелерін жасау жолдары арқылы іске асырылуы әрі ол банктің қандай да болмасын бөлімдерінің қызметін қамтуы керек.
Барлық банктік операциялар олардың жүргізілу тәуекелділігімен байланысты болғандықтан, банктік қызметті реттеу және қадағалаудың барлық процесінде коммерциялық банктер тәуекелін қарастыру және оны басқару ең қажетті мәселе болып келеді.
Курстық жұмысының мақсаты - банктерді заманға сай бәсекеге қабілетті етіп жетілдіру, оны еліміздің экономикасының маңызды секторына айналдыру, Қазақстан банктерінің позитивті имиджін қалыптастыру мәселелерін қарастыру.
1. ҚР Президентінің 2007 жылғы Қазақстан халқына арнаған «ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН» атты Жолдауы.
2. Банк қызметі туралы: ҚР құқықтық актілер жиынтығы.- Алматы: Юрист, 2007.- 177 б.
3. Ә. Байысова Экономикалық білім беруді дамыту:// Экономика негіздері.-2005.- N 2.- 36-38 б.
4. Диана МакНотон. Банки на развивающихся рынках. М:1994.-Т.1,2.
5. Жалпы экономикалық теория: оқулық / Ө. Қ. Шеденов; т.б. Ақтөбе. 2004.- 455 б.
6. Б. Зиябеков Банк-экономиканың өзегі ғана емес, мемлекеттің діңгегі болуы керек, Жаңа ғасыр.- 2006.- №2.- 36-38 б.
7. Қазақстан экономикасының нақты секторындағы баға : Статистикалық анықтамалық / жауапты ред.: Н. Кривко, Л. Горовых ; ауд. К. Н. Омарбекова; ред. Қ. Әбдиев.- Алматы, 2003.- 218 б.
8. Б. Мананов Халықаралық экономикалық статистика [Мәтін]: оқу құралы Алматы: Экономика, 2004.- 184 б.
9. С. Мақыш Коммерциялық банктер операциялары: оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2002.- 229 б.
10. К. Шаяхметова Банктік тәуекелдер: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2004 – 78бет.
11. Ә. Шелекбай Банк ісіндегі тәуекел-менеджмент, оқу құралы Алматы Экономика – 2007, 18-39 беттер.
12. Қаржылық менеджмент, Алматы 2007, 26 б.
13. Қазақстан халқының экономикалық белсенділігі 1997-2006: статистикалық жинақ, ред. басқ.: Қ. Әбдиев; Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі.- Алматы: Қазстатақпарат, 2005.- 100 б.
14. Н. Мамыров Ұлттық экономика: даму және кадр сапасы: [Көкейкесті]// Егемен Қазақстан.- 2005.- 22 маусым.- 3 б.
2. Банк қызметі туралы: ҚР құқықтық актілер жиынтығы.- Алматы: Юрист, 2007.- 177 б.
3. Ә. Байысова Экономикалық білім беруді дамыту:// Экономика негіздері.-2005.- N 2.- 36-38 б.
4. Диана МакНотон. Банки на развивающихся рынках. М:1994.-Т.1,2.
5. Жалпы экономикалық теория: оқулық / Ө. Қ. Шеденов; т.б. Ақтөбе. 2004.- 455 б.
6. Б. Зиябеков Банк-экономиканың өзегі ғана емес, мемлекеттің діңгегі болуы керек, Жаңа ғасыр.- 2006.- №2.- 36-38 б.
7. Қазақстан экономикасының нақты секторындағы баға : Статистикалық анықтамалық / жауапты ред.: Н. Кривко, Л. Горовых ; ауд. К. Н. Омарбекова; ред. Қ. Әбдиев.- Алматы, 2003.- 218 б.
8. Б. Мананов Халықаралық экономикалық статистика [Мәтін]: оқу құралы Алматы: Экономика, 2004.- 184 б.
9. С. Мақыш Коммерциялық банктер операциялары: оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2002.- 229 б.
10. К. Шаяхметова Банктік тәуекелдер: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2004 – 78бет.
11. Ә. Шелекбай Банк ісіндегі тәуекел-менеджмент, оқу құралы Алматы Экономика – 2007, 18-39 беттер.
12. Қаржылық менеджмент, Алматы 2007, 26 б.
13. Қазақстан халқының экономикалық белсенділігі 1997-2006: статистикалық жинақ, ред. басқ.: Қ. Әбдиев; Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі.- Алматы: Қазстатақпарат, 2005.- 100 б.
14. Н. Мамыров Ұлттық экономика: даму және кадр сапасы: [Көкейкесті]// Егемен Қазақстан.- 2005.- 22 маусым.- 3 б.
Тақырыбы: Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқару
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І Несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздері
1.1 Банктік тәуекелдің пайда болуы және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .7
1.2 Несиелік тәуекелді басқарудың міндеттері және тиімді
жүйесі ... ... ... ... .13
1.3 Банктік тәуекелдерді басқарудың құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІ Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқаруға талдау жүргізу
2.1 Альянс Банк АҚ несиелік тәуекелдің қалыптасуын
талдау ... ... ... ... ... 22
2.2 Альянс Банк АҚ несиелік тәуекелді басқаруды талдау және бағалау...26
2.3 Альянс Банк АҚ қызметімен қатар жүретін тәуекелдер түрлерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.4. Несиелік тәуекелді басқарудың жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының нарықтық аймағында орын алатын барлық
экономикалық реформалардың табысты жүргізілуінің негізі тұрақты ақша
айналымының жақсы қызмет етуі болып табылады.
Банктік жүйе – бұл кез келген мемлекеттің ұлттық шаруашылығының
маңызды саласы. Оның ролі мемлекетте төлемдер мен есеп айырысулар жүйесін
басқаратындығымен, өзінің коммерциялық мәмілелерінің көп бөлігін салымдар,
инвестициялар және кредиттік операциялар арқылы жүргізуімен анықталады.
Коммерциялық банктер мемлекеттің ақша-кредит саясатына сәйкес әрекет ете
отырып, ақша ағындарының айналымына, эмиссиясына, жалпы массасына әсер ету
арқылы ақша қозғалысын реттейді.
Банкілік тәуекелдер экономикалық тәуекелдер санатына жатады. Банкілік
кіріс пен капиталға болжанбаған талаптардың салдары болып табылатын қандай
да бір өзгерістер тәуекелдің көзі болып табылады. Банкілік операцияларды
басқару дегеніміз – іс жүзінде банкілік қоржынға байланысты, яғни банк
кірісін қамтамасыз ететін активтер жиынымен байланысты тәуекелді басқару.
Ал тәуекелді басқару банктің стратегиялық басқаруының маңызды мәселелерінің
қатарына жатады. Аталған мәселе тәуекелді басқарудың ерекше жүйелерін жасау
жолдары арқылы іске асырылуы әрі ол банктің қандай да болмасын бөлімдерінің
қызметін қамтуы керек.
Барлық банктік операциялар олардың жүргізілу тәуекелділігімен
байланысты болғандықтан, банктік қызметті реттеу және қадағалаудың барлық
процесінде коммерциялық банктер тәуекелін қарастыру және оны басқару ең
қажетті мәселе болып келеді.
Курстық жұмысының мақсаты - банктерді заманға сай бәсекеге қабілетті
етіп жетілдіру, оны еліміздің экономикасының маңызды секторына айналдыру,
Қазақстан банктерінің позитивті имиджін қалыптастыру мәселелерін қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілуі керек:
- коммерциялық банктердегі несие тәуекелін басқаруды ұйымдастырудың
қазіргі заманғы тенденцияларын үйрену;
- коммерциялық банк қызметін дамытуға және оның материалдық базасын
жетілдіруге жәрдемдесу жөніндегі стратегиялық ережелерді пайдалану;
- Отандық банктердің қазіргі жағдайына баға беру;
- Альянс Банк АҚ жұмысына талдау жүргізу;
- осы саланы реттеу тетігін жетілдіруге ықпал ету.
Зерттеу обьектісі: Альянс Банк Акционерлік қоғамы.
Бұл жұмыста зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде заң
актілері, ҚР Президентінің Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық
және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелері салыстырмалы талдау, сараптамалық, есептік-
құрылымдық, экономикалық-математикалық әдістерді қолдану көмегімен
жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Банктік несие тәуекелдерін басқаруды ұйымдастыру бойынша берілген
ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын қамтиды.
Осы реттегі қол жеткізген жаңалықтар:
- банк секторын ілгерілетудің алғышарттары анықталды;
- теориялық сараптама негізінде қазақстандық банк ісі саясатының
ерекшеліктері талданып, қорытылды;
- банктік басқару қызметін жетілдіру алға тартылып, оның даму
перспективасына болжам жасалды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы негізінен банктегі несиелік тәуекелді
басқару әлеуетін қалыптастыру жолында оның экономикалық механизмін
жетілдіру үшін осы курстық жұмысында қолданылатын әдістемелік тәсілдер мен
ұсыныстар арқылы айқындалады. Зерттеу құжаттарын банк ісінде, өндіріс пен
қызмет көрсету орындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатындағы
жобаларды жасауда пайдалануға болады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі:
Курс жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздері,
банктік тәуекелдің пайда болуы және маңызы, несиелік тәуекелді басқарудың
міндеттері мен мақсаттары, несиелік тәуекелді басқарудың мәні мен құрылымы,
банктік қызмет көрсету барысындағы мәселелер, банк қызметінің даму келешегі
қарастырылды. Банк қызметін қалыпты ұйымдастыру мұндағы қызметкерлердің
еңбегіне тікелей тәуелділігі анықталды.
Екінші бөлімде Альянс банк АҚ-ғы несиелік тәуекелдің қалыптасуына
талдау жасалды. Бұдан бөлек банкке жалпы сипаттама беріліп, аталған
банктегі несиелік тәуекелді басқару жағдайына баға беріліп, сараптама
жүргізілді. Альянс банк қызметімен қатар жүретін тәуекелдер түрлеріне
сипаттама берілді.
Қорытындыда курстық жұмыс нәтижелері негізінде әзірленген тұжырымдар мен
ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу жұмысына қатысты өзге де материалдар үлгілері
ұсынылды.
І. НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік тәуекелдің пайда болуы және маңызы
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында банктік салада банк әр түрлі
операцияларды жүргізу кезінде өзіне қабылдайтын тәуекелдік бақылау
дұрыстығының маңызы артады.
Тәуекел әрқашанда адам қызметінің кез келген аясында бірге болады және
оның қызметінің табыстылығы тәуекел мәселесін жақсы шешуіне байланысты
болды.
Тәуекел - бұл табиғаттың әр түрлі құбылыстарынан және адамның қызмет
түрлерінен пайда болатын жоғалтулар қаупінің мүмкіндігі. Тәуекел - тарихи
және экономикалық категория болып табылады.
Тәуекел тарихи категория ретінде қоғам дамуымен байланысты болып және
адамның болашақта болатын қауіпті түсінуімен байланысты болады. Қоғамның
дамуы барысында тәуекел экономикалық категорияға айналды.
Тәуекел экономикалық категория ретінде кез келген кәсіпкердің
қызметімен, соның ішінде банктің қызметімен байланысты болатын, оның
нәтижелігінің анықсыздығын және сәтсіздік жағдайында қолайсыз нәтиже
мүмкіндігін көрсететін жағдайдағы сипаттама болып табылады. Қолайсыз жағдай
орын алғанда үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: кері (ұтылу, жоғалту,
шығын); нөлдік және оңды ( ұтыс, табыс, пайда).
Шығындардың пайда болуы мен пайданы жоғалту сияқты қолайсыз нәтижелер
мүмкіндігі берілген несиелер бойынша төлем жасалмауы, ресурстық базаның
қысқаруы, баланстан тыс операциялар бойынша төлемдерді жүзеге асыру
нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Қазіргі банктік сектор тәуекелсіз болуы
мүмкін емес, өйткені тәуекел әр банк операциясында бар, бірақ белгілі бір
тәуекелдің жіктелуі әр түрлі болуы мүмкін. Тәуекелден құтылу мүмкін емес.
Сондықтан кез келген кәсіпкер тәуекел деңгейін минимумға түсіруге тырысады
және бірнеше альтернативті шешімдер ішінен тәуекел деңгейінің минималды
шешімін таңдайды, сондай-ақ тәуекел деңгейі мен табыс шамасының оптималды
қатынасын таңдауға тырысады. Осыған байланысты Қазақстандық банкирлерге
банктік қызмет нарығында қалыптасқан жағдайды бағалау және батыс
тәжірибесіндегі банктік тәуекел басқару мен мониторингіне көңіл аудару
керек.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелдік түсінігі
банктер өміріне нақты кіруде. Жоспарлы экономика жағдайында банктер қатал
түрде КСРО Мембанкісінің жоспар – нұсқауы бойынша қызмет етті, сондықтан
банктік тәжірибеде тәуекелдік деген түсінікте болған жоқ. Егер клиенттің
шотында есеп айырысу құжаттарын төлеу кезінде ақша қаражаттары болмаған
жағдайда банк автоматты түрде оған төлем несиесін ұсынатын.
Банк тәуекелділігі дегеніміз не? Тәуекелдік негізінде ықтималдылықты,
ал нақтырақ айтсақ, банктің қаржылық операцияларды жүргізу кезінде өз
ресурстарының табысы бір бөлігін жоғалту немесе қосымша шығын шығару қаупін
түсіндіреді. Банктік қызмет зиянсыз болуы үшін келесі категорияларды ескеру
керек: жоғалтулар, шығындар, залалдар.
Банктік қызметке тән тәуекелдікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш
ретінде жоғалтуларды, банктік табыстың төмендеуі ретінде түсінеміз. Осы
көрсеткіш өзінде шығын мен залалды үйлестіреді, сондықтан тәуекелдік
деңгейін жақсы бейнеде сипаттайды. Тәуекелдік пен жоғалту түсініктері өзара
тығыз байланысты. Сол себепті тәуекелді жоғалту категориясын қолдану арқылы
сан жағынан да бейнелеуге болады. Бұл тәсіл тәуекел теориясының дамуы үшін
негіз болып табылады.
Банктің өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әр түрлі жиынтығымен
кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны,
экзогендік факторлар жиынтығы (яғни экономикалық орта, коньюктурамен
байланысты сыртқы) және экзогендік факторлар (өзіндік қате қызметінен
пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады. Сонымен бірге, барлық тәуекел
бір-бірімен байланысты және банк қызметіне әсер етеді.
Банк қызметі табысты болу үшін, банк тәуекелді бөлшектеу және нақты
тәуекел түріне ең жақсы басқару тәсілін қолдану қажет.
Сонымен, банк тәуекелінің қызықты сыныптамасын қарастырайық, ол өзіне
категория, топтар, түрлер астындағы және тәуекелдің әр түрлілігін қамтиды.
Банктік тәуекелдің жіктелуінде негізгі қағидаларды көрсетуге болады.
Сонымен банктік тәуекелді жіктеу қағидалары мыналар:
1. Банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы.
2. Банк клиенттерінің құрамы.
3. Банктік операциялар сипаттамасы.
4. Коммерциялық банктердің түрі.
Әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы
және ішкі деп бөлінеді.
Құқықтық факторлар келесідей: заңдылықтардың өзгеруі, оның бұзылуы.
Бәсекелестік факторлар: банктің және банктік мекемелердің қосылуы,
банктік операциялар мен мәмілелердің жаңа түрінің пайда болуы, басқа
банктердің қызмет құнының төмендеуі, банктік қызмет сапасына деген
талаптардың жоғарылауы, жаңа банктік мекемелер пайда болуының жеңілдігі,
банктің банкротқа ұшырау қиындығы мүмкіндігімен байланысты болады. Қаржылық
факторлар тәуекелдігі - жалпы ішкі өнім, сыртқы қарыздың экспортқа қатысты
қызмет көрсетуінің көлемі, ЖІӨ-ге ағымдағы баланстың дефицитінің сыртқы
қарызға қолайсыз қатынасы.
Ішкі тәуекелдер банктің өз қызметінен клиенттердің қарыз алушылардың
немесе оның берілген контр серіктестер қызметіне байланысты. Олардың
деңгейіне банк басшыларының іскерлік белсенділігі, басқарудың тиімділігі
мен тактикасы және басқадай факторлар үлкен әсер етеді. Осыдан келе
тәуекелдер келесідей бөлінеді:[5;455]
• банк активтерімен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық,
лизингтік, кассалық, есеп айырысулық, факторингтік, корреспонденттік шот
бойынша, қаржылық және инвестиция бойынша тәуекел және т.б.);
• банк пассивімен байланысты (салым және депозит бойынша, банкаралық
несиелерді тарту тәуекелдері және диверсификация тәуекелі);
• банктің өзінің активтері мен пассивтерін басқару
сапасымен байла-нысты (пайыздық тәуекел, өтімділік тәуекелі, төлем
қабілетсіздігі, капитал құрылымы тәуекелі, банк капиталының
жеткіліксіздік тәуекелі);
• қаржылық қызмет жүзеге асу тәуекелімен байланысты
(операциондық, технологиялық тәуекелдік, жаңа енгізулер
тәуекелдігі, стратегиялық, бухгалтерлік, әкімшілік тәуекелдігі,
қауіпсіздік тәуекелі).
Соңғысы банктің қосымша капиталы (несиелік тәуекелдерді жабуға
арналған резервтер, бағалы қағаздардың құнсыздануынан резервтер және т.б.)
негізгі капиталынан асып түскенде пайда болады.
Баланстан тыс тәуекелдер банктің келесідей жағдайларда қызмет көрсете
алмау мүмкіндігі:
- берілген кепілдер бойынша;
- шығарылған бағалы қағаздар, олармен жасалған келісім-шарт бойынша;
- несиелік міндеттемелер бойынша;
- валюталық мәмілеге отыру бойынша.
Сонымен қатар, банктік тәуекелдер деңгейі лизингтік және факторингтік
операцияларды, бартерлік және клирингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде
пайда болуы мүмкін.
Лизинг - жаңа техника және технологияны дамытуды қаржыландыру, нақты
негізгі капиталдың жеке элементтерді жедел түрде енгізу қажеттілік
кезеңінде құрал-жабдықтарды сатуды ұлғайту, тауардың өмір циклін қысқарту
тәсілі.
Лизингтік мәмілелердің тәуекелін төмендету үшін амортизациялық
аударымдар нормаларын жедел түрде өңдеу немесе оларды мерзімінен бұрын
аударуды пайдалану керек. Қазіргі уақытта лизинг тәуекелі жоғары операция
болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген лизингтің әрбір түрлері тікелей және жанама,
шұғыл және қайта қалпына келетін (револьверлік), таза және толық бола
алады.
Клиринг - ақша (валюта) тауарларды айырбастауды жүргізетін
мемлекеттер, экономикалық бірліктер, екі банк арасындағы дара төлеу.
Бартерлік мәмілелер - тауарды ақшамен емес, тауармен төленетін өтелу
формасы.
Факторингтік операциялар бойынша тәуекелді төмендету үшін қарыз
алушының төлем қабілеттілігін, оның шаруашылық байланысының сипатын және
жабдықтаушылармен қарым-қатынасын, төлемдер құрылымын, өнімнің бәсекелес
қабілеттілігін, оның қайтару жағдайлары санын және т.б. қорытындылау керек.
Банктің факторингтік бөлімімен вексельді сатып алғанда, жабдықтаушылардың
қола вексельді (яғни тауармен өтелмейтін вексель) ие болуда қосымша
тәуекелдің пайда болуына соғады.
Ішкі тәуекелдер банктің түріне және ерекшелігіне байланысты. Бұны
былайша түсінуге болады; барлық банктерге сыртқы тәуекелдері, қаржылық
қызмет көрсету тәуекелі, баланстық және баланстан тыс тәуекелдер тән бола
тұра, негізгі зоналар, көлемдері және артықшылықты бағыттар банктің
мамандануына байланысты әр түрлі қалыптасады, осыдан келе банк қызметінің
әрбір түрі әр түрлі сипатталынады. Тәуекелдер жинағы бұл банктер үшін әр
түрлі болады. Ақшалай бос қаражаттарды тарту және оларды басқа да несиелік
мекемелерде орналастырумен айналысатын банктер үшін салымдар мен депозиттік
операциялар бойынша тәуекелдер тән, сонымен қатар банкаралық
несиелердің қайтарылу мүмкіндігі бар. Сондықтан мұндай банктерде бірінші
орында инновация тәуекелі (қаржылық қызмет көрсету тәуекелінің элементі
ретінде), сонымен қатар маркетингтік тәуекелдер - яғни, жаңа
технологияларды енгізетін өнеркәсіптің өнімді өндіруде туындайтын алдын ала
болжанбаған қиындықтармен байланысты тәуекелдер). Бұл жағдайда ерекше
мағынаға сыртқы жобалық тәуекелдер, яғни фирмалық немесе корпоративтік
тәуекел, нарықтық немесе портфельдік тәуекел (банктік саясат және несиелік
портфельге сәйкес тәуекел табиғаты және тәуекел географиясы).
Сыртқы сауда операцияларына қызмет көрсететін мамандандырылған банк
келесідей негізгі тәуекелдерге кездеседі:
• экономикалық (валюта бағамының өзгерісіне байланысты
актив және пассив құнының өзгеру тәуекелі);
• аударым (пассив және активтердің шетел валютасында
есептегенде айырмашылық тәуекелі);
• мәмілелік (мәміле құнының болашақ ұлттық валютада анықтал-
мағандығының тәуекелі;
• сақтандыру:
• саяси.
Жеке тұлғаларға қызмет көрсететін банктер үшін келесі
тәуекелдер тән:
• ипотекалық және тұтыну ссудалары бойынша қаржылық және несиелік
тәуекелдер;
• кепілхат бойынша тәуекел (гарантия);
• кепіл тәуекелі (залог).
Ипотекалық банктер көбінесе несиелік кепілдік заңдылық тәуекелдерге
ұшырайды.
Келесі себептерге байланысты, мұндай бағалау әдісіне көп көңіл бөлінуі
керек:
1) бағалы қағаздармен мәмілелер көлемі аз, ол мәмілелердің өзі бір
қалыпты емес, акция бағамының дұрыс қалыптасу механизмі жоқ болғанда
бағалы қағаздар нарығының бұл кезеңінде осы көрсеткіштің нақты
анықталуы мүмкін емес;
2) алғашқы екі топтың банктерінің жоғары тәуекелділігі олардың жоғары
табыстылығымен орнын басады.
Бұдан басқа салалық банктерге мемлекеттік (аймақтық) және жалпы
сыртқы тәуекелдер үлкен әсер етеді және әрбір сала форcмажорлық
тәуекелдерге ұшырауы мүмкін, сондықтан қазіргі таңда салалық банктерді
тәуекелі жоғары банктер қатарына жатқызуға болады.
Әмбебап банктер өздерінің қызметтерінде барлық тәуекелдерді есепке
алу керек. Әмбебап банктерге көбінесе құрылымдық басқару, басқарушылардың
жеке қабілеттерімен байланысты тәуекелдер тән. Аймақтық белгілері бойынша
және ерекше тәуекелдер түрлеріне байланысты болады:
* аймақтық банктер - аймақтық сыртқы тәуекелдер;
* аймақаралық-аймақтық тәуекелдер жиынтығы;
- мемлекетаралық-елдік тәуекелдер;
* республикалық-республика тәуекелі.
1.2 Несиелік тәуекелді басқарудың міндеттері және тиімді жүйесі
Жалпы банк табысы берген несиесіне байланысты: оның сапасы,
қайтарымдылық деңгейі, т.б. Несиенің өз уақытында қайтарылмауы банктің зиян
шегуіне немесе банкроттыққа алып келеді. Несиелік тәуекелді неғұрлым
төмендету несиелік мекемелер қызметін басқарудағы басты міндет.
Несиелік тәуекел – қарызгердің несиелік келісімдегі мерзім мен
жағдайларға сәйкес кредиторға деген өз міндеттемелерін орындамаудың
ықтималдылығы, яғни қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын
немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты
банктің зиян шегуін сипаттайды.
Банк тәжірибесінде несиелендірумен байланысты несиелік тәуекелдің
пайда болу себептері мен проблемаларына тоқталайық:
• пайда мәнінің өсті деп ойлауы. Несиелік портфель пайда алудың негізгі
көзі. Пайданы өсіруге деген құштарлық кей жағдайда тәуекелі жоғары
немесе банкке тиімсіз шарттарымен несие беруіне алып келеді, яғни
ойланбай берілген несиелер одан алатын табысына қарағанда өте қымбатқа
түседі.
• Несиелендіру принциптерін бұзу. Банк жетекшілігі несиелендіру
принципін бұзып тұрғанын біле тұрып тәуекелді несиелерді береді. Мұның
себебі шамадан тыс табыс алуға деген құштарлық, бәсекелестердің
басынуы, достастық қарым-қатынастың болуы.
• Несиелік келісімнің қанағаттандырылмауы. Несиелік келісім құқықтық
жағынан өте жоғары деңгейде толтырылуы тиіс. Банкте несиелік келісім
болған күнде де ол негізгі қарыз сомасының өтелмеуінен зардап шегуі
мүмкін.
• Тәуекелмен байланысты проблемалық ссудалар. Проблемалық ссудалар
бойынша әр банк несиелендіру принципі мен нормаларынан ауытқып
отырады, сондықтан банк проблемалық ссудаларды дұрыс таңдауы тиіс.
• Нашар мониторинг. Бастапқыда берілген несиелер стандартты болады,
кейіннен олар қанағаттанарлықсыз немесе күмәнді болады. Бұл несие
қызметкерлері тарапынан несиеге дұрыс бақылау жасамауынан болғандықтан
олар несиелік талдауда жоғары деңгейде жүргізіле алатындай
мамандандырылуы тиіс. [7;100]
Несиелік тәуекелді басқару – оны минимизациялау процесі болғандықтан
осы процесстің міндеттері:
1. Несиелік тәуекелді бағалау және талдау. Тәуекелді талдау
ақпаратының алғышартының бірі - сәйкестендіру. Банк әртүрлі
ақпараттар алуға қажетті шығындарға да көңіл бөле отырып, өзінің
барып отырған тәуекелін анықтауы тиіс.
2. Тәуекел мөлшерін анықтау.Тәуекелді сәйкестендіру мен тәуекел
көлемін өлшеу әдісі тығыз байланысты. Тәуекел көлемін сандық
сипатта анықтау нақты мөлшерін қалыптастыруға және потенциалды
шығындар көлемін бағалауға көмектеседі.
3. Несиелік тәуекелді басқару. Тәуекел мөлшерін және түрін
анықтағаннан кейін оны басқару стратегиясы мен әдістемесін
дайындау керек. Бұл процесс несиелік тәуекелдің пайда болуын
ескертуге және банктің өтімділігі мен табыстылығына әсер ететін
несиелік тәуекел салдарының алдын алуға бағытталуы тиіс.
4. Несиелік тәуекелді басқарудың тиімділігін басқару. Несиелік
тәуекелді басқару бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі
әрдайым бақылануы тиіс. Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын
өзгеріп отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі
клиенттің несиелік қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін
анықтауға көмектеседі.
5. Несиелік тәуекелді басқару екі бағытта жүргізіледі:
• несиелік операция технологиясын басқару;
• несиелік тәуекелді басқару.
Несиелік тәуекелді басқару да нақты несиемен байланысты: несиелік
қабілетті талдау, мүмкін шығындарға резерв құру, несиелік портфелді
диверсификациялау, т.б.
Несиелік тәуекелді басқару мына көрсеткіштерді басқаруға негізделеді:
- ссудалық протфель сапасы:
- несиелік тәуекелді төмендету;
- тәуекелді алдын ала байқау, мөлшері мен салдарын анықтау;
- тәуекелмен байланысты шығындар мөлшерін минимизациялау бойынша
шараларды дайындау және өткізу.
Несиелік тәуекелді кезең бойынша басқару жүйесі:
- тәуекел мазмұнын және оның пайда болуын анықтау;
- тәуекел деңгейін бағалауға қажетті ақпараттар көлемін және көзін
анықтау;
- тәуекелді өткізу ықтималдылығын бағалау әдісін таңдау;
- тәуекелді сақтандыру әдісін дайындау және таңдау;
- тәуекелді басқару нәтижесін талдау.
Әр жүйе белгілі бір элементтер жиынтығынан тұратындықтан несиелік
тәуекелді басқару жүйесі де белгілі бір элементтерден тұрады. (1-сурет).
1-cурет. Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Осы аталған несиелік тәуекелді басқару элементтерінің маңыздылары
ақпараттық жүйе клиенттің несиелік қабілеті, несиелендіру процесін және
саясатын анықтау, дұрыс құжаттама жасау. [7;100]
Несиелік басқару кезінде әрбір несиелік бөлім мына шараларды
жүргізуі тиіс.
1. тәуекелді мөлшерлеу;
2. тәуекел мөлшерін анықтау;
3. тәуекелді бақылау;
4. мониторинг
Тәуекелді мөлшерлеу – лимитттер белгілеу, яғни банк жетекшілігінің өз
стратегиясына сәйкес қабылдайтын тәуекелдің шекті деңгейін анықтау.
Тәуекел мөлшерін анықтау нақты операцияның тәуекел мөлшерін есептеуге
негізделеді (бір қарыз алушының несиелік қабілеті).
Тәуекелді бақылау менеджерлер мен акционерлердің де міндеті болып
табылады, яғни олар оперативті басқарудың жүзеге асырылады.
Банкте тәуелсіз бақылау механизмінің болуы, ал оның пәні шешім
қабылдау және несие портфелінің құрамын анықтау, келсім жасау болып
табылады.
Несиенің қамтамасыз етілуі клиенттің ссудалық қарызын жабу деңгейі.
Бұл фактормен байланысты критерий қамтамасыз етілудің өтімділігі,
жетекшілігі, сақтандырылуы. Бұл банктің қамтамасыз етуді қалай жүзеге
асырылатындығын (бағасы, мерзімі, сақтау шарты) көрсетеді.
Несие мәмілесінің сипаты несие келісімнің негізділігі мен әрі
нақтылығымен көрінеді, бұл өз кезегінде несиенің мақсатқа сәйкес болуымен,
оның мерзімділігімен, несие сомасымен, қайтарылымдылық және өтеу шартымен
сипатталады. Ақша ағымының жағдайы мен қаржылық коэфицентін есептеуге
негізделген.
Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығы клиенттің қаржылық жағдайын
бағалау, яғни уақты банкроттықтан сақтануға көмектеседі. Мұның негізгі
критерий несиелік қабілет, капиталдың жеткіліктілігі, репутация, басқару
сапасы. [11;3]
1.3 Банктік тәуекелдерді басқарудың құрылымы
Банкте кездесетін тәуекелдердің бәрі банк саясатының және де Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің бекіткен нормативтерінің бұзылуына жол
бермейтін қатаң басқару жүйесінде болуы тиіс.
Тәуекелді басқаруға жүйелі тәсілді қолдану және оны ірі банктің
активтері мен пассивтерін басқару жүйесін қалыптастыру кезінде (алдағы
уақытта дамуы үшін де) қолданылуын есептеуге болады. Банктік тәуекелдерді
басқаруға жүйелі ықпал ету негізінде шет елдік тәжірибенің негізінде
зерттелген жалпыға белгілі қағидалар жатыр.
Бұл қағидалар банктердің өз тәуекелдерін басқару мен бөлуіне болатын
және басшылар басқарма мен заңгерлер жақсы жұмыс тәжірибесіне салыстырмалы
талдау жасау үшін қолдануьша болатын жалпы құрылымды (89 қағиданы)
білдіреді.
Банкті басқарудың ролі жоғары бағаланады, себебі ірі банктерде жиі
кездесетін тәуекелдерді түсіну мен осыған сәйкес бақылау жауапкершілігі
нақты басқарылады.
Тәуекелдерді жалпы басқару тәуекелдердің картасын жасаумен
түсіндіріледі:
* несиелік тәуекел;
* портфелді топтау;
* ағымдық тәуекел (операциондық);
* бизнес тәуекелі.
Қағидалар келесідей түрде топтастырылады: тәуекелдерді стратегиялық
басқару; тәуекелдерді басқару бойынша функциялар; тәуекелді өлшеу бойынша
есеп беру және оларды бақылау; тәуекелдерді басқару жүйесі.
Техникамен байланысты тәуекелдер Рейтер, Телерейт сияқты
димененттік жүйе және де СФИФТ пен Телекс төлемдік жүйесін жаппай
қолданып жатқандықтан туындайды. Бұл тәуекелділіктер банктік операцияларды
жаңарту кезінде персоналды компьютерлерді колданумен байланысты. Банк
құрылымында осы жүйелерді техникалық қолдау бойынша талдаушылардың және
жүйелерге кіруді қадағалау үшін құпия сөздерді қолдану тәуекелдің деңгейін
азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның банк ісіндегі сыртқы ортаның өзгеруінің негізгі белгісі
соңғы уақыттарда: инфляцияның үдейе түсуі; банктің және оның филиалдарының
санының өсуі; Ұлттық банк тарапынан банктер арасындағы бәсекелестік шартын
реттеу; Ұлттық банктің қатысуымен банктер арасында тәуекелдерді қайта бөлу;
ақша және қаржы нарығының кеңеюі; жаңа (дәстүрлі емес) банктік қызмет
көрсету түрлерінің пайда болуы; ірі банктердің ұсақ бәсекелестерді қосып
алу жағдайында банктер арасындағы бәсекелестіктің үдейе түсуі;
технологияның өзгеруі нәтижесінде несиелік ресурстарға тұтынушылықтың өсуі;
айналым капиталына кәсіпорынның тұтынушылық өсуі және клиенттерінің
меншікті капиталдағы банктік үлесінің азаюы жағына қарай қаржыландыру
құрылымының өзгеруі; несие берушілердің талаптарынан жалтаруымен қатар
шағын және орта бизнес аясындағы банкроттықтың тиімді несиелік қайтару
бойынша нақты кепілдердің жоқтығы болып табылады. [14;192]
Таңдау немесе нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды иелену барысында
келесідей әдістердің көмегімен тәжірибе барысында іске асырылады:
- Банк құрылымдарында, банк операцияларын жоспарлауда және
болжауларды үйренуде аналитикалық (талдау) бөлімшелердің, заңды тұлға
бөлімшелерінің және маркетингтік зерттеу қызметтерінің бар болуы;
* Банк клиенттері бойынша, банктің қауіпсіздік бөлімінің материалдары және
мерзімдік баспа сөз бойынша ақпараттарды қадағалау;
* Мерзімдік басылуларға жазылулар аналитикалық агенттіктер және
электронды ақпарат қызметтерін алулар, арнайы бағытталған фирмалардан,
мысалы: Интернет, Рейтер, Телерейт, Блумберг және тағы басқалар болып
табылады.
Өзіндік сақтау. Банктің өзіндік резервті қоры болуы тиіс, ол банк
пайдасынан немесе қаражаттардан құралған, сондай-ақ ссудалар бойынша
үмітсіз қарыздардан құтылулар және операциялар бойынша мүмкін шығындарды
жабу үшін мемлекеттен немесе құрушылардан, акционерлерден қосымша алынған
қаржылардан құрылуы тиіс.
Сақтандыру. Барлық банк активтерінің тәуелділігі, оған қоса
депозиттер, ссудалар, инвестицияларды сақтандыруы тиіс. Сондай-ақ банктің
өзіндік мүлкі де сақтандырылуы тиіс.
Хеджирлеу. Қаржы құралдарын ашық бағытта сату-сатып алу барысында кері
байланыстар немесе кері бағыттағы орнын толтырулардың ашылуларының
көмектері арқылы хеджирленуі тиіс.
Сапалық басқару. Тәуекелділікті басқарудағы қазіргі заманға сай бірден
бір әдіс болып табылады. Бұл негізінен жоғары маманданған басқарушылардың
банк үшін қатаң қиыншылықтар туғанға дейін пайда болған мәліметтерді
шектеудегі әдістері негізінде қорытындыланады. Негізгі сапалық басқару
барысында жақсы маманданған басқарушылардың болуы осыған саяды.
Қазақстан экономикасы тұрақты, ірі, шоғырланған банктік жүйеге мұқтаж
болуда, сондай-ақ болашақта үлкен экономикасы күшті болуына уәде беретіндей
өз алдына құралдарды дербес тартуға және перспективалы жобаларға
салымдардың салынуын қажет етеді.
Яғни, банктік сектор, өзі көптеген макроэкономикалық факторларға
тәуелді, бірақ тиімді банк жүйесі болып, маңызды компоненттермен және
ұлттық экономиканы дамытудағы бірден бір қажетті шарттардың бар болуынан
табылады.
Банк үшін негізгі тәуекелдік түрлері оның портфелімен байланысты болып
келеді, яғни банктің қаражатына жұмсалынған қаржылық активтермен
байланысты.
Тәжірибеде төрт басты портфельдік тәуекелдік түрлері белгілі:
несиелік, өтімділік, пайыз мөлшерлемесінің өзгеру тәуекелі, валюталық
тәуекелдік.
Несие тәуекелдік - қарыз алушының өз қаржылық міндеттемесін
орындамауымен байланысты банктік қарыз бойынша төлем төлемеу тәуекелдігі.
Қиянатшылық жасау - 1991-1993 ж.ж. біздің республикамызда банктің
үмітсіз қарыздарының неғұрлым көп таралу себебі.
Қиянатшылық жасау – банктік жүйеде 80-жылдардың басында кеңірек тарап,
олардың үлесіне АҚШ-тағы барлық банкротқа ұшыраған банктердің жартысынан
астамы түскен. Бұл жерде банк директорлары мен жоғары лауазымды
қызметкерлердің әріптестеріне, туыстарына, достарына, достық несиелерді
ешқандай да қамтамасыз етусіз және қарыз алушыны қаржылық жағдайын
тексерусіз бергендігі туралы сөз қозғалады.
Несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздері, банктік тәуекел
түсінігі, тәуекелдер түрлері, оның пайда болуы және маңызы, несиелік
тәуекелді басқарудың міндеттері мен мақсаттары, несиелік тәуекелді
басқарудың мәні мен құрылымы, банктік қызмет көрсету барысындағы мәселелер
жан-жақты сипатталды.
ІІ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕГІ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ
2.1 Альянс Банк АҚ несиелік тәуекелдің қалыптасуын талдау
Бүгінгі күні әлем адамдарға қарағанда жылдамырақ өзгеруде. Бұл әлем
өзінде аса бағалы құндылықтарға жылдамдық пен уақыт айналып келе жатқан,
ресурстар мен қаржылық ағынды белсенді түрде шоғырландырып жатқан ортақ
жаһандық кеңістікке айналып келеді. Жаһанданудың ырғағы мен қарқыны күннен
күнге жылдамдай түсуде. Сондықтан соларға сәйкес болу үшін адамдар ақиқатты
басып озатын межелерге табысты аяқ басудың жаңаша жолдарын іздестіруі тиіс.
Қазақстанның алдында нарық субъектілері бәсекелестігін қолдап әрі
дамыту міндеті тұр. Осы ретте банк ісінің де маңызы арта түсті. Ал кез
келген банк өз қызметіне кіріскен сәтінен бастап онда тәуекелдің қоса
туындауы – заңдылық. Басқа банктер тәрізді таңдауға алған Альянс Банк АҚ-
да да несиелік тәуекел банктің құрылу тарихымен қатар қалыптасты.
Қарастырып отырған банк (Альянс Банк АҚ) Семей қалалық акционерлік банк
ААҚ мен Иртышбизнесбанк ААҚ – екі аймақтық банктің қосылуы арқылы 1999
жылдың 13 шілдесінде құрылған. Демек сол кезеңдерден-ақ оның несиелік
тәуекелі қалыптасты.
Тәуекел - табысты жұмысқа қуатты ынта. Қазіргі заманғы өзгерістер
жағдайларында әлемде тәуекелді басқарудың жаңа әдістері мен тәсілдерін
интенсивті іздеу жүріп жатыр. Сондықтан бұл зерттеуді түпкілікті деуге әлі
ерте.
Соңғы екі жыл бойы Қазақстанның банк жүйесіндегі несиелік берешек
көлемінің орташа өсімі жылына 50 пайыздан артып отыр. Елдегі ірі банктерде
бұл көрсеткіш тіптен жоғары, мәселен, 2007 жылы Альянс Банк акционерлік
қоғамының бұл көрсеткіші 71 пайызға жуықтады. Бүгінгі жағдаймен
республикадағы несиелердің 70 проценті корпоративтік клиенттерге беріледі.
Алайда тұрғындарға берілетін несиелер мөлшері де үлкен қарқынмен өсті.
Капитал рыногының қажетті деңгейде дами қоймауына байланысты қаржылық
делдал ролін негізінен банктер атқаруда. Капиталды таратушы басты арна
міндетін осы банктер атқарып отыр.
Несиелендіру мөлшерінің қарқынды өсуі мен аймақаралық экспансия
Альянс Банк акционерлік қоғамындағы тәуекелдер деңгейін арттыра түсті.
Елімізде жаппай белең алған несиелендіру көлемінің тұрақты әрі зор
қарқынмен өсу ағымына байланысты қауіпсінген Альянс Банк акционерлік
қоғамының басшылығы тәуекел деңгейі жоғары халықаралық және аймақаралық
ұйымдармен операциялар аясын кеңейте түсті.
Альянс Банк жеке тұтынушылық несие беру үлгісін халықаралық
стандарттарға сәйкестендіру, сондай-ақ Банк тарапындағы тәуекелдердің
айқындығын арттыру мақсатында 2007 жылдың 1 қарашасынан бастап жаңадан
берілетін жеке тұтынушылық несиелер бойынша тәуекелдерді сақтандыруды алып
тастады. Оған дейін Банктің барлық жеке тұтынушылық несиелері Банктің
стратегиялық әріптесі болып табылатын Альянс Полис Сақтандыру Қоры АҚ
сақтандыру компаниясында міндетті сақтандырудан өтетін.
Банк осындай шешім қабылдағанға дейін қалыптастырылған жеке
тұтынушылық несиелер қоржынына қарыз сомасының 7%-ы мөлшеріндегі бірыңғай
сақтандыру тарифі қолданылатын.
Осылай, Банктің таза маржалық пайызының көрсеткіші 2007 жылғы 1
қазанындағы жағдаймен шамамен 9,1%, ал таза табысы 2007 жылдың тоғыз айында
30 млрд. теңгені құрады. Бұл жағдай Банктің шетелден қарыз алуды азайтып,
бизнес көлемін қарқынды үдете түсуге мүмкіндік береді. Бұған қоса, Банк
бизнесінің басты бағытының жоғарғы табыстылығы тәуекелдерді жабу үшін
қосымша провизиялар (қорлар) қалыптастыруға мүмкіндік береді. Ал бұл жалпы
алғанда әлемдік тәжірибеге сай келеді.
Банктің негізгі акционері - 2008 жылдың 1 сәуірдегі жағдай бойынша
Банктің дауысқа салынатын акцияларының 72,04%-ын иелік ететін Сеймар
Альянс Қаржылық Корпорациясы АҚ (SAFC).
Сеймар Альянс Қаржылық Корпорация АҚ қатысушылар құрамы. 1-кесте
Акционер Үлесі
Орталық бағалы қағаздар депозитарийі АҚ 23,93 %
Сейсембаев Марғұлан Қалиұлы 25,36 %
Ғалин Асқар Ғалиұлы 25,35 %
Сейсембаев Ерлан Қалиұлы 25,36 %
1-кестенің мәліметіне көз сала отырып, Сеймар Альянс Қаржылық
Корпорация Акционерлік Қоғамына қатысушы акционерлердің үлесі бір-бірімен
бара бар екендігін байқауға болады.
2008 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша Альянс Банкі АҚ орналастырылған
акциялары жалпы санының бес және одан астам пайызын ұстаушылары мыналар
болып табылды.
Альянс Банкі АҚ акциялардың жалпы санының бес және одан астам
пайызын ұстаушылары
2-кесте
Атауы, орналасқан жері Акциялар Дауысқа Орналастырылған
саны, данасалынатын акциялардың
акциялардың үлесі, %
үлесі, %
Сеймар Альянс Қаржылық 6 943 524 72,04 69,2
Корпорациясы АҚ
Бағалы қағаздар орталық 1 996 208 20,71 19,8
депозитарийі АҚ
Демек, Альянс Банкі АҚ орналастырылған акциялары жалпы санының басым
бөлігі - Сеймар Альянс Қаржылық Корпорациясы АҚ-ның үлесінде. Альянс
Банктің филиалдық желісі ауқымды. Оның қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының 47 қаласы мен 18 елді мекенінде 25 филиалы мен 216
бөлімшесі бар. Банктің клиенттік базасы 2 миллионнан асады.
Альянс Банк АҚ тәжірибесіндегі несиелік тәуекел – белгілі бір жағдай
туғанда банк шығынына төнетін қауіптің түрі. Ол – өндірушінің не банктің
қызметімен байланысты болып табылады. Тәуекелге барған жағдайда көптеген
күтпеген нәтижелерге қол жеткізуіміз де ғажап емес.
1-сурет Банктегі активтердің құрылымы
Ұсынылған суреттегі ақпарат арқылы аталған банк активтерінің басым
бөлігі клиенттердің займдары 70,8 пайыздай болып табылады деп пайымдадық.
Ал қалғандары инвестициялық бағалы қағаздар- 1.0 пайыздай, сауда бағалы
қағаздары - 1.1 пайыз, негізгі құралдармен материалдық емес активтер – 2,6
пайыз, басқа активтер – 7,2 пайыз, банктер мен басқа да қаржылық
ұйымдардағы ақшалар мен депозиттер – 17,3 пайызды құрайды.
2.2 Альянс Банк АҚ-ғы несиелік тәуекелді басқаруды талдау және
бағалау
Нарықтық коньюктураның күрделілігіне қарамастан, Альянс Банк АҚ-ның
кредиттік рыногындағы белсенділігі өсе түсті. Несиелендіру жұмыстары жаңа
клиенттер тартуға және бұрыннан несие алып жүрген кәсіпорындармен
ынтымақтастықты жалғастыруға, экономиканың реальды секторын қайта
қарастыруға бағытталған.
Альянс Банк акционерлік қоғамындағы тәуекелдерді басқару бойынша
қызмет – банкті басқарудың кешенді жүйесінің маңызды құрамдас бөлігінің
бірі. Тәуекелдерді басқару процесі шешімдерді қабылдау жөніндегі
өкілеттіліктер мен жауапкершіліктерді бөлудің қатаң жүйесі негізінде
әзірленген. Бұл бөлімшелердің көпдеңгейлі және нақты келісімін жүзеге
асырудан тәуелсіз тәуекелдердің туындауын талдауды, ақша қаражаты
қозғалысын бақылауды және белгіленген лимиттерді сақтауды қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңда Альянс Банк АҚ жеке тұлғаларға несие беру
бағдарламасы, ЕБРР торабы және пластикалық карточкалар бойынша кредиттеуді
іске асырады.
Сұранысқа сәйкес жеке тұлғаларға несие беру келесі бағдарламалар
бойынша жүзеге асырылады:
- автомобиль сатып алуға;
- тұтыну мақсаттарына;
- кәсіпорынға кепілдік етуге;
- жылдам қажет болғанда,
- рентабелділік, өтімділік және қаржылық тетік (заемдық және жеке
қаражаттар қатынасы);
- Басқару аспектісі – менеджмент сапасы кәсіпорынды басқаратын
менеджерлер командасының ұйымдастыруымен, біліктілігімен және олардың
ұжымды тиімді басқаруымен айқындалады.
- Несиемен қамту сапасының аспектісі – кепілге қойылған зат пен оны өтеу
кезіндегі нақты қамту құнына қол жеткізу мүмкіндігі банк тарапынан
бақылау жүргізу арқылы анықталады.
Несиені басқару белең алған оқиғаларды қадағалау мониторингімен
қатар негативті салдарды еңсеру бойынша қажетті шараларды қабылдауды
ұйғарады.
Альянс Банктегі негізгі қызметтер:
- Кредитті құрылымдау бойынша келіссөздер жүргізу – қарызды өтеу
шарттарын өзгерту;
- Айналым капиталын үздік (нәтижелі) басқару есебінен борыш деңгейін
төмендету;
- Консультанттар тарту (техникалық, маркетингтік немесе қаржылық
мәселелер бойынша);
- Активтерді сату;
- Активтерді қаржыландыру;
- Мемлекет тарапынан қолдау табу мүмкіндіктеріне қарай кеңестер;
- Қосымша қамтуға ие болу.
Несиелік тәуекелді басқарудың негізгі әдісіне провизияларды
қалыптастыруды да жатқызуға болады.
Провизия – активтердің қайтарылмауынан болған шығындарды жабуға немесе
олардың бағасын түсіруге қажетті құралдар сомасы.
Арнайы провизиялар – сыныптамалық активтердің нақтылығы бойынша
шығындарды жабуға арналған провизиялар.
Несиелік тәуекелді басқару – бұл процесс әрі күрделі жүйе. Процесс
мақсатты рынок деп аталатын кредиттеу рыногын анықтаудан басталады. Ол
қарыз міндеттемелерін бірізді өтеу формасымен жалғасын табады. Яғни,
кредиторлар өздері ұсынған несие не займ сомасының толығымен төленуін
күтеді. Көп жағдайда, олар несие толық өтелмесе де белгілі бір мерзімде
үстемесін ала алады.
Несиелендіру – Альянс банкі бизнесінің басты өзегі. Несие операциялары
активтер мен кіріс көзі болып табылады. Осы реттегі несие портфелі банктің
қауіпсіздігі мен сенімді тірегі ретінде танылады. Несиелендіру
стандарттарын жеңілдетуден, кредит ревизиясының тиімсіздігінен,
экономиканың құлдырауынан келіп шығатын қарыз портфелінің проблемасы – бұл
шығынға батудың басты себебі. Қарыз портфелін тиімді басқару қарыз
операцияларынан пайда болатын тәуекелді минимизациялауға ықпал етеді.
Соңғы кездері пайыздық үстемелердің тұрақсыздығы Батыста жылдам өсті.
Пайыздық тәуекелдерді басқару деңгейінің негізгі әдістері 3-кестеде
ұсынылған. [8;218]
Пайыздық тәуекелдерді басқару деңгейінің негізгі әдістері
3-кесте
Төменгі пайыздық заемдық қаражаттың мерзімін ұлғайту;
деңгейлердің өсуібелгіленген пайыздық үстемелер несиесін қысқарту;
байқалады инвестициялар мерзімін қысқарту;
инвестициялар бөлшегін сату (бағалы қағаздар түрінде);
ұзақмерзімді займдар алу;
бірқатар несиелік желілерді жабу.
Пайыздық заемдық қаражат мерзімін қысқартуды бастау;
деңгейлер өседі, инвестициялар мерзімін ұзартуды бастау;
оларды максимумғабелгіленген үстемелер арқылы несие үлесін арттыруға
дейін жеткізу әзірлену;
көзделуде құнды қағаздардағы инвестициялар үлесін арттыруға
дайындалу;
белгіленген пайыздық ставкалар арқылы қарызды жылдам
өтеу мүмкіндігін қарау.
Жоғары пайыздық заемдық қаражат мерзімін қысқарту;
деңгейлердің белгіленген ставка арқылы несие үлесін ұлғайту;
азайюы байқалады инвестициялар портфелінің мөлшері мен мерзімін ұзарту;
жаңа несие желілерін ашу.
Пайыздық деңгейі заемдық қаражат мерзімін ұзартуды бастау;
минимумға дейін инвестициялар мерзімін қысқарту;
төмендетіледі төмен ставкалар арқылы несиелер көлемін ұлғайту;
құнды қағаздардағы инвестицияларды қысқарту.
Жоғарыдағы мәліметтерді сараптай отырып, мынадай қорытынды шығаруға
боалды: екі шаманың арасындағы айырмашылық қанша көп болған сайын пайыздық
тәуекел деңгейі төмендей түседі.
Альянс Банк акционерлік қоғамы - Қазақстанда халыққа қызмет
көрсететін ең үздік банк – (Best Retail Bank in Kazakhstan) әрі
корпоративтік басқару жөніндегі көшбасшы банк (Leading Bank in Corporate
Governance). Сондай-ақ ол Азиядағы 200 ірі банктердің тізіміне енді.
Үстіміздегі жылы Альянс Банк басшысы The Export-Import Bank of Korea
(Корея Республикасы) бас банк аралық экспорт-кредит келісіміне қол қойды.
Осы келісім шеңберінде Альянс Банкіне 2 жылға 20 миллион АҚШ доллары
мөлшерінде жаңартылатын кредиттік лимит ұсынылып отыр. Осы клиенттердің
кейбірінің Қазақстанға тауарларын экспорттайтын Оңтүстік Корея
компанияларымен берік іскерлік қатынастары бар.
Альянс Банкі EMC Documentum платформасында жедел-кредиттер беру
бойынша кредит алдындағы құжат айналымы жүйесін іске қосты. Жүйе EMC
Documentum платформасында кредит алды құжат айналымын автоматтандыру үшін
бірыңғай фронт-энд шешімін білдіреді.
Альянс Банкі Еуропа қайта құру және даму банкінің (ЕҚҚДБ) тиісті
арнайы бағдарламасының шеңберінде шағын және орта бизнеске несие беру
процесін дербес басқару өкілеттіктеріне ие болды. Бүгінгі күні банктің
несие портфелінде ЕҚҚДБ осы бағдарламасы бойынша несиелер көлемі $27 млн.
құрап отыр. Қазіргі уақытта Альянс банк АҚ-ы ауыл шаруашылық өндірісі
саласындағы субъектілерді, сондай-ақ жекелеген аймақтарда шағын бизнес
субъектілерін қаржыландыруға кірісті.
Операциялық тәуекелдерді басқару жүйесі операциялық тәукелдерді
ұйымдастыруға бейімділігінің шынайы бағасын алуға, операциялық қызметтегі
әлсіз жерлерді анықтау үшін нақты бөлімшелерде бизнес-процесстерге талдау
жүргізуге, сондай-ақ тиімділігін арттырып, тар жерлерді жою үшін бизнесті
қайта инжинирингтеуді қоса алғанда ең маңызды тәуекелдерді азайту шараларын
әзірлеуге көмектеседі.
Тәуекелді басқару жүйесі кез келген күрделі операциялар кезінде
тәуекелді бақылау мақсатындағы бөлімдерге өзара әрекеттесу аясында немесе
ұйымдастырылған бөлімдер деңгейіндегі стратегиялық басқару дәрежесін жүзеге
асыратын нақты іс-шаралар арқылы іске асырылады.
Тәуекелді минимизациялауға бағытталған банк қызметіндегі тәуекелді
басқарудың келесі тәсілдерін қарастыралық. Оған қатыстылар:
1. Банк қызметі, оның клиенттері, контрагенттері, делдалдары және
бәсекелестері туралы мәліметтердің статистикалық және
динамикалық нақтылыққа ие сараптаманың болжау тәсілінің
көмегімен мүмкін болатын жоғалтуларды алдын ала бақылау.
2. Тәуекел деңгейінің көбеюі кезіндегі пайыздық ставка динамикасы
артады немесе керісінше шектеулі айналым құралдары арқылы
төменгі үстемелер құралдары бойынша ставкалар; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І Несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздері
1.1 Банктік тәуекелдің пайда болуы және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .7
1.2 Несиелік тәуекелді басқарудың міндеттері және тиімді
жүйесі ... ... ... ... .13
1.3 Банктік тәуекелдерді басқарудың құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ІІ Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді басқаруға талдау жүргізу
2.1 Альянс Банк АҚ несиелік тәуекелдің қалыптасуын
талдау ... ... ... ... ... 22
2.2 Альянс Банк АҚ несиелік тәуекелді басқаруды талдау және бағалау...26
2.3 Альянс Банк АҚ қызметімен қатар жүретін тәуекелдер түрлерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.4. Несиелік тәуекелді басқарудың жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының нарықтық аймағында орын алатын барлық
экономикалық реформалардың табысты жүргізілуінің негізі тұрақты ақша
айналымының жақсы қызмет етуі болып табылады.
Банктік жүйе – бұл кез келген мемлекеттің ұлттық шаруашылығының
маңызды саласы. Оның ролі мемлекетте төлемдер мен есеп айырысулар жүйесін
басқаратындығымен, өзінің коммерциялық мәмілелерінің көп бөлігін салымдар,
инвестициялар және кредиттік операциялар арқылы жүргізуімен анықталады.
Коммерциялық банктер мемлекеттің ақша-кредит саясатына сәйкес әрекет ете
отырып, ақша ағындарының айналымына, эмиссиясына, жалпы массасына әсер ету
арқылы ақша қозғалысын реттейді.
Банкілік тәуекелдер экономикалық тәуекелдер санатына жатады. Банкілік
кіріс пен капиталға болжанбаған талаптардың салдары болып табылатын қандай
да бір өзгерістер тәуекелдің көзі болып табылады. Банкілік операцияларды
басқару дегеніміз – іс жүзінде банкілік қоржынға байланысты, яғни банк
кірісін қамтамасыз ететін активтер жиынымен байланысты тәуекелді басқару.
Ал тәуекелді басқару банктің стратегиялық басқаруының маңызды мәселелерінің
қатарына жатады. Аталған мәселе тәуекелді басқарудың ерекше жүйелерін жасау
жолдары арқылы іске асырылуы әрі ол банктің қандай да болмасын бөлімдерінің
қызметін қамтуы керек.
Барлық банктік операциялар олардың жүргізілу тәуекелділігімен
байланысты болғандықтан, банктік қызметті реттеу және қадағалаудың барлық
процесінде коммерциялық банктер тәуекелін қарастыру және оны басқару ең
қажетті мәселе болып келеді.
Курстық жұмысының мақсаты - банктерді заманға сай бәсекеге қабілетті
етіп жетілдіру, оны еліміздің экономикасының маңызды секторына айналдыру,
Қазақстан банктерінің позитивті имиджін қалыптастыру мәселелерін қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілуі керек:
- коммерциялық банктердегі несие тәуекелін басқаруды ұйымдастырудың
қазіргі заманғы тенденцияларын үйрену;
- коммерциялық банк қызметін дамытуға және оның материалдық базасын
жетілдіруге жәрдемдесу жөніндегі стратегиялық ережелерді пайдалану;
- Отандық банктердің қазіргі жағдайына баға беру;
- Альянс Банк АҚ жұмысына талдау жүргізу;
- осы саланы реттеу тетігін жетілдіруге ықпал ету.
Зерттеу обьектісі: Альянс Банк Акционерлік қоғамы.
Бұл жұмыста зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде заң
актілері, ҚР Президентінің Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық
және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелері салыстырмалы талдау, сараптамалық, есептік-
құрылымдық, экономикалық-математикалық әдістерді қолдану көмегімен
жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Банктік несие тәуекелдерін басқаруды ұйымдастыру бойынша берілген
ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын қамтиды.
Осы реттегі қол жеткізген жаңалықтар:
- банк секторын ілгерілетудің алғышарттары анықталды;
- теориялық сараптама негізінде қазақстандық банк ісі саясатының
ерекшеліктері талданып, қорытылды;
- банктік басқару қызметін жетілдіру алға тартылып, оның даму
перспективасына болжам жасалды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы негізінен банктегі несиелік тәуекелді
басқару әлеуетін қалыптастыру жолында оның экономикалық механизмін
жетілдіру үшін осы курстық жұмысында қолданылатын әдістемелік тәсілдер мен
ұсыныстар арқылы айқындалады. Зерттеу құжаттарын банк ісінде, өндіріс пен
қызмет көрсету орындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатындағы
жобаларды жасауда пайдалануға болады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі:
Курс жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздері,
банктік тәуекелдің пайда болуы және маңызы, несиелік тәуекелді басқарудың
міндеттері мен мақсаттары, несиелік тәуекелді басқарудың мәні мен құрылымы,
банктік қызмет көрсету барысындағы мәселелер, банк қызметінің даму келешегі
қарастырылды. Банк қызметін қалыпты ұйымдастыру мұндағы қызметкерлердің
еңбегіне тікелей тәуелділігі анықталды.
Екінші бөлімде Альянс банк АҚ-ғы несиелік тәуекелдің қалыптасуына
талдау жасалды. Бұдан бөлек банкке жалпы сипаттама беріліп, аталған
банктегі несиелік тәуекелді басқару жағдайына баға беріліп, сараптама
жүргізілді. Альянс банк қызметімен қатар жүретін тәуекелдер түрлеріне
сипаттама берілді.
Қорытындыда курстық жұмыс нәтижелері негізінде әзірленген тұжырымдар мен
ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу жұмысына қатысты өзге де материалдар үлгілері
ұсынылды.
І. НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік тәуекелдің пайда болуы және маңызы
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында банктік салада банк әр түрлі
операцияларды жүргізу кезінде өзіне қабылдайтын тәуекелдік бақылау
дұрыстығының маңызы артады.
Тәуекел әрқашанда адам қызметінің кез келген аясында бірге болады және
оның қызметінің табыстылығы тәуекел мәселесін жақсы шешуіне байланысты
болды.
Тәуекел - бұл табиғаттың әр түрлі құбылыстарынан және адамның қызмет
түрлерінен пайда болатын жоғалтулар қаупінің мүмкіндігі. Тәуекел - тарихи
және экономикалық категория болып табылады.
Тәуекел тарихи категория ретінде қоғам дамуымен байланысты болып және
адамның болашақта болатын қауіпті түсінуімен байланысты болады. Қоғамның
дамуы барысында тәуекел экономикалық категорияға айналды.
Тәуекел экономикалық категория ретінде кез келген кәсіпкердің
қызметімен, соның ішінде банктің қызметімен байланысты болатын, оның
нәтижелігінің анықсыздығын және сәтсіздік жағдайында қолайсыз нәтиже
мүмкіндігін көрсететін жағдайдағы сипаттама болып табылады. Қолайсыз жағдай
орын алғанда үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: кері (ұтылу, жоғалту,
шығын); нөлдік және оңды ( ұтыс, табыс, пайда).
Шығындардың пайда болуы мен пайданы жоғалту сияқты қолайсыз нәтижелер
мүмкіндігі берілген несиелер бойынша төлем жасалмауы, ресурстық базаның
қысқаруы, баланстан тыс операциялар бойынша төлемдерді жүзеге асыру
нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Қазіргі банктік сектор тәуекелсіз болуы
мүмкін емес, өйткені тәуекел әр банк операциясында бар, бірақ белгілі бір
тәуекелдің жіктелуі әр түрлі болуы мүмкін. Тәуекелден құтылу мүмкін емес.
Сондықтан кез келген кәсіпкер тәуекел деңгейін минимумға түсіруге тырысады
және бірнеше альтернативті шешімдер ішінен тәуекел деңгейінің минималды
шешімін таңдайды, сондай-ақ тәуекел деңгейі мен табыс шамасының оптималды
қатынасын таңдауға тырысады. Осыған байланысты Қазақстандық банкирлерге
банктік қызмет нарығында қалыптасқан жағдайды бағалау және батыс
тәжірибесіндегі банктік тәуекел басқару мен мониторингіне көңіл аудару
керек.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелдік түсінігі
банктер өміріне нақты кіруде. Жоспарлы экономика жағдайында банктер қатал
түрде КСРО Мембанкісінің жоспар – нұсқауы бойынша қызмет етті, сондықтан
банктік тәжірибеде тәуекелдік деген түсінікте болған жоқ. Егер клиенттің
шотында есеп айырысу құжаттарын төлеу кезінде ақша қаражаттары болмаған
жағдайда банк автоматты түрде оған төлем несиесін ұсынатын.
Банк тәуекелділігі дегеніміз не? Тәуекелдік негізінде ықтималдылықты,
ал нақтырақ айтсақ, банктің қаржылық операцияларды жүргізу кезінде өз
ресурстарының табысы бір бөлігін жоғалту немесе қосымша шығын шығару қаупін
түсіндіреді. Банктік қызмет зиянсыз болуы үшін келесі категорияларды ескеру
керек: жоғалтулар, шығындар, залалдар.
Банктік қызметке тән тәуекелдікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш
ретінде жоғалтуларды, банктік табыстың төмендеуі ретінде түсінеміз. Осы
көрсеткіш өзінде шығын мен залалды үйлестіреді, сондықтан тәуекелдік
деңгейін жақсы бейнеде сипаттайды. Тәуекелдік пен жоғалту түсініктері өзара
тығыз байланысты. Сол себепті тәуекелді жоғалту категориясын қолдану арқылы
сан жағынан да бейнелеуге болады. Бұл тәсіл тәуекел теориясының дамуы үшін
негіз болып табылады.
Банктің өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әр түрлі жиынтығымен
кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны,
экзогендік факторлар жиынтығы (яғни экономикалық орта, коньюктурамен
байланысты сыртқы) және экзогендік факторлар (өзіндік қате қызметінен
пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады. Сонымен бірге, барлық тәуекел
бір-бірімен байланысты және банк қызметіне әсер етеді.
Банк қызметі табысты болу үшін, банк тәуекелді бөлшектеу және нақты
тәуекел түріне ең жақсы басқару тәсілін қолдану қажет.
Сонымен, банк тәуекелінің қызықты сыныптамасын қарастырайық, ол өзіне
категория, топтар, түрлер астындағы және тәуекелдің әр түрлілігін қамтиды.
Банктік тәуекелдің жіктелуінде негізгі қағидаларды көрсетуге болады.
Сонымен банктік тәуекелді жіктеу қағидалары мыналар:
1. Банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы.
2. Банк клиенттерінің құрамы.
3. Банктік операциялар сипаттамасы.
4. Коммерциялық банктердің түрі.
Әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы
және ішкі деп бөлінеді.
Құқықтық факторлар келесідей: заңдылықтардың өзгеруі, оның бұзылуы.
Бәсекелестік факторлар: банктің және банктік мекемелердің қосылуы,
банктік операциялар мен мәмілелердің жаңа түрінің пайда болуы, басқа
банктердің қызмет құнының төмендеуі, банктік қызмет сапасына деген
талаптардың жоғарылауы, жаңа банктік мекемелер пайда болуының жеңілдігі,
банктің банкротқа ұшырау қиындығы мүмкіндігімен байланысты болады. Қаржылық
факторлар тәуекелдігі - жалпы ішкі өнім, сыртқы қарыздың экспортқа қатысты
қызмет көрсетуінің көлемі, ЖІӨ-ге ағымдағы баланстың дефицитінің сыртқы
қарызға қолайсыз қатынасы.
Ішкі тәуекелдер банктің өз қызметінен клиенттердің қарыз алушылардың
немесе оның берілген контр серіктестер қызметіне байланысты. Олардың
деңгейіне банк басшыларының іскерлік белсенділігі, басқарудың тиімділігі
мен тактикасы және басқадай факторлар үлкен әсер етеді. Осыдан келе
тәуекелдер келесідей бөлінеді:[5;455]
• банк активтерімен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық,
лизингтік, кассалық, есеп айырысулық, факторингтік, корреспонденттік шот
бойынша, қаржылық және инвестиция бойынша тәуекел және т.б.);
• банк пассивімен байланысты (салым және депозит бойынша, банкаралық
несиелерді тарту тәуекелдері және диверсификация тәуекелі);
• банктің өзінің активтері мен пассивтерін басқару
сапасымен байла-нысты (пайыздық тәуекел, өтімділік тәуекелі, төлем
қабілетсіздігі, капитал құрылымы тәуекелі, банк капиталының
жеткіліксіздік тәуекелі);
• қаржылық қызмет жүзеге асу тәуекелімен байланысты
(операциондық, технологиялық тәуекелдік, жаңа енгізулер
тәуекелдігі, стратегиялық, бухгалтерлік, әкімшілік тәуекелдігі,
қауіпсіздік тәуекелі).
Соңғысы банктің қосымша капиталы (несиелік тәуекелдерді жабуға
арналған резервтер, бағалы қағаздардың құнсыздануынан резервтер және т.б.)
негізгі капиталынан асып түскенде пайда болады.
Баланстан тыс тәуекелдер банктің келесідей жағдайларда қызмет көрсете
алмау мүмкіндігі:
- берілген кепілдер бойынша;
- шығарылған бағалы қағаздар, олармен жасалған келісім-шарт бойынша;
- несиелік міндеттемелер бойынша;
- валюталық мәмілеге отыру бойынша.
Сонымен қатар, банктік тәуекелдер деңгейі лизингтік және факторингтік
операцияларды, бартерлік және клирингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде
пайда болуы мүмкін.
Лизинг - жаңа техника және технологияны дамытуды қаржыландыру, нақты
негізгі капиталдың жеке элементтерді жедел түрде енгізу қажеттілік
кезеңінде құрал-жабдықтарды сатуды ұлғайту, тауардың өмір циклін қысқарту
тәсілі.
Лизингтік мәмілелердің тәуекелін төмендету үшін амортизациялық
аударымдар нормаларын жедел түрде өңдеу немесе оларды мерзімінен бұрын
аударуды пайдалану керек. Қазіргі уақытта лизинг тәуекелі жоғары операция
болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген лизингтің әрбір түрлері тікелей және жанама,
шұғыл және қайта қалпына келетін (револьверлік), таза және толық бола
алады.
Клиринг - ақша (валюта) тауарларды айырбастауды жүргізетін
мемлекеттер, экономикалық бірліктер, екі банк арасындағы дара төлеу.
Бартерлік мәмілелер - тауарды ақшамен емес, тауармен төленетін өтелу
формасы.
Факторингтік операциялар бойынша тәуекелді төмендету үшін қарыз
алушының төлем қабілеттілігін, оның шаруашылық байланысының сипатын және
жабдықтаушылармен қарым-қатынасын, төлемдер құрылымын, өнімнің бәсекелес
қабілеттілігін, оның қайтару жағдайлары санын және т.б. қорытындылау керек.
Банктің факторингтік бөлімімен вексельді сатып алғанда, жабдықтаушылардың
қола вексельді (яғни тауармен өтелмейтін вексель) ие болуда қосымша
тәуекелдің пайда болуына соғады.
Ішкі тәуекелдер банктің түріне және ерекшелігіне байланысты. Бұны
былайша түсінуге болады; барлық банктерге сыртқы тәуекелдері, қаржылық
қызмет көрсету тәуекелі, баланстық және баланстан тыс тәуекелдер тән бола
тұра, негізгі зоналар, көлемдері және артықшылықты бағыттар банктің
мамандануына байланысты әр түрлі қалыптасады, осыдан келе банк қызметінің
әрбір түрі әр түрлі сипатталынады. Тәуекелдер жинағы бұл банктер үшін әр
түрлі болады. Ақшалай бос қаражаттарды тарту және оларды басқа да несиелік
мекемелерде орналастырумен айналысатын банктер үшін салымдар мен депозиттік
операциялар бойынша тәуекелдер тән, сонымен қатар банкаралық
несиелердің қайтарылу мүмкіндігі бар. Сондықтан мұндай банктерде бірінші
орында инновация тәуекелі (қаржылық қызмет көрсету тәуекелінің элементі
ретінде), сонымен қатар маркетингтік тәуекелдер - яғни, жаңа
технологияларды енгізетін өнеркәсіптің өнімді өндіруде туындайтын алдын ала
болжанбаған қиындықтармен байланысты тәуекелдер). Бұл жағдайда ерекше
мағынаға сыртқы жобалық тәуекелдер, яғни фирмалық немесе корпоративтік
тәуекел, нарықтық немесе портфельдік тәуекел (банктік саясат және несиелік
портфельге сәйкес тәуекел табиғаты және тәуекел географиясы).
Сыртқы сауда операцияларына қызмет көрсететін мамандандырылған банк
келесідей негізгі тәуекелдерге кездеседі:
• экономикалық (валюта бағамының өзгерісіне байланысты
актив және пассив құнының өзгеру тәуекелі);
• аударым (пассив және активтердің шетел валютасында
есептегенде айырмашылық тәуекелі);
• мәмілелік (мәміле құнының болашақ ұлттық валютада анықтал-
мағандығының тәуекелі;
• сақтандыру:
• саяси.
Жеке тұлғаларға қызмет көрсететін банктер үшін келесі
тәуекелдер тән:
• ипотекалық және тұтыну ссудалары бойынша қаржылық және несиелік
тәуекелдер;
• кепілхат бойынша тәуекел (гарантия);
• кепіл тәуекелі (залог).
Ипотекалық банктер көбінесе несиелік кепілдік заңдылық тәуекелдерге
ұшырайды.
Келесі себептерге байланысты, мұндай бағалау әдісіне көп көңіл бөлінуі
керек:
1) бағалы қағаздармен мәмілелер көлемі аз, ол мәмілелердің өзі бір
қалыпты емес, акция бағамының дұрыс қалыптасу механизмі жоқ болғанда
бағалы қағаздар нарығының бұл кезеңінде осы көрсеткіштің нақты
анықталуы мүмкін емес;
2) алғашқы екі топтың банктерінің жоғары тәуекелділігі олардың жоғары
табыстылығымен орнын басады.
Бұдан басқа салалық банктерге мемлекеттік (аймақтық) және жалпы
сыртқы тәуекелдер үлкен әсер етеді және әрбір сала форcмажорлық
тәуекелдерге ұшырауы мүмкін, сондықтан қазіргі таңда салалық банктерді
тәуекелі жоғары банктер қатарына жатқызуға болады.
Әмбебап банктер өздерінің қызметтерінде барлық тәуекелдерді есепке
алу керек. Әмбебап банктерге көбінесе құрылымдық басқару, басқарушылардың
жеке қабілеттерімен байланысты тәуекелдер тән. Аймақтық белгілері бойынша
және ерекше тәуекелдер түрлеріне байланысты болады:
* аймақтық банктер - аймақтық сыртқы тәуекелдер;
* аймақаралық-аймақтық тәуекелдер жиынтығы;
- мемлекетаралық-елдік тәуекелдер;
* республикалық-республика тәуекелі.
1.2 Несиелік тәуекелді басқарудың міндеттері және тиімді жүйесі
Жалпы банк табысы берген несиесіне байланысты: оның сапасы,
қайтарымдылық деңгейі, т.б. Несиенің өз уақытында қайтарылмауы банктің зиян
шегуіне немесе банкроттыққа алып келеді. Несиелік тәуекелді неғұрлым
төмендету несиелік мекемелер қызметін басқарудағы басты міндет.
Несиелік тәуекел – қарызгердің несиелік келісімдегі мерзім мен
жағдайларға сәйкес кредиторға деген өз міндеттемелерін орындамаудың
ықтималдылығы, яғни қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын
немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты
банктің зиян шегуін сипаттайды.
Банк тәжірибесінде несиелендірумен байланысты несиелік тәуекелдің
пайда болу себептері мен проблемаларына тоқталайық:
• пайда мәнінің өсті деп ойлауы. Несиелік портфель пайда алудың негізгі
көзі. Пайданы өсіруге деген құштарлық кей жағдайда тәуекелі жоғары
немесе банкке тиімсіз шарттарымен несие беруіне алып келеді, яғни
ойланбай берілген несиелер одан алатын табысына қарағанда өте қымбатқа
түседі.
• Несиелендіру принциптерін бұзу. Банк жетекшілігі несиелендіру
принципін бұзып тұрғанын біле тұрып тәуекелді несиелерді береді. Мұның
себебі шамадан тыс табыс алуға деген құштарлық, бәсекелестердің
басынуы, достастық қарым-қатынастың болуы.
• Несиелік келісімнің қанағаттандырылмауы. Несиелік келісім құқықтық
жағынан өте жоғары деңгейде толтырылуы тиіс. Банкте несиелік келісім
болған күнде де ол негізгі қарыз сомасының өтелмеуінен зардап шегуі
мүмкін.
• Тәуекелмен байланысты проблемалық ссудалар. Проблемалық ссудалар
бойынша әр банк несиелендіру принципі мен нормаларынан ауытқып
отырады, сондықтан банк проблемалық ссудаларды дұрыс таңдауы тиіс.
• Нашар мониторинг. Бастапқыда берілген несиелер стандартты болады,
кейіннен олар қанағаттанарлықсыз немесе күмәнді болады. Бұл несие
қызметкерлері тарапынан несиеге дұрыс бақылау жасамауынан болғандықтан
олар несиелік талдауда жоғары деңгейде жүргізіле алатындай
мамандандырылуы тиіс. [7;100]
Несиелік тәуекелді басқару – оны минимизациялау процесі болғандықтан
осы процесстің міндеттері:
1. Несиелік тәуекелді бағалау және талдау. Тәуекелді талдау
ақпаратының алғышартының бірі - сәйкестендіру. Банк әртүрлі
ақпараттар алуға қажетті шығындарға да көңіл бөле отырып, өзінің
барып отырған тәуекелін анықтауы тиіс.
2. Тәуекел мөлшерін анықтау.Тәуекелді сәйкестендіру мен тәуекел
көлемін өлшеу әдісі тығыз байланысты. Тәуекел көлемін сандық
сипатта анықтау нақты мөлшерін қалыптастыруға және потенциалды
шығындар көлемін бағалауға көмектеседі.
3. Несиелік тәуекелді басқару. Тәуекел мөлшерін және түрін
анықтағаннан кейін оны басқару стратегиясы мен әдістемесін
дайындау керек. Бұл процесс несиелік тәуекелдің пайда болуын
ескертуге және банктің өтімділігі мен табыстылығына әсер ететін
несиелік тәуекел салдарының алдын алуға бағытталуы тиіс.
4. Несиелік тәуекелді басқарудың тиімділігін басқару. Несиелік
тәуекелді басқару бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі
әрдайым бақылануы тиіс. Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын
өзгеріп отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі
клиенттің несиелік қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін
анықтауға көмектеседі.
5. Несиелік тәуекелді басқару екі бағытта жүргізіледі:
• несиелік операция технологиясын басқару;
• несиелік тәуекелді басқару.
Несиелік тәуекелді басқару да нақты несиемен байланысты: несиелік
қабілетті талдау, мүмкін шығындарға резерв құру, несиелік портфелді
диверсификациялау, т.б.
Несиелік тәуекелді басқару мына көрсеткіштерді басқаруға негізделеді:
- ссудалық протфель сапасы:
- несиелік тәуекелді төмендету;
- тәуекелді алдын ала байқау, мөлшері мен салдарын анықтау;
- тәуекелмен байланысты шығындар мөлшерін минимизациялау бойынша
шараларды дайындау және өткізу.
Несиелік тәуекелді кезең бойынша басқару жүйесі:
- тәуекел мазмұнын және оның пайда болуын анықтау;
- тәуекел деңгейін бағалауға қажетті ақпараттар көлемін және көзін
анықтау;
- тәуекелді өткізу ықтималдылығын бағалау әдісін таңдау;
- тәуекелді сақтандыру әдісін дайындау және таңдау;
- тәуекелді басқару нәтижесін талдау.
Әр жүйе белгілі бір элементтер жиынтығынан тұратындықтан несиелік
тәуекелді басқару жүйесі де белгілі бір элементтерден тұрады. (1-сурет).
1-cурет. Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Осы аталған несиелік тәуекелді басқару элементтерінің маңыздылары
ақпараттық жүйе клиенттің несиелік қабілеті, несиелендіру процесін және
саясатын анықтау, дұрыс құжаттама жасау. [7;100]
Несиелік басқару кезінде әрбір несиелік бөлім мына шараларды
жүргізуі тиіс.
1. тәуекелді мөлшерлеу;
2. тәуекел мөлшерін анықтау;
3. тәуекелді бақылау;
4. мониторинг
Тәуекелді мөлшерлеу – лимитттер белгілеу, яғни банк жетекшілігінің өз
стратегиясына сәйкес қабылдайтын тәуекелдің шекті деңгейін анықтау.
Тәуекел мөлшерін анықтау нақты операцияның тәуекел мөлшерін есептеуге
негізделеді (бір қарыз алушының несиелік қабілеті).
Тәуекелді бақылау менеджерлер мен акционерлердің де міндеті болып
табылады, яғни олар оперативті басқарудың жүзеге асырылады.
Банкте тәуелсіз бақылау механизмінің болуы, ал оның пәні шешім
қабылдау және несие портфелінің құрамын анықтау, келсім жасау болып
табылады.
Несиенің қамтамасыз етілуі клиенттің ссудалық қарызын жабу деңгейі.
Бұл фактормен байланысты критерий қамтамасыз етілудің өтімділігі,
жетекшілігі, сақтандырылуы. Бұл банктің қамтамасыз етуді қалай жүзеге
асырылатындығын (бағасы, мерзімі, сақтау шарты) көрсетеді.
Несие мәмілесінің сипаты несие келісімнің негізділігі мен әрі
нақтылығымен көрінеді, бұл өз кезегінде несиенің мақсатқа сәйкес болуымен,
оның мерзімділігімен, несие сомасымен, қайтарылымдылық және өтеу шартымен
сипатталады. Ақша ағымының жағдайы мен қаржылық коэфицентін есептеуге
негізделген.
Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығы клиенттің қаржылық жағдайын
бағалау, яғни уақты банкроттықтан сақтануға көмектеседі. Мұның негізгі
критерий несиелік қабілет, капиталдың жеткіліктілігі, репутация, басқару
сапасы. [11;3]
1.3 Банктік тәуекелдерді басқарудың құрылымы
Банкте кездесетін тәуекелдердің бәрі банк саясатының және де Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің бекіткен нормативтерінің бұзылуына жол
бермейтін қатаң басқару жүйесінде болуы тиіс.
Тәуекелді басқаруға жүйелі тәсілді қолдану және оны ірі банктің
активтері мен пассивтерін басқару жүйесін қалыптастыру кезінде (алдағы
уақытта дамуы үшін де) қолданылуын есептеуге болады. Банктік тәуекелдерді
басқаруға жүйелі ықпал ету негізінде шет елдік тәжірибенің негізінде
зерттелген жалпыға белгілі қағидалар жатыр.
Бұл қағидалар банктердің өз тәуекелдерін басқару мен бөлуіне болатын
және басшылар басқарма мен заңгерлер жақсы жұмыс тәжірибесіне салыстырмалы
талдау жасау үшін қолдануьша болатын жалпы құрылымды (89 қағиданы)
білдіреді.
Банкті басқарудың ролі жоғары бағаланады, себебі ірі банктерде жиі
кездесетін тәуекелдерді түсіну мен осыған сәйкес бақылау жауапкершілігі
нақты басқарылады.
Тәуекелдерді жалпы басқару тәуекелдердің картасын жасаумен
түсіндіріледі:
* несиелік тәуекел;
* портфелді топтау;
* ағымдық тәуекел (операциондық);
* бизнес тәуекелі.
Қағидалар келесідей түрде топтастырылады: тәуекелдерді стратегиялық
басқару; тәуекелдерді басқару бойынша функциялар; тәуекелді өлшеу бойынша
есеп беру және оларды бақылау; тәуекелдерді басқару жүйесі.
Техникамен байланысты тәуекелдер Рейтер, Телерейт сияқты
димененттік жүйе және де СФИФТ пен Телекс төлемдік жүйесін жаппай
қолданып жатқандықтан туындайды. Бұл тәуекелділіктер банктік операцияларды
жаңарту кезінде персоналды компьютерлерді колданумен байланысты. Банк
құрылымында осы жүйелерді техникалық қолдау бойынша талдаушылардың және
жүйелерге кіруді қадағалау үшін құпия сөздерді қолдану тәуекелдің деңгейін
азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның банк ісіндегі сыртқы ортаның өзгеруінің негізгі белгісі
соңғы уақыттарда: инфляцияның үдейе түсуі; банктің және оның филиалдарының
санының өсуі; Ұлттық банк тарапынан банктер арасындағы бәсекелестік шартын
реттеу; Ұлттық банктің қатысуымен банктер арасында тәуекелдерді қайта бөлу;
ақша және қаржы нарығының кеңеюі; жаңа (дәстүрлі емес) банктік қызмет
көрсету түрлерінің пайда болуы; ірі банктердің ұсақ бәсекелестерді қосып
алу жағдайында банктер арасындағы бәсекелестіктің үдейе түсуі;
технологияның өзгеруі нәтижесінде несиелік ресурстарға тұтынушылықтың өсуі;
айналым капиталына кәсіпорынның тұтынушылық өсуі және клиенттерінің
меншікті капиталдағы банктік үлесінің азаюы жағына қарай қаржыландыру
құрылымының өзгеруі; несие берушілердің талаптарынан жалтаруымен қатар
шағын және орта бизнес аясындағы банкроттықтың тиімді несиелік қайтару
бойынша нақты кепілдердің жоқтығы болып табылады. [14;192]
Таңдау немесе нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды иелену барысында
келесідей әдістердің көмегімен тәжірибе барысында іске асырылады:
- Банк құрылымдарында, банк операцияларын жоспарлауда және
болжауларды үйренуде аналитикалық (талдау) бөлімшелердің, заңды тұлға
бөлімшелерінің және маркетингтік зерттеу қызметтерінің бар болуы;
* Банк клиенттері бойынша, банктің қауіпсіздік бөлімінің материалдары және
мерзімдік баспа сөз бойынша ақпараттарды қадағалау;
* Мерзімдік басылуларға жазылулар аналитикалық агенттіктер және
электронды ақпарат қызметтерін алулар, арнайы бағытталған фирмалардан,
мысалы: Интернет, Рейтер, Телерейт, Блумберг және тағы басқалар болып
табылады.
Өзіндік сақтау. Банктің өзіндік резервті қоры болуы тиіс, ол банк
пайдасынан немесе қаражаттардан құралған, сондай-ақ ссудалар бойынша
үмітсіз қарыздардан құтылулар және операциялар бойынша мүмкін шығындарды
жабу үшін мемлекеттен немесе құрушылардан, акционерлерден қосымша алынған
қаржылардан құрылуы тиіс.
Сақтандыру. Барлық банк активтерінің тәуелділігі, оған қоса
депозиттер, ссудалар, инвестицияларды сақтандыруы тиіс. Сондай-ақ банктің
өзіндік мүлкі де сақтандырылуы тиіс.
Хеджирлеу. Қаржы құралдарын ашық бағытта сату-сатып алу барысында кері
байланыстар немесе кері бағыттағы орнын толтырулардың ашылуларының
көмектері арқылы хеджирленуі тиіс.
Сапалық басқару. Тәуекелділікті басқарудағы қазіргі заманға сай бірден
бір әдіс болып табылады. Бұл негізінен жоғары маманданған басқарушылардың
банк үшін қатаң қиыншылықтар туғанға дейін пайда болған мәліметтерді
шектеудегі әдістері негізінде қорытындыланады. Негізгі сапалық басқару
барысында жақсы маманданған басқарушылардың болуы осыған саяды.
Қазақстан экономикасы тұрақты, ірі, шоғырланған банктік жүйеге мұқтаж
болуда, сондай-ақ болашақта үлкен экономикасы күшті болуына уәде беретіндей
өз алдына құралдарды дербес тартуға және перспективалы жобаларға
салымдардың салынуын қажет етеді.
Яғни, банктік сектор, өзі көптеген макроэкономикалық факторларға
тәуелді, бірақ тиімді банк жүйесі болып, маңызды компоненттермен және
ұлттық экономиканы дамытудағы бірден бір қажетті шарттардың бар болуынан
табылады.
Банк үшін негізгі тәуекелдік түрлері оның портфелімен байланысты болып
келеді, яғни банктің қаражатына жұмсалынған қаржылық активтермен
байланысты.
Тәжірибеде төрт басты портфельдік тәуекелдік түрлері белгілі:
несиелік, өтімділік, пайыз мөлшерлемесінің өзгеру тәуекелі, валюталық
тәуекелдік.
Несие тәуекелдік - қарыз алушының өз қаржылық міндеттемесін
орындамауымен байланысты банктік қарыз бойынша төлем төлемеу тәуекелдігі.
Қиянатшылық жасау - 1991-1993 ж.ж. біздің республикамызда банктің
үмітсіз қарыздарының неғұрлым көп таралу себебі.
Қиянатшылық жасау – банктік жүйеде 80-жылдардың басында кеңірек тарап,
олардың үлесіне АҚШ-тағы барлық банкротқа ұшыраған банктердің жартысынан
астамы түскен. Бұл жерде банк директорлары мен жоғары лауазымды
қызметкерлердің әріптестеріне, туыстарына, достарына, достық несиелерді
ешқандай да қамтамасыз етусіз және қарыз алушыны қаржылық жағдайын
тексерусіз бергендігі туралы сөз қозғалады.
Несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздері, банктік тәуекел
түсінігі, тәуекелдер түрлері, оның пайда болуы және маңызы, несиелік
тәуекелді басқарудың міндеттері мен мақсаттары, несиелік тәуекелді
басқарудың мәні мен құрылымы, банктік қызмет көрсету барысындағы мәселелер
жан-жақты сипатталды.
ІІ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕГІ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ
2.1 Альянс Банк АҚ несиелік тәуекелдің қалыптасуын талдау
Бүгінгі күні әлем адамдарға қарағанда жылдамырақ өзгеруде. Бұл әлем
өзінде аса бағалы құндылықтарға жылдамдық пен уақыт айналып келе жатқан,
ресурстар мен қаржылық ағынды белсенді түрде шоғырландырып жатқан ортақ
жаһандық кеңістікке айналып келеді. Жаһанданудың ырғағы мен қарқыны күннен
күнге жылдамдай түсуде. Сондықтан соларға сәйкес болу үшін адамдар ақиқатты
басып озатын межелерге табысты аяқ басудың жаңаша жолдарын іздестіруі тиіс.
Қазақстанның алдында нарық субъектілері бәсекелестігін қолдап әрі
дамыту міндеті тұр. Осы ретте банк ісінің де маңызы арта түсті. Ал кез
келген банк өз қызметіне кіріскен сәтінен бастап онда тәуекелдің қоса
туындауы – заңдылық. Басқа банктер тәрізді таңдауға алған Альянс Банк АҚ-
да да несиелік тәуекел банктің құрылу тарихымен қатар қалыптасты.
Қарастырып отырған банк (Альянс Банк АҚ) Семей қалалық акционерлік банк
ААҚ мен Иртышбизнесбанк ААҚ – екі аймақтық банктің қосылуы арқылы 1999
жылдың 13 шілдесінде құрылған. Демек сол кезеңдерден-ақ оның несиелік
тәуекелі қалыптасты.
Тәуекел - табысты жұмысқа қуатты ынта. Қазіргі заманғы өзгерістер
жағдайларында әлемде тәуекелді басқарудың жаңа әдістері мен тәсілдерін
интенсивті іздеу жүріп жатыр. Сондықтан бұл зерттеуді түпкілікті деуге әлі
ерте.
Соңғы екі жыл бойы Қазақстанның банк жүйесіндегі несиелік берешек
көлемінің орташа өсімі жылына 50 пайыздан артып отыр. Елдегі ірі банктерде
бұл көрсеткіш тіптен жоғары, мәселен, 2007 жылы Альянс Банк акционерлік
қоғамының бұл көрсеткіші 71 пайызға жуықтады. Бүгінгі жағдаймен
республикадағы несиелердің 70 проценті корпоративтік клиенттерге беріледі.
Алайда тұрғындарға берілетін несиелер мөлшері де үлкен қарқынмен өсті.
Капитал рыногының қажетті деңгейде дами қоймауына байланысты қаржылық
делдал ролін негізінен банктер атқаруда. Капиталды таратушы басты арна
міндетін осы банктер атқарып отыр.
Несиелендіру мөлшерінің қарқынды өсуі мен аймақаралық экспансия
Альянс Банк акционерлік қоғамындағы тәуекелдер деңгейін арттыра түсті.
Елімізде жаппай белең алған несиелендіру көлемінің тұрақты әрі зор
қарқынмен өсу ағымына байланысты қауіпсінген Альянс Банк акционерлік
қоғамының басшылығы тәуекел деңгейі жоғары халықаралық және аймақаралық
ұйымдармен операциялар аясын кеңейте түсті.
Альянс Банк жеке тұтынушылық несие беру үлгісін халықаралық
стандарттарға сәйкестендіру, сондай-ақ Банк тарапындағы тәуекелдердің
айқындығын арттыру мақсатында 2007 жылдың 1 қарашасынан бастап жаңадан
берілетін жеке тұтынушылық несиелер бойынша тәуекелдерді сақтандыруды алып
тастады. Оған дейін Банктің барлық жеке тұтынушылық несиелері Банктің
стратегиялық әріптесі болып табылатын Альянс Полис Сақтандыру Қоры АҚ
сақтандыру компаниясында міндетті сақтандырудан өтетін.
Банк осындай шешім қабылдағанға дейін қалыптастырылған жеке
тұтынушылық несиелер қоржынына қарыз сомасының 7%-ы мөлшеріндегі бірыңғай
сақтандыру тарифі қолданылатын.
Осылай, Банктің таза маржалық пайызының көрсеткіші 2007 жылғы 1
қазанындағы жағдаймен шамамен 9,1%, ал таза табысы 2007 жылдың тоғыз айында
30 млрд. теңгені құрады. Бұл жағдай Банктің шетелден қарыз алуды азайтып,
бизнес көлемін қарқынды үдете түсуге мүмкіндік береді. Бұған қоса, Банк
бизнесінің басты бағытының жоғарғы табыстылығы тәуекелдерді жабу үшін
қосымша провизиялар (қорлар) қалыптастыруға мүмкіндік береді. Ал бұл жалпы
алғанда әлемдік тәжірибеге сай келеді.
Банктің негізгі акционері - 2008 жылдың 1 сәуірдегі жағдай бойынша
Банктің дауысқа салынатын акцияларының 72,04%-ын иелік ететін Сеймар
Альянс Қаржылық Корпорациясы АҚ (SAFC).
Сеймар Альянс Қаржылық Корпорация АҚ қатысушылар құрамы. 1-кесте
Акционер Үлесі
Орталық бағалы қағаздар депозитарийі АҚ 23,93 %
Сейсембаев Марғұлан Қалиұлы 25,36 %
Ғалин Асқар Ғалиұлы 25,35 %
Сейсембаев Ерлан Қалиұлы 25,36 %
1-кестенің мәліметіне көз сала отырып, Сеймар Альянс Қаржылық
Корпорация Акционерлік Қоғамына қатысушы акционерлердің үлесі бір-бірімен
бара бар екендігін байқауға болады.
2008 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша Альянс Банкі АҚ орналастырылған
акциялары жалпы санының бес және одан астам пайызын ұстаушылары мыналар
болып табылды.
Альянс Банкі АҚ акциялардың жалпы санының бес және одан астам
пайызын ұстаушылары
2-кесте
Атауы, орналасқан жері Акциялар Дауысқа Орналастырылған
саны, данасалынатын акциялардың
акциялардың үлесі, %
үлесі, %
Сеймар Альянс Қаржылық 6 943 524 72,04 69,2
Корпорациясы АҚ
Бағалы қағаздар орталық 1 996 208 20,71 19,8
депозитарийі АҚ
Демек, Альянс Банкі АҚ орналастырылған акциялары жалпы санының басым
бөлігі - Сеймар Альянс Қаржылық Корпорациясы АҚ-ның үлесінде. Альянс
Банктің филиалдық желісі ауқымды. Оның қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының 47 қаласы мен 18 елді мекенінде 25 филиалы мен 216
бөлімшесі бар. Банктің клиенттік базасы 2 миллионнан асады.
Альянс Банк АҚ тәжірибесіндегі несиелік тәуекел – белгілі бір жағдай
туғанда банк шығынына төнетін қауіптің түрі. Ол – өндірушінің не банктің
қызметімен байланысты болып табылады. Тәуекелге барған жағдайда көптеген
күтпеген нәтижелерге қол жеткізуіміз де ғажап емес.
1-сурет Банктегі активтердің құрылымы
Ұсынылған суреттегі ақпарат арқылы аталған банк активтерінің басым
бөлігі клиенттердің займдары 70,8 пайыздай болып табылады деп пайымдадық.
Ал қалғандары инвестициялық бағалы қағаздар- 1.0 пайыздай, сауда бағалы
қағаздары - 1.1 пайыз, негізгі құралдармен материалдық емес активтер – 2,6
пайыз, басқа активтер – 7,2 пайыз, банктер мен басқа да қаржылық
ұйымдардағы ақшалар мен депозиттер – 17,3 пайызды құрайды.
2.2 Альянс Банк АҚ-ғы несиелік тәуекелді басқаруды талдау және
бағалау
Нарықтық коньюктураның күрделілігіне қарамастан, Альянс Банк АҚ-ның
кредиттік рыногындағы белсенділігі өсе түсті. Несиелендіру жұмыстары жаңа
клиенттер тартуға және бұрыннан несие алып жүрген кәсіпорындармен
ынтымақтастықты жалғастыруға, экономиканың реальды секторын қайта
қарастыруға бағытталған.
Альянс Банк акционерлік қоғамындағы тәуекелдерді басқару бойынша
қызмет – банкті басқарудың кешенді жүйесінің маңызды құрамдас бөлігінің
бірі. Тәуекелдерді басқару процесі шешімдерді қабылдау жөніндегі
өкілеттіліктер мен жауапкершіліктерді бөлудің қатаң жүйесі негізінде
әзірленген. Бұл бөлімшелердің көпдеңгейлі және нақты келісімін жүзеге
асырудан тәуелсіз тәуекелдердің туындауын талдауды, ақша қаражаты
қозғалысын бақылауды және белгіленген лимиттерді сақтауды қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңда Альянс Банк АҚ жеке тұлғаларға несие беру
бағдарламасы, ЕБРР торабы және пластикалық карточкалар бойынша кредиттеуді
іске асырады.
Сұранысқа сәйкес жеке тұлғаларға несие беру келесі бағдарламалар
бойынша жүзеге асырылады:
- автомобиль сатып алуға;
- тұтыну мақсаттарына;
- кәсіпорынға кепілдік етуге;
- жылдам қажет болғанда,
- рентабелділік, өтімділік және қаржылық тетік (заемдық және жеке
қаражаттар қатынасы);
- Басқару аспектісі – менеджмент сапасы кәсіпорынды басқаратын
менеджерлер командасының ұйымдастыруымен, біліктілігімен және олардың
ұжымды тиімді басқаруымен айқындалады.
- Несиемен қамту сапасының аспектісі – кепілге қойылған зат пен оны өтеу
кезіндегі нақты қамту құнына қол жеткізу мүмкіндігі банк тарапынан
бақылау жүргізу арқылы анықталады.
Несиені басқару белең алған оқиғаларды қадағалау мониторингімен
қатар негативті салдарды еңсеру бойынша қажетті шараларды қабылдауды
ұйғарады.
Альянс Банктегі негізгі қызметтер:
- Кредитті құрылымдау бойынша келіссөздер жүргізу – қарызды өтеу
шарттарын өзгерту;
- Айналым капиталын үздік (нәтижелі) басқару есебінен борыш деңгейін
төмендету;
- Консультанттар тарту (техникалық, маркетингтік немесе қаржылық
мәселелер бойынша);
- Активтерді сату;
- Активтерді қаржыландыру;
- Мемлекет тарапынан қолдау табу мүмкіндіктеріне қарай кеңестер;
- Қосымша қамтуға ие болу.
Несиелік тәуекелді басқарудың негізгі әдісіне провизияларды
қалыптастыруды да жатқызуға болады.
Провизия – активтердің қайтарылмауынан болған шығындарды жабуға немесе
олардың бағасын түсіруге қажетті құралдар сомасы.
Арнайы провизиялар – сыныптамалық активтердің нақтылығы бойынша
шығындарды жабуға арналған провизиялар.
Несиелік тәуекелді басқару – бұл процесс әрі күрделі жүйе. Процесс
мақсатты рынок деп аталатын кредиттеу рыногын анықтаудан басталады. Ол
қарыз міндеттемелерін бірізді өтеу формасымен жалғасын табады. Яғни,
кредиторлар өздері ұсынған несие не займ сомасының толығымен төленуін
күтеді. Көп жағдайда, олар несие толық өтелмесе де белгілі бір мерзімде
үстемесін ала алады.
Несиелендіру – Альянс банкі бизнесінің басты өзегі. Несие операциялары
активтер мен кіріс көзі болып табылады. Осы реттегі несие портфелі банктің
қауіпсіздігі мен сенімді тірегі ретінде танылады. Несиелендіру
стандарттарын жеңілдетуден, кредит ревизиясының тиімсіздігінен,
экономиканың құлдырауынан келіп шығатын қарыз портфелінің проблемасы – бұл
шығынға батудың басты себебі. Қарыз портфелін тиімді басқару қарыз
операцияларынан пайда болатын тәуекелді минимизациялауға ықпал етеді.
Соңғы кездері пайыздық үстемелердің тұрақсыздығы Батыста жылдам өсті.
Пайыздық тәуекелдерді басқару деңгейінің негізгі әдістері 3-кестеде
ұсынылған. [8;218]
Пайыздық тәуекелдерді басқару деңгейінің негізгі әдістері
3-кесте
Төменгі пайыздық заемдық қаражаттың мерзімін ұлғайту;
деңгейлердің өсуібелгіленген пайыздық үстемелер несиесін қысқарту;
байқалады инвестициялар мерзімін қысқарту;
инвестициялар бөлшегін сату (бағалы қағаздар түрінде);
ұзақмерзімді займдар алу;
бірқатар несиелік желілерді жабу.
Пайыздық заемдық қаражат мерзімін қысқартуды бастау;
деңгейлер өседі, инвестициялар мерзімін ұзартуды бастау;
оларды максимумғабелгіленген үстемелер арқылы несие үлесін арттыруға
дейін жеткізу әзірлену;
көзделуде құнды қағаздардағы инвестициялар үлесін арттыруға
дайындалу;
белгіленген пайыздық ставкалар арқылы қарызды жылдам
өтеу мүмкіндігін қарау.
Жоғары пайыздық заемдық қаражат мерзімін қысқарту;
деңгейлердің белгіленген ставка арқылы несие үлесін ұлғайту;
азайюы байқалады инвестициялар портфелінің мөлшері мен мерзімін ұзарту;
жаңа несие желілерін ашу.
Пайыздық деңгейі заемдық қаражат мерзімін ұзартуды бастау;
минимумға дейін инвестициялар мерзімін қысқарту;
төмендетіледі төмен ставкалар арқылы несиелер көлемін ұлғайту;
құнды қағаздардағы инвестицияларды қысқарту.
Жоғарыдағы мәліметтерді сараптай отырып, мынадай қорытынды шығаруға
боалды: екі шаманың арасындағы айырмашылық қанша көп болған сайын пайыздық
тәуекел деңгейі төмендей түседі.
Альянс Банк акционерлік қоғамы - Қазақстанда халыққа қызмет
көрсететін ең үздік банк – (Best Retail Bank in Kazakhstan) әрі
корпоративтік басқару жөніндегі көшбасшы банк (Leading Bank in Corporate
Governance). Сондай-ақ ол Азиядағы 200 ірі банктердің тізіміне енді.
Үстіміздегі жылы Альянс Банк басшысы The Export-Import Bank of Korea
(Корея Республикасы) бас банк аралық экспорт-кредит келісіміне қол қойды.
Осы келісім шеңберінде Альянс Банкіне 2 жылға 20 миллион АҚШ доллары
мөлшерінде жаңартылатын кредиттік лимит ұсынылып отыр. Осы клиенттердің
кейбірінің Қазақстанға тауарларын экспорттайтын Оңтүстік Корея
компанияларымен берік іскерлік қатынастары бар.
Альянс Банкі EMC Documentum платформасында жедел-кредиттер беру
бойынша кредит алдындағы құжат айналымы жүйесін іске қосты. Жүйе EMC
Documentum платформасында кредит алды құжат айналымын автоматтандыру үшін
бірыңғай фронт-энд шешімін білдіреді.
Альянс Банкі Еуропа қайта құру және даму банкінің (ЕҚҚДБ) тиісті
арнайы бағдарламасының шеңберінде шағын және орта бизнеске несие беру
процесін дербес басқару өкілеттіктеріне ие болды. Бүгінгі күні банктің
несие портфелінде ЕҚҚДБ осы бағдарламасы бойынша несиелер көлемі $27 млн.
құрап отыр. Қазіргі уақытта Альянс банк АҚ-ы ауыл шаруашылық өндірісі
саласындағы субъектілерді, сондай-ақ жекелеген аймақтарда шағын бизнес
субъектілерін қаржыландыруға кірісті.
Операциялық тәуекелдерді басқару жүйесі операциялық тәукелдерді
ұйымдастыруға бейімділігінің шынайы бағасын алуға, операциялық қызметтегі
әлсіз жерлерді анықтау үшін нақты бөлімшелерде бизнес-процесстерге талдау
жүргізуге, сондай-ақ тиімділігін арттырып, тар жерлерді жою үшін бизнесті
қайта инжинирингтеуді қоса алғанда ең маңызды тәуекелдерді азайту шараларын
әзірлеуге көмектеседі.
Тәуекелді басқару жүйесі кез келген күрделі операциялар кезінде
тәуекелді бақылау мақсатындағы бөлімдерге өзара әрекеттесу аясында немесе
ұйымдастырылған бөлімдер деңгейіндегі стратегиялық басқару дәрежесін жүзеге
асыратын нақты іс-шаралар арқылы іске асырылады.
Тәуекелді минимизациялауға бағытталған банк қызметіндегі тәуекелді
басқарудың келесі тәсілдерін қарастыралық. Оған қатыстылар:
1. Банк қызметі, оның клиенттері, контрагенттері, делдалдары және
бәсекелестері туралы мәліметтердің статистикалық және
динамикалық нақтылыққа ие сараптаманың болжау тәсілінің
көмегімен мүмкін болатын жоғалтуларды алдын ала бақылау.
2. Тәуекел деңгейінің көбеюі кезіндегі пайыздық ставка динамикасы
артады немесе керісінше шектеулі айналым құралдары арқылы
төменгі үстемелер құралдары бойынша ставкалар; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz