Қырғыз- қазақ тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдер
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім
2.1. Қырғыз.қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдердің семантикасы
А). Алғыс.тілек мәніндегі соматикалық фразеологизмдер
Б). Мөлшер ұғымына, уақыт өлшеміне байланысты соматикалық фразеологизмдер
В). Қырғыз.қазақ тіліндегі адамның түр.келбетін білдіретін соматикалық фразеологизмдер
Г). Қырғызқазақ тіліндегі адамның мінезқұлқына байланысты соматикалық фразеологизмдер
Д). Қырғызқазақ тіліндегі адамның психикалық күйіне байланысты соматикалық фразеологизмдер
2.2. Қырғыз.қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдердің тематикасы
А) Қырғыз.қазақ тіліндегі бас.көз дене мүшелеріне топтастырылған соматикалық фразеологизмдер
Ә).Қырғыз.қазақ тіліндегі ауыз қуысы дене мүшелеріне топтастырылған соматикалық фразеологизмдер
Б).Қырғыз.қазақ тіліндегі бет.әлпет дене мүшелеріне байланысты соматикалық фразеологизмдер
В).Қырғыз.қазақ тіліндегі іш.құрылыс дене мүшелеріне байланысты соматикалық фразеологизмдер
Г). Қырғыз.қазақ тіліндегі аяқ.қол дене мүшелеріне байланысты соматикалық фразеологизмдер
3. Қорытынды
2.Негізгі бөлім
2.1. Қырғыз.қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдердің семантикасы
А). Алғыс.тілек мәніндегі соматикалық фразеологизмдер
Б). Мөлшер ұғымына, уақыт өлшеміне байланысты соматикалық фразеологизмдер
В). Қырғыз.қазақ тіліндегі адамның түр.келбетін білдіретін соматикалық фразеологизмдер
Г). Қырғызқазақ тіліндегі адамның мінезқұлқына байланысты соматикалық фразеологизмдер
Д). Қырғызқазақ тіліндегі адамның психикалық күйіне байланысты соматикалық фразеологизмдер
2.2. Қырғыз.қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдердің тематикасы
А) Қырғыз.қазақ тіліндегі бас.көз дене мүшелеріне топтастырылған соматикалық фразеологизмдер
Ә).Қырғыз.қазақ тіліндегі ауыз қуысы дене мүшелеріне топтастырылған соматикалық фразеологизмдер
Б).Қырғыз.қазақ тіліндегі бет.әлпет дене мүшелеріне байланысты соматикалық фразеологизмдер
В).Қырғыз.қазақ тіліндегі іш.құрылыс дене мүшелеріне байланысты соматикалық фразеологизмдер
Г). Қырғыз.қазақ тіліндегі аяқ.қол дене мүшелеріне байланысты соматикалық фразеологизмдер
3. Қорытынды
Қазақ тілі сөз байлығының құнарлы да, қуатты саласына фразеологизмдер жатады. Фразеологизмдер немесе фразеологиялық тіркестер дегеніміз не? Фразеологизмдерді өзімізше түсіндірсек, ол- тілдің сөз қазынасына ұйытқы болып, жазу, сөйлеу тілінің ажарын кіргізіп, құдіретін арттыра түсетін, көңілдегі көрікті ойды образдар арқылы бейнелеп, мәнерлеп, өзіндік нақыш бояуымен жеткізетін көркем сөз қазынасындағы тұрақты сөз тіркестері.
Фразеологиялық тіркестердің, мақал-мәтелдермен, теңеу-салыстырулармен бір қатарда көркем сөз қорынан ерекше орын алатындығы болса, екіншіден, қолданыс аясынан кеңдігі, үшіншіден, мазмұн-тақырып жағынан ауқымдылығы болып саналады.
Ал түркі тілінде ғасырлар бойы қалыптасып, көркем сөз қазынасының құнарлы, мәйекті қорына айналған, әрі бай, әрі сан алуан тұрақты сөз тіркестерінің ішінде соматикалық фразеологизмдер ерекше орын алады. Ең алдымен соматизм дегеніміз не? Соматизм грек тілінен аударғанда «дене» дегенді білдіреді. Ең алдымен ғылымға «соматикалық» деген терминді эстон ғалымы Ф. Вакк енгізген. Соматикалық фразеологизм, яғни дене атауларына арналған фразеологизмдер бір-біріне тәуелсіз әр ғасырда, әр тілде, адам баласының табиғатты, қоршаған ортаны, мінез-құлықты, өмірде болатын әр түрлі жағдайларды және адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасын өздері арқылы, өздерінің дене мүшелері арқылы тудырған.
Міне осы тұрғыдан, осыған байланысты қырғыз-қазақ тілінің фразеологиялық байлығын ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеу қазақ туркологтарының аса жауапты да кәсіби міндеттерінің бірі болып саналады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Түркі фразеологиясының негізгі проблемаларының бірі-салалық фразеологизмдер болса, оның үлкен бір тармағы-соматикалық фразеологизмдер. Соматикалық фразеологизмдердің өздері де жан-жақты зертеуді талап ететін қыр-сыры мол күрделі құбылыс. Жұмыстың тақырыбы- сол түркі фразеологиясының үлкен бір тармағы «қырғыз- қазақ тіліндегі дене атауларына байланысты фразеологизмдер». Қырғыз тілімен қазақ тіліндегі ерекшеліктерді дене атауларына байланысты фразеологиялық тұрғыдын қарау. Қырғыз- қазақ соматикалық тіркестеріне қатысты бай тіл фактілерін жан-жақты талдау, олардың жасалу заңдылығы мен фразеология жүйесіндегі орнын айқындау, теориялық маңызы мен тіл практикасындағы мәнін анықтау. Осы мақсаттарға байланысты жұмыс алдына мынадай нақтылы міндеттер қояды:
Соматикалық фразеологизмдердің қырғыз тілі мен қазақ тілінде салыстыра отырып, жалпы салалық фразеологияның ең күрделі, фактіге бай, көптеген өзіндік қасиеттерімен ерекшеленетін тармағы екенін айқындау;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің дене мүше-ағзаларының атқаратын қызметіне қарай, тақырыптық, яғни семантикалық топтарын анықтау;
Фразеологиялық тіркестердің, мақал-мәтелдермен, теңеу-салыстырулармен бір қатарда көркем сөз қорынан ерекше орын алатындығы болса, екіншіден, қолданыс аясынан кеңдігі, үшіншіден, мазмұн-тақырып жағынан ауқымдылығы болып саналады.
Ал түркі тілінде ғасырлар бойы қалыптасып, көркем сөз қазынасының құнарлы, мәйекті қорына айналған, әрі бай, әрі сан алуан тұрақты сөз тіркестерінің ішінде соматикалық фразеологизмдер ерекше орын алады. Ең алдымен соматизм дегеніміз не? Соматизм грек тілінен аударғанда «дене» дегенді білдіреді. Ең алдымен ғылымға «соматикалық» деген терминді эстон ғалымы Ф. Вакк енгізген. Соматикалық фразеологизм, яғни дене атауларына арналған фразеологизмдер бір-біріне тәуелсіз әр ғасырда, әр тілде, адам баласының табиғатты, қоршаған ортаны, мінез-құлықты, өмірде болатын әр түрлі жағдайларды және адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасын өздері арқылы, өздерінің дене мүшелері арқылы тудырған.
Міне осы тұрғыдан, осыған байланысты қырғыз-қазақ тілінің фразеологиялық байлығын ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеу қазақ туркологтарының аса жауапты да кәсіби міндеттерінің бірі болып саналады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Түркі фразеологиясының негізгі проблемаларының бірі-салалық фразеологизмдер болса, оның үлкен бір тармағы-соматикалық фразеологизмдер. Соматикалық фразеологизмдердің өздері де жан-жақты зертеуді талап ететін қыр-сыры мол күрделі құбылыс. Жұмыстың тақырыбы- сол түркі фразеологиясының үлкен бір тармағы «қырғыз- қазақ тіліндегі дене атауларына байланысты фразеологизмдер». Қырғыз тілімен қазақ тіліндегі ерекшеліктерді дене атауларына байланысты фразеологиялық тұрғыдын қарау. Қырғыз- қазақ соматикалық тіркестеріне қатысты бай тіл фактілерін жан-жақты талдау, олардың жасалу заңдылығы мен фразеология жүйесіндегі орнын айқындау, теориялық маңызы мен тіл практикасындағы мәнін анықтау. Осы мақсаттарға байланысты жұмыс алдына мынадай нақтылы міндеттер қояды:
Соматикалық фразеологизмдердің қырғыз тілі мен қазақ тілінде салыстыра отырып, жалпы салалық фразеологияның ең күрделі, фактіге бай, көптеген өзіндік қасиеттерімен ерекшеленетін тармағы екенін айқындау;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің дене мүше-ағзаларының атқаратын қызметіне қарай, тақырыптық, яғни семантикалық топтарын анықтау;
1. Қырғыз тілінің фразеологиялық сөздүгү. Фрунзе 1980ж
2. І. Кеңесбаев. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» Алматы, «Ғылым» 1977ж, 720б7
3. З. Уызбаева «Қазақ тіліндегі семантикалық етістікті фразеологизмдердің этно-лингвистикалық сипаты». (Дес.) Алматы 1994ж.
4. Р. Х. Аннаева. «Грамматическая структура и семантика устойчевых словосочетаний на базе названий частей тела». (Автореферат) Москва 1981ж.
5. Д.Х Базарова. «Семантика найменаваний частей тела и производы от них тюркского языка». (Автореферат) Ташкент 1967ж.
6. А. О. Кармышаков. Соматические фразеологизмы русском и кыргызским языках (Афтореферат) Бишкек 1992ж.
7. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері». (Жинақ) Алматы 1989ж.
8. Ғ. Смағұлова. «Мағыналас фразеологизмдер сөздігі». Алмты 2001ж.
9. М. А. Тұрсынова. «Қазақ, қырғыз, өзбек әдеби тілдерінің дыбыс жүйесіндегі ерекшеліктер». (Автореферат) Қарағанды 2002ж.
10. Чой Юн Хи. «Внутренная форма срматических фразеологических единиц русского языка». (Дисертация) Москва 2001г.
11. Г. А. Ахметжанова. «Соматическая фразеологизмы как отражение национально-культурной сфецифический языкогого сознание». (Дисертация) Алматы 2007ж.
12. С. Исаев. « Қазақ тілінің тұрақты тіркестерінің бір типі жөнінде» (Қазақстан мектебі, 1965ж, 9- саны.
13. Ғ. Нұрғазиева «Етістікті фразеологизмдердің қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде берілуі ». «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері» Алматы,» Ғылым 1989 ж. 96-104 бет.
14. К. Жидебаев. « Аноматические названий в казахском языке» (Автореферат) Алматы 1977ж.
15. А. Рақышева «Анатомия терминдерінің сөздігі» Алматы «Рауан» 1992 ж.
16. Х. Досмұхамбетов « Қазақ-қырғыз тіліндегі сингарманизм заңы» Алматы «Ташкент» 1992ж.
17. Қайдаров, Оразов туркологияға кіріспе
2. І. Кеңесбаев. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» Алматы, «Ғылым» 1977ж, 720б7
3. З. Уызбаева «Қазақ тіліндегі семантикалық етістікті фразеологизмдердің этно-лингвистикалық сипаты». (Дес.) Алматы 1994ж.
4. Р. Х. Аннаева. «Грамматическая структура и семантика устойчевых словосочетаний на базе названий частей тела». (Автореферат) Москва 1981ж.
5. Д.Х Базарова. «Семантика найменаваний частей тела и производы от них тюркского языка». (Автореферат) Ташкент 1967ж.
6. А. О. Кармышаков. Соматические фразеологизмы русском и кыргызским языках (Афтореферат) Бишкек 1992ж.
7. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері». (Жинақ) Алматы 1989ж.
8. Ғ. Смағұлова. «Мағыналас фразеологизмдер сөздігі». Алмты 2001ж.
9. М. А. Тұрсынова. «Қазақ, қырғыз, өзбек әдеби тілдерінің дыбыс жүйесіндегі ерекшеліктер». (Автореферат) Қарағанды 2002ж.
10. Чой Юн Хи. «Внутренная форма срматических фразеологических единиц русского языка». (Дисертация) Москва 2001г.
11. Г. А. Ахметжанова. «Соматическая фразеологизмы как отражение национально-культурной сфецифический языкогого сознание». (Дисертация) Алматы 2007ж.
12. С. Исаев. « Қазақ тілінің тұрақты тіркестерінің бір типі жөнінде» (Қазақстан мектебі, 1965ж, 9- саны.
13. Ғ. Нұрғазиева «Етістікті фразеологизмдердің қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде берілуі ». «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері» Алматы,» Ғылым 1989 ж. 96-104 бет.
14. К. Жидебаев. « Аноматические названий в казахском языке» (Автореферат) Алматы 1977ж.
15. А. Рақышева «Анатомия терминдерінің сөздігі» Алматы «Рауан» 1992 ж.
16. Х. Досмұхамбетов « Қазақ-қырғыз тіліндегі сингарманизм заңы» Алматы «Ташкент» 1992ж.
17. Қайдаров, Оразов туркологияға кіріспе
Қырғыз- қазақ тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдер
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім
2.1. Қырғыз-қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдердің
семантикасы
А). Алғыс-тілек мәніндегі соматикалық фразеологизмдер
Б). Мөлшер ұғымына, уақыт өлшеміне байланысты
соматикалық фразеологизмдер
В). Қырғыз-қазақ тіліндегі адамның түр-келбетін
білдіретін соматикалық фразеологизмдер
Г). Қырғызқазақ тіліндегі адамның мінезқұлқына
байланысты соматикалық фразеологизмдер
Д). Қырғызқазақ тіліндегі адамның психикалық күйіне
байланысты соматикалық фразеологизмдер
2.2. Қырғыз-қазақ тіліндегі соматикалық
фразеологизмдердің тематикасы
А) Қырғыз-қазақ тіліндегі бас-көз дене мүшелеріне
топтастырылған соматикалық фразеологизмдер
Ә).Қырғыз-қазақ тіліндегі ауыз қуысы дене мүшелеріне
топтастырылған соматикалық фразеологизмдер
Б).Қырғыз-қазақ тіліндегі бет-әлпет дене мүшелеріне
байланысты соматикалық фразеологизмдер
В).Қырғыз-қазақ тіліндегі іш-құрылыс дене мүшелеріне
байланысты соматикалық фразеологизмдер
Г). Қырғыз-қазақ тіліндегі аяқ-қол дене мүшелеріне
байланысты соматикалық фразеологизмдер
3. Қорытынды
Кіріспе
Қазақ тілі сөз байлығының құнарлы да, қуатты саласына
фразеологизмдер жатады. Фразеологизмдер немесе фразеологиялық
тіркестер дегеніміз не? Фразеологизмдерді өзімізше түсіндірсек,
ол- тілдің сөз қазынасына ұйытқы болып, жазу, сөйлеу
тілінің ажарын кіргізіп, құдіретін арттыра түсетін, көңілдегі
көрікті ойды образдар арқылы бейнелеп, мәнерлеп, өзіндік
нақыш бояуымен жеткізетін көркем сөз қазынасындағы тұрақты
сөз тіркестері.
Фразеологиялық тіркестердің, мақал-мәтелдермен, теңеу-
салыстырулармен бір қатарда көркем сөз қорынан ерекше орын
алатындығы болса, екіншіден, қолданыс аясынан кеңдігі,
үшіншіден, мазмұн-тақырып жағынан ауқымдылығы болып саналады.
Ал түркі тілінде ғасырлар бойы қалыптасып, көркем сөз
қазынасының құнарлы, мәйекті қорына айналған, әрі бай, әрі
сан алуан тұрақты сөз тіркестерінің ішінде соматикалық
фразеологизмдер ерекше орын алады. Ең алдымен соматизм
дегеніміз не? Соматизм грек тілінен аударғанда дене дегенді
білдіреді. Ең алдымен ғылымға соматикалық деген терминді
эстон ғалымы Ф. Вакк енгізген. Соматикалық
фразеологизм, яғни дене атауларына арналған фразеологизмдер
бір-біріне тәуелсіз әр ғасырда, әр тілде, адам баласының
табиғатты, қоршаған ортаны, мінез-құлықты, өмірде болатын әр
түрлі жағдайларды және адамдардың бір-біріне деген қарым-
қатынасын өздері арқылы, өздерінің дене мүшелері арқылы
тудырған.
Міне осы тұрғыдан, осыған байланысты қырғыз-қазақ
тілінің фразеологиялық байлығын ғылыми тұрғыдан жан-жақты
зерттеу қазақ туркологтарының аса жауапты да кәсіби
міндеттерінің бірі болып саналады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Түркі фразеологиясының
негізгі проблемаларының бірі-салалық фразеологизмдер болса,
оның үлкен бір тармағы-соматикалық фразеологизмдер. Соматикалық
фразеологизмдердің өздері де жан-жақты зертеуді талап ететін
қыр-сыры мол күрделі құбылыс. Жұмыстың тақырыбы- сол түркі
фразеологиясының үлкен бір тармағы қырғыз- қазақ тіліндегі
дене атауларына байланысты фразеологизмдер. Қырғыз тілімен
қазақ тіліндегі ерекшеліктерді дене атауларына байланысты
фразеологиялық тұрғыдын қарау. Қырғыз- қазақ соматикалық
тіркестеріне қатысты бай тіл фактілерін жан-жақты талдау,
олардың жасалу заңдылығы мен фразеология жүйесіндегі орнын
айқындау, теориялық маңызы мен тіл практикасындағы мәнін
анықтау. Осы мақсаттарға байланысты жұмыс алдына мынадай
нақтылы міндеттер қояды:
Соматикалық фразеологизмдердің қырғыз тілі мен қазақ
тілінде салыстыра отырып, жалпы салалық фразеологияның ең
күрделі, фактіге бай, көптеген өзіндік қасиеттерімен
ерекшеленетін тармағы екенін айқындау;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің дене мүше-
ағзаларының атқаратын қызметіне қарай, тақырыптық, яғни
семантикалық топтарын анықтау;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің жалпы
фразеологиялық мәніне және құрамындағы ұйытқы соматизмдер
мағынасына қарай жіктелуін көрсету; Дене атауларына байланысты
фразеологизмдерінің жасалу модельдерін және байланыс
тәсілдерін саралау.
Қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдерді
салыстыру; қазақ этникалық қауымдастығының тілінде
фразеологиялық қоры арқылы берілген тілдік сананыңұлттық
ерекшелігі, яғни қырғыз - қазақ тілдерінің ұқсастығы мен
айырмашылығын соматикалық фразеологиялық бірлестік арқылы
көрсету.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Түркі фразеологиясының
негізгі проблемаларының бірі- салалық салалық фразеологизмдер
болса оның үлкен бір тармағы-соматикалы фразеологизмдер.
Соматикалық фразеологизмдердің өздері де жан-жақты зерттеуді талап
ететін қыр-сыры мол күрделі құбылыс. Жұмыстың тақырыбы-сол түркі
фразеологиясының үлкен тармағы қырғыз-қазақ сөздігіндегі дене
атауларына байланысты фразеологиздер. Қырғыз тілі мен қазақ
тіліндегі ұқсастықтармен ерекшеліктерді дене атауларына байланысты
фразеологиялық тұрғыдан қарау. Қазақ-қырғыз соматикалық тіркестеріне
қатысты бай тіл фактілерін жан-жақты талдау, олардың тілдік,
этнолингвистикалық табиғатын айқындай түсу, олардың жасалу заңдылығы
мен фразеология жүйесіндегі орнын айқындау, теориялық маңызы мен тіл
практикасындағы мәнін анықтау. Осы мақсаттарға байланысты жұмыс
алдына мынадай нақтылы міндеттер қояды:
Соматикалық фразеологизмдердің қазақ тілімен қырғыз тілінде
салыстыра отырып, жалпы салалық фразеологияның ең күрделі, фактіге
бай, көптеген өзіндік қасиеттерімен ерекшекленетін тармағы екенін
айқындау;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің дене мүше-
ағзаларының атқаратын қызметіне қарай, тақырыптық яғни, семантикалық
топтарын анықтау;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің жалпы
фразеологиялық мәніне және құрамындағы ұйытқы соматизмдер мағынасына
қарай жіктелуін көрсету;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің жасалу
модельдерін және олардың компоненттерінің сапасына, санына және
байланыс тәсілдерін саралау;
Зерттеудің объектісі: Зерттеу объектісі-түркі тілдес,
туыстас тіл қырғыз тілі мен қазақ тілдер нақтылы тіл тұрғысынан
айқындалады. Себебі, дене атауларына байланысты фразеологизмдер,
тұрақты сөз тіркестерінің басқа категориялары сияқты, әрбір тілдің
өзіндік ішкі заңына сәйкес жасалып, дамып, өзгеріп отыратын
құбылыс. Жалпы тұрақты сөз тіркестеріне тән қасиеттердің бәрін бір
соматикалық фразаеологизмдерді қырғыз тілімен салыстырудан да
көреміз. Қырғыз-қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдерді
зерттеудің қажеттігі зор. Олай дейтін себебіміз соматикалық
процестердің сырын ашып, оның сан алуан түрін, тілдегі өнер-
өрнектерін, өте бай мағына–мазмұнын айқындаудың қажеттігін біз ең
алдымен күнделікті тіл практикасынан тілді оқыту, үйрету, терең
білуден байқасақ, одан кейін әр түрлі сөздіктер, анықтамалар,
оқулықтар жасаудан көреміз.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері: Салалық фразеологимдерді
зерттеудің қалыптасқан тәсілдерінің ішіндегі нақтылыққа, жүйелікке
және тіл фактілерінің молдығына көбірек сүйенетін сипаттама тәсіліне
көбірек көңіл бөлінді. Салалық фразеологизмдердің мағынасын, мәнін,
қызметін, тақырыптық топтарымен мотивациялық принциптерін, сондай-ақ
грамматикалық жасалу модельдерін бір жағынан талдап таратып, екінші
жағынан өзара жинақтап, жүйелі түрде зерттеуге байланысты
тематикалық, семантикалық тәсілдерге, салыстырма статистикалық
тәсілдерге жүгіндік. Тақырыптың жалпы мақсат-міндеттеріне байланысты
дене атауларына байланысты фразеологизмдердің тілдік мәнін таза
халықтық ұғым түсініктерге сүйене отырып сипаттау қажеттігі кейінгі
уақыттарда кеңінен қолданып келе жатқан салыстырма-статистикалық
тәсілдерді кеңінен пайдалануға бізге де жол ашады.
Қысқасы, бұл зерттеуде көптеген әдіс-тәсілдердің басын
қосып,алдымызға қойған мақсаттың қайткен күнде орындалуы үшін
комплексті зерттеу жүргіздік деп есептейміз.
Тақырыптың зерттелуі: Қазақ тілі фразеологиясы 40-жылдардың
екінші жартысынан бастап, яғни орыс тіл білімінде В.В.Виногр
тілдерінде де қолданыс тапқаныннан кейінгі бір дәуірде зерттеле
бастады. Сол уақыттан бері совет тіл білімі мен туркі тілдеріндегі
жалпы үрдіске байланысты қазақ тілінде де бұл салада біршама
зерттеулер дүниеге келді.
Бүгінде барлық тілдер үшін жақсы дәстүрге айналған салалық
фразеология проблемалары өзінің ғылыми-теориялық мәнімен де,
практикалық қажеттілігінде арнайы зерттеулерді күтіп тұрғандай.
Кейбір туыстас түркі тілдерінде ғалымдардың бұл салада біршама
табыстарға қолы жеткендігін білеміз.
Айта кету керек, ұшан-теңіз фразеологиялык байлыгымыздың
белгілі бір саласын бөліп алып зерттейтін салалық фразеологизмдердің
дәстүрге айналған өзіндік проблемалары да аз емес. Мәселен
фразеологизмдерді лексика-семантикалық зерттеу саласында оларды зат
есімді фразеологизмдер, үстеу мағыналы фразеологизмдер, етістік
фразеологизмдер т.б. деп іштей топтастырса, мағыналық
ерекшеліктеріне қарап, тағы жіктей түсуге болады.
Салалық фразеологизмдердің үлкен бір тармағы соматикалық
фразеологиздер, яғни адамның өзі мен оның ағза-мүшелеріне қатысты
пайда болған неше алуан тұрақты сөз тіркестері мен сөз оралымдары.
Қырғыз-қазақ тіліндегі дене атауларына байланысты
фразеологизмдерді мағынасына қарай топтастырып көрейік.
Алғыс-тілек және қарғыс мәнінде жұмсалатын
соматикалық фразеологизмдер
Қарғыс мәнді фразеологизмдер алғашқыда керемет
күштерге сенуден, адамдардың бір-біріне деген жағымсыз
әрекетіне байланысты көзқарастан пайда болған. Ал қазіргі
дәуәрде адамдардың сана сезімінің, ой-өрісінің дамуы мен
халықтардың ынтымақ бірлігіне байланысты олар тілде көп
қолданылмайтын фразеологизмдерге айналған. Бұлар айтылған
күнде де, әзіл, келеке, қалжың ретінде көркем әдебиетте
кейіпкер тілінде ғана келеді. Жер бетінде әділетсіздік
жойылып, комунизм орнауымен байланысты бұлардың бір қатары
көнеріп, тілден бірте-бірте шығып қалуы ықтимал.
Пайда болу негізі қарғыс мәнді фразеологизмдермен
бір болғанмен, алғыс мәнді фразеологизмдердің олардан
өрісі әлдеқайда ілгері жатыр. Бұлардың семантикасының өзі
адам баласының жолдастық, достық, туыстық, ынтымақтық
тәрізді жақсылық тілектерден келіп шыққан, сондықтан қазақ
тілінің негізі сөздік қорында толығымен сақталып қалады,
өйткені алғыс мәнді фразеологизмдер қазіргі санаға
тадамгершілік кодексіне сай келеді.
Сөз магиясына сенудің бір көрінісі - алғыс пен
қарғысқа өте көп мән берілгендігінен көрінеді. Яғни
кісінің аузынан шыққан алғыс немесе қарғыс сөзі арқылы
өмір, тіршілікті оңайлатуға, не ұзартуға болмаса
қиындатуға немесе қысқартуға болады деген ұғымдардан
байқалады.
Бұл алғыс-қарғыс тобына жататын соматикалық
фразеологизмдерде негізінде ұлттық дәстүрге тән, ғасырлар
бойы қалыптасқан қолданыстар жатады. Бұл топқа көбіне бұйрық
рай формаларында -қыр, -ғыр, -кір, -гір, -па, -пе, -ма,
-ме, -сын, -сін\ т.б. қолданылады.
Алғыс пен қарғыс мәнді сөз тіркестері адамның көңіл-
күйін, көз қарасын білдіреді. Алғыс-жағымды көз қарас, қарғыс-
жағымсыз көз қарастан туған. Өйткені бұл адам баласының
қоғамдағы немесе үй ішіндегі бір-біріне жасаған достық немесе
дұшпандық, жақсылық немесе жамандық қарым- қатынас әректінен
шығады. Ертедегі адамдардың ойынша, адамның тілінде (сөзінде)
орасан, зор күш бар деп түсінген. Баласы өлу, жақсы құсы,
жақсы аты немесе ауыр жағдайға тап болса, жұмысы алдыға
баспаса тіл, көз тиюден көрген. Сонымен адамның көзін киелі
деп ұққан. Тіл көз тимесін деп дұға оқып, бойтұмар жасайды.
Қырғыз тіліндегі тил-көзүн ташка,қазақ тіліндегі тіл-көзің
тасқа деген тұрақты тіркес осыған байланысты айтылады.
Жалпы тіл мен көзге байланысты қалыптасқан тіркесінің
бәрі де осы әдет-ғұрыпқа байланысты: қырғыз тіліндегі: тилине
тибиртке чыккыр! Какылдап кечке сүйлөйсүн тилине тибиртке
чыккыр (Ала-Тоо).
Қазақ тілінде осы мағыналас тұрақты тіркес тіліңе
күйдіргі шыққыр, тіліңе шоқ түскір, тілің кесілгір деп
айтылса, көзге байланысты: көзің аққыр, көзіңе ақ түскір,
көзің ойылғыр, көзіңе құм құйылғыр, көзін ашпағыр т.б.
фразеологиялық тіркестер бар. Ал осы тұрақты тіркестердің
мағынасына қарай ажыратып, ашып көрейік:
Тіліңе күйдіргі шыққыр. Тілі ащы кісіге қарата
айтылады. Тфәй-тфәй, тіліңе теріскен шықсын сенің! Не деп
отырсың (Ә. Әл).
Тілің кесілсін! Бұл көбінесе бет-жүзге қарамай турасын
өткір тілмен айтып салатын кісіге айтылады. Ағай артық-кем
тілге келе алмады. Қап- қара боп түтігіп, ызыға булығып, ой
тілің кесілсін, тілің кесілгір,- деп кете барды (ЛЖ.).
Көзің аққыр. Көзің ағып түсіп, көрмей қалғыр, көзің
теріс бітсін деген мағынада айтылады. Ат қоса Ерейменге
барғанымда, Бір сыншы көзі аққыр көріп еді (А.Қор.).
Көзің ойылғыр. Көз жасың тиылмай, көзің көр болсын!
Ырылдатпа, ырылдатпашы анау көзі ойылғыр жетімекті (М.Ә.).
Көзіңе құм құйылғыр. Өліп кет деген мағынада айтылады.
Тіріде сыйласпаған туыс, көзіңе құм құйылсын! Өлгенде жылама
(Ш.С.).
Көзін ашпағыр. Жақсылық көрмегір, ешқандай қызық
көрмегір деген мағынада жұмсалады.
Тілдің магиялық құдіретіне, күшіне сенуден пайда болған
тұрақты сөз тіркесі, мәселен, тіл-көзден сақта немесе
тіліңе шоқ түссін.
Алғыс пен қарғыс мәнді қалыптасқан сөз тіркестері
ауызекі сөйлеу тілінің фразеологиясына жатады. Жалпы халықтық
тілдің көлемі жағынан да, шығу төркіні жағынан да өте мол
тараған тілі.
Алғыс мәнді сөз тіркестері ауыз-екі сөйлеу тілінде де,
көркем әдебиет тілінде де қолданылады. Алғыстың өзі тілекке
жақын.
Мағынасы жағынан өлім, яғни қазаға, жақын адамыңның
қайтыс болуына байланысты айтылатын қарғыс мәнді
соматикалық фразеологизмдер:
Аяқтағы суға батып өлгір! Болмашыдан опат бол!
Жұлының үзілсін! Өле қал деген мағынада айтылады.
Сүйегің шықсын! Өлігің шықсын, өл деген мағынада
жұмсалады.
Шашың жайылғыр! Жақын жанашырың өліп аза тұтқыр деген
мағынада қолданылады.
Қырғыз тіліндегі қарғыс мағынасындағы соматикалық
фразеологизмдер: Оозуна жылан уялагыр! Жагымсыз, жаман сөз,
суук кабар айткан кишиге карата каргоо. Оозуңа жылан
уялагыр, сен эмне деп жатасын(Чалкан).
Жагына таш! Кимдир бирөөнүн кандайдыр бир суук
кабарга налаат айту. Ок жагына кара таш!- деп тилдеп
жиберди (Сасыкбаев).
Кара оозуна кан толгур! Жаман сөз, жағымсыз нәрсе
айтканда жұмсалатын тұрақты сөз тіркесі. Кара оозуна кан
толгур, Кайрылгысыз кун болгур (Манас).
Қазақ тілінде мағынасы алдыңғы фразеологизмдерге жақын:
Жағың
қарысқыр! Жайсыз хабар, жаман сөз айтқан кісіге айтылады.
– Жағың қарыссын, жағың қарысқыр-ау жалғыз сиырың
қатса сыныңа келерсің,- Қоңқа үйде жатып кейіді (Б.М.).
Алғыс пен қарғыс фразеологизмдер туралы айтылғандарды
жинақтай келіп мынандай қорытынды жасауға болады.
Алғыс пен қарғыс мәнді фразеологизмдер қырғыз,
қазақ тілінің лексикасынан елеулі орын алады. Бұлар
қоғамның әлеуметтік өмірімен байланысты, қоғаммен бірге
жасасып келе жатқан элементтер.
Қырғыз-қазақ тілдеріндегі мөлшер ұғымына және
уақыт өлшеміне байланысты соматикалық фразеологизмдер.
Түркі халқы революцияға дейін көшіп-қонып, көшпенділік
дәуірді ұзақ уақыт басынан өткізгені белгілі. Олар жаз
жайлауда, күз күздекте, қыс қыстауда бірден-бірге көшіп-қонып
жүргенде уақыт мерзімін, ұзындық пен көлемді, қашықтықты
қалай өлшеп білген деген сұрақ туады. Сол заманда біздің
халқымыз уақытты сағатпен, көлем мен салмақты таразымен,
ұзындық пен кеңістікті метрмен өлшеуге әлі онша
дағдыланбаған, үйренбеген кезі еді. Бәлкім ол кезде бұл
өлшемдердің көшпенділік тұрмысқа сондайлық қажеті де болмаған
шығар. Қалай дегенмен сол уақыттың тұрмыс-тіршілігіне лайық өз
өлшемдері болғандығы тілдегі сөз қорының бай материялдары
арқылы танып-білуімізге де әбден болады. Түркі тілдерінде
өлшемдік ұғымдары жайынды қыруар сөздер мен тұрақты сөз
тіркестері сақталған.
Қырғыз қазақ тіліндегі өлшемдік ұғымдарға байланысты
соматикалық фразеологизмдерді өлшем түрлеріне байланысты
талдауға, яғни алыстықты, жақындықты, тез, жылдам, баяу, ерте,
кеш деп бөліп қарастыруға болады.
Мысалы, қырғыз тіліндегі жылдамдықты білдіретін көз ачып
жумганча деген тұрақты тіркестің қазақ тіліндегі баламасы
көзді ашып жұмғанша, яғни екі тілдеде өте тез, жылдам
деген мағынаны береді.
Жылдамдықты білдіретін қырғыз тіліндегі дене атауларына
байланысты тұрақты сөз тіркестеріне біраз мысал келтіре
кетейін:
Көз ачып жумганча деген тұрақты сөз тіркесінің
бірнеше синоним тұрақты тіркестері бар, мысалы:
Ачкан көзүн жумганча. Биздин Кийигизбай эмне? Ачкан
көзүн жумганча кедей болду да калды (Сыдыкбеков).
Көз ачкыча. Көрүнүп турган Үргөнчкө Көз ачкыча барайын
(Семетей).
Көз ачымда. Алты айлык болор азапты Көз ачымда байкаган
(Манас).
Ачып көздү жумгуча. Айтып оозун жыйгыча Ачып көзүн
жумгуча (Сейтек). (1.164 бет.).
Көз ирмемге келбей. Бир заматта, өтө тез. Гүлайым
кирип келип, көз ирмемге келбей атасын, апасын мойнунан
кучактады (Абдукаримов).
Көз ирмемде. Ошентип, көз ирмемде Ажар Айнадан ажырап
калды (Жоошбаев).
Бұл тұрақты сөз тіркесіне қазақ тіліндегі мысалдар
тізбегін жинастырып көрейік.
Қас қаққанша. Лезде, тез. Қас қаққанша неше түрлі ой
басына кіріп шығып, Хамит орыстың көзіне тура қарады (С.С.).
Қас пен көздің арасында. Лезде, тез, жылдам. Оыпырмайай,
нағыз қас пен көздің арасында соқыр болып қала жаздадым
(З.Қ).
Қабақ қақпай. Лезде, әп-сәтте. Қабақ қақпай қадалып
ұмтылған Базаралы, енді тебініп кеп жирен айғырлы жылқышы
мен Әзімбайдың екі арасынан ағындап кіре берді (М.Ә.).
Қырғыз тіліндегі кол созум, кол усынум деген
тұрақты сөз тіркесі қазақ тіліндегі қол созым тұрақты
тіркесіне ұқсас, еш өзгеріссіз, екеуінде де бір мағына,
яғни жақын жер, қол ұсынса жететін жер дегенді
білдіреді.
Бұдан шығатын қорытынды өлшемдік ұғымды, уақыт
өлшемін білдіретін соматикалық фразеологизмждерді іштей
бірнеше топқа, тақырыпқа бөліп қарастыруға болады. Яғни
өлшемдік ұғымдар түркі халықтарының көшпенділік дәуірінде
туған тұрақты сөз тіркестері. Қазіргі заманда өлшемдік
ұғымдарға жататын тұрақты тіркестер бірте-бірте
қолданыстан қалып келеді, оның бір себебі заманға сай
өлшемдердің неше түрлі аспаптарының пайда болуында.
Қырғыз-қазақ тілдеріндегі адамның түр-келбетін білдіретін
соматикалық фразеологизмдер
Бұл топтағы соматикалық фразеологизмдер адамның түр
келбетін тұрақты сөз тіркестері арқылы ашып көрсетеді.
Мағынасына қарай адамның түр-келбетін білдіретін тұрақты сөз
тірестерін сұлулықты білдіретін, сүйкімділікті, реңсіздікті,
арықтықты, толықтықты білдіретін деп іштей бөлуге болады.
Cұлулықты білдіретін тұрақты тіркестер қырғыз тілінде:
Оймок ооз, бота көз. Көзү ботодой, ауызы кичинекей.
Оймак ооз, бота көз. Кыздары сулу кыргыздын (Осмонкул).
Дәл осы тіркес қазақ тіліндеде ешкандай, өзгеріссіз,
құрамыда дәл осы қалпында, тек фонетикалық ауытқулар ғана
бар, мағынасы жағынан да сұлу қызды суреттейтін тұрақты сөз
тіркесі бар.
Қазақ тіліндегі сулулықты суреттеуде қолданыналын
тұрақты сөз тірестері де аз емес. Мысалы,
Ай десе аузы, күн десе көзі бар. Аса сұлу, өте
көрікті. Мысыр шаһарының бірінде бір жігіт, Хасен деген, ай
десе аузы, күн десе көзі бар ай маңдайлы, жұлдыз көзді
қызға ғашық болған (С.К.).
Бетінен қаны тамған. Әрлі, қыпқызыл. Алмадай пісіп
тұрған бақшадағы, ашылған гүл бейнелес қыз тұлғалы. Албырап
екі беттің қаны тамып, Құйылып төңкерілген көз қарасы
(Ә.Най.).
Қолаң шаш. Қою қара шаш. Қоңыр қолаң шашты, жаудыраған
бота көзді Лида дейтін қыз жұрттың бәрінен мықты болды
(Т.А.).
Ақ тамақ. Қыздың, әдемі, сұлу тамағы. Кәмшат бөрік, ақ
тамақ, қара қасты, Сұлу қыздың көріп пе ең мұндай түрін
(Абай).
Ай қабақ, алтын кірпік. Асқан сұлу, өте көрікті. Ай
қабақ, алтын кірпік, қызыл ерін. Кел десең неге аяйын аттың
терін (Х.О.).
Ақ білек. Сұлу, перизат.
Ақша бет. Сұлу жүз, аппақ бет. Ақша бетте ал қызыл
нұр ойнап, үлбіреген қос ерін уылжи ашылып, телміре
танып тұр (Ә.Нұр.).
Тілімізде адамның жағымсыз кескін-келбетін бейнелейтін
соматикалық фразеологизмдер де жеткілікті. Мысалы: шақша
бас, дудар бас , ботқа бет, мысық мұрт, салпы ерін, теке
сақал, қушық шеке, тарбақ танау, салпаң құлақ, ши мойын,
бақа мойын, пісте мұрын, кертпеш мұрын, қоңқақ мұрын т.б.
реңсіздікті бейнелейтін соматикалық тұрақты тіркестер қазақ
тілінде көптеп кездеседі.
Қазақ тіліндегі адам келбетіне байланысты соматикалық
фразеологизмдерді тірек сөзіне байланысты талдап көрейік,
мысалы, тірек сөзді көз деп алсақ ала көз, қара көз, бота
көз, қоңыр көз, сығыр көз деп мағынасына қарай сұлулық пен
реңсіздікке бөлуге болады.
Түсі суық адамды қазақ тілінде қабағы қалың немесе
сұр бет дейді. Қырғыз тілінде де өңі суық адамды
жүзүндө жылуу жок деп қазақ тіліндегі соматикалық тіркес
сияқты айтылады.
Қырғыз-қазақ тілдеріндегі адамның
мінез-құлқына
байланысты соматикалық фразеологизмдер.
Қырғыз-қазақ соматикалық фразеологизмдерінен адам
баласының мінезіне байланысты соматикалық фразеологизмдер деп
бөлек бөліп, оны мағынасына қарай іштей ақылды, ақылсыз,
білімді, білімсіз, пысық, сылбыр, салақ, сараң, береген,
инабатты т.б. деп бөлуге болады.
Қырғыз тілінде білімді, көзі ашық адамды көзү
ачык деп айтады, Қазақ тілінде де осы тіркес, яғни көзі
ашык ешқандай өзгеріссіз білімді деген мағынаны береді. Екі
тілдегі тұрақты сөз тіркесінің айырмашылығы тек ш
дыбысымен ч дыбысында ғана екені көрініп тұр.
Суук кол, суук көз, суук ооз. Үш сөзде қырғыз
тілінде жамандықты бейнелейді, яғни біріншісі, бүлдүргүч,
зиян келтүрүчү, қазақ тілінде тағы бір мағынасы ұрлықшы
дегенді білдіреді. Екіншісі, қырғыз тілінде жаман ниеттеги,
жаман пикирдеги жат киши және қазақ тіліндегі мағынасы да
дәл осылай беріледі. Үшіншісі, тілі суук, кер ооз, қазақ
тілінде де осы мағынаға жақын, кеңірек айтсақ, аузынан тек
жаман сөз шығатын, жаман ниеттегі адам.
Адамның батырлық мінезін білдіретін соматикалық
тіркестер де қырғыз тілімен қазақ тілінде көптеп кездеседі.
Екі тілде де ұқсас тіркестер көп. Еш нәрседен қорықпайтын,
батыл, өткір адамды қырғыз тілінде:
Көзү жок баатыр. Эч нерседен кайра тартпаган,
тайманбас эр, чыгаан баатыр. Сага даап сөз айткан мен көзү
жок баатыр экемин (Ала-Тоо).
Көзүндө оту бар. Эр жүрөк, тайманбас. Көзүндө оту
бар жигитт экенин сезип эч нерсе айта албай жалтандап тим
болду (Ала-Тоо).
Эр жүрөк. Коркунуны билбеген, тайманбас баатыр.
Чолпонбай сыяктуу эр жүрөк улдарыбыз элибиздин сийилыгы
болот (Советтик кыргызстан).
Жүрөгүндө оту бар. Өткүр, эч тартынбаган. Жүрөгүндө оту
бар эр азаматтар сөз менен даназалатат (Ленинчил жаш).
Жолборс жүрөк. Эч нерседен коркпогон, тайманбаган
баатыр. Бул ушундай жолборс жүрөк, мунуменен эрегешип болбойт
(Каимов).
Бұл фразеологизмдік тіркестер қырғыз тілінің
фразеологиялық сөздігінде осындай мысалдар келтірілген. Ал
І.Кеңесбаевтың авторлығымен шыққан қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігінде осы тұрақты тіркестерге мысалдар
былай берілген:
Көкірегінің көзі бар. Көзі ашық, сезімтал, зерделі.
Қарны тоқ, қаса надан, ұқпас сөзді, сөзді ұғар көкірегі
болса көзді (Абай).
Жүрегінде оты бар. Еті тірі, өткір, өжет, зерделі.
Жүрегіңнің оты бар бала көрінесің,- деп, той басы арқамнан
қағып, мақтап қойды (Б.С.).
Көзінде көзі бар. Өткір, жігер-қайратқа толы, алғыр
мағынасында қолданылады. Қыз абайлап қараса, қасындағысы үсті
алба-жұлба, бет-аузы, кір-кір, бірақ көзінде оты бар, орта
бойлы жас жігіт (ҚЕ).
Тағы да қазақ тілінде осы мағынаны білдіретін
тұрақты тіркестер, мысалы, жолбарыс жүректі немесе арыстан
жүректі деп адам жүрегін айбарлы аң патшасының жүрегіне
теңеп, еш нәрседен қорықпайтын етіп, салыстырып, әлсірелеп
суреттеген.
Батырлықты, батылдықты білдіретін соматикалық
фразеологизмдерге қарама-қарсы мағына беретін тұрақты тіркестер
де қырғыз-қазақ тілдерінде жеткілікті, яғни қорқақ, жігерсіз
деген мағынаны беретін дене атауларына байланысты соматикалық
фразеологизмдерді тізбектеп көрейік:
Қоян жүрек, су жүрек, жүрегі жоқ деген тіркестер
қорқақ, жігерсіз сияқты мағынаны береді.
Батыл адамды жүрегінің оты бар деп әлсірелесе,
қорқақ адамды мүлдем жүрегі жоқ деп сипаттайды.
Яғни, арық пен толық бір-біріне қарама-қарсы, антоним
сөздер болса, мағынасына қарай тұрақты сөз тіркестері де
бір біріне қарама қарсы болып келеді, мысалы, қабырғасын
санауға болады деген тіркес арық дегенді білдірсе, етті-жеңді
деген тіркес толық дегенді білдіреді. Етті жеңді тұрақты
тіркесімен қабырғасы санауға болады тіркесі бірбіріне қарама
қарсы, онтоним тіркестер.
Қырғыз-қазақ тіліндегі қимыл-әрекетті білдіретін
етістікті соматикалық фразеологизмдер
Қазақ тіліндегі соматикалық етістікті
фразеологизмдердің модель ретінде кездесетін төмендегі
түрлерін көрсетуге болады.
1. Белгілі бір мүшенің өзіне тән көптеген
қызметтерінің ішінен ең басты ерекшелігі ретінде
қабылданатын соматикалық процестерді сипаттайтын
соматикалық етістікті фразеологизмдер: аяқ басу, қолмен
ұстап, көзбен көру, құлағымен есту, көзі бұлдырау, құлағы
шыңғылдау;
2. Екі дене мүшесінің өзара қатынасына байланысты
процестерді сипаттайтын соматикалық етістікті
фразеологизмдер:
Тіл мен
жағына сүйену;
Қас-қабағына қарау;
Құлақ-миын жеу;
Бет- аузын
тыржиту;
Басы ауырып,
балтыры сыздау;
Аяқ-қолын бауырына
алу;
Бас-көзіне қарамау;
Іші-бауыры елжіреу;
Аузын ашып, көзін
жұму т.б.
3. Дене мүшелерімен басқа зат, құбылыстарымен
қатысуы нәтижесінде іске асатын процестерді сипаттайтын
соматикалық етістікті фразеологизмдер: көзіне көк шыбын
үймелету, мұртын балта кеспеу, аузымен орақ ору, азуын айға
білеу, аузын жиде жегендей қылу, аузын қу шөппен сүрту
т.б.
4. Соматикалық процесті тікелей адамның өзіне
байланысты іске асыруын сипаттайтын соматикалық етісті
фразеологизмдер: тілін тарту, тілін қайрау, тілімен шағып
алу, тізесін бастыру, көзін тігу, арқасы қозу т.б.
Қырғыз тіліндегі іс-әрекетті білдіретін соматикалық
фразеологизмдер, мысалы
Түбүнө жету, чорын катыруу- кара көзүн кашайтуу.
... Катун жанду сарттар кара көзүбүздү кашайтат (
Сыдыкбеков).
Үйрөттү, жол көрсөттү- баш тоголотту. Чолок ооз
чайтан баш тотголотуп, аларды өзүнө союл кылып алды
(Сыдыкбеков).
Оозга алгыс ачуу сөздөр менен тилдөө - суук тилин
агытуу. Арзымат ырчы болсо күндүр-түндүр дебей ушак айтып,
Токтогулга суук тилин кашайтты (Бөкөнбаев).
Жардам кылуу, көмөк көрсөтуу - кол кабыш кылуу.
Колхозда жумушка жарарлык әр бүле аз болган сон, кол
кабыш кылайын деп келдим (Баялинов).
Айтайын дегенин унутуп калуу - тилинин ушунда туруу.
Тилимнин ушунда турду эле, унутуп калбадымбы деп кейиди
(Ала-Тоо).
Қазақ тілінде етістікті соматикалық фразеологизмдерге
біраз мысал келтіре кетейік:
Мейлінше батыл қайрат көрсетті - азуын айға біледі.
Азуын айға білеген, Айбаттана үндеген, Елде айбарлы ер боды
(Жамбыл).
Телміріп, тіленді- алақанын жайды. Рас, директорың
жаман адам емес. Бар тапқаны колхозға алақанын жаяды да
отырады (М.И).
Жоламады, жақындамады - аяғын баспады. Басқа жан онда
аяғын басу- шы болмасын (ҚЕ).
Қорыта айтқанда қимыл, іс-әрекетті білдіретін
соматикалық фразеологизмдер қырғыз тілінде де, қазақ
тілінде де көптеп кездеседі.
Қырғыз тілі мен қазақ тіліндегі іс-әрекетті білдіретін
соматикалық фразеологизмдері мағынасы жағынан да, айтылуы
жағынан да өте ұқсас болып келеді
Қырғыз-қазақ тіліндеріндегі адамның
психикалық күйіне
байланысты соматикалық фразеологизмдер
Бұл топтағы соматикалық фразеологизмдер мағынасына
қарай іштей бірнеше топқа бөлінеді. Мысалы, қуануды
білдіретін, ренжуді білдіретін, қайғылану, жек көру,
жақсы көру, еркелеу, мейірлену, жасқану, риза болу т.б.
Қырғыз тілінде қуануды білдіретін соматикалық
фразеологизмі:
Мандайы жарылуу. Кубану, шаттыкта болуу. Эл
кубануп туса, биздин да мандайыбыз жарылып калат
(Кыргызстан маданияты
Жек көруді, жақтырмауды, ұнатпауды білдіретін
соматикалық фразеологизмдер: Көзүнүн төбөсүмен карау,
жүрөгү жылыбау, жүрегү муздау т.б. Ал қазақ тілінде
кездесетін осы мағынадағы тұрақты сөз тіркестері іші
қаламады, бет-аузын тыржың еткізді, көзбен атты, іші
мұздады, өкпесі бар, салқын (суық) қабақ көрсетті,
теріс қабақ білдірді
Қырғыз қазақ тіліндерінгі адамның психикалық, яғни
көңіл күйіне байланысты соматикалық фразеологизмдер
жалпылай топтастырып көрейік
Ак өкпө болуу. Абдаан катуу киналуу, зоругуу. Чүлүк
тагып мудуна Ак өкпө болуп курудуу (Токтогул).
Аягы асманга чыгуу. Бети ачылуу, маскара болуу, ойрону
чыгуу. Анык сабыржан экенин эл билсе экөөнүн тең аягы асманга
чыгып, талпактары ташка жайылмас (Жантөшев).
Аягы менен тик туруу. Жаналы калбай, эпилдап қызмат
көөрсөтүү. Билесиз назар досунду, аягы менен тик турат (Барпы).
Башы маң болуу. Көңүлү каранғылоо. өзүн начар сезүнүү.
Алима әжэниң башы маң болдуу (Абдукаримов).
Башы катуу. Бир нерсе менен элек болуу. Магаа таныш
өңдөнүп бул көз деп Уркуяның башы маң болдуу(Ала-Тоо).
Башына кылыч кармаса да. Абдан атты кинаса да, коркутса
да. Башына кылыч кармаса да, еч нерсе чыгар эмес (Кырг.
маданияты).
Бели майышуу. Кайгы-капага туруштук Бере албай
кыйналуу. Атасынын мезгилсиз кеткенине Алимкулдын бели майышып
турбайды (Абдукаримов).
Жагынан түгү чыгуу. Абдан ачууланган. Жаагынан түк
чыгып, жолындап көздөн от чыгып (Эр Табылды).
Жаны көзүнө көрүнүү. Бир жери катты катуу ооруп абдан
кыйналуу. Калмураттын жүрөк боор мыкчылып, жаны көзүнө көрүнө
калып жаткандай болду (Абдукаримов).
Жүрөгү алып учуу. Көнули эргип токтоно жүрөгү алып учат
(Каимов).
Жүрөгү ачычуу. Бир нерсеге аябай кайгыру. Бүйрөк жүрөгү
ачытып, кандайдыр бир салмак кежигесинен баскансыды (Каимов).
Жүрөгү зыр дей түшүү. Бир нерседен сескену. Сүроо
көнүлүнө келе калганда жүрөгү зыр дей түштү (Каимов)
Жүрөгү жарыла жаздоо. Абдаан катуу толкундоо. Бек
армиядан келгенде, Жыпардын жүрөгү
Жүрөгүнө так салуу. Көңүлүн калтыруу, ойдон кетпес
ызага, капага дуушар кылуу. Кайнененин каары Батийнанын жүрөгүнө
так салды (Сасыкбаев).
Жүрөгүн үшүн алуу. Катты коркытуу. Байлар кедейлерге
ыза көрсөтүүнү, алардын жүрөгүн алууну максат кылып койгон
(Элебаев).
Жүрөгү оозуна тыгылуу. Капысынан, байкоосуздан боло
калган коопту нерседен коркуп кетуу. Ачкыччы калтырады, көзүн
алайтып, жүрөгү оозуна тыгылды (Жантөшев).
Жүрөгү опколжуу. Кандайдыр бир нерседен кооптонгандай,
сескенгендей абалда болуп, тынчы кетуу. Асылхандын көз карашынан
улам бир шумдуктуы белгисин сезгендей Анархандын жүрөгү опколжүй
баштады (Жантөшев).
Жүрөгү титирөө. Айбаттуу нерсеге даай албай жүрөксүү.
Укмуштарды угуп отурсан жүрөгүн титирейт (Элебаев).
Жүрөгү туз койгондай ачуу. Катуу кайгуруу, ичи күйүү.
Еки буту жылбай калды, жүрөгү туз койгондой ачышат (Бөлөкбаев).
Жүрөгү елжірөө. Ичи жылуу, жакшы көрүү. Бурчбурчтан
жанырык шыгарган қоңгуроолуу тунук үнүнө чоң эненин жүрөгү
элжиреди (Сыдыкбаев).
Жүрөк заады болуу. Санаасы тынбоо, сары саана болуу. Ал
жаагын айтып жүрөк заада болбой эле кой (Сасыкбаев).
Жүрөк токтотуу. Кайрат кылуу. Ышкыналы жүрөк токтотып
сүйлөй берди (Байтемиров).
Жүрөгү жылыбоо. Жакшы көрбөө. Жоошуй түшкөн менен
Айнагүлдүн жүрөгү жылыбады. (Сыдыкбеков).
Жүрөгү күйүү. Катуу кайгыруу, капалануу. Татыбектин жүгү
күйүп, өзү муунуп баратты (Байтемиров).
Жүрөгү муз. Мээримсиз, кайырымы жок, таш боор. Эгерде ал
дити супсак, жүрөгү муз адам болсо, Данияр азыр минтип ырдай
албайт эле (Айтманов).
Жүрөгүнө так салуу. Көңүлүн калдыру, ойдан кетпес ызага,
капага душаар болуу. Кайнененің каары Батийнаның жүрөрүнө так
салды (Сыдыкбеков).
Жүрөгүнө тамга салуу. Баланың жүрөгүнө тамга салдын (Ала-
Тоо).
Жүрөгүнө муз буркуу. Катуу көнүлүн калдыруу. Асылкүлдүн
алооланган курбулук жүрөгүнө муз бүрккөн (Бейшеналиев).
Кабагы бүркөлүү. Кандайдыр бир нерсеге капа болуу. Анын
кабагы бүркөлүп, өңү да түктөйө түштү (Чалкан).
Кабагына кар жааган. Ачууланган, каарданган. Көзү
чүңүрөйүп, кабагына кар жааган (Шүкүрбеков).
Кабагын карс салуу. Капалануу, кайгыруу. Кабагын карш
салып, үндөбөй үйүнө кетти (Байтемиров).
Қабыргасы кайышуу. Жаны ачуу. О, Жокшулук! Учинтип
далайдын белин майыштырып, кабыргасын кайыштырасын
(Абдукаримов).
Коюн-колтугуна кирүү. Жакындашуу, аралашуу. Алым
Зуннахундун үй-бөлөсүнүн коюн-колтугуна кирудө (Жантөшев).
Мандайы жарйлуу. Кубануу, шаттыкта болу. Эл кубанып туса,
биздин да мандайыбыз жарылып калат (Кыргыстан маданияты).
Кызыл чеке болуу. Талашып-тартычып чатакташып калуу.
Жиналышта аябай кызыл чеке болушабыз (Бейшеналиев).
Тамагын майлоо. Белгилүү бир максат менен сыйлап, көнүлүн
алып коюу.Уч кун удаа чакырып чоңунун тамагын майлап жүрдү.
(Чалкан).
Чачы агаруу. Катуу ойлануу, азап чегуу. Айтып-айтып
чачым агарды, тил албаган бала экен (Байтемиров).
Эки көзү төрт болуу.Бир нерсени, не биреуди күтуу. Жок
дегенде, элдүү жерге жетсем дегенде Табалдынын эки көзү төрт
болдуу (Ала-Тоо).
Эрдин кесе тиштөө. Өкүнүү. Аьай жакшы кабардан куру
калганына ызылынып эрдин тиштеди (Жантөшев).
Кол куушуруу. Кечирим сурап, алдына түшуу, өтүнүч кылуу.
Колтугуна суу бүркүү. Бирөөгө каршы шилтеп, тукуруп коюу,
көкүтүү. Көкөнүн колтугуна суу бүркүп, Самсахунга карай бет
алдырууда (Жантөшев).
Колтук ачуу. Бирөөгө ички сырды айтып коюу, душманды дос
катарлы эсептеп сыр берүү, сырын билдирүү. Бир оозду болгула,
туш келгендерге колтук ачпагылы (Убукеев).
Көз артуу. Бир нерсеге бадан кызыгуу, жетсем деп эңсөө.
Карып бул кызга көптөн бери эле көз артып жүргөн (Абдукаримов).
Көздүн карегиндей сактоо. Өтө ыйык тутуу, абдан жакшы
кароо. Көзүннүн карегиндей сактап, кайра өз колума ташпыр
(Бейшеналиев).
Көзү кыйбоо. Бир нерсени колдон чыгаргысы,, бирөөгө бергиси
келбөө, бирөөгө ыраа көрбөө. Же бөрүгүңдү көзүң қыйбады
(Сыдыкбеков)
Көзүн боео. Алдоо, жазгыруу, будамайлоо. Билесиз силердин
амалынарды. Көз боегунар келет (Байтемиров).
Көзүн кадоо. Отө көнүл коюп, көзүн албай кароо. Жылкызкан анын
кашына, бийик кабагына көз кадайт (Байтемиров).
Көзүнөн чаары чыгуу. Абдан ачуулануу, каардануу, жаалы келуу.
Муну угуп манастын Каары чыгып бетине Чаары чыгып көзүнө
(Манас).
Көзүнүн төбөсү менен кароо. Жек көргөндөй, жаман көргөндөй
абдан каардуу, жекире кароо. Айдарбек Акимди көзүнүн сырты менен
карап, катуу айтууга камданды (Сасыкбаев).
Қазақ тіліндегі адамның психикалық яғни күйіне
байланысты соматикалық фразеологизмдер:
Алпыс екі тамыры босады. Елжіреп, мейірлене түсті.
Тоқсан келді есіліп. Екі аяғын көсіліп.Алпыс екі тамырдың бәрі
бірдей шешіле (Ш.С.).
Ауыз толарлық. Көңілден шығатындай. Көңілге тоқ
саларлық. Ілиястың ауыз толтырарларлық бір шығармасы - Дала
(С.М.).
Аяғын жерге тигізбеді. Көкке көтерді, мақтады. Былтыр
мектепті бірге бітірген жолдастары жоғарғы оқуға дайындалып
жүрген баланың аяғын жерге тигізбеді (С.Жүніс.).
Аяғының ұшынан басты. Қаймығу, имену, қорқу мағынасында
айтылады. Кеш келген інісі ағасынан қрқып , аяғының ұшынан
басып, төргі үйге өтіп кетті (АТ.).
Аяғына оралды. Еркеледі. Шешесін далаға жібергісі келмей,
кішкене қызы аяғына оралды.
Бауыр еті. Оте жақын, қымбаттысы. Бала адамның бауыр
еті емес пе? Басына күн тиіп, табанына шөгір киген құлыншағына
қол тигізу ата анаға да оңай болмаса керек (М.Е.).
Бауыр басты. Жақын тарту, жүрегі жібу. Болат Гүлжаханға
әбден бауыр басып, туысып алған, келер кеткенше одан
айырылғысы келмейді.
Бауырға таррты. Жақын тартты. Бауырыңа тартқан, сырыңды
айтқан, Сырласың сырт айналар (Абай).
Бет аузын-тыржың еткізді. Жақтырмады, ұнатпады. Кәкима
Қадишаның Сәулені мақтағанын жақтырмай, бет-аузын тыржың
еткізіп:-Ә, қойшы, еркек майданға кетпесе,... бастық болу қайда
оған,-деді (Ә.Ә.).
Бетін кірбің шалды. Жүзінде көңілсіздік білінді.
Тәңірберген қанша епті болғанмен, Еламанның алдында айла-амалын
тауысып, мысы құрып, қанды қызыл бетін кірбің шалып,
көңілсіздене бастады (Ә.Н.).
Бетіне тура қарамады. Жасқанды. ...Ауылды әлі ру
ақсақалдары басқарыды. Жолшы әлі қанаушының бетіне тура қарай
алмайды (ғ.Мұст.).
Бетіне нұр жүгірді. Қуанды, риза болды. Подполковниктің
ықыласын көріп біздің жігіттердің бетіне нұр жүгіре бастады.
(Т.А.).
Басы салбырады. Еңсесі түсті. Басы салбырап, үйіне
қайтты (Ә.С.).
Басына ойнады. Басынды, менсінбеді. Содан кейін: Енді
не болса да тыныш отырып, тыныш жүріп байқайық. Үндемей
момын болып отырсақ, кім басымызға ойнайды,-деген болып
табысқанды (М.Ә.).
Жүрекке жылы тиді. Көңілге қона кетті. Өлең сөздің патшасы
сөз сарасы,Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл жүрекке жылы
тиіп, Теп- тегіс жұмыр келсін айналасы (Абай.).
Жүректі сара тілді. Жанды жаралады. Ойлану. Кейде нар
кескен, жүректі сара тіледі. Ойланбасаң жаның жай, қысыла
қында жүреді (І.Ж.).
Жүрегіне беріш болды. Ойынан кетпес кекке айналды. Көк
сиырдың кегі Дайрабайдың көңіліне беріш болып қатқан сияқты, -
деді (Б.М.).
Жүрегі орнына түсті. Көңілі жайланды. Бәсе менде адамның
баласы едім ғой, - деп жүрегіорнына түскендей боп, аз тыныс
алып, Айша алты атарды көкірегіне басып отырып қалды (М.Ә.).
Көзі шатынады. Ашуланды, ызаланды. Айшаның шашы талданып,
бетіне түскен. Екі көзі шарасынан шығып шатынаған, иегі дір-
дір етіп, тістері сақылдайды (М.Ә.)
Көзін қарайтты. Қаталдық етті, түңілтті. Сүгір менің
қанымды қарайтқан жауым емес пе еді, көзімді қарайтқан сол ғой,
- деп Айша зар еңіреді (М.Ә.).
Көзін қысты. Белгі берді, көзімен ымдады. Петька дода-
дода шашын бір қолымен жөндеген боп Тамараға көзін қысты, тағы
да қосымша сорпа құйяын ба дегендей ым қақты (Ә.Ш.).
Көзі айтты. Не ойы барын қас қабағынан білдірді. Түріңнен
білдім көңілің кеткендігін, Сипаты қыздың сарсаң еткендігін,
Ішінде не барлығын көзің айтып, Сабырыңның білдіріп тұр
кеткендігін (М.С.).
Көз қызартты. Құмартты, әуестенді. Бірақ, балаңа сәлем
айт, ендігі жерде Мезгілбайдың қарындасына көзін қызартса,
сирағын сындырамын(ЛЖ).
Көзбен атты. Жақтырмай қарады. Бүтін көше бойы азан-қазан,
таяқ жесе де, Елена Павловна жылаған баланы уатып, алдында
қарусыз елге қожаңдап тұрған Хитровты көзімен атып тұр (Ә.Ш.).
Қас-қабағына қарады. Райына қарады. Осы үлкендердің
бұйрығын күтіп, қас-қабағына қарап жүрген жігіттердің ішінде
Ербол да бар (Абай).
Қол тигізбеді. Ұрып-соғып ренжіткен жок. Сенің малайың
емес, Шәкеннің малайымын. Сен түгіл Шәкенде әлі қол тигізіп
көрген жоқ. (Ғ.Мұс.)
Қолтығынан демеді. Сүйемелдеді, көтермеледі. Барғам екен
Кремльге, Қайтып осы жортуылдан, Достар мені кірер жерде, Демеп
қойды қолтығымнан (А.Т.).
Қас қабағын бақты. Көңілін аулады, назарын бақты. Бұрын ол
Раушан үшін сыпайы жас жігіт болатын. Қыздың қас қабағын бағып,
көзі дөңгепене мөлдіреп, терең қарайтын (Т.А.).
Қас қабағынан таныды. Жүзінен ұқты, қараған сыңаынан
сезе қойды. Күн райын танып өскен шаруадай, әкесінің ыңғайын
қас қабағынан тани қоятын ( АТ.).
Қас қағысты. Ымдады. Тақсырға қалай етсек ұнаймыз деп,
Бәріне отыр қасын бірі қағып (Т.Ж.).
Қабағына қырау қатты. Тұнжырады, түнерді деген мағынада.
Қабағына қырау қатқан, бетінде жылылықтың нышаны жоқ, тас түйін
біреу (АТ.).
Қабағынан қар жауғандай. Қатты ашуланып қаһарланды.
Бұрында талай рет келіп, шық жуытпай кеткен Қожанасырды енді
тұзағыма түстің бе дегендей, қаһарлы хан қалың қабағынан қар
жауғандай сәл тұнжырап отырады (Қ.Е.).
Қабағынан түсінді. Райынан білді, жүзіне қарап сезе
қойды. Әжесінің ішкі күйін қабағынан түсіне қойған Юрик: Әже
неге жылайсың деген ишаратпен мұңайып, мойыды (С.Б.).
Қабағын бақты. Қас-қабағын барлай қарады. Абай басында
үндемей барлап, жұрттың қабағын бақты (М.Ә.).
Қабағын аузына түсісірді. Ашуланды, ренжіп тұнжырады. Егер
кітап деп тіпті қоймай, жалынып жылап, тынышын ала берсек,
қабағын аузына түсіріп... жиырма тиынды бір қарадан артық көріп,
ызбарланып, көзін аларта қарап, зәремізді ұшырады (С.Т.).
Қабағы салбырады. Көңілсізденді. Ләйлә мен Ғабдолла
екеуінің де қабақтары салбырап, көңілдері толқып, күннен-күнге
жүдеп барады (С .Шәр.).
Қабағы тырысқан. Кейпі келіспеген, көңілсіз. Земцов орта
бойлы, тығыршық денелі сары жігіт. Шикіл қабағы тырысқан, бет
ажары түсінді (Т.А.).
Қабағы ашалды. Ашық-жарқындық байқалды. Үйдегі еркектер
түгелімен қабақтары ашылып, қоса күлісті. Әбішпен бас изесіп,
жамырай сөйлесті (М.Ә.).
Қабағы көтерілді. Көңілі жадырады Сейіттен бұл хабарды
алған соң, әйелдердің қабақтары көтерілді (С.Ш.).
Қабағы қарс жабылды. Ызаланды, ашуға мінді. Қабағы қарс
жабылып, өзінің қойған сұрағына жауап іздап, ой теңізіне бір
жолата сүңгіді (І.Ж.).
Қабағы кірбің тартты. Ренжіді, көңілі жабықты, жабырқады.
Әлгіде қабағы кірбің тартып, түсі қашқандай көңілсіз келе жатқан
жас жігіт сәттің арасында-ақ құлпыра жайнап шыға келген екен
(Ғ.М.).
Қабағы қатты. Қажыды, ренжіді. Айша да томсарып отыр. Оның
гүлдей солған жүзі, мұздай қатқан қабағы, терең қайғылы көзі бір
ноқатқа қадалып қалған секілді (С.С.).
Қолқасын суырып әкеткендей. Жанына қатты бату туралы
айтылады. Бауырынан баласын алғанда, бейне қолқасын суырып
әкеткендей соңынан безек қағып, маңырай жүгірді (Т.А.).
Ит жүрек. Қызығы, қуанышы жоқ, құлазуға кеткен көңіл.
Сенісерге жан таба алмай, сенделеді ит жүрек. Тіршілікте бір
қана алмай, Бұл не деген тентірек!(Абай).
Іші мұздады. Ұнатпай қалды, ренжіді, өкпеледі. Әуелгі бір
әңгімені Шұбар айтты. Соңғы алты-жеті жыл ғана бойында оның
Абайға ішін қатты мұздатқан істер бар екен. Соны айтады. (М.Ә.)
Іші бүтін, сырты түтін. Қайғылы, уайымды, шерлі. Ойлы
адамға қызық жоқ бұл жалғанда, Ондай кісі бұл жерге келмейді
тең (Абай).
Іші суыды. Көңілі қалды, ренжіді, унатпады, жақтырмады.
Кетеді таң атқан соң өсек қуып, Көрмеген тазалықтан бұрын туып.
Тыстан келсек от сөнген, үй қараңғы,Кетеді көргеннен соң ішің
суып (А.Қор.).
Іші өлді. Көңілі селт етпеді. Өзіме өзім ыза болғаннан ба?
Яки бөтен бір себептен бе? Еш білмеймін, сыртым сау болса да
ішім өліп қалыпты (Абай).
Іш құса. Уайыммен, сағынышпен сарғайып, қасірет шекті. Дәл
бір өз әйелім бөтенге тиіп кеткендей, ыза кернеп, іш құса болып,
тұнжырап еле жаттым (Ж.Ж).
Іші қату. Ашулы, өкпелі, ренжулі. Сырты тату, іші қату,
Харіп жасап, нүкте жоқ. Алдағыш болсаң ас даяр, Алдаған кісі
қасқаяр (І.Ж.).
Іші қорықты. Тайсалды, сескенді, сезіктенді. Қарағым,
Күнікейжан, ақылың артық. Жүрушем қу қалмақтан ішім қорқып. Ер
Дайын өзің айтқан іздеп келді, Біле бер ендігісін ақыл тоқып
(Д.Б.).
Іш тарлық жасады. Қызғанды, ішіндегісін біреуге беруді
қимады. Қораптан қолтықтап әкелетін шөпті ешкім елемейтін, ол
үшін ферма меңгерушісі іш тарлық жасамайтын, жаман атты болғысы
келмейтін (Ж.Мұз.).
Іш тартты. Жақын тұтты, бүйрегі бұрды, жақтады. Әлгіндей
сөздерінен кейін мақпал титтайынан бірге өскен жандай құрбысын
қатты аяп кетті, жас жүрегі елжіреп қоя берді (Ө. Қан.).
Іші алай-түлей. Көңілі қобалжыды; көңілі толқып алабұртты.
Оның іші сау, бірақ іші алай-түлей ме деймін...деді- Шәке
(М.Ә.).
Іші-бауыры өртенді. Қатты қапаланды, қайғыдан өртенді.
Нәредниктің мына ызасы, мына қорлығы удай болып, іші-бауырымды
өртеп, күйдіріп кетті (С.С.).
Өкпесі жоқ. Реніші, көңіл қаяуы жоқ. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім
2.1. Қырғыз-қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдердің
семантикасы
А). Алғыс-тілек мәніндегі соматикалық фразеологизмдер
Б). Мөлшер ұғымына, уақыт өлшеміне байланысты
соматикалық фразеологизмдер
В). Қырғыз-қазақ тіліндегі адамның түр-келбетін
білдіретін соматикалық фразеологизмдер
Г). Қырғызқазақ тіліндегі адамның мінезқұлқына
байланысты соматикалық фразеологизмдер
Д). Қырғызқазақ тіліндегі адамның психикалық күйіне
байланысты соматикалық фразеологизмдер
2.2. Қырғыз-қазақ тіліндегі соматикалық
фразеологизмдердің тематикасы
А) Қырғыз-қазақ тіліндегі бас-көз дене мүшелеріне
топтастырылған соматикалық фразеологизмдер
Ә).Қырғыз-қазақ тіліндегі ауыз қуысы дене мүшелеріне
топтастырылған соматикалық фразеологизмдер
Б).Қырғыз-қазақ тіліндегі бет-әлпет дене мүшелеріне
байланысты соматикалық фразеологизмдер
В).Қырғыз-қазақ тіліндегі іш-құрылыс дене мүшелеріне
байланысты соматикалық фразеологизмдер
Г). Қырғыз-қазақ тіліндегі аяқ-қол дене мүшелеріне
байланысты соматикалық фразеологизмдер
3. Қорытынды
Кіріспе
Қазақ тілі сөз байлығының құнарлы да, қуатты саласына
фразеологизмдер жатады. Фразеологизмдер немесе фразеологиялық
тіркестер дегеніміз не? Фразеологизмдерді өзімізше түсіндірсек,
ол- тілдің сөз қазынасына ұйытқы болып, жазу, сөйлеу
тілінің ажарын кіргізіп, құдіретін арттыра түсетін, көңілдегі
көрікті ойды образдар арқылы бейнелеп, мәнерлеп, өзіндік
нақыш бояуымен жеткізетін көркем сөз қазынасындағы тұрақты
сөз тіркестері.
Фразеологиялық тіркестердің, мақал-мәтелдермен, теңеу-
салыстырулармен бір қатарда көркем сөз қорынан ерекше орын
алатындығы болса, екіншіден, қолданыс аясынан кеңдігі,
үшіншіден, мазмұн-тақырып жағынан ауқымдылығы болып саналады.
Ал түркі тілінде ғасырлар бойы қалыптасып, көркем сөз
қазынасының құнарлы, мәйекті қорына айналған, әрі бай, әрі
сан алуан тұрақты сөз тіркестерінің ішінде соматикалық
фразеологизмдер ерекше орын алады. Ең алдымен соматизм
дегеніміз не? Соматизм грек тілінен аударғанда дене дегенді
білдіреді. Ең алдымен ғылымға соматикалық деген терминді
эстон ғалымы Ф. Вакк енгізген. Соматикалық
фразеологизм, яғни дене атауларына арналған фразеологизмдер
бір-біріне тәуелсіз әр ғасырда, әр тілде, адам баласының
табиғатты, қоршаған ортаны, мінез-құлықты, өмірде болатын әр
түрлі жағдайларды және адамдардың бір-біріне деген қарым-
қатынасын өздері арқылы, өздерінің дене мүшелері арқылы
тудырған.
Міне осы тұрғыдан, осыған байланысты қырғыз-қазақ
тілінің фразеологиялық байлығын ғылыми тұрғыдан жан-жақты
зерттеу қазақ туркологтарының аса жауапты да кәсіби
міндеттерінің бірі болып саналады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Түркі фразеологиясының
негізгі проблемаларының бірі-салалық фразеологизмдер болса,
оның үлкен бір тармағы-соматикалық фразеологизмдер. Соматикалық
фразеологизмдердің өздері де жан-жақты зертеуді талап ететін
қыр-сыры мол күрделі құбылыс. Жұмыстың тақырыбы- сол түркі
фразеологиясының үлкен бір тармағы қырғыз- қазақ тіліндегі
дене атауларына байланысты фразеологизмдер. Қырғыз тілімен
қазақ тіліндегі ерекшеліктерді дене атауларына байланысты
фразеологиялық тұрғыдын қарау. Қырғыз- қазақ соматикалық
тіркестеріне қатысты бай тіл фактілерін жан-жақты талдау,
олардың жасалу заңдылығы мен фразеология жүйесіндегі орнын
айқындау, теориялық маңызы мен тіл практикасындағы мәнін
анықтау. Осы мақсаттарға байланысты жұмыс алдына мынадай
нақтылы міндеттер қояды:
Соматикалық фразеологизмдердің қырғыз тілі мен қазақ
тілінде салыстыра отырып, жалпы салалық фразеологияның ең
күрделі, фактіге бай, көптеген өзіндік қасиеттерімен
ерекшеленетін тармағы екенін айқындау;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің дене мүше-
ағзаларының атқаратын қызметіне қарай, тақырыптық, яғни
семантикалық топтарын анықтау;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің жалпы
фразеологиялық мәніне және құрамындағы ұйытқы соматизмдер
мағынасына қарай жіктелуін көрсету; Дене атауларына байланысты
фразеологизмдерінің жасалу модельдерін және байланыс
тәсілдерін саралау.
Қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдерді
салыстыру; қазақ этникалық қауымдастығының тілінде
фразеологиялық қоры арқылы берілген тілдік сананыңұлттық
ерекшелігі, яғни қырғыз - қазақ тілдерінің ұқсастығы мен
айырмашылығын соматикалық фразеологиялық бірлестік арқылы
көрсету.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Түркі фразеологиясының
негізгі проблемаларының бірі- салалық салалық фразеологизмдер
болса оның үлкен бір тармағы-соматикалы фразеологизмдер.
Соматикалық фразеологизмдердің өздері де жан-жақты зерттеуді талап
ететін қыр-сыры мол күрделі құбылыс. Жұмыстың тақырыбы-сол түркі
фразеологиясының үлкен тармағы қырғыз-қазақ сөздігіндегі дене
атауларына байланысты фразеологиздер. Қырғыз тілі мен қазақ
тіліндегі ұқсастықтармен ерекшеліктерді дене атауларына байланысты
фразеологиялық тұрғыдан қарау. Қазақ-қырғыз соматикалық тіркестеріне
қатысты бай тіл фактілерін жан-жақты талдау, олардың тілдік,
этнолингвистикалық табиғатын айқындай түсу, олардың жасалу заңдылығы
мен фразеология жүйесіндегі орнын айқындау, теориялық маңызы мен тіл
практикасындағы мәнін анықтау. Осы мақсаттарға байланысты жұмыс
алдына мынадай нақтылы міндеттер қояды:
Соматикалық фразеологизмдердің қазақ тілімен қырғыз тілінде
салыстыра отырып, жалпы салалық фразеологияның ең күрделі, фактіге
бай, көптеген өзіндік қасиеттерімен ерекшекленетін тармағы екенін
айқындау;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің дене мүше-
ағзаларының атқаратын қызметіне қарай, тақырыптық яғни, семантикалық
топтарын анықтау;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің жалпы
фразеологиялық мәніне және құрамындағы ұйытқы соматизмдер мағынасына
қарай жіктелуін көрсету;
Дене атауларына байланысты фразеологизмдердің жасалу
модельдерін және олардың компоненттерінің сапасына, санына және
байланыс тәсілдерін саралау;
Зерттеудің объектісі: Зерттеу объектісі-түркі тілдес,
туыстас тіл қырғыз тілі мен қазақ тілдер нақтылы тіл тұрғысынан
айқындалады. Себебі, дене атауларына байланысты фразеологизмдер,
тұрақты сөз тіркестерінің басқа категориялары сияқты, әрбір тілдің
өзіндік ішкі заңына сәйкес жасалып, дамып, өзгеріп отыратын
құбылыс. Жалпы тұрақты сөз тіркестеріне тән қасиеттердің бәрін бір
соматикалық фразаеологизмдерді қырғыз тілімен салыстырудан да
көреміз. Қырғыз-қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдерді
зерттеудің қажеттігі зор. Олай дейтін себебіміз соматикалық
процестердің сырын ашып, оның сан алуан түрін, тілдегі өнер-
өрнектерін, өте бай мағына–мазмұнын айқындаудың қажеттігін біз ең
алдымен күнделікті тіл практикасынан тілді оқыту, үйрету, терең
білуден байқасақ, одан кейін әр түрлі сөздіктер, анықтамалар,
оқулықтар жасаудан көреміз.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері: Салалық фразеологимдерді
зерттеудің қалыптасқан тәсілдерінің ішіндегі нақтылыққа, жүйелікке
және тіл фактілерінің молдығына көбірек сүйенетін сипаттама тәсіліне
көбірек көңіл бөлінді. Салалық фразеологизмдердің мағынасын, мәнін,
қызметін, тақырыптық топтарымен мотивациялық принциптерін, сондай-ақ
грамматикалық жасалу модельдерін бір жағынан талдап таратып, екінші
жағынан өзара жинақтап, жүйелі түрде зерттеуге байланысты
тематикалық, семантикалық тәсілдерге, салыстырма статистикалық
тәсілдерге жүгіндік. Тақырыптың жалпы мақсат-міндеттеріне байланысты
дене атауларына байланысты фразеологизмдердің тілдік мәнін таза
халықтық ұғым түсініктерге сүйене отырып сипаттау қажеттігі кейінгі
уақыттарда кеңінен қолданып келе жатқан салыстырма-статистикалық
тәсілдерді кеңінен пайдалануға бізге де жол ашады.
Қысқасы, бұл зерттеуде көптеген әдіс-тәсілдердің басын
қосып,алдымызға қойған мақсаттың қайткен күнде орындалуы үшін
комплексті зерттеу жүргіздік деп есептейміз.
Тақырыптың зерттелуі: Қазақ тілі фразеологиясы 40-жылдардың
екінші жартысынан бастап, яғни орыс тіл білімінде В.В.Виногр
тілдерінде де қолданыс тапқаныннан кейінгі бір дәуірде зерттеле
бастады. Сол уақыттан бері совет тіл білімі мен туркі тілдеріндегі
жалпы үрдіске байланысты қазақ тілінде де бұл салада біршама
зерттеулер дүниеге келді.
Бүгінде барлық тілдер үшін жақсы дәстүрге айналған салалық
фразеология проблемалары өзінің ғылыми-теориялық мәнімен де,
практикалық қажеттілігінде арнайы зерттеулерді күтіп тұрғандай.
Кейбір туыстас түркі тілдерінде ғалымдардың бұл салада біршама
табыстарға қолы жеткендігін білеміз.
Айта кету керек, ұшан-теңіз фразеологиялык байлыгымыздың
белгілі бір саласын бөліп алып зерттейтін салалық фразеологизмдердің
дәстүрге айналған өзіндік проблемалары да аз емес. Мәселен
фразеологизмдерді лексика-семантикалық зерттеу саласында оларды зат
есімді фразеологизмдер, үстеу мағыналы фразеологизмдер, етістік
фразеологизмдер т.б. деп іштей топтастырса, мағыналық
ерекшеліктеріне қарап, тағы жіктей түсуге болады.
Салалық фразеологизмдердің үлкен бір тармағы соматикалық
фразеологиздер, яғни адамның өзі мен оның ағза-мүшелеріне қатысты
пайда болған неше алуан тұрақты сөз тіркестері мен сөз оралымдары.
Қырғыз-қазақ тіліндегі дене атауларына байланысты
фразеологизмдерді мағынасына қарай топтастырып көрейік.
Алғыс-тілек және қарғыс мәнінде жұмсалатын
соматикалық фразеологизмдер
Қарғыс мәнді фразеологизмдер алғашқыда керемет
күштерге сенуден, адамдардың бір-біріне деген жағымсыз
әрекетіне байланысты көзқарастан пайда болған. Ал қазіргі
дәуәрде адамдардың сана сезімінің, ой-өрісінің дамуы мен
халықтардың ынтымақ бірлігіне байланысты олар тілде көп
қолданылмайтын фразеологизмдерге айналған. Бұлар айтылған
күнде де, әзіл, келеке, қалжың ретінде көркем әдебиетте
кейіпкер тілінде ғана келеді. Жер бетінде әділетсіздік
жойылып, комунизм орнауымен байланысты бұлардың бір қатары
көнеріп, тілден бірте-бірте шығып қалуы ықтимал.
Пайда болу негізі қарғыс мәнді фразеологизмдермен
бір болғанмен, алғыс мәнді фразеологизмдердің олардан
өрісі әлдеқайда ілгері жатыр. Бұлардың семантикасының өзі
адам баласының жолдастық, достық, туыстық, ынтымақтық
тәрізді жақсылық тілектерден келіп шыққан, сондықтан қазақ
тілінің негізі сөздік қорында толығымен сақталып қалады,
өйткені алғыс мәнді фразеологизмдер қазіргі санаға
тадамгершілік кодексіне сай келеді.
Сөз магиясына сенудің бір көрінісі - алғыс пен
қарғысқа өте көп мән берілгендігінен көрінеді. Яғни
кісінің аузынан шыққан алғыс немесе қарғыс сөзі арқылы
өмір, тіршілікті оңайлатуға, не ұзартуға болмаса
қиындатуға немесе қысқартуға болады деген ұғымдардан
байқалады.
Бұл алғыс-қарғыс тобына жататын соматикалық
фразеологизмдерде негізінде ұлттық дәстүрге тән, ғасырлар
бойы қалыптасқан қолданыстар жатады. Бұл топқа көбіне бұйрық
рай формаларында -қыр, -ғыр, -кір, -гір, -па, -пе, -ма,
-ме, -сын, -сін\ т.б. қолданылады.
Алғыс пен қарғыс мәнді сөз тіркестері адамның көңіл-
күйін, көз қарасын білдіреді. Алғыс-жағымды көз қарас, қарғыс-
жағымсыз көз қарастан туған. Өйткені бұл адам баласының
қоғамдағы немесе үй ішіндегі бір-біріне жасаған достық немесе
дұшпандық, жақсылық немесе жамандық қарым- қатынас әректінен
шығады. Ертедегі адамдардың ойынша, адамның тілінде (сөзінде)
орасан, зор күш бар деп түсінген. Баласы өлу, жақсы құсы,
жақсы аты немесе ауыр жағдайға тап болса, жұмысы алдыға
баспаса тіл, көз тиюден көрген. Сонымен адамның көзін киелі
деп ұққан. Тіл көз тимесін деп дұға оқып, бойтұмар жасайды.
Қырғыз тіліндегі тил-көзүн ташка,қазақ тіліндегі тіл-көзің
тасқа деген тұрақты тіркес осыған байланысты айтылады.
Жалпы тіл мен көзге байланысты қалыптасқан тіркесінің
бәрі де осы әдет-ғұрыпқа байланысты: қырғыз тіліндегі: тилине
тибиртке чыккыр! Какылдап кечке сүйлөйсүн тилине тибиртке
чыккыр (Ала-Тоо).
Қазақ тілінде осы мағыналас тұрақты тіркес тіліңе
күйдіргі шыққыр, тіліңе шоқ түскір, тілің кесілгір деп
айтылса, көзге байланысты: көзің аққыр, көзіңе ақ түскір,
көзің ойылғыр, көзіңе құм құйылғыр, көзін ашпағыр т.б.
фразеологиялық тіркестер бар. Ал осы тұрақты тіркестердің
мағынасына қарай ажыратып, ашып көрейік:
Тіліңе күйдіргі шыққыр. Тілі ащы кісіге қарата
айтылады. Тфәй-тфәй, тіліңе теріскен шықсын сенің! Не деп
отырсың (Ә. Әл).
Тілің кесілсін! Бұл көбінесе бет-жүзге қарамай турасын
өткір тілмен айтып салатын кісіге айтылады. Ағай артық-кем
тілге келе алмады. Қап- қара боп түтігіп, ызыға булығып, ой
тілің кесілсін, тілің кесілгір,- деп кете барды (ЛЖ.).
Көзің аққыр. Көзің ағып түсіп, көрмей қалғыр, көзің
теріс бітсін деген мағынада айтылады. Ат қоса Ерейменге
барғанымда, Бір сыншы көзі аққыр көріп еді (А.Қор.).
Көзің ойылғыр. Көз жасың тиылмай, көзің көр болсын!
Ырылдатпа, ырылдатпашы анау көзі ойылғыр жетімекті (М.Ә.).
Көзіңе құм құйылғыр. Өліп кет деген мағынада айтылады.
Тіріде сыйласпаған туыс, көзіңе құм құйылсын! Өлгенде жылама
(Ш.С.).
Көзін ашпағыр. Жақсылық көрмегір, ешқандай қызық
көрмегір деген мағынада жұмсалады.
Тілдің магиялық құдіретіне, күшіне сенуден пайда болған
тұрақты сөз тіркесі, мәселен, тіл-көзден сақта немесе
тіліңе шоқ түссін.
Алғыс пен қарғыс мәнді қалыптасқан сөз тіркестері
ауызекі сөйлеу тілінің фразеологиясына жатады. Жалпы халықтық
тілдің көлемі жағынан да, шығу төркіні жағынан да өте мол
тараған тілі.
Алғыс мәнді сөз тіркестері ауыз-екі сөйлеу тілінде де,
көркем әдебиет тілінде де қолданылады. Алғыстың өзі тілекке
жақын.
Мағынасы жағынан өлім, яғни қазаға, жақын адамыңның
қайтыс болуына байланысты айтылатын қарғыс мәнді
соматикалық фразеологизмдер:
Аяқтағы суға батып өлгір! Болмашыдан опат бол!
Жұлының үзілсін! Өле қал деген мағынада айтылады.
Сүйегің шықсын! Өлігің шықсын, өл деген мағынада
жұмсалады.
Шашың жайылғыр! Жақын жанашырың өліп аза тұтқыр деген
мағынада қолданылады.
Қырғыз тіліндегі қарғыс мағынасындағы соматикалық
фразеологизмдер: Оозуна жылан уялагыр! Жагымсыз, жаман сөз,
суук кабар айткан кишиге карата каргоо. Оозуңа жылан
уялагыр, сен эмне деп жатасын(Чалкан).
Жагына таш! Кимдир бирөөнүн кандайдыр бир суук
кабарга налаат айту. Ок жагына кара таш!- деп тилдеп
жиберди (Сасыкбаев).
Кара оозуна кан толгур! Жаман сөз, жағымсыз нәрсе
айтканда жұмсалатын тұрақты сөз тіркесі. Кара оозуна кан
толгур, Кайрылгысыз кун болгур (Манас).
Қазақ тілінде мағынасы алдыңғы фразеологизмдерге жақын:
Жағың
қарысқыр! Жайсыз хабар, жаман сөз айтқан кісіге айтылады.
– Жағың қарыссын, жағың қарысқыр-ау жалғыз сиырың
қатса сыныңа келерсің,- Қоңқа үйде жатып кейіді (Б.М.).
Алғыс пен қарғыс фразеологизмдер туралы айтылғандарды
жинақтай келіп мынандай қорытынды жасауға болады.
Алғыс пен қарғыс мәнді фразеологизмдер қырғыз,
қазақ тілінің лексикасынан елеулі орын алады. Бұлар
қоғамның әлеуметтік өмірімен байланысты, қоғаммен бірге
жасасып келе жатқан элементтер.
Қырғыз-қазақ тілдеріндегі мөлшер ұғымына және
уақыт өлшеміне байланысты соматикалық фразеологизмдер.
Түркі халқы революцияға дейін көшіп-қонып, көшпенділік
дәуірді ұзақ уақыт басынан өткізгені белгілі. Олар жаз
жайлауда, күз күздекте, қыс қыстауда бірден-бірге көшіп-қонып
жүргенде уақыт мерзімін, ұзындық пен көлемді, қашықтықты
қалай өлшеп білген деген сұрақ туады. Сол заманда біздің
халқымыз уақытты сағатпен, көлем мен салмақты таразымен,
ұзындық пен кеңістікті метрмен өлшеуге әлі онша
дағдыланбаған, үйренбеген кезі еді. Бәлкім ол кезде бұл
өлшемдердің көшпенділік тұрмысқа сондайлық қажеті де болмаған
шығар. Қалай дегенмен сол уақыттың тұрмыс-тіршілігіне лайық өз
өлшемдері болғандығы тілдегі сөз қорының бай материялдары
арқылы танып-білуімізге де әбден болады. Түркі тілдерінде
өлшемдік ұғымдары жайынды қыруар сөздер мен тұрақты сөз
тіркестері сақталған.
Қырғыз қазақ тіліндегі өлшемдік ұғымдарға байланысты
соматикалық фразеологизмдерді өлшем түрлеріне байланысты
талдауға, яғни алыстықты, жақындықты, тез, жылдам, баяу, ерте,
кеш деп бөліп қарастыруға болады.
Мысалы, қырғыз тіліндегі жылдамдықты білдіретін көз ачып
жумганча деген тұрақты тіркестің қазақ тіліндегі баламасы
көзді ашып жұмғанша, яғни екі тілдеде өте тез, жылдам
деген мағынаны береді.
Жылдамдықты білдіретін қырғыз тіліндегі дене атауларына
байланысты тұрақты сөз тіркестеріне біраз мысал келтіре
кетейін:
Көз ачып жумганча деген тұрақты сөз тіркесінің
бірнеше синоним тұрақты тіркестері бар, мысалы:
Ачкан көзүн жумганча. Биздин Кийигизбай эмне? Ачкан
көзүн жумганча кедей болду да калды (Сыдыкбеков).
Көз ачкыча. Көрүнүп турган Үргөнчкө Көз ачкыча барайын
(Семетей).
Көз ачымда. Алты айлык болор азапты Көз ачымда байкаган
(Манас).
Ачып көздү жумгуча. Айтып оозун жыйгыча Ачып көзүн
жумгуча (Сейтек). (1.164 бет.).
Көз ирмемге келбей. Бир заматта, өтө тез. Гүлайым
кирип келип, көз ирмемге келбей атасын, апасын мойнунан
кучактады (Абдукаримов).
Көз ирмемде. Ошентип, көз ирмемде Ажар Айнадан ажырап
калды (Жоошбаев).
Бұл тұрақты сөз тіркесіне қазақ тіліндегі мысалдар
тізбегін жинастырып көрейік.
Қас қаққанша. Лезде, тез. Қас қаққанша неше түрлі ой
басына кіріп шығып, Хамит орыстың көзіне тура қарады (С.С.).
Қас пен көздің арасында. Лезде, тез, жылдам. Оыпырмайай,
нағыз қас пен көздің арасында соқыр болып қала жаздадым
(З.Қ).
Қабақ қақпай. Лезде, әп-сәтте. Қабақ қақпай қадалып
ұмтылған Базаралы, енді тебініп кеп жирен айғырлы жылқышы
мен Әзімбайдың екі арасынан ағындап кіре берді (М.Ә.).
Қырғыз тіліндегі кол созум, кол усынум деген
тұрақты сөз тіркесі қазақ тіліндегі қол созым тұрақты
тіркесіне ұқсас, еш өзгеріссіз, екеуінде де бір мағына,
яғни жақын жер, қол ұсынса жететін жер дегенді
білдіреді.
Бұдан шығатын қорытынды өлшемдік ұғымды, уақыт
өлшемін білдіретін соматикалық фразеологизмждерді іштей
бірнеше топқа, тақырыпқа бөліп қарастыруға болады. Яғни
өлшемдік ұғымдар түркі халықтарының көшпенділік дәуірінде
туған тұрақты сөз тіркестері. Қазіргі заманда өлшемдік
ұғымдарға жататын тұрақты тіркестер бірте-бірте
қолданыстан қалып келеді, оның бір себебі заманға сай
өлшемдердің неше түрлі аспаптарының пайда болуында.
Қырғыз-қазақ тілдеріндегі адамның түр-келбетін білдіретін
соматикалық фразеологизмдер
Бұл топтағы соматикалық фразеологизмдер адамның түр
келбетін тұрақты сөз тіркестері арқылы ашып көрсетеді.
Мағынасына қарай адамның түр-келбетін білдіретін тұрақты сөз
тірестерін сұлулықты білдіретін, сүйкімділікті, реңсіздікті,
арықтықты, толықтықты білдіретін деп іштей бөлуге болады.
Cұлулықты білдіретін тұрақты тіркестер қырғыз тілінде:
Оймок ооз, бота көз. Көзү ботодой, ауызы кичинекей.
Оймак ооз, бота көз. Кыздары сулу кыргыздын (Осмонкул).
Дәл осы тіркес қазақ тіліндеде ешкандай, өзгеріссіз,
құрамыда дәл осы қалпында, тек фонетикалық ауытқулар ғана
бар, мағынасы жағынан да сұлу қызды суреттейтін тұрақты сөз
тіркесі бар.
Қазақ тіліндегі сулулықты суреттеуде қолданыналын
тұрақты сөз тірестері де аз емес. Мысалы,
Ай десе аузы, күн десе көзі бар. Аса сұлу, өте
көрікті. Мысыр шаһарының бірінде бір жігіт, Хасен деген, ай
десе аузы, күн десе көзі бар ай маңдайлы, жұлдыз көзді
қызға ғашық болған (С.К.).
Бетінен қаны тамған. Әрлі, қыпқызыл. Алмадай пісіп
тұрған бақшадағы, ашылған гүл бейнелес қыз тұлғалы. Албырап
екі беттің қаны тамып, Құйылып төңкерілген көз қарасы
(Ә.Най.).
Қолаң шаш. Қою қара шаш. Қоңыр қолаң шашты, жаудыраған
бота көзді Лида дейтін қыз жұрттың бәрінен мықты болды
(Т.А.).
Ақ тамақ. Қыздың, әдемі, сұлу тамағы. Кәмшат бөрік, ақ
тамақ, қара қасты, Сұлу қыздың көріп пе ең мұндай түрін
(Абай).
Ай қабақ, алтын кірпік. Асқан сұлу, өте көрікті. Ай
қабақ, алтын кірпік, қызыл ерін. Кел десең неге аяйын аттың
терін (Х.О.).
Ақ білек. Сұлу, перизат.
Ақша бет. Сұлу жүз, аппақ бет. Ақша бетте ал қызыл
нұр ойнап, үлбіреген қос ерін уылжи ашылып, телміре
танып тұр (Ә.Нұр.).
Тілімізде адамның жағымсыз кескін-келбетін бейнелейтін
соматикалық фразеологизмдер де жеткілікті. Мысалы: шақша
бас, дудар бас , ботқа бет, мысық мұрт, салпы ерін, теке
сақал, қушық шеке, тарбақ танау, салпаң құлақ, ши мойын,
бақа мойын, пісте мұрын, кертпеш мұрын, қоңқақ мұрын т.б.
реңсіздікті бейнелейтін соматикалық тұрақты тіркестер қазақ
тілінде көптеп кездеседі.
Қазақ тіліндегі адам келбетіне байланысты соматикалық
фразеологизмдерді тірек сөзіне байланысты талдап көрейік,
мысалы, тірек сөзді көз деп алсақ ала көз, қара көз, бота
көз, қоңыр көз, сығыр көз деп мағынасына қарай сұлулық пен
реңсіздікке бөлуге болады.
Түсі суық адамды қазақ тілінде қабағы қалың немесе
сұр бет дейді. Қырғыз тілінде де өңі суық адамды
жүзүндө жылуу жок деп қазақ тіліндегі соматикалық тіркес
сияқты айтылады.
Қырғыз-қазақ тілдеріндегі адамның
мінез-құлқына
байланысты соматикалық фразеологизмдер.
Қырғыз-қазақ соматикалық фразеологизмдерінен адам
баласының мінезіне байланысты соматикалық фразеологизмдер деп
бөлек бөліп, оны мағынасына қарай іштей ақылды, ақылсыз,
білімді, білімсіз, пысық, сылбыр, салақ, сараң, береген,
инабатты т.б. деп бөлуге болады.
Қырғыз тілінде білімді, көзі ашық адамды көзү
ачык деп айтады, Қазақ тілінде де осы тіркес, яғни көзі
ашык ешқандай өзгеріссіз білімді деген мағынаны береді. Екі
тілдегі тұрақты сөз тіркесінің айырмашылығы тек ш
дыбысымен ч дыбысында ғана екені көрініп тұр.
Суук кол, суук көз, суук ооз. Үш сөзде қырғыз
тілінде жамандықты бейнелейді, яғни біріншісі, бүлдүргүч,
зиян келтүрүчү, қазақ тілінде тағы бір мағынасы ұрлықшы
дегенді білдіреді. Екіншісі, қырғыз тілінде жаман ниеттеги,
жаман пикирдеги жат киши және қазақ тіліндегі мағынасы да
дәл осылай беріледі. Үшіншісі, тілі суук, кер ооз, қазақ
тілінде де осы мағынаға жақын, кеңірек айтсақ, аузынан тек
жаман сөз шығатын, жаман ниеттегі адам.
Адамның батырлық мінезін білдіретін соматикалық
тіркестер де қырғыз тілімен қазақ тілінде көптеп кездеседі.
Екі тілде де ұқсас тіркестер көп. Еш нәрседен қорықпайтын,
батыл, өткір адамды қырғыз тілінде:
Көзү жок баатыр. Эч нерседен кайра тартпаган,
тайманбас эр, чыгаан баатыр. Сага даап сөз айткан мен көзү
жок баатыр экемин (Ала-Тоо).
Көзүндө оту бар. Эр жүрөк, тайманбас. Көзүндө оту
бар жигитт экенин сезип эч нерсе айта албай жалтандап тим
болду (Ала-Тоо).
Эр жүрөк. Коркунуны билбеген, тайманбас баатыр.
Чолпонбай сыяктуу эр жүрөк улдарыбыз элибиздин сийилыгы
болот (Советтик кыргызстан).
Жүрөгүндө оту бар. Өткүр, эч тартынбаган. Жүрөгүндө оту
бар эр азаматтар сөз менен даназалатат (Ленинчил жаш).
Жолборс жүрөк. Эч нерседен коркпогон, тайманбаган
баатыр. Бул ушундай жолборс жүрөк, мунуменен эрегешип болбойт
(Каимов).
Бұл фразеологизмдік тіркестер қырғыз тілінің
фразеологиялық сөздігінде осындай мысалдар келтірілген. Ал
І.Кеңесбаевтың авторлығымен шыққан қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігінде осы тұрақты тіркестерге мысалдар
былай берілген:
Көкірегінің көзі бар. Көзі ашық, сезімтал, зерделі.
Қарны тоқ, қаса надан, ұқпас сөзді, сөзді ұғар көкірегі
болса көзді (Абай).
Жүрегінде оты бар. Еті тірі, өткір, өжет, зерделі.
Жүрегіңнің оты бар бала көрінесің,- деп, той басы арқамнан
қағып, мақтап қойды (Б.С.).
Көзінде көзі бар. Өткір, жігер-қайратқа толы, алғыр
мағынасында қолданылады. Қыз абайлап қараса, қасындағысы үсті
алба-жұлба, бет-аузы, кір-кір, бірақ көзінде оты бар, орта
бойлы жас жігіт (ҚЕ).
Тағы да қазақ тілінде осы мағынаны білдіретін
тұрақты тіркестер, мысалы, жолбарыс жүректі немесе арыстан
жүректі деп адам жүрегін айбарлы аң патшасының жүрегіне
теңеп, еш нәрседен қорықпайтын етіп, салыстырып, әлсірелеп
суреттеген.
Батырлықты, батылдықты білдіретін соматикалық
фразеологизмдерге қарама-қарсы мағына беретін тұрақты тіркестер
де қырғыз-қазақ тілдерінде жеткілікті, яғни қорқақ, жігерсіз
деген мағынаны беретін дене атауларына байланысты соматикалық
фразеологизмдерді тізбектеп көрейік:
Қоян жүрек, су жүрек, жүрегі жоқ деген тіркестер
қорқақ, жігерсіз сияқты мағынаны береді.
Батыл адамды жүрегінің оты бар деп әлсірелесе,
қорқақ адамды мүлдем жүрегі жоқ деп сипаттайды.
Яғни, арық пен толық бір-біріне қарама-қарсы, антоним
сөздер болса, мағынасына қарай тұрақты сөз тіркестері де
бір біріне қарама қарсы болып келеді, мысалы, қабырғасын
санауға болады деген тіркес арық дегенді білдірсе, етті-жеңді
деген тіркес толық дегенді білдіреді. Етті жеңді тұрақты
тіркесімен қабырғасы санауға болады тіркесі бірбіріне қарама
қарсы, онтоним тіркестер.
Қырғыз-қазақ тіліндегі қимыл-әрекетті білдіретін
етістікті соматикалық фразеологизмдер
Қазақ тіліндегі соматикалық етістікті
фразеологизмдердің модель ретінде кездесетін төмендегі
түрлерін көрсетуге болады.
1. Белгілі бір мүшенің өзіне тән көптеген
қызметтерінің ішінен ең басты ерекшелігі ретінде
қабылданатын соматикалық процестерді сипаттайтын
соматикалық етістікті фразеологизмдер: аяқ басу, қолмен
ұстап, көзбен көру, құлағымен есту, көзі бұлдырау, құлағы
шыңғылдау;
2. Екі дене мүшесінің өзара қатынасына байланысты
процестерді сипаттайтын соматикалық етістікті
фразеологизмдер:
Тіл мен
жағына сүйену;
Қас-қабағына қарау;
Құлақ-миын жеу;
Бет- аузын
тыржиту;
Басы ауырып,
балтыры сыздау;
Аяқ-қолын бауырына
алу;
Бас-көзіне қарамау;
Іші-бауыры елжіреу;
Аузын ашып, көзін
жұму т.б.
3. Дене мүшелерімен басқа зат, құбылыстарымен
қатысуы нәтижесінде іске асатын процестерді сипаттайтын
соматикалық етістікті фразеологизмдер: көзіне көк шыбын
үймелету, мұртын балта кеспеу, аузымен орақ ору, азуын айға
білеу, аузын жиде жегендей қылу, аузын қу шөппен сүрту
т.б.
4. Соматикалық процесті тікелей адамның өзіне
байланысты іске асыруын сипаттайтын соматикалық етісті
фразеологизмдер: тілін тарту, тілін қайрау, тілімен шағып
алу, тізесін бастыру, көзін тігу, арқасы қозу т.б.
Қырғыз тіліндегі іс-әрекетті білдіретін соматикалық
фразеологизмдер, мысалы
Түбүнө жету, чорын катыруу- кара көзүн кашайтуу.
... Катун жанду сарттар кара көзүбүздү кашайтат (
Сыдыкбеков).
Үйрөттү, жол көрсөттү- баш тоголотту. Чолок ооз
чайтан баш тотголотуп, аларды өзүнө союл кылып алды
(Сыдыкбеков).
Оозга алгыс ачуу сөздөр менен тилдөө - суук тилин
агытуу. Арзымат ырчы болсо күндүр-түндүр дебей ушак айтып,
Токтогулга суук тилин кашайтты (Бөкөнбаев).
Жардам кылуу, көмөк көрсөтуу - кол кабыш кылуу.
Колхозда жумушка жарарлык әр бүле аз болган сон, кол
кабыш кылайын деп келдим (Баялинов).
Айтайын дегенин унутуп калуу - тилинин ушунда туруу.
Тилимнин ушунда турду эле, унутуп калбадымбы деп кейиди
(Ала-Тоо).
Қазақ тілінде етістікті соматикалық фразеологизмдерге
біраз мысал келтіре кетейік:
Мейлінше батыл қайрат көрсетті - азуын айға біледі.
Азуын айға білеген, Айбаттана үндеген, Елде айбарлы ер боды
(Жамбыл).
Телміріп, тіленді- алақанын жайды. Рас, директорың
жаман адам емес. Бар тапқаны колхозға алақанын жаяды да
отырады (М.И).
Жоламады, жақындамады - аяғын баспады. Басқа жан онда
аяғын басу- шы болмасын (ҚЕ).
Қорыта айтқанда қимыл, іс-әрекетті білдіретін
соматикалық фразеологизмдер қырғыз тілінде де, қазақ
тілінде де көптеп кездеседі.
Қырғыз тілі мен қазақ тіліндегі іс-әрекетті білдіретін
соматикалық фразеологизмдері мағынасы жағынан да, айтылуы
жағынан да өте ұқсас болып келеді
Қырғыз-қазақ тіліндеріндегі адамның
психикалық күйіне
байланысты соматикалық фразеологизмдер
Бұл топтағы соматикалық фразеологизмдер мағынасына
қарай іштей бірнеше топқа бөлінеді. Мысалы, қуануды
білдіретін, ренжуді білдіретін, қайғылану, жек көру,
жақсы көру, еркелеу, мейірлену, жасқану, риза болу т.б.
Қырғыз тілінде қуануды білдіретін соматикалық
фразеологизмі:
Мандайы жарылуу. Кубану, шаттыкта болуу. Эл
кубануп туса, биздин да мандайыбыз жарылып калат
(Кыргызстан маданияты
Жек көруді, жақтырмауды, ұнатпауды білдіретін
соматикалық фразеологизмдер: Көзүнүн төбөсүмен карау,
жүрөгү жылыбау, жүрегү муздау т.б. Ал қазақ тілінде
кездесетін осы мағынадағы тұрақты сөз тіркестері іші
қаламады, бет-аузын тыржың еткізді, көзбен атты, іші
мұздады, өкпесі бар, салқын (суық) қабақ көрсетті,
теріс қабақ білдірді
Қырғыз қазақ тіліндерінгі адамның психикалық, яғни
көңіл күйіне байланысты соматикалық фразеологизмдер
жалпылай топтастырып көрейік
Ак өкпө болуу. Абдаан катуу киналуу, зоругуу. Чүлүк
тагып мудуна Ак өкпө болуп курудуу (Токтогул).
Аягы асманга чыгуу. Бети ачылуу, маскара болуу, ойрону
чыгуу. Анык сабыржан экенин эл билсе экөөнүн тең аягы асманга
чыгып, талпактары ташка жайылмас (Жантөшев).
Аягы менен тик туруу. Жаналы калбай, эпилдап қызмат
көөрсөтүү. Билесиз назар досунду, аягы менен тик турат (Барпы).
Башы маң болуу. Көңүлү каранғылоо. өзүн начар сезүнүү.
Алима әжэниң башы маң болдуу (Абдукаримов).
Башы катуу. Бир нерсе менен элек болуу. Магаа таныш
өңдөнүп бул көз деп Уркуяның башы маң болдуу(Ала-Тоо).
Башына кылыч кармаса да. Абдан атты кинаса да, коркутса
да. Башына кылыч кармаса да, еч нерсе чыгар эмес (Кырг.
маданияты).
Бели майышуу. Кайгы-капага туруштук Бере албай
кыйналуу. Атасынын мезгилсиз кеткенине Алимкулдын бели майышып
турбайды (Абдукаримов).
Жагынан түгү чыгуу. Абдан ачууланган. Жаагынан түк
чыгып, жолындап көздөн от чыгып (Эр Табылды).
Жаны көзүнө көрүнүү. Бир жери катты катуу ооруп абдан
кыйналуу. Калмураттын жүрөк боор мыкчылып, жаны көзүнө көрүнө
калып жаткандай болду (Абдукаримов).
Жүрөгү алып учуу. Көнули эргип токтоно жүрөгү алып учат
(Каимов).
Жүрөгү ачычуу. Бир нерсеге аябай кайгыру. Бүйрөк жүрөгү
ачытып, кандайдыр бир салмак кежигесинен баскансыды (Каимов).
Жүрөгү зыр дей түшүү. Бир нерседен сескену. Сүроо
көнүлүнө келе калганда жүрөгү зыр дей түштү (Каимов)
Жүрөгү жарыла жаздоо. Абдаан катуу толкундоо. Бек
армиядан келгенде, Жыпардын жүрөгү
Жүрөгүнө так салуу. Көңүлүн калтыруу, ойдон кетпес
ызага, капага дуушар кылуу. Кайнененин каары Батийнанын жүрөгүнө
так салды (Сасыкбаев).
Жүрөгүн үшүн алуу. Катты коркытуу. Байлар кедейлерге
ыза көрсөтүүнү, алардын жүрөгүн алууну максат кылып койгон
(Элебаев).
Жүрөгү оозуна тыгылуу. Капысынан, байкоосуздан боло
калган коопту нерседен коркуп кетуу. Ачкыччы калтырады, көзүн
алайтып, жүрөгү оозуна тыгылды (Жантөшев).
Жүрөгү опколжуу. Кандайдыр бир нерседен кооптонгандай,
сескенгендей абалда болуп, тынчы кетуу. Асылхандын көз карашынан
улам бир шумдуктуы белгисин сезгендей Анархандын жүрөгү опколжүй
баштады (Жантөшев).
Жүрөгү титирөө. Айбаттуу нерсеге даай албай жүрөксүү.
Укмуштарды угуп отурсан жүрөгүн титирейт (Элебаев).
Жүрөгү туз койгондай ачуу. Катуу кайгуруу, ичи күйүү.
Еки буту жылбай калды, жүрөгү туз койгондой ачышат (Бөлөкбаев).
Жүрөгү елжірөө. Ичи жылуу, жакшы көрүү. Бурчбурчтан
жанырык шыгарган қоңгуроолуу тунук үнүнө чоң эненин жүрөгү
элжиреди (Сыдыкбаев).
Жүрөк заады болуу. Санаасы тынбоо, сары саана болуу. Ал
жаагын айтып жүрөк заада болбой эле кой (Сасыкбаев).
Жүрөк токтотуу. Кайрат кылуу. Ышкыналы жүрөк токтотып
сүйлөй берди (Байтемиров).
Жүрөгү жылыбоо. Жакшы көрбөө. Жоошуй түшкөн менен
Айнагүлдүн жүрөгү жылыбады. (Сыдыкбеков).
Жүрөгү күйүү. Катуу кайгыруу, капалануу. Татыбектин жүгү
күйүп, өзү муунуп баратты (Байтемиров).
Жүрөгү муз. Мээримсиз, кайырымы жок, таш боор. Эгерде ал
дити супсак, жүрөгү муз адам болсо, Данияр азыр минтип ырдай
албайт эле (Айтманов).
Жүрөгүнө так салуу. Көңүлүн калдыру, ойдан кетпес ызага,
капага душаар болуу. Кайнененің каары Батийнаның жүрөрүнө так
салды (Сыдыкбеков).
Жүрөгүнө тамга салуу. Баланың жүрөгүнө тамга салдын (Ала-
Тоо).
Жүрөгүнө муз буркуу. Катуу көнүлүн калдыруу. Асылкүлдүн
алооланган курбулук жүрөгүнө муз бүрккөн (Бейшеналиев).
Кабагы бүркөлүү. Кандайдыр бир нерсеге капа болуу. Анын
кабагы бүркөлүп, өңү да түктөйө түштү (Чалкан).
Кабагына кар жааган. Ачууланган, каарданган. Көзү
чүңүрөйүп, кабагына кар жааган (Шүкүрбеков).
Кабагын карс салуу. Капалануу, кайгыруу. Кабагын карш
салып, үндөбөй үйүнө кетти (Байтемиров).
Қабыргасы кайышуу. Жаны ачуу. О, Жокшулук! Учинтип
далайдын белин майыштырып, кабыргасын кайыштырасын
(Абдукаримов).
Коюн-колтугуна кирүү. Жакындашуу, аралашуу. Алым
Зуннахундун үй-бөлөсүнүн коюн-колтугуна кирудө (Жантөшев).
Мандайы жарйлуу. Кубануу, шаттыкта болу. Эл кубанып туса,
биздин да мандайыбыз жарылып калат (Кыргыстан маданияты).
Кызыл чеке болуу. Талашып-тартычып чатакташып калуу.
Жиналышта аябай кызыл чеке болушабыз (Бейшеналиев).
Тамагын майлоо. Белгилүү бир максат менен сыйлап, көнүлүн
алып коюу.Уч кун удаа чакырып чоңунун тамагын майлап жүрдү.
(Чалкан).
Чачы агаруу. Катуу ойлануу, азап чегуу. Айтып-айтып
чачым агарды, тил албаган бала экен (Байтемиров).
Эки көзү төрт болуу.Бир нерсени, не биреуди күтуу. Жок
дегенде, элдүү жерге жетсем дегенде Табалдынын эки көзү төрт
болдуу (Ала-Тоо).
Эрдин кесе тиштөө. Өкүнүү. Аьай жакшы кабардан куру
калганына ызылынып эрдин тиштеди (Жантөшев).
Кол куушуруу. Кечирим сурап, алдына түшуу, өтүнүч кылуу.
Колтугуна суу бүркүү. Бирөөгө каршы шилтеп, тукуруп коюу,
көкүтүү. Көкөнүн колтугуна суу бүркүп, Самсахунга карай бет
алдырууда (Жантөшев).
Колтук ачуу. Бирөөгө ички сырды айтып коюу, душманды дос
катарлы эсептеп сыр берүү, сырын билдирүү. Бир оозду болгула,
туш келгендерге колтук ачпагылы (Убукеев).
Көз артуу. Бир нерсеге бадан кызыгуу, жетсем деп эңсөө.
Карып бул кызга көптөн бери эле көз артып жүргөн (Абдукаримов).
Көздүн карегиндей сактоо. Өтө ыйык тутуу, абдан жакшы
кароо. Көзүннүн карегиндей сактап, кайра өз колума ташпыр
(Бейшеналиев).
Көзү кыйбоо. Бир нерсени колдон чыгаргысы,, бирөөгө бергиси
келбөө, бирөөгө ыраа көрбөө. Же бөрүгүңдү көзүң қыйбады
(Сыдыкбеков)
Көзүн боео. Алдоо, жазгыруу, будамайлоо. Билесиз силердин
амалынарды. Көз боегунар келет (Байтемиров).
Көзүн кадоо. Отө көнүл коюп, көзүн албай кароо. Жылкызкан анын
кашына, бийик кабагына көз кадайт (Байтемиров).
Көзүнөн чаары чыгуу. Абдан ачуулануу, каардануу, жаалы келуу.
Муну угуп манастын Каары чыгып бетине Чаары чыгып көзүнө
(Манас).
Көзүнүн төбөсү менен кароо. Жек көргөндөй, жаман көргөндөй
абдан каардуу, жекире кароо. Айдарбек Акимди көзүнүн сырты менен
карап, катуу айтууга камданды (Сасыкбаев).
Қазақ тіліндегі адамның психикалық яғни күйіне
байланысты соматикалық фразеологизмдер:
Алпыс екі тамыры босады. Елжіреп, мейірлене түсті.
Тоқсан келді есіліп. Екі аяғын көсіліп.Алпыс екі тамырдың бәрі
бірдей шешіле (Ш.С.).
Ауыз толарлық. Көңілден шығатындай. Көңілге тоқ
саларлық. Ілиястың ауыз толтырарларлық бір шығармасы - Дала
(С.М.).
Аяғын жерге тигізбеді. Көкке көтерді, мақтады. Былтыр
мектепті бірге бітірген жолдастары жоғарғы оқуға дайындалып
жүрген баланың аяғын жерге тигізбеді (С.Жүніс.).
Аяғының ұшынан басты. Қаймығу, имену, қорқу мағынасында
айтылады. Кеш келген інісі ағасынан қрқып , аяғының ұшынан
басып, төргі үйге өтіп кетті (АТ.).
Аяғына оралды. Еркеледі. Шешесін далаға жібергісі келмей,
кішкене қызы аяғына оралды.
Бауыр еті. Оте жақын, қымбаттысы. Бала адамның бауыр
еті емес пе? Басына күн тиіп, табанына шөгір киген құлыншағына
қол тигізу ата анаға да оңай болмаса керек (М.Е.).
Бауыр басты. Жақын тарту, жүрегі жібу. Болат Гүлжаханға
әбден бауыр басып, туысып алған, келер кеткенше одан
айырылғысы келмейді.
Бауырға таррты. Жақын тартты. Бауырыңа тартқан, сырыңды
айтқан, Сырласың сырт айналар (Абай).
Бет аузын-тыржың еткізді. Жақтырмады, ұнатпады. Кәкима
Қадишаның Сәулені мақтағанын жақтырмай, бет-аузын тыржың
еткізіп:-Ә, қойшы, еркек майданға кетпесе,... бастық болу қайда
оған,-деді (Ә.Ә.).
Бетін кірбің шалды. Жүзінде көңілсіздік білінді.
Тәңірберген қанша епті болғанмен, Еламанның алдында айла-амалын
тауысып, мысы құрып, қанды қызыл бетін кірбің шалып,
көңілсіздене бастады (Ә.Н.).
Бетіне тура қарамады. Жасқанды. ...Ауылды әлі ру
ақсақалдары басқарыды. Жолшы әлі қанаушының бетіне тура қарай
алмайды (ғ.Мұст.).
Бетіне нұр жүгірді. Қуанды, риза болды. Подполковниктің
ықыласын көріп біздің жігіттердің бетіне нұр жүгіре бастады.
(Т.А.).
Басы салбырады. Еңсесі түсті. Басы салбырап, үйіне
қайтты (Ә.С.).
Басына ойнады. Басынды, менсінбеді. Содан кейін: Енді
не болса да тыныш отырып, тыныш жүріп байқайық. Үндемей
момын болып отырсақ, кім басымызға ойнайды,-деген болып
табысқанды (М.Ә.).
Жүрекке жылы тиді. Көңілге қона кетті. Өлең сөздің патшасы
сөз сарасы,Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл жүрекке жылы
тиіп, Теп- тегіс жұмыр келсін айналасы (Абай.).
Жүректі сара тілді. Жанды жаралады. Ойлану. Кейде нар
кескен, жүректі сара тіледі. Ойланбасаң жаның жай, қысыла
қында жүреді (І.Ж.).
Жүрегіне беріш болды. Ойынан кетпес кекке айналды. Көк
сиырдың кегі Дайрабайдың көңіліне беріш болып қатқан сияқты, -
деді (Б.М.).
Жүрегі орнына түсті. Көңілі жайланды. Бәсе менде адамның
баласы едім ғой, - деп жүрегіорнына түскендей боп, аз тыныс
алып, Айша алты атарды көкірегіне басып отырып қалды (М.Ә.).
Көзі шатынады. Ашуланды, ызаланды. Айшаның шашы талданып,
бетіне түскен. Екі көзі шарасынан шығып шатынаған, иегі дір-
дір етіп, тістері сақылдайды (М.Ә.)
Көзін қарайтты. Қаталдық етті, түңілтті. Сүгір менің
қанымды қарайтқан жауым емес пе еді, көзімді қарайтқан сол ғой,
- деп Айша зар еңіреді (М.Ә.).
Көзін қысты. Белгі берді, көзімен ымдады. Петька дода-
дода шашын бір қолымен жөндеген боп Тамараға көзін қысты, тағы
да қосымша сорпа құйяын ба дегендей ым қақты (Ә.Ш.).
Көзі айтты. Не ойы барын қас қабағынан білдірді. Түріңнен
білдім көңілің кеткендігін, Сипаты қыздың сарсаң еткендігін,
Ішінде не барлығын көзің айтып, Сабырыңның білдіріп тұр
кеткендігін (М.С.).
Көз қызартты. Құмартты, әуестенді. Бірақ, балаңа сәлем
айт, ендігі жерде Мезгілбайдың қарындасына көзін қызартса,
сирағын сындырамын(ЛЖ).
Көзбен атты. Жақтырмай қарады. Бүтін көше бойы азан-қазан,
таяқ жесе де, Елена Павловна жылаған баланы уатып, алдында
қарусыз елге қожаңдап тұрған Хитровты көзімен атып тұр (Ә.Ш.).
Қас-қабағына қарады. Райына қарады. Осы үлкендердің
бұйрығын күтіп, қас-қабағына қарап жүрген жігіттердің ішінде
Ербол да бар (Абай).
Қол тигізбеді. Ұрып-соғып ренжіткен жок. Сенің малайың
емес, Шәкеннің малайымын. Сен түгіл Шәкенде әлі қол тигізіп
көрген жоқ. (Ғ.Мұс.)
Қолтығынан демеді. Сүйемелдеді, көтермеледі. Барғам екен
Кремльге, Қайтып осы жортуылдан, Достар мені кірер жерде, Демеп
қойды қолтығымнан (А.Т.).
Қас қабағын бақты. Көңілін аулады, назарын бақты. Бұрын ол
Раушан үшін сыпайы жас жігіт болатын. Қыздың қас қабағын бағып,
көзі дөңгепене мөлдіреп, терең қарайтын (Т.А.).
Қас қабағынан таныды. Жүзінен ұқты, қараған сыңаынан
сезе қойды. Күн райын танып өскен шаруадай, әкесінің ыңғайын
қас қабағынан тани қоятын ( АТ.).
Қас қағысты. Ымдады. Тақсырға қалай етсек ұнаймыз деп,
Бәріне отыр қасын бірі қағып (Т.Ж.).
Қабағына қырау қатты. Тұнжырады, түнерді деген мағынада.
Қабағына қырау қатқан, бетінде жылылықтың нышаны жоқ, тас түйін
біреу (АТ.).
Қабағынан қар жауғандай. Қатты ашуланып қаһарланды.
Бұрында талай рет келіп, шық жуытпай кеткен Қожанасырды енді
тұзағыма түстің бе дегендей, қаһарлы хан қалың қабағынан қар
жауғандай сәл тұнжырап отырады (Қ.Е.).
Қабағынан түсінді. Райынан білді, жүзіне қарап сезе
қойды. Әжесінің ішкі күйін қабағынан түсіне қойған Юрик: Әже
неге жылайсың деген ишаратпен мұңайып, мойыды (С.Б.).
Қабағын бақты. Қас-қабағын барлай қарады. Абай басында
үндемей барлап, жұрттың қабағын бақты (М.Ә.).
Қабағын аузына түсісірді. Ашуланды, ренжіп тұнжырады. Егер
кітап деп тіпті қоймай, жалынып жылап, тынышын ала берсек,
қабағын аузына түсіріп... жиырма тиынды бір қарадан артық көріп,
ызбарланып, көзін аларта қарап, зәремізді ұшырады (С.Т.).
Қабағы салбырады. Көңілсізденді. Ләйлә мен Ғабдолла
екеуінің де қабақтары салбырап, көңілдері толқып, күннен-күнге
жүдеп барады (С .Шәр.).
Қабағы тырысқан. Кейпі келіспеген, көңілсіз. Земцов орта
бойлы, тығыршық денелі сары жігіт. Шикіл қабағы тырысқан, бет
ажары түсінді (Т.А.).
Қабағы ашалды. Ашық-жарқындық байқалды. Үйдегі еркектер
түгелімен қабақтары ашылып, қоса күлісті. Әбішпен бас изесіп,
жамырай сөйлесті (М.Ә.).
Қабағы көтерілді. Көңілі жадырады Сейіттен бұл хабарды
алған соң, әйелдердің қабақтары көтерілді (С.Ш.).
Қабағы қарс жабылды. Ызаланды, ашуға мінді. Қабағы қарс
жабылып, өзінің қойған сұрағына жауап іздап, ой теңізіне бір
жолата сүңгіді (І.Ж.).
Қабағы кірбің тартты. Ренжіді, көңілі жабықты, жабырқады.
Әлгіде қабағы кірбің тартып, түсі қашқандай көңілсіз келе жатқан
жас жігіт сәттің арасында-ақ құлпыра жайнап шыға келген екен
(Ғ.М.).
Қабағы қатты. Қажыды, ренжіді. Айша да томсарып отыр. Оның
гүлдей солған жүзі, мұздай қатқан қабағы, терең қайғылы көзі бір
ноқатқа қадалып қалған секілді (С.С.).
Қолқасын суырып әкеткендей. Жанына қатты бату туралы
айтылады. Бауырынан баласын алғанда, бейне қолқасын суырып
әкеткендей соңынан безек қағып, маңырай жүгірді (Т.А.).
Ит жүрек. Қызығы, қуанышы жоқ, құлазуға кеткен көңіл.
Сенісерге жан таба алмай, сенделеді ит жүрек. Тіршілікте бір
қана алмай, Бұл не деген тентірек!(Абай).
Іші мұздады. Ұнатпай қалды, ренжіді, өкпеледі. Әуелгі бір
әңгімені Шұбар айтты. Соңғы алты-жеті жыл ғана бойында оның
Абайға ішін қатты мұздатқан істер бар екен. Соны айтады. (М.Ә.)
Іші бүтін, сырты түтін. Қайғылы, уайымды, шерлі. Ойлы
адамға қызық жоқ бұл жалғанда, Ондай кісі бұл жерге келмейді
тең (Абай).
Іші суыды. Көңілі қалды, ренжіді, унатпады, жақтырмады.
Кетеді таң атқан соң өсек қуып, Көрмеген тазалықтан бұрын туып.
Тыстан келсек от сөнген, үй қараңғы,Кетеді көргеннен соң ішің
суып (А.Қор.).
Іші өлді. Көңілі селт етпеді. Өзіме өзім ыза болғаннан ба?
Яки бөтен бір себептен бе? Еш білмеймін, сыртым сау болса да
ішім өліп қалыпты (Абай).
Іш құса. Уайыммен, сағынышпен сарғайып, қасірет шекті. Дәл
бір өз әйелім бөтенге тиіп кеткендей, ыза кернеп, іш құса болып,
тұнжырап еле жаттым (Ж.Ж).
Іші қату. Ашулы, өкпелі, ренжулі. Сырты тату, іші қату,
Харіп жасап, нүкте жоқ. Алдағыш болсаң ас даяр, Алдаған кісі
қасқаяр (І.Ж.).
Іші қорықты. Тайсалды, сескенді, сезіктенді. Қарағым,
Күнікейжан, ақылың артық. Жүрушем қу қалмақтан ішім қорқып. Ер
Дайын өзің айтқан іздеп келді, Біле бер ендігісін ақыл тоқып
(Д.Б.).
Іш тарлық жасады. Қызғанды, ішіндегісін біреуге беруді
қимады. Қораптан қолтықтап әкелетін шөпті ешкім елемейтін, ол
үшін ферма меңгерушісі іш тарлық жасамайтын, жаман атты болғысы
келмейтін (Ж.Мұз.).
Іш тартты. Жақын тұтты, бүйрегі бұрды, жақтады. Әлгіндей
сөздерінен кейін мақпал титтайынан бірге өскен жандай құрбысын
қатты аяп кетті, жас жүрегі елжіреп қоя берді (Ө. Қан.).
Іші алай-түлей. Көңілі қобалжыды; көңілі толқып алабұртты.
Оның іші сау, бірақ іші алай-түлей ме деймін...деді- Шәке
(М.Ә.).
Іші-бауыры өртенді. Қатты қапаланды, қайғыдан өртенді.
Нәредниктің мына ызасы, мына қорлығы удай болып, іші-бауырымды
өртеп, күйдіріп кетті (С.С.).
Өкпесі жоқ. Реніші, көңіл қаяуы жоқ. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz