Қазақ әскери революциялық комитеті және ұлт-зиялылары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.10
1 Қазақ ревалюциялық комитетінің ұйымдастырылуы.
1.1 Орталықта кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі елдегі жағдаé ... ... ..11.23
1.2 Қазақ революциялық комитетінің ұйымдастырылуы, оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.31
2 Қазақ ревалюциялық комитеті және ұлт зиялылары.
2.1Қазақ революциялық комитетінің құрамы және оның қызметі ... ..32.47
2.2 Қазақ революциялық комитетінің кеңестік автаномия құрудағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56.58
Пайдаланылған әдебиеттері тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.60
1 Қазақ ревалюциялық комитетінің ұйымдастырылуы.
1.1 Орталықта кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі елдегі жағдаé ... ... ..11.23
1.2 Қазақ революциялық комитетінің ұйымдастырылуы, оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24.31
2 Қазақ ревалюциялық комитеті және ұлт зиялылары.
2.1Қазақ революциялық комитетінің құрамы және оның қызметі ... ..32.47
2.2 Қазақ революциялық комитетінің кеңестік автаномия құрудағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56.58
Пайдаланылған әдебиеттері тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.60
Тақырыптың өзектілігі.Қазақ әскери революциялық комитеті өлкеде жаңадан құрылуға тиісті биліктің баламасы болды.
Бұл кезде өлке азамат соғысының құрсауыңда еді. Біршама жерлерде халық аштыққа ұшырап, сүзек ауруы жайлаған болатын. Осындай жағдайда елде қазақ ұлттық мемлекетгігін орнату үшін қазақ зиялылары да күресті. Сондықтан да біз қарастырып отырған мәселе өзекті болып табылады.
1919 - жылы шілдеде РКП(б) Орталық Комитеті мен РКФСР Халық комиссарлар кеңесі эссарлар кеңесінің шешімі бойынша Қазақ әскери революциялық комитетін құрды. Қазақ әскери революциялық комитетінде ұлт зиялыларыда қызмет етті. Алайда, кеңестік тарихнамада Қазақ ревалюциялық комитетінің құрылуы, оның қызметі бір жақты айтылды,осыған байланысты да бұл мәселе өзекті болып табылады.
Қазақ әскери революциялық комитетінің құрамы жағынан әр түрлі көзқарастар саяси позициясында тұрған адамдардың жиынтығы болатын, соған байланысты ұлттық идея мәселесінде оның мүшелерінің пікірі мен әрекеті бір жерден шыққан жоқ болатын.
30-шы жылдардан бастап ұлт зиялыларының қызметі туралы тақырыпты зерттеуге, жазуға, тіпті айтуға тыйым салынды. Сондықтан оның деректемелік негіздерін де зерттеу мүмкін болмай қалды.
Әсіресе, Алаш қозғалысының ұлт-азаттық сипатын дәлелдеуге, олардың большевиктермен және кеңес өкіметімен шын мәніндегі ара қатынасын айқындауға, ұлт зиялыларының көзқарас эволюциясын ашып көрсетуге мүмкіндік берілмеді. Қоғамдық ұйымдармен және саяси партиялармен байланысын көрсететін тарихи деректерді пайдалануға қатаң тыйым салынды, ал олардың кейбіреулері ғылыми айналымға таратылғанымен, мазмұн жағынан бұрмаланып отырды. Сондықтан да біз бұл мәселені өзекті деп есептейміз.
Зерттеліп отырған жұмыс ғылыми айналымға жаңадан қосылған түпнұсқалық мәні бар, деректер мен құжаттарға, зерттеулерге сын көзбен қарау түрғысынан жазылды.
Зерттеу жұмысымда Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Бақытжан Қаратаев, Сейітқали Меңдешев, Халел және Жаханша Досмұхамедовтер, т.б. қазақ зиялыларының Қазақ әскери революциялық комитетіндегі қызметіне байланысты құжаттар, Қазақстан республикасы Орталық мемлекеттік архив қорларынан алынған деректер де пайдаланылды. Яғни Орталық мемлекеттік архивтің 14-ші қорында Қазақ революциялық комитетінің хаттамалары, бұйрықтары, үкімдері, халыққа жариялаған жаңалықтары, оқыған баяндамалары, зиялылардың бір- біріне жазған хаттары сақталған. Ал, 19-шы қорында Қазақ кеңестік автономиясын құру туралы құжаттар сақталған.
Бұл кезде өлке азамат соғысының құрсауыңда еді. Біршама жерлерде халық аштыққа ұшырап, сүзек ауруы жайлаған болатын. Осындай жағдайда елде қазақ ұлттық мемлекетгігін орнату үшін қазақ зиялылары да күресті. Сондықтан да біз қарастырып отырған мәселе өзекті болып табылады.
1919 - жылы шілдеде РКП(б) Орталық Комитеті мен РКФСР Халық комиссарлар кеңесі эссарлар кеңесінің шешімі бойынша Қазақ әскери революциялық комитетін құрды. Қазақ әскери революциялық комитетінде ұлт зиялыларыда қызмет етті. Алайда, кеңестік тарихнамада Қазақ ревалюциялық комитетінің құрылуы, оның қызметі бір жақты айтылды,осыған байланысты да бұл мәселе өзекті болып табылады.
Қазақ әскери революциялық комитетінің құрамы жағынан әр түрлі көзқарастар саяси позициясында тұрған адамдардың жиынтығы болатын, соған байланысты ұлттық идея мәселесінде оның мүшелерінің пікірі мен әрекеті бір жерден шыққан жоқ болатын.
30-шы жылдардан бастап ұлт зиялыларының қызметі туралы тақырыпты зерттеуге, жазуға, тіпті айтуға тыйым салынды. Сондықтан оның деректемелік негіздерін де зерттеу мүмкін болмай қалды.
Әсіресе, Алаш қозғалысының ұлт-азаттық сипатын дәлелдеуге, олардың большевиктермен және кеңес өкіметімен шын мәніндегі ара қатынасын айқындауға, ұлт зиялыларының көзқарас эволюциясын ашып көрсетуге мүмкіндік берілмеді. Қоғамдық ұйымдармен және саяси партиялармен байланысын көрсететін тарихи деректерді пайдалануға қатаң тыйым салынды, ал олардың кейбіреулері ғылыми айналымға таратылғанымен, мазмұн жағынан бұрмаланып отырды. Сондықтан да біз бұл мәселені өзекті деп есептейміз.
Зерттеліп отырған жұмыс ғылыми айналымға жаңадан қосылған түпнұсқалық мәні бар, деректер мен құжаттарға, зерттеулерге сын көзбен қарау түрғысынан жазылды.
Зерттеу жұмысымда Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Бақытжан Қаратаев, Сейітқали Меңдешев, Халел және Жаханша Досмұхамедовтер, т.б. қазақ зиялыларының Қазақ әскери революциялық комитетіндегі қызметіне байланысты құжаттар, Қазақстан республикасы Орталық мемлекеттік архив қорларынан алынған деректер де пайдаланылды. Яғни Орталық мемлекеттік архивтің 14-ші қорында Қазақ революциялық комитетінің хаттамалары, бұйрықтары, үкімдері, халыққа жариялаған жаңалықтары, оқыған баяндамалары, зиялылардың бір- біріне жазған хаттары сақталған. Ал, 19-шы қорында Қазақ кеңестік автономиясын құру туралы құжаттар сақталған.
1.Сапаргалиев.М.С.Возникновения казахской советской государственности (1917-1920гг.). Алматы, 1948.
2.Тайманов Г.Т. Развития Советской государственности в Казахстане. М,1956..
3.Сартаев С.С. Образование и становление Казахской Советской государственности. Алматы, 1960.
4.Мухтаров А., Имашев М. К истории возникновения Казахской советской государстенности. || Вестник АН. КазССР, 1955
5.Мухтаров А. Образование революционного комитета по управлению Казахским краем.Д\Вестник АН КазССР, 1959
6.К.Нүрпейісов. Қазақстанның шаруалар кеңестері.Алматы 1972.
7.Кеңес Нүрпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995.
8.С.Бейсембаев. Ленин и Казахстан. Алматы, 1968.
9.Байтұрсынов. Революция и киргизы \\ Жизнь национальностей, 1919, 3 тамыз 29.
10. Қойгелдиев М. Қуаныш түнде жүріп, күн шығар деп., \\Социалистік Қазақстан. 1990, 14, 16, 17 сәуір; Қос төңкеріс және Алаш қозгалысы. Сұхбат материалдары. Сұхбатты хаттаған Т.Омарбеков \\ "Ақиқат". 1991, 11.
11. Иностранная военная интерненция и гражданская война в средней Азии и Казахстане. Алма-Ата,т.І, II, 1963, 1964; Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь І917-1920гг). Документы и материалы. Алматы, 1971.
12.Образование Казахской АССР. -сборник документов и материалов. Алматы, 1957.
13. Казахстан в огне гражданской войны. Воспоминания участников Великой социалистической революции и гражданской войны в Казахстане. Алматы, 1960;
14. «Қазақ тілінің түсіндірме создігі». Алматы, 1986, т.9.
15.Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь І917-1920гг). Документы и материалы. Алматы, 1971.
16.Образование Казахской АССР. -сборник документов и материалов. Алматы, 1957
17. Зиманов С. "В.И.Ленин и советская национальная государственность н Казахстане". Алматы, 1970.
18.ҚРОМА. қ.14, т.З, іс.17, п.22
19.Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь І917-1920гг). Документы и материалы. Алматы, 1971.
20. Бейсембаев С. Ленин и Казахстан. Алматы, 1968,
21.Ленин "Өмірбаян хроникасы", т.7,
22.Юрий Шапоров "Ревкомдағы жанжал" \\ Арай, 1997,
23."Известия киргизского края" 1920. 15 апрель.
24. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы, 1995.
25.Протоколы революционного комитета по управлению казахским краем (1919-1920 гг.) сб. док. Алматы, 1993.
26.С.Зиманов, С.Даулетова, М.Исмагулов "Казахский отдел народного комиссариата по делам национальностей РСФСР". Алматы, 1975.
27.Алаш Орда. Сборник документов.сост. Н. Мартыненко. А.1992
2.Тайманов Г.Т. Развития Советской государственности в Казахстане. М,1956..
3.Сартаев С.С. Образование и становление Казахской Советской государственности. Алматы, 1960.
4.Мухтаров А., Имашев М. К истории возникновения Казахской советской государстенности. || Вестник АН. КазССР, 1955
5.Мухтаров А. Образование революционного комитета по управлению Казахским краем.Д\Вестник АН КазССР, 1959
6.К.Нүрпейісов. Қазақстанның шаруалар кеңестері.Алматы 1972.
7.Кеңес Нүрпейісов. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995.
8.С.Бейсембаев. Ленин и Казахстан. Алматы, 1968.
9.Байтұрсынов. Революция и киргизы \\ Жизнь национальностей, 1919, 3 тамыз 29.
10. Қойгелдиев М. Қуаныш түнде жүріп, күн шығар деп., \\Социалистік Қазақстан. 1990, 14, 16, 17 сәуір; Қос төңкеріс және Алаш қозгалысы. Сұхбат материалдары. Сұхбатты хаттаған Т.Омарбеков \\ "Ақиқат". 1991, 11.
11. Иностранная военная интерненция и гражданская война в средней Азии и Казахстане. Алма-Ата,т.І, II, 1963, 1964; Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь І917-1920гг). Документы и материалы. Алматы, 1971.
12.Образование Казахской АССР. -сборник документов и материалов. Алматы, 1957.
13. Казахстан в огне гражданской войны. Воспоминания участников Великой социалистической революции и гражданской войны в Казахстане. Алматы, 1960;
14. «Қазақ тілінің түсіндірме создігі». Алматы, 1986, т.9.
15.Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь І917-1920гг). Документы и материалы. Алматы, 1971.
16.Образование Казахской АССР. -сборник документов и материалов. Алматы, 1957
17. Зиманов С. "В.И.Ленин и советская национальная государственность н Казахстане". Алматы, 1970.
18.ҚРОМА. қ.14, т.З, іс.17, п.22
19.Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь І917-1920гг). Документы и материалы. Алматы, 1971.
20. Бейсембаев С. Ленин и Казахстан. Алматы, 1968,
21.Ленин "Өмірбаян хроникасы", т.7,
22.Юрий Шапоров "Ревкомдағы жанжал" \\ Арай, 1997,
23."Известия киргизского края" 1920. 15 апрель.
24. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы, 1995.
25.Протоколы революционного комитета по управлению казахским краем (1919-1920 гг.) сб. док. Алматы, 1993.
26.С.Зиманов, С.Даулетова, М.Исмагулов "Казахский отдел народного комиссариата по делам национальностей РСФСР". Алматы, 1975.
27.Алаш Орда. Сборник документов.сост. Н. Мартыненко. А.1992
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
“ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КОМИТЕТІ ЖӘНЕ ҰЛТ-
ЗИЯЛЫЛАРЫ ”.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-10
1 Қазақ ревалюциялық комитетінің ұйымдастырылуы.
1.1 Орталықта кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі елдегі жағдаé ... ... ..11-23
1.2 Қазақ революциялық комитетінің ұйымдастырылуы, оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24 -31
2 Қазақ ревалюциялық комитеті және ұлт зиялылары.
2.1Қазақ революциялық комитетінің құрамы және оның қызметі ... ..32-47
2.2 Қазақ революциялық комитетінің кеңестік автаномия құрудағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 8-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56-58
Пайдаланылған әдебиеттері тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59-60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.Қазақ әскери революциялық комитеті өлкеде жаңадан
құрылуға тиісті биліктің баламасы болды.
Бұл кезде өлке азамат соғысының құрсауыңда еді. Біршама жерлерде халық
аштыққа ұшырап, сүзек ауруы жайлаған болатын. Осындай жағдайда елде қазақ
ұлттық мемлекетгігін орнату үшін қазақ зиялылары да күресті. Сондықтан да
біз қарастырып отырған мәселе өзекті болып табылады.
1919 - жылы шілдеде РКП(б) Орталық Комитеті мен РКФСР Халық комиссарлар
кеңесі эссарлар кеңесінің шешімі бойынша Қазақ әскери революциялық
комитетін құрды. Қазақ әскери революциялық комитетінде ұлт зиялыларыда
қызмет етті. Алайда, кеңестік тарихнамада Қазақ ревалюциялық комитетінің
құрылуы, оның қызметі бір жақты айтылды,осыған байланысты да бұл мәселе
өзекті болып табылады.
Қазақ әскери революциялық комитетінің құрамы жағынан әр түрлі
көзқарастар саяси позициясында тұрған адамдардың жиынтығы болатын, соған
байланысты ұлттық идея мәселесінде оның мүшелерінің пікірі мен әрекеті
бір жерден шыққан жоқ болатын.
30-шы жылдардан бастап ұлт зиялыларының қызметі туралы тақырыпты
зерттеуге, жазуға, тіпті айтуға тыйым салынды. Сондықтан оның деректемелік
негіздерін де зерттеу мүмкін болмай қалды.
Әсіресе, Алаш қозғалысының ұлт-азаттық сипатын дәлелдеуге, олардың
большевиктермен және кеңес өкіметімен шын мәніндегі ара қатынасын
айқындауға, ұлт зиялыларының көзқарас эволюциясын ашып көрсетуге мүмкіндік
берілмеді. Қоғамдық ұйымдармен және саяси партиялармен байланысын
көрсететін тарихи деректерді пайдалануға қатаң тыйым салынды, ал олардың
кейбіреулері ғылыми айналымға таратылғанымен, мазмұн жағынан
бұрмаланып отырды. Сондықтан да біз бұл мәселені өзекті деп есептейміз.
Зерттеліп отырған жұмыс ғылыми айналымға жаңадан қосылған түпнұсқалық
мәні бар, деректер мен құжаттарға, зерттеулерге сын көзбен қарау түрғысынан
жазылды.
Зерттеу жұмысымда Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Бақытжан
Қаратаев, Сейітқали Меңдешев, Халел және Жаханша Досмұхамедовтер, т.б.
қазақ зиялыларының Қазақ әскери революциялық комитетіндегі қызметіне
байланысты құжаттар, Қазақстан республикасы Орталық мемлекеттік архив
қорларынан алынған деректер де пайдаланылды. Яғни Орталық мемлекеттік
архивтің 14-ші қорында Қазақ революциялық комитетінің хаттамалары,
бұйрықтары, үкімдері, халыққа жариялаған жаңалықтары, оқыған баяндамалары,
зиялылардың бір- біріне жазған хаттары сақталған. Ал, 19-шы қорында Қазақ
кеңестік автономиясын құру туралы құжаттар сақталған.
Жұмыстың деректік негізі. Зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты
деректерді төрт топқа бөлуге болады: құжаттар мен материалдар жинақтары,
ғылыми айналымдағы фактіге негізделген мәліметтер, тарихи оқиғалар туралы
естеліктер мен жазбалар және архив құжаттары.
Құжаттар мен материалдар жинақтырында Қазақстандағы шетелдік әскери
интервенция мен азамат соғысы жылдарында региондарда жүргізілген әртүрлі
әскери іс-қимылдары жайында кеңінен мәлімет табуға болады.[11.23-28бб]
Мәселен, Қазақ АССР-інің құрылуыдеп аталатын құжаттар мен материалдар
жинағында Қазақ революциялық комитетінің жергілікті ревком мүшелеріне
берілген бұйрықтары мен қаулылары, құжаттары келтірілген.[12.55-56бб].
Алайда, қазақ зиялыларының қандай бағытта жұмыс жүргізгені туралы
мәліметтер үздік-создық келтірілді. Бұл жинақтар өлкедегі сол кезеңдегі
жалпы әскери – саяси жағдайды шамалауға мүмкіндік береді.
Зерттеушінің зерттеуге, білуге деген қызығушылығы мен ынтасын оятатын
бағалы нәрсе - естеліктер мен жазбалар. Бұл жазба деректерде сол заман
адамының болған оқиғаға тікелей қатысып, өз көзімен көрген-білгені,
естігені туралы, кескілескен ұрыстар және оқиғаның түрлі жақтары жайында
түрлі мәліметтер алуға болады. Ревком комитет өкілдерінің өз қызметтерінің
әртүрлі кезендері туралы жазбалары сақталған. Мысалы, А.Т.Жангельдин,
С.М.Мендешев, Б.Б.Қаратаев, А.Айтиев, А.Ермеков, С.Пестковский және т.б
сияқты Қазақ революциялық комитеті мүшелерінің естеліктері мен жазбаларын
кұнды материалдарға жатқызуға болады[13.146-147бб]. Қазақ революциялық
комитетінің құрылуына дейінгі тарихы мен оның қызметіне қатысты көптеген
фактіге негізделген мәліметтер алуға болады. Сонымен қатар, бұл естеліктер
мен жазбаларда мемуарлы түрдегі деректердің барлық түрлері, жеке субъектік
характердегі пікірлері мен баға беруі кездеседі.
Кез-келген дерек өзінің табиғаты жағынан объективті,өйткені
белгілі бір оқиғасыз - немесе қоғамдық құбылыссыз дерек пайда болмайды.
Екінші жағынан, кез-келген дерек субъективті, себебі ол субъект белгілі бір
ұлттың, таптың не топтың өкілі. Сондықтан оқиға туралы ақпараттармен қатар
субъективті мағлүматтар да дерекке салынады. Қысқаша айтсак, дерекке дерек
авторының дүниеге деген көзкарасы, түсінігі, психологиясы да енеді.
Сондықтан зерттеуші тарихи деректерді деректанулық талдаудан өткізуге тиіс.
Соңғы жылдары Қазақстан ғалымдары сол кездегі ұлттық басылымдарды дерек
көзі ретінде зерттеп, оның нөтижелерін ғылыми айналымға енгізуде. Мұның
жарқын мысалы ретінде Үшкілтай Субханбердинаның "Қазақ", "Алаш", "Сарыарқа"
атты мазмұндалған библиографиялық көрсеткіші мен Мәмбет Қойгельдиевтің
1994 ж "Қазақ" газетінде жарияланған ұлт зиялыларының мақалаларын
атаған жөн .[10.120 б].
Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивінің (ҚРОМА) І4-
19 қорларында XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы қазақ
зиялыларының Ресейдің отарына қарсы күресін көрсететін деректер
сақталған. Міне осы қорлардың ішінде Қазақ ревалюциялық комитетіне қатысты
құжаттар 14 қорда жақсы сақталған. Бұл қорда Қазақ ревалюциялық комитетінің
басшылары бекіткен құжаттар мен хаттамалар сақталған, яғни бұл құжаттар
басшылардың бұйрықтары, зиялылардың бір-біріне жазған хаттары, халық
алдында оқыған баяндамалары, аймақтық басшыларды тағайындау бұйрықтары
тізбегінде сақталған.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Өкімет тарапынан 60 жылдан астам уақыт
тыйым салынған тарихымыздың "ақтандақ беттерін" ашуға кейінгі кезде
зерттеушілер атсалысып жүр. Біршама мақалалар жарияланды, әртүрлі
пікірталастар болды. Қазақ зиялыларының Қазақ революциялық комитетінде және
Қазақ ұлттық автономия жариялаудағы қоғамдық және шығармашылық қызметіне
байланысты еңбектер жазылды. Қазақ кеңестік мемлекеттігінің қалыптасу
тарихына қатысты алғашқы еңбектің бірі М.С.Сапарғалиевтің монографиясы. Ол
өзінің "Қазақ Совет мемлекетгігінің қалыптасуы" деген еңбегінде Қазақ
революциялық комитетіне қатысты мәселеге бірнеше жылдарды ғана арнаған
екен. Атап айтқанда, 1919-жылғы шілденің 10-ындағы РКФСР Халық комиссарлар
кеңесінің Қазақ революциялық комитеті бекіткен Декреті жайында және 1919
жылы қазанның 27-сінде Қазақ революциялық комитет орталығы Орынборда
Бүкілодақтық Орталык Аткару комитетінің Түркістан комиссиясының мүшелері
мен халық комиссарлар кеңесінің қатысуымен өткен жиналысы туралы сөз еткен.
[1.88-95бб]
Г.Т.Тайманов өз монографиясында осы мәселеге бірнеше абзацты арнаған
екен. Еңбекте қазақ автономиялық республикасының құрылғанға дейінгі уақыт
аралығын қарастырған. Автор Қазақ революциялық комитеті туралы оның
жергілікті кеңестерді ұйымдастыруға байланысты жасалынған заң жобасына баса
назар аударып, жобаны дұрыс деген шешімге келеді. Ревком қызметіне қазақ
интеллигенттерін тарту жөнінде, 1920 жылдың басындағы жалпықазақ съезінің
шақырылуы мен ондағы қарастырылған мәселелерге біраз көңіл аударылған[2.28-
29бб]
Белгілі ғалым, профессор, тарих ғылымының докторы С.Сартаев
Қазақстандағы кеңестік ұлттық мемлекеттік құрылыстың құрылу тарихын
толығырақ қарастырған өз монографиясында Қазан төңкерісінен бастап XX
ғасырдың 50-60 жылдарына дейінгі кезеңді қамтиды. Еңбекте Қазақ
революциялық комитетінің қызметі мен Қазақ кеңестік автономиялық
республикасының құрылуы туралы мәселеге арнайы параграф арналған. Қазақ
революциялық комитетінің қызметіндегі кейбір мәселелерге көңіл бөліп,
толығымен қарастыруға тырысқан. Кеңес өкіметінің Ревком қызметіне тарихи
баға беріп, тіпті, барлық оқулықтар мен кітаптардан алып тасталған
"күмәнді" есімдерді де ашық болмаса да, астарлай көрсетуге тырысқан[3.51-
65бб]
Қазақ әскери революциялық комитетінің қызметіне арнайы көңіл бөлген
алғашқы зерттеуші А.Мұхтаров ,оның Имашевпен біріге отырып жазған
еңбегі осы тақырыпқа арналған еңбектердің тырнақ алдысы болып
есептеледі[5.150 б].
Онда өлкедегі кеңестік автономияны жариялаудағы Қазақ революциялық
комитетінің ролін көрсеткен. Мақалада негізінен Қазақ революциялық
комитетін "қазақ халқын біріктіруші орталық ретінде, қазақ автономиясын
жариялау үшін жалпықазақ съезін үйымдастырудағы барлық дайындық жұмыстар
қазақ әскери революциялық комитетінің міндетіне айналды" деп айтады.
Алайда, автор мәселені үстіртін қараған[4.11-5бб]
Қазақ революциялық комитетінің құрылуына арналған екінші көлемді
мақаласында Мұхтаров ревкомның құрылымына, арнайы құрамы жайында және
ревком мүшелерінің қызметтегі іс-әрекеті мен атқарған жұмыстарына
тоқталып, қысқаша баяндаған.
Автор Қазақ революциялық комитетінің қазақ өлкесіндегі саяси және
әлеуметтік – экономикалық өміріндегі роліне жоғарғы баға берген. Қазақ
әскери революциялық комитеті А.Мұхтаровтың бағалауы бойынша, "Азамат
соғысының ауыр жағдайында Қазақстанда өлкені басқаруға біршама жұмыстар
атқарды. Мемлекеттің нығаю үшін маңызды қаулылар мен шешімдер қабылдап
отырды[5.8-84бб].
Мазмұны жағынан толық жазылған үшінші мақаласы Кеңестердің жалпықазақ
съезіне шақыруға дайындалған Қазақ революциялық комитетінің қызметін ашуға
арналған. Мұнда әсіресе, кеңес дәуірінде жарық көрген мақала болғандықтан
қазақ ауылдарындағы кеңестердің құрылуы мен нығаюы, кеңестік құрылыстың
қалай жүргендігі жайында көп көңіл бөлінген.
К.Нүрпейісовтің 1972 жылы жарыққа шыққан "Қазақстанның шаруалар
кеңестері" деп аталатын еңбегінде 1917-1920 жылдардағы Қазақстандағы
кеңестердің шаруалар кеңесі туралы сөз болады. Ал Қазақ революциялық
комитетіне арнайы көңіл бөлінбеген. Бүл еңбекте Қазақ революциялық комитеті
және оның қызметі, кеңестердің бүкілқазақтық съезіне сайлауға дайындығы
жөнінде мәселелерді ашып көрсетеді[6.11б].
Кеңес Нүрпейісовтің 1995 жылы жарық көрген "Алаш һәм Алашорда" атты
кітабы кеңес өкіметі кезінде 60 жылдан астам уақыт зерттеуге тыйым
салынғандықтан, Алашорда тарихын жаңаша көзқараста жазуды таңдаған. Мұнда
ұлттық-демократиялық Алаш партиясының дүниеге келуі, оның бағдарламалық
мақсат-міндеттері, Қазақ әскери революциялық комитетінің құрамындағы
қызметкерлердің кеңестік мемлекет орнатуға атсалысуы, Қазақ Кеңестік
автономиясының мәселесі, іс-әрекеті сөз болады.[7.]
Алашорданың саяси және экономикалық бастау көздері туралы, ұлттық
автономия мен Алашорда өкіметінің құрылуы, олардың кеңес өкіметімен
арақатынасы хақындағы алғашқы пікірлер большевиктік бағыттағы баспасөзде
1919-1920 жылдардан-ақ жариялана бастады. Осы тақырып бойынша алғашқы қалам
тартушылар: белгілі қайраткерлердің бірі Ахмет Байтүрсынов пен қазақ
зиялыларының қатарынан шыққан алғашқы большевиктердің бірі Сәкен Сейфуллин.
1919 жылы тамызда РКФСР-дың Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты
органында Ахмет Байтұрсыновтың "Революция және қырғыздар" атты мақаласы
жарияланды[9.29-37бб] Осы шағын еңбегінде А.Байтұрсынов 1917 жылғы Ақпан
және қазан революцияларын қазақ халқының қалай қарсы алғандығы жөнінде өз
бағасын беріп, Алаш Автономиясын жариялау және осы үкіметті құру себептерін
ашып көрсетті, Алашорданың Уақытша Сібір үкіметі, құрылтай жиналысы
комитеті және Колчак билігімен қандай қарым-қатынаста болғандығы туралы өз
пайымдауларын баяндайды. Сонымен қатар ол болшевизмді қабылдауға қазақ
халқы дайын емес деген тұжырым жасайды.
Қазақстанның 1917-1920 жылдар аралығындағы периодтағы тарихын зерттеуші
С.Бейсембаевтың "Ленин и Казахстан" атты еңбегін атап өту қажет[8.203б].
Онда орталық партия органдарымен В.И.Лениннің Декретіне қол қоюы және
қазақ революциялық комитетінің өлекеде жүмыс істей бастауы жайында
айтылған.
1949 жылы жарық көрген "Қазақ ССР тарихында" Қазақ революциялық
комитеті тек бірнеше сөзбен ғана айтылған. Ал кейін шыққан (1977) қазақ ССР
тарихында тек қазақ революциялық комитеті туралы бір сөйлеммен атап
өтіледі.
1963-1964 жылдары дайындалған "Кеңестік Қазақстанның мемлекеттік
тарихы" деп аталатын екі томдық курсы Қазақ ССР-інің Ғылым Академиясы
философия және құқық институтының басшылығымен шығарылды. Осы кітаптың
арнайы бір параграфы Қазақ революциялық комитетіне арналған. Алайда, бұл
кітапта Қазақ революциялық комитеті туралы жаңа құжаттар жоқтың қасы..
Кеңес өкіметі тұсында ұлт зиялылары туралы шындық ашылған жоқ еді. Бұл
тақырып ресми түрде "жабылған" болатын. Осының салдарынан 60 жылдай уақыт
бойы (30-шы жылдардың ортасынан 80-ші жылдардың соңына дейін) ғылыми және
саяси әдебиеттерде, тіпті жекелеген көркем шығармаларда да мәселенің
байыбына бармай, шындықа сай келмейтін Ұлт зиялыларын жаппай қаралайтын,
оның жетекшілерін "буржуазияшыл ұлтшылдар", "халық жауы" деп жамандайтын
пікірлер жазылып, әртүрлі мінбелерден жалған сөздер айтылып келді.
Ұлт зиялыларының қызметі туралы тақырып шетелдік зерттеушілердің
назарынан сырт қалған жоқ. Солардың ішінен американдық зерттеуші М.
Олкоттың 1987 жылы Стэнфорт университетінің баспасынан шыққан Қазақтардеп
аталатын көлемді монографиясын атауға болады.
Көлемді үш бөлімнен тұратын осы еңбекте көне дәуірден ХХ-шы ғасырдың 80-
ші жылдарына дейінгі Қазақстан тарихының басты-басты мәселелері
қарастырылған. "Революциялық және Кеңестік Қазақстан" атты үшінші бөлімінің
1917-1920 жылдарға арналған тарауында 1917 жылғы екі революция мен азамат
соғысы жылдарындағы қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси өміріне талдау
жасалып, өлкеде құрылған әр түрлі бағыттағы саяси қозғалыстар мен
партиялардың қызметтеріне баға берілген.
Ұлт зиялыларының 1919 жылдарда Қазақстанда ұлттық мемлекет орнатып, оны
басқаруға ұмтылған әрекеттер жасағанын және азамат соғысы жағдайында
олардың ойлағанындай нәтиже бермегендігін айтады.
Зерттеу негізінен орыс тіліндегі құжаттар мен арнаулы зерттеулерге
негізделіп жазылған. Ал, Ұлттық қозғалыс тарихының көптеген мәселелері, ұлт
зиялыларының арасындағы ішкі қайшылықтары, азамат соғысы жылдарындағы
әрекеттері мен өзара қатынасы ашылмай қалған.
Соңғы он бес жыл_ішінде ұлттық интеллигенцияға жаңа көзқарас
қалыптастыруда ашық та батыл пікірлер айтып, дәлелді тұжырымдар жасауда
М.Қойгелдиев пен Т.Омарбеков белсенділік көрсетті.[10.11бб].
Ұлт тарихына қалам тартуға мүмкіншілік туған соңғы жылдары
Ә.Қайдаровтың, Р.Сыздықованың, Ә.Әлімжановтың, Т.Қожакеевтің,
С.Қирабаевтың, М.Құлмұхаметтің т.б. зерттеушілердің мерзімді баспасөзде
жарияланған мақалаларында қазақ ұлттық автономиясының жариялануы, ондағы
ұлт зиялыларының қызметі мен көптеген мәліметтермен танысуға болады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Қазақ әскери революциялық комитетінің
құрамындағы ұлт зиялыларының қазақ өлкесінде атқарған қызметін ашып, кеңес
өкіметі мен Қазақ революциялық комитетіндегі қазақ зиялыларының қызметін
көрсету, арақатынасын анықтау, әртүрлі мүддеде тұрған, саяси бағыт ұстанған
адамдардың көзқарасын талдау арқылы көрсету, шындыққа көз жеткізу, жалпы
қазақ съезінде қабылданған Қазақ ұлттық автономиясын орнатудағы қазақ
революциялық комитетінің қызметін толық көрсету.
Осы мақсатты жүзеге асыру міндетім.
"Қазақ әскери революциялық комитеті және ұлттық зиялылар" атты тақырып
қазақ тарихындағы өзекті тақырыптардың бірі болып саналады. Аталған
тақырыптың қазақ тарихында алатын орны мен казақ тарихына қосар үлесін
ескере отырып, тақырып бойынша арнайы курстар, пікірталастар,
факультативтік сабақтар өткізілуі тиіс. Оқу процессінде "Қазақстан тарихы"
оқулықтарында осы аталған тақырыпқа міндетті түрде бір тарау бөлініп,
толықтырылып, оқулық қайтадан жазылуы керек.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ.
1.1 Орталықта кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі жағдай.
1917 жылы жазының соңы мен күзінің бас кезінде бүкіл Ресейдің жер
жерінде бұқараның Уақытша үкіметке деген қарсылығы өсе түсті. Бұл
кеңестердегі большевиктердің ықпалының артуына жағдай жасады. Олар 1917
жылғы шілде оқиғасынан кейін алынып тасталған “Барлық билік Кеңестерге
берілсін” деген ұранды қайта көтерді. Енді бұл ұран қарулы көтеріліске,
Уақытша үкіметті құлатуға, пролетариат диктатурасын орнатуға бағытталды.
1917 жылы 24 қазанда (6 қарашада) Петроградта қарулы көтеріліс
басталды. 1917 жылы 25 қазанда Әскери – революциялық комитет уақытша
үкіметтің билігінің жойылғандығын жариялады. Елдегі күштердің ара салмағы
түбірімен өзгеруі большевиктер көпшілігін басқарып отырған Советтердің
қолына өкімет билігінің көшуін қамтамасыз етті.
Петроград горнизоны мен ел астанасы жұмысшылары Керенский басқарған
үкіметті құлату мақсатында қарулы көтерілістің қызу жүріп жатқан кезінде
1917 жылы қазанның 26 – сында Советтердің бүкілроссиялық екінші съезі
ашылды. 690 съезд делегаттарының ішінде төрттен үшке жуығы елдегі өкімет
билігінің Советтерге берілуін қолдады. Сондықтанда, съезд атынан
“Жұмысшыларға, солдаттарға және шаруаларға” арнап Ленин жазған үндеуде:
“жұмысшылардың, солдаттардың және шаруалардың орасан басым көпшілігінің
еркіне сүйене отырып, съезд өкіметті өз қолына алады”, - делінді
В.И.Лениннің ұсынысымен қабылданған үндеуде “... жергілікті жерлерде бүкіл
өкімет жұмысшы, солдат және шаруа депутаттарының Советтеріне көшетіндігі,”-
[6.53б]баса көрсетілді.
Бірнеше күннен кейін 2 – ші қарашада Совет үкіметі жариялаған “Россия
халықтары праволарының деклорациясында” елді мекендеген халықтарға теңдік,
өзін - өзі билеу, тіпті дербес мемлекет құруға дейін баратын өзін - өзі
билеу құқықтары берілетіндігі айтылады. Осыған мазмұндас уәде сол жылғы 20-
қарашада совет үкіметі қабылдаған “Россия мен Шығыстың барлық мұсылман
еңбекшілеріне”.[6.64б] деген үндеуде де орын алды.
Қазан революциясы жеңіске жетісімен Совет үкіметінің ұлт мәселесін шешу
осылайша уәде беруі, сонымен қатар Советтердің бүкілроссиялық екінші
съезінің халыққа арналған үндеуінде жаңа үкімет “помещиктік, уездік,
манастырлық жерлердің шаруа комитеттерінің қарамағына тегін берілуін
қамтамасыз етеді, армияны толық демократияландыру ісін жүзеге асырып,
солдаттардың праволарын қорғайды, өндіріске жұмысшы бақылауын орнатады,
құрылтай жиналысының дер кезінде шақырылуын қамтамасыз етеді, қалаларға
астықтың, деревнияларға керекті заттардың жеткізілуіне қамқорлық жасайды,-
деп мәлімдеуі бірінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі жағдайында бұрынғыдан
әрі күшейе түскен әлеуметтік және ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген
еңбекшілердің айтарлықтай бөлігінің тарапынан қолдау тапты.
Ал Алаш партиясының басшылары осыған дейін Қазақстанның ең басты, ең
өзекті мәселелерін (ұлттық мемлекеттік құрылыс, жер қоныс аударушылар,
қазақ орыс әскерлерінің зорлық зомбылығы, т.с.с) шеше алмаған уақытша
үкіметке сенуден қалса, енді оның орнына келіп, жоғарыда аталған
проблемаларды таптық принциптер негізінде шешуге уәде еткен Совет үкіметіне
күмәнмен қарады.
Осылайша Қазан төңкерісі жеңіске жетті. Қазан қарулы көтерілісінің
Петроградта жеңіске жетуі, сондай–ақ Қазақстанмен іргелес жатқан Ташкент,
Омбы, Орынбор, Астрахань тәрізді ірі қалаларда кеңес үкіметінің орнауы
Қазақстандада биліктің Кеңестердің қолына көшуі ықпал етті. Алайда,
Қазақстанда кеңес үкіметін орнату төрт айға, 1917 жылдың соңынан 1918
жылдың наурызына дейін созылды. Бұл процес аймақтың әлеуметтік –
эканомикалық және мәдени баяу дамуымен, ұлтаралық қатынастардың
күрделілігімен, жұмысшылар мен большевиктік ұйымдардың аздығымен шиеленісе
түсті.
Жалпыресейлік тұрғыдан келгенде, солшыл эссерлерден басқа саяси күштер –
монархистерден либералдар мен социялистерге дейін Қазан революциясы
жеңісіне қарсы бір одаққа бірікті. Осыған ұқсас жағдай Қазақстанда да
қалыптасты. Сондықтан да өлкеде Совет үкіметінің орнауы, осыған дейін
айтылып та, жазылып та келгендей, “салтанаттық шеру” (Лениндік анықтама)
түрінде өткен жоқ, керісінше өте қиын да күрделі жағдай болды. Бұл процес
1917 жылғы қазан айының соңынан 1918 жылдың наурыз айының басына дейін
созылып, төрт айдай мерзімді қамтыды .
Кеңес үкіметі уақытша үкімет жақтастары қарулы қарсылық көрсете алмаған
Сырдария, Ақмола облыстары және Бөкей ордасында бейбіт жолмен орнады. Ал
Торғай, Орал, Орынбор, Семей және Жетісу облыстарында кеңес өкіметін орнату
қиян-кескі күрес болды.
1917 жылдың соңы мен 1918 жылдың наурызы аралығында кеңес үкіметі
Қазақстанда негізінен қалалар мен басқа да ірі халықтар тығыз орналасқан
жерлерде орнады.
Қазақстанда совет үкіметін орнату большевиктер ықпалында болған
жергілікті күштер, Бірінші дүние жүзілік соғыстың майдандарынан келген
солдаттар мен қалалық горнизондардың жауынгерлері шешуші рөл атқарды.
1918 жылы қаңтарда кеңестердің Бүкілресейлік 3- съезінде В.И.Лениннің
дайындаған “Еңбекшілер мен қаналған халықтардың құқықтары декларациясы”
қабылданды.[6.103б]. Бұл құжатта комунистік партияның кеңес республикасының
мемлекеттік құрылымы түріндегі кеңестік федерацияны ымырасыз жақтайтыны
айқын көрінді. Декларацияда “ Кеңестік Ресей Республикасы еркін ұлттар
одағының негізіндегі кеңестік ұлттық республикалардың федерациясы түрінде
құрылады,”- [6.105б] делінген.
РКФСР құрылғаннан кейін елдің Шығысында жаңа автаномиялық
республикаларды құруға дайындық жұмыстары жүргізілді. Большевиктік ұйымдар,
Қазақстан және Түркістанның Кеңестері кеңестік бүкілқазақ,
бүкілтүркістандық съездерін шақыруға дайындала бастады. 1918 жылы
көктемінде еліміздің шығысында Түркістан автаномиялық Кеңестік социялистік
республикасы құрылды. Оның құрылуы 1918 жылғы сәуірдің 20-сынан 1-мамырға
дейін Ташкент қаласында өткен Түркістан өлкесі Кеңестерінің V-съезінде іске
асты. Қазіргі Қазақстанның оңтүстік аймағы (Сырдария және Жетісу
облыстары)Түркістан автаномиясының құрамына кірді. Қазақстанның қалған
жерлерінде – Торғай, Орал, Ақмола, Семей облыстарында және Маңғыстауда
қазақ кеңестік мемлекеттілігін құру жөніндегі жұмыс одан әрі
жалғастырылды. Қазан төңкерісінен бұрын-ақ қазақ либералдық – демократиялық
қозғалысының жетекшілері Қазақстанда бүкілқазақ съезін шақыруға дайындық
жұмыстары кеңес үкіметін нығайту процесімен қатар жүргізілді. Мұның өзі шын
мәнінде кеңестік мемлекеттікті құру және оны бекіту үшін кірес екенді
мәлім. Қазақ зиялылары мемлекет құру процесін кеңестік жолмен шешілумен
келісе алмады. Мұндай қарсылықтың бір себептері мынада еді: бірінші – қазақ
зиялылары әуел бастан тәуелсіз ұлттық автаномия құруды жоспарласа, екінші –
олар қазан төңкерісін қабылдамады, сол себепті, кеңес үкіметін мойындамады,
оны заңсыз орнаған үкімет деп есептеді. Сондықтанда, “Алаш” зиялылары
ұлттық мемлекет құру үшін күрес жүргізді.
Сондықтан, төралқа төрағасы Бақтыкерей Құлманов және орынбасарлары
Әлихан Бөкейханов, Әзімхан Кенесарин, Халел Досмұхамедов және Омар Қарашев
басқарған ІІ-съезд Қазан төңкерісіне байланысты тез өзгеріп жатқан саяси
жағдайдағы Алаш партиясының міндеттері қазақ автаномисын құру деп
есептеді.
Съезде қазақ автономиясының құрамына Бөкей ордасы, Орал, Торғай,
Ақмола, Семей және Жетісу облыстары ,сонымен қатар, Закаспий облысымен
Алтай губерниясының қазақтар мекендеген аудандары енуі тиіс еді. Съезд
уақытша үкімет құлатылғаннан кейін қалалар мен селоларда, далада қазақ
халқының өмір сүруіне қауіп туғызған бей-берекеттік күннен күнге күшейіп
бара жатқандығын атап көрсетті. Сондықтан съезд “қазақ халқын аман алып
қалу мақсатында” “Уақытша халық Кеңесі” түріндегі билік құру, оған Алаш
Орда деген ат беру жөніндегі шешім қабылдап және бүкіл қазақ халқына
“бағынатын үкіметіміз осы деп сеніп ... басқа үкіметті мойындамай, өз
үкіметінің әмірін екі қылмай орындау керектігі” [6.123б]баса ескертілді.
Жалпы социялистік идеяларды, оның ішінде большевизмді, қабылдамаған
қазақтың либералды – демократиялық қозғалысының жетекшілері Қазан
төңкерісінен көп бұрын, әсіресе алаш партиясының дүниеге келгеннен
кейінгі,Қазақстанның әлеуметтік эканомикалық және саяси дамуына байланысты
өздерінің бағдарламалық қағидаларын кеңінен насихаттаған болатын.
“Қазақ” газетінің 1917 жылы қарашаның 21- нде 251 – ші санында Алаш
партиясының жобасы жарияланды. Бірінші жалпы қазақ съезінің шешімдеріне
сәйкес Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұорсынов, Елдес Ғұмаров, Есенғали
Тұрмұхаметов, Ғабдулхамит Жүндібаев, Ғазымбек Бірімжанов дайындаған партия
бағдарламасының жобасы он баптан тұрды. Олардың ең маңыздылары мыналар:
“І. Мемлекет қалпы. Россия – демократиялық және федеративті мемлекет
болуы қажет. Демократия мағынасы – мемлекетті жұрт билеуі. Федерация
мағынасы – құрдас мемлекеттер. Федеративті республикада әр мемлекеттің
іргесі бөлек, ынтымағы бір болады, әр қайсысы өз тізгінін өзі алып
жүреді...”
Осы бапты қазіргі саяси терминмен түсіндірсек, Алаш партиясы мемлекеттік
құрылыс мәселесіне Россияның терезесі тең (“құрдас”) мемлекеттердің
федеративтік одағы болуын, оған мүше болған әрбір субъект (құрдас
мемлекеттер) өзінің егемендік құқы бар (іргесі бөлек) болуымен бірге жалпы
федеративтік одақ мүдделерін қорғауда “ынтымағы бір” болуын талап етеді.
“ІІ. Жергілікті бостандық. Қазақ жүрген облыстардың бәрі байланып, өз
тізгіні өзінде болып, Россия федерациясының бір ағзасы болу. Реті келсе,
қазақ автаномиясы сыбайлас жұрттармен әзірге бірлес болу, реті келсе,
бірден – ақ өз алдына жеке болу... Алаш партиясы әділдікке жақ, нашарларға
жолдас, жебірлерге жау балады. Күш – қуатын игілік жолына жұмсап отырады.”
ІІІ. Негізгі құқық. Россия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек,
әйел демей адам баласы тең болу.
ІV. Дін ісі. Дін ісі мемлекет ісінен айырылулы болуы.
V. Билік және сот. Әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай
болуы керек.
VІ. Ел қорғау. Ел қорғау үшін әскер осы күнгі тәртіп түрінде ұсталуы
керек.
VІІ. Салық. Хал – ауқат табысқа қарай; байға – байша, кедейге –
кедейше әділ жолмен таратылу.
VІІІ. Жұмысшылар закон панасында болу. (Қазақ жерінде зауыт – фабрика
аз, сондықтан қазақтың жұмысшылары да аз.
ІХ. Ғылым білім үйрету. Оқу орындарының есігі кімге болсада есік ашық
болу, жұртқа оқу жайылуы.
Х. Жер мәселесі. Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер
сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін... [6.169-170бб].
Көлемі жағынан шағын, мазмұны жағынан терең осы программа жобасы 1917
жылы қараша айының ортасында өткен Құрылтай съезі сайлауында Алаш
партиясының үлкен табысқа жетуіне қамтамасыз етті.
1917 жылы күзде Алаш партиясы басшылығының шешіміне сәйкес жалпықазақтық
екінші съезд шақыру жөніндегі ұйымдастыру комитеті құрылды. Оның құрамына
Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, С. Досжанов және Елдес Омаров еді. Алда болар
съезде қаралатын мәселелердің бірі және бірегейі қазақ автономиясы туралы
мәселе болды. Ақпан революциясынан кейінгі өткен уақытта Ә. Бөкейхановтың
қазақ автонмиясы туралы көзқарасы сапалы өзгеріске ұшырады. Егер ол ақпан
революциясынан кейінгі алғашқы күндерде Қазақстанға жергілікті земстволарға
сүйенген мәдени автономия қажет деп пайымдаса , 1917 жылдың күзінде ол оған
ұлттық – териториялық автономия қажет деп санады. Мұның негізінде, бір
жағынан, Әлихан Бөкейхановтың уақытша үкіметтке деген сенімінің азайғандығы
жатса, екінші жағынан, оны құлатқан Қазан төңкерісін қабылдамауы мен
большевиктердің советтік негізіндегі Қазақстан автаномиясын құрмақ болған
жоспарына қарсылық жатты.
Съезд шақыру қарсаңында жоғарыда айтылған Әлихан Бөкейханов басқарған
бес адамнан тұратын ұйымдастыру комитеті “Қазақ” газеті арқылы қарашаның 14
– і,26 – сында аса маңызды екі үндеу жариялады. 1917 жылы қарашаның 14 –
нде жарық көрген үндеуде елде кең жайылған анархиядан құтылу үшін желтоқсан
айында Орынборда жалпы қазақ съезін шақырып, онда қазақ халқы өзін өзі
қорғау үшін “айрықша милиция” ұйымдастыру қажеттігі айтылса, қарашаның
26–сындағы екінші үндеуде қазақ автономиясын және оның үкіметі болып
табылатын “Ұлт кеңесін” сайлау мәселелері ашық көрсетілді.
“Өзімізді - өзіміз қорғау үшін, - делінді “Қазақ” газетінің қарашаның 14
– ндегі санында жарияланған үндеуінде -бізге жалпықазақ милициясын құру
керек... егер біз өзімізді өзіміз қорғай алмасақ, бүлікшілік зорайып
қиыншылыққа айналғанда, қазақ халқы құрбан болады... Алаш баласының басына
бір сын күн туды. Өтінеміз, қалайда болса, 5 желтоқсанда Орын-борға әр
уезден жұртқа қадірлі екі ақсақалдан және әр областной комитет-тен екі
оқыған кісіден жіберіңіздер”- деп баяндады [6.200-202бб].
Қазақстанда Құрылтай жиналысына депутаттар сайлауы негізінен
белгіленген мерзімде – қараша айының 12-18- і аралығында өтті. Сайлау тек
қана Жетісу мен Сырдария облыстарында осы мерзімнен кешірек жүргізілді.
Осыған дейін барлық партиялармен саяси ұйымдар өз канди-датураларын ұсынып,
қажетті дайындық жұмыстарын жүргізіп үлгерген болатын. Тек қана
большевиктер бұл жұмыстан іс жүзінде тыс қалып отырды. Өлке большевиктері
бұл кезде біріккен социял – демократиялық жұмысшы партиясы ұйымдарынан
бөлініп, жеке партия құру кезеңін бастан кешіріп жатқан еді.
Қазан революциясының жеңіске жетуі, Совет үкіметі мен оның қар-
сыластары арасындағы қатынастарды қатты шиеленістірді. Әуел бастан – ақ
советтер жүйесін мойындамаған Алаш саяси оқиғалардың табиғи дамуының
большевизмге қарсы тұрған күштер жағына шықты. Қазақстан мен Орта Азияда
болшевиктерге қарсылықты ұйымдастыратын бір орталық болған жоқ.
Антисоветтік күштер шашыранқы, бытыранқы жағдайда болды. Ұлт аймақтарындағы
демократиялық күштермен олардың саяси ұйымдары Совет үкіметі мен
болшевизмге қарсы бәріне ортақ күрес жолын анықтай алмады. Демократтарды
айтпағанның өзінде Қазақстандағы казак орыс әскерлерінің басшылары,
өздерінің оңтүстік және шығыс казак әскерлері одағына кіргеніне
қарамастан, советке қарсы күресудегі өз әрекеттерін үйлестіре алмады. Орал
казачествосы өзін Орынбор казак әскерінен тәуелсіз жағдайда ұстады. Ал,
Орынбор казак әскері Сібір және Жетісу казачествосымен тығыз байланыстар
орнатуға ықылассыз болды. Алаш партиясы жетекшілерінің советке қарсы
бірлесіп күресу идеясымен, ол күрестің тактикасы бірден қалыптаса қоймады.
Оның аймақтық көсемдері советке қарсы күрес әдістері мен жолдарын
қалыптасқан саяси жағдайда өздерінің жеке бағалауына қарай анықтады.
Алаштың оңтүстік қанатының басшылары М. Тынышбаев, М. Шоқайұлы Шуро – и –
Улема мен Шуро- и - исламия партиясының бүкіл Түркістандық аясында
болшевизмге қарсы күресті басқару жөніндегі ұсыныс қабыл алды. Сондықтанда,
М. Тынышбаев Түркістан автаномиясының (тарихта “Қоқан автономиясы” аталған)
премиер министрі болды, ал М. Шоқайұлы автономдық Түркістанның сыртқы істер
министрі қызметін атқарды.
Ал “Алаш Орда” басшысы Әлихан Бөкейхановтың Семейде жазған баяндамасында
Түркістанмен бірлесіп автономия болудан бас тартуын сол өлкеде мекендеген
халықтың оқу – білімімен артта қалумен және қоғамдық -саяси өмірге ислам
дінінің күшті ықпал етуімен түсіндірді.
Міржақып Дулатовтың 1929 жылы қарашаның 30 –нда ОГПУ –дің тергеушісіне
жазып берген мәлімдемесі1917 жылдың күзінде Әлихан Бөкейхановтың
Қазақстанның Түркістанмен бірлесіп автономия болуға қарсы болғандығын
дәлелдей түседі. Міржақып Дулатов былай деп мәлімдейді: “Бөкейхановтың
пікірі мынадай болады: өзбектерге және Орта Азия халықтарына қосылуға
болмайды. Оларда консерватизм, клерикализм мен діни фанатизм күшті. Олар
жақын уақытта діндарлар қыстағы мен шариғаттың езгісінен құтыла алмайды.
Олардың шаруашылық жағдайыда ерекше, мәдениет жағынан олар бізден төмен
тұр. Екі соқырдың одағынан ешнәрсе шықпайды”[9.375б]
Қазақ автономиясын сәл бұрын құрылған Түркістан (Қоқан)
автономиясыүкіметінінің кейбір өкілдері, дейді одан әрі ол мәлімдемесінде
М.Дулатов “Әлихан Бөкейхановты кадет және орысшыл деп айыптады” [9.376б].
Алайда, мұндай түсінбеушілік ұзаққа созылмады. 1917 жылғы желтоқсанда
өткен екінші жалпықазақ съезіне келген Түркістан (Қоқан) автономиясы
үкіметінің басшысының бірі Мұстафа Шоқай қазақтар мекендеген барлық
облыстар (олардың ішінде әуел баста Сырдария облыстары Қазақстанның
құрамында болуға тиіс деген тоқтамға келді.
Орынбор қаласында 1917 жылғы желтоқсанның 5-13 күндері өткен екінші
жалпықазақ съезі оны ұйымдастыру комитеті жасаған тәртіп бойынша әр уезде
басы ел силаған ақсақалдан, әр облыстық қазақ комитетінен келетін екі
өкілден тыс 3-ке жуық адамға арнаулы шақырулар жіберілді. Олардың қатарында
Омар Қарашұлы, Қайырша Әметжанұлы, Ғабдолла Ешмұхамбетұлы, Ахметжан және
Қожахмет Оразайұлдары, Құрманбек Бірімжанұлы. Бұлармен қатар “ұран”,
“Сарыарқа”, “Бірлік туы”, “Тіршілік” газеттері мен жаңадан ашылған
қауымдардан бір-бір өкілдерден шақырылды.
Съезд шақыру жөніндегі комиссия мүшелері Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов,
М. Дулатов, С. Досжанов және Елдес Омаров белсенді еңбегі нәтижесінде
екінші жалпықазақ съезінде 80-ге жуық делегаттар басқосты.
Өз газеттерінің беттерінде съезд жұмысы жөнінде хабарлар жариялаған
ташкенттік журналист былай деп жариялайды: “Съедге он облыстан – Орал,
Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Ферғана, Самарқан, Сырдария, Закаспий және
Астрахань губерниясына қарайтын Бөкей ордасынан – келген 80-ге жуық делегат
қатысты. Делегаттардың көпшілігі орысша жақсы сөйлейді: европаша киінген
жоғарғы және орта білімдері де аз емес”. [7.20бб]
Алаш автономиясының Алашорда аталған (Алаштың ордасы немесе үкіметі) ұлт
кеңесінің құрамына 15 адам сайланды: Уәлихан Танашев (Бөкей ордасы), Халел
Досмұхамедов (Орал облысы), Айдархан Тұрлыбаев (Ақмола облысы), Ахмет
Бірімжанов (Торғай облысы), Халел Ғаббасов (Семей облысы), Садық
Аманжолов, Мұстафа Шоқай. Облыстардан тыс Алашорда құрамына Әлихан
Бөкейханов, Жаханша Досмұхаметов, Әлімхан Ермеков, Мұхаметжан Тынышбаевтар
сайланды. Үкіметтің осы 15 мүшелеріне орынбасарлар болып қазақ өлкесінің әр
түрлі өңірінен тағы да 15 кісінің кандидатурасы бекітілді.
Съезд қазақ милициясын құру жоспарын жасап бекітті. Съезд шешімінде
милицияның әр облыстағы саны оларды оқыту және қажетті заттармен (киім –
кешек , мініс аты, қару жарағы, т.с.с ) қамтамасыз ету тәртібі анықталды.
Азамат соғысы жылдарындағы Қазақстан жағдайы өте күрделі кезең болды.
Қазақстан жағдайында азамат соғысының алғашқы ошағы 1917 жылғы қарашада
Торғай облысының әкімшілік орталығы Орынбор қаласында пайда болды. Мұнда
Орынбор қаласының казак әскерлерінің атаманы Дутов жергілікті совет
үкіметін күшпен құлатып, Россияда Совет үкіметінің орнағандығын жария еткен
советтердің Бүкілроссиялық екінші съезінің делегаты С. Цвиллинг басарған
революциялық комитетінің мүшелерін тұтқындады. Совет үкіметіне қарсы қарулы
күрестің екінші орталығы Жетісуда құрылды. 1917 жылғы 1 (14) қарашада
Верный қаласында Жетісу казак әскерлерінің басшылығы “әскери үкімет”
дегенді құрып, большевиктер бастаған жергілікті күштерге қарсы қарулы
көтеріліс жариялады.
Орталықта жеңіске жеткен социялистік революция мен оның жергілікті
жақтастарына қарсы үшінші қарулы орталық 1917 жылғы қарашада Оралда дүниеге
келді. Осында да құрылған “облыстық әскери үкімет” көп кешікпей жергілікті
советті таратып, бүкіл өкімет билігін қолына алды.
Ақ гвардияшыл офицерлерге, казак станциялары мен переселендер
селоларының атаманшыл және кулак елементтеріне сүйегнген және совет
үкіметін қабылдамаған, қолдамаған саяси партиялар мен ұйымдардан
(соңғыларының ішінде кадеттер, оншыл эссерлер, меншевиктер, Алаш партиясы
да болды.)қолдау тапқан осы үш “әскери үкімет” Қазақстандағы советтерге
қарсы күрестің негізгі күштерін құрды.
1917 жылдың соңында құрылған Қазақ және Қоқан автономияларының
жетекшілері советтерге қарсы позицияда болды және соған сай әрекеттер
жасады. Азамат соғысы 1918 жылдың жазына қарай кең етек жайды. Оған
шетелдік империялистік елдердің Совет үкіметін құлату мақсатымен ішкі
революцияға қарсы күштер мен одақтасуы себеп болды. Советке қарсы біріккен
осы екі күштің екпінді тобының ролін Чехославак корпусы атқарды. Бірінші
Дүние жүзілік соғыстың барысында Россия армиясының қолына түскен тұтқындар
– Австро-Венгрия қарулы күштерінің құрамында болған чех, словак және де
басқа словиян тектес халықтары өкілдерінен тұратын 50 мың адамдық бұл
корпус 1917 жылғы көктемнің соңы мен жаздың басында Еділ бойы мен Сібірде
(Транссібір темір жолының бойында) бір мезгілде совет үкіметіне қарсы
қарулы бүлік шығарды. Бұл бүлік Қазақстанның солтүстігінде және шығыс
аудандарының да біраз бөлігін қамтыды.Бүлікшіл корпустың бөлімдері ішкі
котрреволюциялық күштеріне сүйене отырып Ақмола, Пертропавл, Атбасар,
Қостанай қалаларын басып алды. 1918 жылы маусымның 11-де Семейде де совет
үкіметі құлатылды.
1918 жылдың жазында Орал, Ақмола, Семей облыстары мен Торғай облысының
көпшілік бөлігін ақ гвардияшылыр жаулап алды. Семей облысынан оңтүстікке
қарай жылжыған контрреволюция күштері Жетісуғада баса көктеп кірді. Сонымен
1918 жылдың ортасына қарай Совет үкіметі Түркістан өлкесіне қарайтын Жетісу
және Сырдария облыстарының айтарлықтай бөлігінде, Торғай болысының оңтүстік
аудандары мен Бөкей ордасының жекелеген аудандарында ғана сақталып қалды.
Ақтөбе және Жетісу майдандары пайда болды. Жетісудың Лепсі уезінің
териториясында кейін Черкасс қорғаны аталған шаруалардың өздерін - өздері
қорғайтын ауданы құрылды.
Көп кешікпей совет үкіметі құлатылған Россияның Қазақстанға жақын кейбір
қалаларында советтік билікке қарсы бағытталған және Антанта елдерінің
қолдауына сүйенген үкіметтер құрылды. Олардың қатарында 1918 жылғы маусымда
Самара қаласында құрылған Құрылтай жиналысы мүшелерінің комитеті (комитет
членов учередительного собрание – Комуч), Омбыда құрылған уақытша Сібір
үкіметі, өзін “Уақытша бүкілроссиялық үкімет” деп санаған және 1918 жылғы
қыркүйекте құрылған “Уфа директориясы” (“Уфимская директория”) болды.
1918 жылғы қаңтарда Орынбордан қуылған атаман Дутов елде орын алған
өзгерістерді пайдаланып, қайтадан бүлік шығарып, 1918 жылы шілденің 3-нде
Орынборды басып алды.,сонымен қатар, Орал мен Жетісу казак әскерлерінің
билеуші топтары да совет үкіметіне қарсы күресу үшін іс-қимылдар жүргізді.
Россия контрреволюциясын Чехославак корпусын бүлігі нәтижесінде Сібірде,
Қазақстанның солтүстік – шығыс облыстарында совет үкіметінің құлатылуын
басқа да пролетарлық емес партиялар сияқты Алаш партиясы да қанағаттанарлық
сезіммен қарсы алды. Алаш көсемдері бүкілқазақстандық екінгші қазақ
съезінде құрылғандығын жариялаған Алашордаға шын мәніндегі орталық үкімет
етіп құру және оның жергілікті органдар жүйесін қалыптастыру ісіне белсенді
түрде күресті. Осыған дейін Қазақ мемлекеттігі (Алаш автономиясы) мәселесі
жөнінде совет үкіметі тарапынан түсіністік таппаған. Алаш партиясының
жетекшілері енді Самарадағы эссерлер басшылық жасаған Комучке, Омбыдағы
Сібірдің ақ гвардияшыл уақытша үкіметіне, Уфа директориясына сенім артып,
олар Алаш автономисын біртұтас ұлттық мемлекет ретінде мойындайды деп
дәмеленді.
Сондықтанда осындай, Кең көлемді азамат соғысы басталған және
Қазақстанның көпшілік аудандарында совет үкіметі құлатылған жағдайда, Алаш
орда жоғарыда аталған советтерге қарсы үкіметтермен жақындасып, Орал, Сібір
және Жетісу казачествосымен тығыз байланыстар орнатты.
Алашорда Самарадағы және Омбыдағы, үкіметтерге, одан соң Уфа
директориясына үміт артып, кейін осы үкіметтік құрылымды алмастырған Колчак
диктатурасына Алаш автономиясын ресми тану жөнінде өтініштер жасап, Алаш
автономиясына әр түрлі деңгейде көмек көрсетуді сұрады. Алайда, бұл
өтініштер ойлағандай нәтиже берген жоқ[6.172б].
Алашорда алғашында Омбыдағы Сібір уақытша үкіметі мен Самарадағы Комучқа
арқа сүйей отырып, өз мүмкіндіктеріне орай бүкілқазақтық екінші съездің
шешімдеріне сәйес Алаш автономиясының нығайтып, баянды ету жолында: жер –
жерлерде құлатылған совет үкіметінің орнына Алаш автономисының басқару
органдарын құру, автономияның сан-салалы өмірін реттейтін заң құжаттары мен
нұсқаулар жариялау, халықтық милиция түріндегі қарулы күштерді құруға
кірісу, большевиктер басқарған саяси қарсыластары қудалау сияқты және тағы
басқа бағыттарда белгілі шаралар жүйесін жүзеге асырады. 1918 жылы маусым
айында Алашорда заңдық күші бар бірнеше қаулы – қарарлар қабылдады.
Атап айтқанда, маусымның 24-і күні Алашорда Алаш автономиясының
териториясындағы совет үкіметі шығарған барлық декреттердің күшін жою
туралы қалы қабылдаса, сол күннің ертеңінде облыстар мен уездерде Алашорда
кеңестерін құру жөніндегі шешім күшіне енгізілді. Маусымның 24-нде
қабылданған тағы бір қаулыда Алашорданың жанында үш адамнан тұратын әскери
кеңес құру туралы жарияланды. Осы әскери кеңеске қорғаныс министрінің
міндеттері жүктеліп, облыстар мен уездерде әскери бөлімдер ашылу тиіс еді.
Әскери кеңес – делінді қаулыда, -жігіттерді большевиктермен күресу үшін
шақыру міндеті жүктелді [6.172б].
Алашорда қабылдаған алғашқы заңдық мәні бар маңызды құжаттардың бірі –
1918 жылы маусымның 24-нде Ә. Бөкейханов, М. Тынышбаев және Х. Ғаббасов қол
қойған Алаш автономиясының териториясында уақытша жер пайдалану тәртібі
деген қаулы болды. Онда Бүкілроссиялық құрылтай жиналысы жер туралы заң
қабылдағанша Қазақстанда жерге деген жеке меншіктің жойылатындығы, жер мен
су байлықтарын пайдалану Алашорда рұқсатымен ғана болатындығы қазақтар мен
орыстардың арасындағы жер дауын жергілікті земстволық органдар шешетіндігі
айтылып, жер пайдалануға байланысты басқа мәселелерді шешудің тәртібі
көрсетілген [27.109б].
Алашорданың ұлттық – мемлекеттік құрылысы саласындағы қызметінің алғашқы
қадамдарында халықтық милиция түріндегі Алаш автономиясының қарулы күштері
және басқарушы үкіметтің жергілікті органдарын құру мәселелеріне үлкен мән
берілді.
1918 жылы шілденің 24-нде Алаш орданың төрағасы Әлихан Бөкейханов Жаңа
Семейден (Алаш қаласынан) Зайсан, Көкшетау, Повладар, Ақмола, Атбасар т.б.
уездердегі қазақ комитеттері мен земство басшыларының атына жолдаған
жеделхатында Бүкілқазақтық екінші съездің шешімдеріне сәйкес Алашорданың
(Алаш автономиясы үкіметінің) өз қызметіне кірісендігі хабарлай келіп, бұл
ұкіметтің жергілікті органдарын, милиция жақтастарын дереу құру қажеттігін
баса көрсеткен. Сонымен бірге, Ә Бөкейханов Алашорданың Сібірдің уақытша
үкіметімен, башқұрт автономиясымен одақтық қарым қатынас
орнатқандығын,Семей облысындағы халықтан жиналған салық есебінен алғашқы
Алаш жасақтары құрылып, олардың Сібір үкіметінің әскерлерімен
большевиктерге қарсы күрес жүргізіп жатқандығы туралы жергілікті қазақ
комитеттеріне хабарлаған. Дәл сол күні осы мазмұндағы жеделхат Орал
облысындағы қазақ комитеттері мен земство басқармаларына жолдаған. Ә.
Бөкейханов жер – жерлердегі өз жақтастарына халықтың милицияны ұйымдастыру
Орал және Орынбор казачестволары басшыларынан (ең алдымен атаман Дутов)
қару жарақ пен әскери инструкторлар бөлулері жөнінен көмек сұрау қажеттігін
ескертен. [27.94-95б].
Азамат соғысы жағдайында Алашорда жетекшісі өздерінің басты саяси
қарсыластары болшевиктерге қарсы нақтылы әрі пәрменді күрес жүргізудіде
ұмыт қалдырмаған. 1918 жылы шілденің 13-нде Алашорда үкіметі қазақтан
шыққан большевиктерді жазалау мақсатында ерекше қазақ соты мен тергеу
комиссиясын құру жөнінде қаулы қабылдаған. Мәселен ,Семей облысы бойынша
тергеу комиссиясының мүшесі ретінде Райымжан Мәрсеков пен Сыздық Дүйсембин
тағайындалған[276.96б].
Азамат соғысы жаңадан кең етек жая бастаған кезде және жоғарыда
айтылғандай, оның айтарлықтай бөлігінде большевиктік билік сақталып
қалғандықтан бір-біріне қару алып қарсы тұрған күштердің арасалмағы
тұрақсыз болды. Сондықтанда ұлан ғайыр өлкені Алашорданың бір орталықтан
(атап айтқанда, Алаш автономиясының кіндік қаласы деп Бүкілқазақтық екінші
съезд анықтаған Семейден) тиімді басқару қиынға соқты. Алашорданың батыс
және оңтүстік (Түркістан, Жетісу) бөлімдері мен оның Семейге орналасқан
шығыс, әрі орталық бөлімі арасында біртұтас үкіметтік жүйеге тән тұрақты
байланыс орнату мүмкін болмады. Ал Алашорданың батыс бөлімінің жетекшілері
Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтердің Әлихан Бөкейханов басқарған Орталық
Алашорданың бұйрық – жарлықтарын жүре тыңдауға, басқа сөзбен айтқанда,
белгілі дәрежедегі сепаратистік пиғылда болуы Алаш автономиясын бір
орталықтан басқару ісін қиындата, шиеленістіре түсті.
Алашорданың батыс бөлімі жетекшілерінің сепаратистік пиғылы мен іс -
әрекеттері 1918 жылғы мамыр айының 18- 21-і аралығында Жымпиты қаласында
өткен Орал өңірі қазақтарының IV-îáëûñòûқ съезінде анық көрінген еді.
Чехославак корпусының бүлігі басталып, Еділ бойынан Сібірге дейінгі кең
алқапта совет үкіметі құлатылған уақытында өткен бұл съездің ашылу сәтіне
300 делегат келсе, ол жұмыс істеген алғашқы үш күнде оларға тағыда 150-дей
адам қосылды.
1.2. ҚАЗАҚ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ
ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ, ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ.
1919-жылдың көктемінен бастап қазақ өлкесінде жағдай қиындай түсті.
Істің барысында одан сайын күрделене түсетіндігі аңғарылды. Наурыз айында
Шығыс майданда Колчак әскерінің жалпы шабуылы басталды. Олар аз уақыт
ішінде Омбы, Петропавл, Ақмола, Семей, Көкшетау қалаларын басып алды.
Осындай жағдай шұғыл шешім қабылдауды қажет етті. Мұндай шешім қазақ
өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет құру болатын.
1919-жылдың мамыр-маусым айларында Москвада қазақ революциялық
комитетінің құрылуының әртүрлі аспектілерін қарау үшін комиссия жұмыс
істеді. Бұл мәселеге үлкен мән берілді. Ұлттар Халық Комиссариаты құрған
комиссия мүшелері арасындағы талқылау барысында, күрделі және шатасқан
мәселелер қатары пайда болды, талқылау үстіндегі пікірлер бірауызды
болмады. Бұл әсіресе ревкомның территориялық шекарасын анықтауға және оның
қүқығын белгілеуге байланысты өрши түсті.
Қырғыз (қазақ) революциялық комитеті туралы мәселе кейіннен 1919-жылғы
маусымның 12-сінде болатын Халық Комиссарлар кеңесінің талқылауына
ауыстырылды.
Кеңес өкіметі қазақ халқының ұлттық мемлекеттігін ұйымдастыру ісін
басқаратын орган құру туралы шешімге келді. 1919-жылғы шілденің 10-ы күні
В.И.Ленин "Қырғыз (казақ) өлкесін басқаратын революциялық комитет жөніндегі
уақытша ержеге" қол қойды.
1919-жылғы маусымның 28-інде Қазақстан, Түркістан халықтары өкілдері
мен бұхар халықтары, ауған халықтарының өкілдері қатысқан жиналыс өтті.
Онда Қазақстан мен Түркістанның өзара қатынастары жайында мәселе
қарастырылды. Ол ұлттар халық комиссариатының басшылығымен өтті.
Қазақ революциялық комитетінің құрылуы өлкеде кеңестік автономияның
бастамасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КОМИТЕТІ ЖӘНЕ ҰЛТ-
ЗИЯЛЫЛАРЫ ”.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-10
1 Қазақ ревалюциялық комитетінің ұйымдастырылуы.
1.1 Орталықта кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі елдегі жағдаé ... ... ..11-23
1.2 Қазақ революциялық комитетінің ұйымдастырылуы, оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24 -31
2 Қазақ ревалюциялық комитеті және ұлт зиялылары.
2.1Қазақ революциялық комитетінің құрамы және оның қызметі ... ..32-47
2.2 Қазақ революциялық комитетінің кеңестік автаномия құрудағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 8-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56-58
Пайдаланылған әдебиеттері тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59-60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.Қазақ әскери революциялық комитеті өлкеде жаңадан
құрылуға тиісті биліктің баламасы болды.
Бұл кезде өлке азамат соғысының құрсауыңда еді. Біршама жерлерде халық
аштыққа ұшырап, сүзек ауруы жайлаған болатын. Осындай жағдайда елде қазақ
ұлттық мемлекетгігін орнату үшін қазақ зиялылары да күресті. Сондықтан да
біз қарастырып отырған мәселе өзекті болып табылады.
1919 - жылы шілдеде РКП(б) Орталық Комитеті мен РКФСР Халық комиссарлар
кеңесі эссарлар кеңесінің шешімі бойынша Қазақ әскери революциялық
комитетін құрды. Қазақ әскери революциялық комитетінде ұлт зиялыларыда
қызмет етті. Алайда, кеңестік тарихнамада Қазақ ревалюциялық комитетінің
құрылуы, оның қызметі бір жақты айтылды,осыған байланысты да бұл мәселе
өзекті болып табылады.
Қазақ әскери революциялық комитетінің құрамы жағынан әр түрлі
көзқарастар саяси позициясында тұрған адамдардың жиынтығы болатын, соған
байланысты ұлттық идея мәселесінде оның мүшелерінің пікірі мен әрекеті
бір жерден шыққан жоқ болатын.
30-шы жылдардан бастап ұлт зиялыларының қызметі туралы тақырыпты
зерттеуге, жазуға, тіпті айтуға тыйым салынды. Сондықтан оның деректемелік
негіздерін де зерттеу мүмкін болмай қалды.
Әсіресе, Алаш қозғалысының ұлт-азаттық сипатын дәлелдеуге, олардың
большевиктермен және кеңес өкіметімен шын мәніндегі ара қатынасын
айқындауға, ұлт зиялыларының көзқарас эволюциясын ашып көрсетуге мүмкіндік
берілмеді. Қоғамдық ұйымдармен және саяси партиялармен байланысын
көрсететін тарихи деректерді пайдалануға қатаң тыйым салынды, ал олардың
кейбіреулері ғылыми айналымға таратылғанымен, мазмұн жағынан
бұрмаланып отырды. Сондықтан да біз бұл мәселені өзекті деп есептейміз.
Зерттеліп отырған жұмыс ғылыми айналымға жаңадан қосылған түпнұсқалық
мәні бар, деректер мен құжаттарға, зерттеулерге сын көзбен қарау түрғысынан
жазылды.
Зерттеу жұмысымда Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Бақытжан
Қаратаев, Сейітқали Меңдешев, Халел және Жаханша Досмұхамедовтер, т.б.
қазақ зиялыларының Қазақ әскери революциялық комитетіндегі қызметіне
байланысты құжаттар, Қазақстан республикасы Орталық мемлекеттік архив
қорларынан алынған деректер де пайдаланылды. Яғни Орталық мемлекеттік
архивтің 14-ші қорында Қазақ революциялық комитетінің хаттамалары,
бұйрықтары, үкімдері, халыққа жариялаған жаңалықтары, оқыған баяндамалары,
зиялылардың бір- біріне жазған хаттары сақталған. Ал, 19-шы қорында Қазақ
кеңестік автономиясын құру туралы құжаттар сақталған.
Жұмыстың деректік негізі. Зерттеліп отырған тақырыпқа байланысты
деректерді төрт топқа бөлуге болады: құжаттар мен материалдар жинақтары,
ғылыми айналымдағы фактіге негізделген мәліметтер, тарихи оқиғалар туралы
естеліктер мен жазбалар және архив құжаттары.
Құжаттар мен материалдар жинақтырында Қазақстандағы шетелдік әскери
интервенция мен азамат соғысы жылдарында региондарда жүргізілген әртүрлі
әскери іс-қимылдары жайында кеңінен мәлімет табуға болады.[11.23-28бб]
Мәселен, Қазақ АССР-інің құрылуыдеп аталатын құжаттар мен материалдар
жинағында Қазақ революциялық комитетінің жергілікті ревком мүшелеріне
берілген бұйрықтары мен қаулылары, құжаттары келтірілген.[12.55-56бб].
Алайда, қазақ зиялыларының қандай бағытта жұмыс жүргізгені туралы
мәліметтер үздік-создық келтірілді. Бұл жинақтар өлкедегі сол кезеңдегі
жалпы әскери – саяси жағдайды шамалауға мүмкіндік береді.
Зерттеушінің зерттеуге, білуге деген қызығушылығы мен ынтасын оятатын
бағалы нәрсе - естеліктер мен жазбалар. Бұл жазба деректерде сол заман
адамының болған оқиғаға тікелей қатысып, өз көзімен көрген-білгені,
естігені туралы, кескілескен ұрыстар және оқиғаның түрлі жақтары жайында
түрлі мәліметтер алуға болады. Ревком комитет өкілдерінің өз қызметтерінің
әртүрлі кезендері туралы жазбалары сақталған. Мысалы, А.Т.Жангельдин,
С.М.Мендешев, Б.Б.Қаратаев, А.Айтиев, А.Ермеков, С.Пестковский және т.б
сияқты Қазақ революциялық комитеті мүшелерінің естеліктері мен жазбаларын
кұнды материалдарға жатқызуға болады[13.146-147бб]. Қазақ революциялық
комитетінің құрылуына дейінгі тарихы мен оның қызметіне қатысты көптеген
фактіге негізделген мәліметтер алуға болады. Сонымен қатар, бұл естеліктер
мен жазбаларда мемуарлы түрдегі деректердің барлық түрлері, жеке субъектік
характердегі пікірлері мен баға беруі кездеседі.
Кез-келген дерек өзінің табиғаты жағынан объективті,өйткені
белгілі бір оқиғасыз - немесе қоғамдық құбылыссыз дерек пайда болмайды.
Екінші жағынан, кез-келген дерек субъективті, себебі ол субъект белгілі бір
ұлттың, таптың не топтың өкілі. Сондықтан оқиға туралы ақпараттармен қатар
субъективті мағлүматтар да дерекке салынады. Қысқаша айтсак, дерекке дерек
авторының дүниеге деген көзкарасы, түсінігі, психологиясы да енеді.
Сондықтан зерттеуші тарихи деректерді деректанулық талдаудан өткізуге тиіс.
Соңғы жылдары Қазақстан ғалымдары сол кездегі ұлттық басылымдарды дерек
көзі ретінде зерттеп, оның нөтижелерін ғылыми айналымға енгізуде. Мұның
жарқын мысалы ретінде Үшкілтай Субханбердинаның "Қазақ", "Алаш", "Сарыарқа"
атты мазмұндалған библиографиялық көрсеткіші мен Мәмбет Қойгельдиевтің
1994 ж "Қазақ" газетінде жарияланған ұлт зиялыларының мақалаларын
атаған жөн .[10.120 б].
Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивінің (ҚРОМА) І4-
19 қорларында XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы қазақ
зиялыларының Ресейдің отарына қарсы күресін көрсететін деректер
сақталған. Міне осы қорлардың ішінде Қазақ ревалюциялық комитетіне қатысты
құжаттар 14 қорда жақсы сақталған. Бұл қорда Қазақ ревалюциялық комитетінің
басшылары бекіткен құжаттар мен хаттамалар сақталған, яғни бұл құжаттар
басшылардың бұйрықтары, зиялылардың бір-біріне жазған хаттары, халық
алдында оқыған баяндамалары, аймақтық басшыларды тағайындау бұйрықтары
тізбегінде сақталған.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Өкімет тарапынан 60 жылдан астам уақыт
тыйым салынған тарихымыздың "ақтандақ беттерін" ашуға кейінгі кезде
зерттеушілер атсалысып жүр. Біршама мақалалар жарияланды, әртүрлі
пікірталастар болды. Қазақ зиялыларының Қазақ революциялық комитетінде және
Қазақ ұлттық автономия жариялаудағы қоғамдық және шығармашылық қызметіне
байланысты еңбектер жазылды. Қазақ кеңестік мемлекеттігінің қалыптасу
тарихына қатысты алғашқы еңбектің бірі М.С.Сапарғалиевтің монографиясы. Ол
өзінің "Қазақ Совет мемлекетгігінің қалыптасуы" деген еңбегінде Қазақ
революциялық комитетіне қатысты мәселеге бірнеше жылдарды ғана арнаған
екен. Атап айтқанда, 1919-жылғы шілденің 10-ындағы РКФСР Халық комиссарлар
кеңесінің Қазақ революциялық комитеті бекіткен Декреті жайында және 1919
жылы қазанның 27-сінде Қазақ революциялық комитет орталығы Орынборда
Бүкілодақтық Орталык Аткару комитетінің Түркістан комиссиясының мүшелері
мен халық комиссарлар кеңесінің қатысуымен өткен жиналысы туралы сөз еткен.
[1.88-95бб]
Г.Т.Тайманов өз монографиясында осы мәселеге бірнеше абзацты арнаған
екен. Еңбекте қазақ автономиялық республикасының құрылғанға дейінгі уақыт
аралығын қарастырған. Автор Қазақ революциялық комитеті туралы оның
жергілікті кеңестерді ұйымдастыруға байланысты жасалынған заң жобасына баса
назар аударып, жобаны дұрыс деген шешімге келеді. Ревком қызметіне қазақ
интеллигенттерін тарту жөнінде, 1920 жылдың басындағы жалпықазақ съезінің
шақырылуы мен ондағы қарастырылған мәселелерге біраз көңіл аударылған[2.28-
29бб]
Белгілі ғалым, профессор, тарих ғылымының докторы С.Сартаев
Қазақстандағы кеңестік ұлттық мемлекеттік құрылыстың құрылу тарихын
толығырақ қарастырған өз монографиясында Қазан төңкерісінен бастап XX
ғасырдың 50-60 жылдарына дейінгі кезеңді қамтиды. Еңбекте Қазақ
революциялық комитетінің қызметі мен Қазақ кеңестік автономиялық
республикасының құрылуы туралы мәселеге арнайы параграф арналған. Қазақ
революциялық комитетінің қызметіндегі кейбір мәселелерге көңіл бөліп,
толығымен қарастыруға тырысқан. Кеңес өкіметінің Ревком қызметіне тарихи
баға беріп, тіпті, барлық оқулықтар мен кітаптардан алып тасталған
"күмәнді" есімдерді де ашық болмаса да, астарлай көрсетуге тырысқан[3.51-
65бб]
Қазақ әскери революциялық комитетінің қызметіне арнайы көңіл бөлген
алғашқы зерттеуші А.Мұхтаров ,оның Имашевпен біріге отырып жазған
еңбегі осы тақырыпқа арналған еңбектердің тырнақ алдысы болып
есептеледі[5.150 б].
Онда өлкедегі кеңестік автономияны жариялаудағы Қазақ революциялық
комитетінің ролін көрсеткен. Мақалада негізінен Қазақ революциялық
комитетін "қазақ халқын біріктіруші орталық ретінде, қазақ автономиясын
жариялау үшін жалпықазақ съезін үйымдастырудағы барлық дайындық жұмыстар
қазақ әскери революциялық комитетінің міндетіне айналды" деп айтады.
Алайда, автор мәселені үстіртін қараған[4.11-5бб]
Қазақ революциялық комитетінің құрылуына арналған екінші көлемді
мақаласында Мұхтаров ревкомның құрылымына, арнайы құрамы жайында және
ревком мүшелерінің қызметтегі іс-әрекеті мен атқарған жұмыстарына
тоқталып, қысқаша баяндаған.
Автор Қазақ революциялық комитетінің қазақ өлкесіндегі саяси және
әлеуметтік – экономикалық өміріндегі роліне жоғарғы баға берген. Қазақ
әскери революциялық комитеті А.Мұхтаровтың бағалауы бойынша, "Азамат
соғысының ауыр жағдайында Қазақстанда өлкені басқаруға біршама жұмыстар
атқарды. Мемлекеттің нығаю үшін маңызды қаулылар мен шешімдер қабылдап
отырды[5.8-84бб].
Мазмұны жағынан толық жазылған үшінші мақаласы Кеңестердің жалпықазақ
съезіне шақыруға дайындалған Қазақ революциялық комитетінің қызметін ашуға
арналған. Мұнда әсіресе, кеңес дәуірінде жарық көрген мақала болғандықтан
қазақ ауылдарындағы кеңестердің құрылуы мен нығаюы, кеңестік құрылыстың
қалай жүргендігі жайында көп көңіл бөлінген.
К.Нүрпейісовтің 1972 жылы жарыққа шыққан "Қазақстанның шаруалар
кеңестері" деп аталатын еңбегінде 1917-1920 жылдардағы Қазақстандағы
кеңестердің шаруалар кеңесі туралы сөз болады. Ал Қазақ революциялық
комитетіне арнайы көңіл бөлінбеген. Бүл еңбекте Қазақ революциялық комитеті
және оның қызметі, кеңестердің бүкілқазақтық съезіне сайлауға дайындығы
жөнінде мәселелерді ашып көрсетеді[6.11б].
Кеңес Нүрпейісовтің 1995 жылы жарық көрген "Алаш һәм Алашорда" атты
кітабы кеңес өкіметі кезінде 60 жылдан астам уақыт зерттеуге тыйым
салынғандықтан, Алашорда тарихын жаңаша көзқараста жазуды таңдаған. Мұнда
ұлттық-демократиялық Алаш партиясының дүниеге келуі, оның бағдарламалық
мақсат-міндеттері, Қазақ әскери революциялық комитетінің құрамындағы
қызметкерлердің кеңестік мемлекет орнатуға атсалысуы, Қазақ Кеңестік
автономиясының мәселесі, іс-әрекеті сөз болады.[7.]
Алашорданың саяси және экономикалық бастау көздері туралы, ұлттық
автономия мен Алашорда өкіметінің құрылуы, олардың кеңес өкіметімен
арақатынасы хақындағы алғашқы пікірлер большевиктік бағыттағы баспасөзде
1919-1920 жылдардан-ақ жариялана бастады. Осы тақырып бойынша алғашқы қалам
тартушылар: белгілі қайраткерлердің бірі Ахмет Байтүрсынов пен қазақ
зиялыларының қатарынан шыққан алғашқы большевиктердің бірі Сәкен Сейфуллин.
1919 жылы тамызда РКФСР-дың Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты
органында Ахмет Байтұрсыновтың "Революция және қырғыздар" атты мақаласы
жарияланды[9.29-37бб] Осы шағын еңбегінде А.Байтұрсынов 1917 жылғы Ақпан
және қазан революцияларын қазақ халқының қалай қарсы алғандығы жөнінде өз
бағасын беріп, Алаш Автономиясын жариялау және осы үкіметті құру себептерін
ашып көрсетті, Алашорданың Уақытша Сібір үкіметі, құрылтай жиналысы
комитеті және Колчак билігімен қандай қарым-қатынаста болғандығы туралы өз
пайымдауларын баяндайды. Сонымен қатар ол болшевизмді қабылдауға қазақ
халқы дайын емес деген тұжырым жасайды.
Қазақстанның 1917-1920 жылдар аралығындағы периодтағы тарихын зерттеуші
С.Бейсембаевтың "Ленин и Казахстан" атты еңбегін атап өту қажет[8.203б].
Онда орталық партия органдарымен В.И.Лениннің Декретіне қол қоюы және
қазақ революциялық комитетінің өлекеде жүмыс істей бастауы жайында
айтылған.
1949 жылы жарық көрген "Қазақ ССР тарихында" Қазақ революциялық
комитеті тек бірнеше сөзбен ғана айтылған. Ал кейін шыққан (1977) қазақ ССР
тарихында тек қазақ революциялық комитеті туралы бір сөйлеммен атап
өтіледі.
1963-1964 жылдары дайындалған "Кеңестік Қазақстанның мемлекеттік
тарихы" деп аталатын екі томдық курсы Қазақ ССР-інің Ғылым Академиясы
философия және құқық институтының басшылығымен шығарылды. Осы кітаптың
арнайы бір параграфы Қазақ революциялық комитетіне арналған. Алайда, бұл
кітапта Қазақ революциялық комитеті туралы жаңа құжаттар жоқтың қасы..
Кеңес өкіметі тұсында ұлт зиялылары туралы шындық ашылған жоқ еді. Бұл
тақырып ресми түрде "жабылған" болатын. Осының салдарынан 60 жылдай уақыт
бойы (30-шы жылдардың ортасынан 80-ші жылдардың соңына дейін) ғылыми және
саяси әдебиеттерде, тіпті жекелеген көркем шығармаларда да мәселенің
байыбына бармай, шындықа сай келмейтін Ұлт зиялыларын жаппай қаралайтын,
оның жетекшілерін "буржуазияшыл ұлтшылдар", "халық жауы" деп жамандайтын
пікірлер жазылып, әртүрлі мінбелерден жалған сөздер айтылып келді.
Ұлт зиялыларының қызметі туралы тақырып шетелдік зерттеушілердің
назарынан сырт қалған жоқ. Солардың ішінен американдық зерттеуші М.
Олкоттың 1987 жылы Стэнфорт университетінің баспасынан шыққан Қазақтардеп
аталатын көлемді монографиясын атауға болады.
Көлемді үш бөлімнен тұратын осы еңбекте көне дәуірден ХХ-шы ғасырдың 80-
ші жылдарына дейінгі Қазақстан тарихының басты-басты мәселелері
қарастырылған. "Революциялық және Кеңестік Қазақстан" атты үшінші бөлімінің
1917-1920 жылдарға арналған тарауында 1917 жылғы екі революция мен азамат
соғысы жылдарындағы қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси өміріне талдау
жасалып, өлкеде құрылған әр түрлі бағыттағы саяси қозғалыстар мен
партиялардың қызметтеріне баға берілген.
Ұлт зиялыларының 1919 жылдарда Қазақстанда ұлттық мемлекет орнатып, оны
басқаруға ұмтылған әрекеттер жасағанын және азамат соғысы жағдайында
олардың ойлағанындай нәтиже бермегендігін айтады.
Зерттеу негізінен орыс тіліндегі құжаттар мен арнаулы зерттеулерге
негізделіп жазылған. Ал, Ұлттық қозғалыс тарихының көптеген мәселелері, ұлт
зиялыларының арасындағы ішкі қайшылықтары, азамат соғысы жылдарындағы
әрекеттері мен өзара қатынасы ашылмай қалған.
Соңғы он бес жыл_ішінде ұлттық интеллигенцияға жаңа көзқарас
қалыптастыруда ашық та батыл пікірлер айтып, дәлелді тұжырымдар жасауда
М.Қойгелдиев пен Т.Омарбеков белсенділік көрсетті.[10.11бб].
Ұлт тарихына қалам тартуға мүмкіншілік туған соңғы жылдары
Ә.Қайдаровтың, Р.Сыздықованың, Ә.Әлімжановтың, Т.Қожакеевтің,
С.Қирабаевтың, М.Құлмұхаметтің т.б. зерттеушілердің мерзімді баспасөзде
жарияланған мақалаларында қазақ ұлттық автономиясының жариялануы, ондағы
ұлт зиялыларының қызметі мен көптеген мәліметтермен танысуға болады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Қазақ әскери революциялық комитетінің
құрамындағы ұлт зиялыларының қазақ өлкесінде атқарған қызметін ашып, кеңес
өкіметі мен Қазақ революциялық комитетіндегі қазақ зиялыларының қызметін
көрсету, арақатынасын анықтау, әртүрлі мүддеде тұрған, саяси бағыт ұстанған
адамдардың көзқарасын талдау арқылы көрсету, шындыққа көз жеткізу, жалпы
қазақ съезінде қабылданған Қазақ ұлттық автономиясын орнатудағы қазақ
революциялық комитетінің қызметін толық көрсету.
Осы мақсатты жүзеге асыру міндетім.
"Қазақ әскери революциялық комитеті және ұлттық зиялылар" атты тақырып
қазақ тарихындағы өзекті тақырыптардың бірі болып саналады. Аталған
тақырыптың қазақ тарихында алатын орны мен казақ тарихына қосар үлесін
ескере отырып, тақырып бойынша арнайы курстар, пікірталастар,
факультативтік сабақтар өткізілуі тиіс. Оқу процессінде "Қазақстан тарихы"
оқулықтарында осы аталған тақырыпқа міндетті түрде бір тарау бөлініп,
толықтырылып, оқулық қайтадан жазылуы керек.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ ӘСКЕРИ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ.
1.1 Орталықта кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі жағдай.
1917 жылы жазының соңы мен күзінің бас кезінде бүкіл Ресейдің жер
жерінде бұқараның Уақытша үкіметке деген қарсылығы өсе түсті. Бұл
кеңестердегі большевиктердің ықпалының артуына жағдай жасады. Олар 1917
жылғы шілде оқиғасынан кейін алынып тасталған “Барлық билік Кеңестерге
берілсін” деген ұранды қайта көтерді. Енді бұл ұран қарулы көтеріліске,
Уақытша үкіметті құлатуға, пролетариат диктатурасын орнатуға бағытталды.
1917 жылы 24 қазанда (6 қарашада) Петроградта қарулы көтеріліс
басталды. 1917 жылы 25 қазанда Әскери – революциялық комитет уақытша
үкіметтің билігінің жойылғандығын жариялады. Елдегі күштердің ара салмағы
түбірімен өзгеруі большевиктер көпшілігін басқарып отырған Советтердің
қолына өкімет билігінің көшуін қамтамасыз етті.
Петроград горнизоны мен ел астанасы жұмысшылары Керенский басқарған
үкіметті құлату мақсатында қарулы көтерілістің қызу жүріп жатқан кезінде
1917 жылы қазанның 26 – сында Советтердің бүкілроссиялық екінші съезі
ашылды. 690 съезд делегаттарының ішінде төрттен үшке жуығы елдегі өкімет
билігінің Советтерге берілуін қолдады. Сондықтанда, съезд атынан
“Жұмысшыларға, солдаттарға және шаруаларға” арнап Ленин жазған үндеуде:
“жұмысшылардың, солдаттардың және шаруалардың орасан басым көпшілігінің
еркіне сүйене отырып, съезд өкіметті өз қолына алады”, - делінді
В.И.Лениннің ұсынысымен қабылданған үндеуде “... жергілікті жерлерде бүкіл
өкімет жұмысшы, солдат және шаруа депутаттарының Советтеріне көшетіндігі,”-
[6.53б]баса көрсетілді.
Бірнеше күннен кейін 2 – ші қарашада Совет үкіметі жариялаған “Россия
халықтары праволарының деклорациясында” елді мекендеген халықтарға теңдік,
өзін - өзі билеу, тіпті дербес мемлекет құруға дейін баратын өзін - өзі
билеу құқықтары берілетіндігі айтылады. Осыған мазмұндас уәде сол жылғы 20-
қарашада совет үкіметі қабылдаған “Россия мен Шығыстың барлық мұсылман
еңбекшілеріне”.[6.64б] деген үндеуде де орын алды.
Қазан революциясы жеңіске жетісімен Совет үкіметінің ұлт мәселесін шешу
осылайша уәде беруі, сонымен қатар Советтердің бүкілроссиялық екінші
съезінің халыққа арналған үндеуінде жаңа үкімет “помещиктік, уездік,
манастырлық жерлердің шаруа комитеттерінің қарамағына тегін берілуін
қамтамасыз етеді, армияны толық демократияландыру ісін жүзеге асырып,
солдаттардың праволарын қорғайды, өндіріске жұмысшы бақылауын орнатады,
құрылтай жиналысының дер кезінде шақырылуын қамтамасыз етеді, қалаларға
астықтың, деревнияларға керекті заттардың жеткізілуіне қамқорлық жасайды,-
деп мәлімдеуі бірінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі жағдайында бұрынғыдан
әрі күшейе түскен әлеуметтік және ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген
еңбекшілердің айтарлықтай бөлігінің тарапынан қолдау тапты.
Ал Алаш партиясының басшылары осыған дейін Қазақстанның ең басты, ең
өзекті мәселелерін (ұлттық мемлекеттік құрылыс, жер қоныс аударушылар,
қазақ орыс әскерлерінің зорлық зомбылығы, т.с.с) шеше алмаған уақытша
үкіметке сенуден қалса, енді оның орнына келіп, жоғарыда аталған
проблемаларды таптық принциптер негізінде шешуге уәде еткен Совет үкіметіне
күмәнмен қарады.
Осылайша Қазан төңкерісі жеңіске жетті. Қазан қарулы көтерілісінің
Петроградта жеңіске жетуі, сондай–ақ Қазақстанмен іргелес жатқан Ташкент,
Омбы, Орынбор, Астрахань тәрізді ірі қалаларда кеңес үкіметінің орнауы
Қазақстандада биліктің Кеңестердің қолына көшуі ықпал етті. Алайда,
Қазақстанда кеңес үкіметін орнату төрт айға, 1917 жылдың соңынан 1918
жылдың наурызына дейін созылды. Бұл процес аймақтың әлеуметтік –
эканомикалық және мәдени баяу дамуымен, ұлтаралық қатынастардың
күрделілігімен, жұмысшылар мен большевиктік ұйымдардың аздығымен шиеленісе
түсті.
Жалпыресейлік тұрғыдан келгенде, солшыл эссерлерден басқа саяси күштер –
монархистерден либералдар мен социялистерге дейін Қазан революциясы
жеңісіне қарсы бір одаққа бірікті. Осыған ұқсас жағдай Қазақстанда да
қалыптасты. Сондықтан да өлкеде Совет үкіметінің орнауы, осыған дейін
айтылып та, жазылып та келгендей, “салтанаттық шеру” (Лениндік анықтама)
түрінде өткен жоқ, керісінше өте қиын да күрделі жағдай болды. Бұл процес
1917 жылғы қазан айының соңынан 1918 жылдың наурыз айының басына дейін
созылып, төрт айдай мерзімді қамтыды .
Кеңес үкіметі уақытша үкімет жақтастары қарулы қарсылық көрсете алмаған
Сырдария, Ақмола облыстары және Бөкей ордасында бейбіт жолмен орнады. Ал
Торғай, Орал, Орынбор, Семей және Жетісу облыстарында кеңес өкіметін орнату
қиян-кескі күрес болды.
1917 жылдың соңы мен 1918 жылдың наурызы аралығында кеңес үкіметі
Қазақстанда негізінен қалалар мен басқа да ірі халықтар тығыз орналасқан
жерлерде орнады.
Қазақстанда совет үкіметін орнату большевиктер ықпалында болған
жергілікті күштер, Бірінші дүние жүзілік соғыстың майдандарынан келген
солдаттар мен қалалық горнизондардың жауынгерлері шешуші рөл атқарды.
1918 жылы қаңтарда кеңестердің Бүкілресейлік 3- съезінде В.И.Лениннің
дайындаған “Еңбекшілер мен қаналған халықтардың құқықтары декларациясы”
қабылданды.[6.103б]. Бұл құжатта комунистік партияның кеңес республикасының
мемлекеттік құрылымы түріндегі кеңестік федерацияны ымырасыз жақтайтыны
айқын көрінді. Декларацияда “ Кеңестік Ресей Республикасы еркін ұлттар
одағының негізіндегі кеңестік ұлттық республикалардың федерациясы түрінде
құрылады,”- [6.105б] делінген.
РКФСР құрылғаннан кейін елдің Шығысында жаңа автаномиялық
республикаларды құруға дайындық жұмыстары жүргізілді. Большевиктік ұйымдар,
Қазақстан және Түркістанның Кеңестері кеңестік бүкілқазақ,
бүкілтүркістандық съездерін шақыруға дайындала бастады. 1918 жылы
көктемінде еліміздің шығысында Түркістан автаномиялық Кеңестік социялистік
республикасы құрылды. Оның құрылуы 1918 жылғы сәуірдің 20-сынан 1-мамырға
дейін Ташкент қаласында өткен Түркістан өлкесі Кеңестерінің V-съезінде іске
асты. Қазіргі Қазақстанның оңтүстік аймағы (Сырдария және Жетісу
облыстары)Түркістан автаномиясының құрамына кірді. Қазақстанның қалған
жерлерінде – Торғай, Орал, Ақмола, Семей облыстарында және Маңғыстауда
қазақ кеңестік мемлекеттілігін құру жөніндегі жұмыс одан әрі
жалғастырылды. Қазан төңкерісінен бұрын-ақ қазақ либералдық – демократиялық
қозғалысының жетекшілері Қазақстанда бүкілқазақ съезін шақыруға дайындық
жұмыстары кеңес үкіметін нығайту процесімен қатар жүргізілді. Мұның өзі шын
мәнінде кеңестік мемлекеттікті құру және оны бекіту үшін кірес екенді
мәлім. Қазақ зиялылары мемлекет құру процесін кеңестік жолмен шешілумен
келісе алмады. Мұндай қарсылықтың бір себептері мынада еді: бірінші – қазақ
зиялылары әуел бастан тәуелсіз ұлттық автаномия құруды жоспарласа, екінші –
олар қазан төңкерісін қабылдамады, сол себепті, кеңес үкіметін мойындамады,
оны заңсыз орнаған үкімет деп есептеді. Сондықтанда, “Алаш” зиялылары
ұлттық мемлекет құру үшін күрес жүргізді.
Сондықтан, төралқа төрағасы Бақтыкерей Құлманов және орынбасарлары
Әлихан Бөкейханов, Әзімхан Кенесарин, Халел Досмұхамедов және Омар Қарашев
басқарған ІІ-съезд Қазан төңкерісіне байланысты тез өзгеріп жатқан саяси
жағдайдағы Алаш партиясының міндеттері қазақ автаномисын құру деп
есептеді.
Съезде қазақ автономиясының құрамына Бөкей ордасы, Орал, Торғай,
Ақмола, Семей және Жетісу облыстары ,сонымен қатар, Закаспий облысымен
Алтай губерниясының қазақтар мекендеген аудандары енуі тиіс еді. Съезд
уақытша үкімет құлатылғаннан кейін қалалар мен селоларда, далада қазақ
халқының өмір сүруіне қауіп туғызған бей-берекеттік күннен күнге күшейіп
бара жатқандығын атап көрсетті. Сондықтан съезд “қазақ халқын аман алып
қалу мақсатында” “Уақытша халық Кеңесі” түріндегі билік құру, оған Алаш
Орда деген ат беру жөніндегі шешім қабылдап және бүкіл қазақ халқына
“бағынатын үкіметіміз осы деп сеніп ... басқа үкіметті мойындамай, өз
үкіметінің әмірін екі қылмай орындау керектігі” [6.123б]баса ескертілді.
Жалпы социялистік идеяларды, оның ішінде большевизмді, қабылдамаған
қазақтың либералды – демократиялық қозғалысының жетекшілері Қазан
төңкерісінен көп бұрын, әсіресе алаш партиясының дүниеге келгеннен
кейінгі,Қазақстанның әлеуметтік эканомикалық және саяси дамуына байланысты
өздерінің бағдарламалық қағидаларын кеңінен насихаттаған болатын.
“Қазақ” газетінің 1917 жылы қарашаның 21- нде 251 – ші санында Алаш
партиясының жобасы жарияланды. Бірінші жалпы қазақ съезінің шешімдеріне
сәйкес Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұорсынов, Елдес Ғұмаров, Есенғали
Тұрмұхаметов, Ғабдулхамит Жүндібаев, Ғазымбек Бірімжанов дайындаған партия
бағдарламасының жобасы он баптан тұрды. Олардың ең маңыздылары мыналар:
“І. Мемлекет қалпы. Россия – демократиялық және федеративті мемлекет
болуы қажет. Демократия мағынасы – мемлекетті жұрт билеуі. Федерация
мағынасы – құрдас мемлекеттер. Федеративті республикада әр мемлекеттің
іргесі бөлек, ынтымағы бір болады, әр қайсысы өз тізгінін өзі алып
жүреді...”
Осы бапты қазіргі саяси терминмен түсіндірсек, Алаш партиясы мемлекеттік
құрылыс мәселесіне Россияның терезесі тең (“құрдас”) мемлекеттердің
федеративтік одағы болуын, оған мүше болған әрбір субъект (құрдас
мемлекеттер) өзінің егемендік құқы бар (іргесі бөлек) болуымен бірге жалпы
федеративтік одақ мүдделерін қорғауда “ынтымағы бір” болуын талап етеді.
“ІІ. Жергілікті бостандық. Қазақ жүрген облыстардың бәрі байланып, өз
тізгіні өзінде болып, Россия федерациясының бір ағзасы болу. Реті келсе,
қазақ автаномиясы сыбайлас жұрттармен әзірге бірлес болу, реті келсе,
бірден – ақ өз алдына жеке болу... Алаш партиясы әділдікке жақ, нашарларға
жолдас, жебірлерге жау балады. Күш – қуатын игілік жолына жұмсап отырады.”
ІІІ. Негізгі құқық. Россия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек,
әйел демей адам баласы тең болу.
ІV. Дін ісі. Дін ісі мемлекет ісінен айырылулы болуы.
V. Билік және сот. Әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай
болуы керек.
VІ. Ел қорғау. Ел қорғау үшін әскер осы күнгі тәртіп түрінде ұсталуы
керек.
VІІ. Салық. Хал – ауқат табысқа қарай; байға – байша, кедейге –
кедейше әділ жолмен таратылу.
VІІІ. Жұмысшылар закон панасында болу. (Қазақ жерінде зауыт – фабрика
аз, сондықтан қазақтың жұмысшылары да аз.
ІХ. Ғылым білім үйрету. Оқу орындарының есігі кімге болсада есік ашық
болу, жұртқа оқу жайылуы.
Х. Жер мәселесі. Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер
сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін... [6.169-170бб].
Көлемі жағынан шағын, мазмұны жағынан терең осы программа жобасы 1917
жылы қараша айының ортасында өткен Құрылтай съезі сайлауында Алаш
партиясының үлкен табысқа жетуіне қамтамасыз етті.
1917 жылы күзде Алаш партиясы басшылығының шешіміне сәйкес жалпықазақтық
екінші съезд шақыру жөніндегі ұйымдастыру комитеті құрылды. Оның құрамына
Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, С. Досжанов және Елдес Омаров еді. Алда болар
съезде қаралатын мәселелердің бірі және бірегейі қазақ автономиясы туралы
мәселе болды. Ақпан революциясынан кейінгі өткен уақытта Ә. Бөкейхановтың
қазақ автонмиясы туралы көзқарасы сапалы өзгеріске ұшырады. Егер ол ақпан
революциясынан кейінгі алғашқы күндерде Қазақстанға жергілікті земстволарға
сүйенген мәдени автономия қажет деп пайымдаса , 1917 жылдың күзінде ол оған
ұлттық – териториялық автономия қажет деп санады. Мұның негізінде, бір
жағынан, Әлихан Бөкейхановтың уақытша үкіметтке деген сенімінің азайғандығы
жатса, екінші жағынан, оны құлатқан Қазан төңкерісін қабылдамауы мен
большевиктердің советтік негізіндегі Қазақстан автаномиясын құрмақ болған
жоспарына қарсылық жатты.
Съезд шақыру қарсаңында жоғарыда айтылған Әлихан Бөкейханов басқарған
бес адамнан тұратын ұйымдастыру комитеті “Қазақ” газеті арқылы қарашаның 14
– і,26 – сында аса маңызды екі үндеу жариялады. 1917 жылы қарашаның 14 –
нде жарық көрген үндеуде елде кең жайылған анархиядан құтылу үшін желтоқсан
айында Орынборда жалпы қазақ съезін шақырып, онда қазақ халқы өзін өзі
қорғау үшін “айрықша милиция” ұйымдастыру қажеттігі айтылса, қарашаның
26–сындағы екінші үндеуде қазақ автономиясын және оның үкіметі болып
табылатын “Ұлт кеңесін” сайлау мәселелері ашық көрсетілді.
“Өзімізді - өзіміз қорғау үшін, - делінді “Қазақ” газетінің қарашаның 14
– ндегі санында жарияланған үндеуінде -бізге жалпықазақ милициясын құру
керек... егер біз өзімізді өзіміз қорғай алмасақ, бүлікшілік зорайып
қиыншылыққа айналғанда, қазақ халқы құрбан болады... Алаш баласының басына
бір сын күн туды. Өтінеміз, қалайда болса, 5 желтоқсанда Орын-борға әр
уезден жұртқа қадірлі екі ақсақалдан және әр областной комитет-тен екі
оқыған кісіден жіберіңіздер”- деп баяндады [6.200-202бб].
Қазақстанда Құрылтай жиналысына депутаттар сайлауы негізінен
белгіленген мерзімде – қараша айының 12-18- і аралығында өтті. Сайлау тек
қана Жетісу мен Сырдария облыстарында осы мерзімнен кешірек жүргізілді.
Осыған дейін барлық партиялармен саяси ұйымдар өз канди-датураларын ұсынып,
қажетті дайындық жұмыстарын жүргізіп үлгерген болатын. Тек қана
большевиктер бұл жұмыстан іс жүзінде тыс қалып отырды. Өлке большевиктері
бұл кезде біріккен социял – демократиялық жұмысшы партиясы ұйымдарынан
бөлініп, жеке партия құру кезеңін бастан кешіріп жатқан еді.
Қазан революциясының жеңіске жетуі, Совет үкіметі мен оның қар-
сыластары арасындағы қатынастарды қатты шиеленістірді. Әуел бастан – ақ
советтер жүйесін мойындамаған Алаш саяси оқиғалардың табиғи дамуының
большевизмге қарсы тұрған күштер жағына шықты. Қазақстан мен Орта Азияда
болшевиктерге қарсылықты ұйымдастыратын бір орталық болған жоқ.
Антисоветтік күштер шашыранқы, бытыранқы жағдайда болды. Ұлт аймақтарындағы
демократиялық күштермен олардың саяси ұйымдары Совет үкіметі мен
болшевизмге қарсы бәріне ортақ күрес жолын анықтай алмады. Демократтарды
айтпағанның өзінде Қазақстандағы казак орыс әскерлерінің басшылары,
өздерінің оңтүстік және шығыс казак әскерлері одағына кіргеніне
қарамастан, советке қарсы күресудегі өз әрекеттерін үйлестіре алмады. Орал
казачествосы өзін Орынбор казак әскерінен тәуелсіз жағдайда ұстады. Ал,
Орынбор казак әскері Сібір және Жетісу казачествосымен тығыз байланыстар
орнатуға ықылассыз болды. Алаш партиясы жетекшілерінің советке қарсы
бірлесіп күресу идеясымен, ол күрестің тактикасы бірден қалыптаса қоймады.
Оның аймақтық көсемдері советке қарсы күрес әдістері мен жолдарын
қалыптасқан саяси жағдайда өздерінің жеке бағалауына қарай анықтады.
Алаштың оңтүстік қанатының басшылары М. Тынышбаев, М. Шоқайұлы Шуро – и –
Улема мен Шуро- и - исламия партиясының бүкіл Түркістандық аясында
болшевизмге қарсы күресті басқару жөніндегі ұсыныс қабыл алды. Сондықтанда,
М. Тынышбаев Түркістан автаномиясының (тарихта “Қоқан автономиясы” аталған)
премиер министрі болды, ал М. Шоқайұлы автономдық Түркістанның сыртқы істер
министрі қызметін атқарды.
Ал “Алаш Орда” басшысы Әлихан Бөкейхановтың Семейде жазған баяндамасында
Түркістанмен бірлесіп автономия болудан бас тартуын сол өлкеде мекендеген
халықтың оқу – білімімен артта қалумен және қоғамдық -саяси өмірге ислам
дінінің күшті ықпал етуімен түсіндірді.
Міржақып Дулатовтың 1929 жылы қарашаның 30 –нда ОГПУ –дің тергеушісіне
жазып берген мәлімдемесі1917 жылдың күзінде Әлихан Бөкейхановтың
Қазақстанның Түркістанмен бірлесіп автономия болуға қарсы болғандығын
дәлелдей түседі. Міржақып Дулатов былай деп мәлімдейді: “Бөкейхановтың
пікірі мынадай болады: өзбектерге және Орта Азия халықтарына қосылуға
болмайды. Оларда консерватизм, клерикализм мен діни фанатизм күшті. Олар
жақын уақытта діндарлар қыстағы мен шариғаттың езгісінен құтыла алмайды.
Олардың шаруашылық жағдайыда ерекше, мәдениет жағынан олар бізден төмен
тұр. Екі соқырдың одағынан ешнәрсе шықпайды”[9.375б]
Қазақ автономиясын сәл бұрын құрылған Түркістан (Қоқан)
автономиясыүкіметінінің кейбір өкілдері, дейді одан әрі ол мәлімдемесінде
М.Дулатов “Әлихан Бөкейхановты кадет және орысшыл деп айыптады” [9.376б].
Алайда, мұндай түсінбеушілік ұзаққа созылмады. 1917 жылғы желтоқсанда
өткен екінші жалпықазақ съезіне келген Түркістан (Қоқан) автономиясы
үкіметінің басшысының бірі Мұстафа Шоқай қазақтар мекендеген барлық
облыстар (олардың ішінде әуел баста Сырдария облыстары Қазақстанның
құрамында болуға тиіс деген тоқтамға келді.
Орынбор қаласында 1917 жылғы желтоқсанның 5-13 күндері өткен екінші
жалпықазақ съезі оны ұйымдастыру комитеті жасаған тәртіп бойынша әр уезде
басы ел силаған ақсақалдан, әр облыстық қазақ комитетінен келетін екі
өкілден тыс 3-ке жуық адамға арнаулы шақырулар жіберілді. Олардың қатарында
Омар Қарашұлы, Қайырша Әметжанұлы, Ғабдолла Ешмұхамбетұлы, Ахметжан және
Қожахмет Оразайұлдары, Құрманбек Бірімжанұлы. Бұлармен қатар “ұран”,
“Сарыарқа”, “Бірлік туы”, “Тіршілік” газеттері мен жаңадан ашылған
қауымдардан бір-бір өкілдерден шақырылды.
Съезд шақыру жөніндегі комиссия мүшелері Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов,
М. Дулатов, С. Досжанов және Елдес Омаров белсенді еңбегі нәтижесінде
екінші жалпықазақ съезінде 80-ге жуық делегаттар басқосты.
Өз газеттерінің беттерінде съезд жұмысы жөнінде хабарлар жариялаған
ташкенттік журналист былай деп жариялайды: “Съедге он облыстан – Орал,
Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Ферғана, Самарқан, Сырдария, Закаспий және
Астрахань губерниясына қарайтын Бөкей ордасынан – келген 80-ге жуық делегат
қатысты. Делегаттардың көпшілігі орысша жақсы сөйлейді: европаша киінген
жоғарғы және орта білімдері де аз емес”. [7.20бб]
Алаш автономиясының Алашорда аталған (Алаштың ордасы немесе үкіметі) ұлт
кеңесінің құрамына 15 адам сайланды: Уәлихан Танашев (Бөкей ордасы), Халел
Досмұхамедов (Орал облысы), Айдархан Тұрлыбаев (Ақмола облысы), Ахмет
Бірімжанов (Торғай облысы), Халел Ғаббасов (Семей облысы), Садық
Аманжолов, Мұстафа Шоқай. Облыстардан тыс Алашорда құрамына Әлихан
Бөкейханов, Жаханша Досмұхаметов, Әлімхан Ермеков, Мұхаметжан Тынышбаевтар
сайланды. Үкіметтің осы 15 мүшелеріне орынбасарлар болып қазақ өлкесінің әр
түрлі өңірінен тағы да 15 кісінің кандидатурасы бекітілді.
Съезд қазақ милициясын құру жоспарын жасап бекітті. Съезд шешімінде
милицияның әр облыстағы саны оларды оқыту және қажетті заттармен (киім –
кешек , мініс аты, қару жарағы, т.с.с ) қамтамасыз ету тәртібі анықталды.
Азамат соғысы жылдарындағы Қазақстан жағдайы өте күрделі кезең болды.
Қазақстан жағдайында азамат соғысының алғашқы ошағы 1917 жылғы қарашада
Торғай облысының әкімшілік орталығы Орынбор қаласында пайда болды. Мұнда
Орынбор қаласының казак әскерлерінің атаманы Дутов жергілікті совет
үкіметін күшпен құлатып, Россияда Совет үкіметінің орнағандығын жария еткен
советтердің Бүкілроссиялық екінші съезінің делегаты С. Цвиллинг басарған
революциялық комитетінің мүшелерін тұтқындады. Совет үкіметіне қарсы қарулы
күрестің екінші орталығы Жетісуда құрылды. 1917 жылғы 1 (14) қарашада
Верный қаласында Жетісу казак әскерлерінің басшылығы “әскери үкімет”
дегенді құрып, большевиктер бастаған жергілікті күштерге қарсы қарулы
көтеріліс жариялады.
Орталықта жеңіске жеткен социялистік революция мен оның жергілікті
жақтастарына қарсы үшінші қарулы орталық 1917 жылғы қарашада Оралда дүниеге
келді. Осында да құрылған “облыстық әскери үкімет” көп кешікпей жергілікті
советті таратып, бүкіл өкімет билігін қолына алды.
Ақ гвардияшыл офицерлерге, казак станциялары мен переселендер
селоларының атаманшыл және кулак елементтеріне сүйегнген және совет
үкіметін қабылдамаған, қолдамаған саяси партиялар мен ұйымдардан
(соңғыларының ішінде кадеттер, оншыл эссерлер, меншевиктер, Алаш партиясы
да болды.)қолдау тапқан осы үш “әскери үкімет” Қазақстандағы советтерге
қарсы күрестің негізгі күштерін құрды.
1917 жылдың соңында құрылған Қазақ және Қоқан автономияларының
жетекшілері советтерге қарсы позицияда болды және соған сай әрекеттер
жасады. Азамат соғысы 1918 жылдың жазына қарай кең етек жайды. Оған
шетелдік империялистік елдердің Совет үкіметін құлату мақсатымен ішкі
революцияға қарсы күштер мен одақтасуы себеп болды. Советке қарсы біріккен
осы екі күштің екпінді тобының ролін Чехославак корпусы атқарды. Бірінші
Дүние жүзілік соғыстың барысында Россия армиясының қолына түскен тұтқындар
– Австро-Венгрия қарулы күштерінің құрамында болған чех, словак және де
басқа словиян тектес халықтары өкілдерінен тұратын 50 мың адамдық бұл
корпус 1917 жылғы көктемнің соңы мен жаздың басында Еділ бойы мен Сібірде
(Транссібір темір жолының бойында) бір мезгілде совет үкіметіне қарсы
қарулы бүлік шығарды. Бұл бүлік Қазақстанның солтүстігінде және шығыс
аудандарының да біраз бөлігін қамтыды.Бүлікшіл корпустың бөлімдері ішкі
котрреволюциялық күштеріне сүйене отырып Ақмола, Пертропавл, Атбасар,
Қостанай қалаларын басып алды. 1918 жылы маусымның 11-де Семейде де совет
үкіметі құлатылды.
1918 жылдың жазында Орал, Ақмола, Семей облыстары мен Торғай облысының
көпшілік бөлігін ақ гвардияшылыр жаулап алды. Семей облысынан оңтүстікке
қарай жылжыған контрреволюция күштері Жетісуғада баса көктеп кірді. Сонымен
1918 жылдың ортасына қарай Совет үкіметі Түркістан өлкесіне қарайтын Жетісу
және Сырдария облыстарының айтарлықтай бөлігінде, Торғай болысының оңтүстік
аудандары мен Бөкей ордасының жекелеген аудандарында ғана сақталып қалды.
Ақтөбе және Жетісу майдандары пайда болды. Жетісудың Лепсі уезінің
териториясында кейін Черкасс қорғаны аталған шаруалардың өздерін - өздері
қорғайтын ауданы құрылды.
Көп кешікпей совет үкіметі құлатылған Россияның Қазақстанға жақын кейбір
қалаларында советтік билікке қарсы бағытталған және Антанта елдерінің
қолдауына сүйенген үкіметтер құрылды. Олардың қатарында 1918 жылғы маусымда
Самара қаласында құрылған Құрылтай жиналысы мүшелерінің комитеті (комитет
членов учередительного собрание – Комуч), Омбыда құрылған уақытша Сібір
үкіметі, өзін “Уақытша бүкілроссиялық үкімет” деп санаған және 1918 жылғы
қыркүйекте құрылған “Уфа директориясы” (“Уфимская директория”) болды.
1918 жылғы қаңтарда Орынбордан қуылған атаман Дутов елде орын алған
өзгерістерді пайдаланып, қайтадан бүлік шығарып, 1918 жылы шілденің 3-нде
Орынборды басып алды.,сонымен қатар, Орал мен Жетісу казак әскерлерінің
билеуші топтары да совет үкіметіне қарсы күресу үшін іс-қимылдар жүргізді.
Россия контрреволюциясын Чехославак корпусын бүлігі нәтижесінде Сібірде,
Қазақстанның солтүстік – шығыс облыстарында совет үкіметінің құлатылуын
басқа да пролетарлық емес партиялар сияқты Алаш партиясы да қанағаттанарлық
сезіммен қарсы алды. Алаш көсемдері бүкілқазақстандық екінгші қазақ
съезінде құрылғандығын жариялаған Алашордаға шын мәніндегі орталық үкімет
етіп құру және оның жергілікті органдар жүйесін қалыптастыру ісіне белсенді
түрде күресті. Осыған дейін Қазақ мемлекеттігі (Алаш автономиясы) мәселесі
жөнінде совет үкіметі тарапынан түсіністік таппаған. Алаш партиясының
жетекшілері енді Самарадағы эссерлер басшылық жасаған Комучке, Омбыдағы
Сібірдің ақ гвардияшыл уақытша үкіметіне, Уфа директориясына сенім артып,
олар Алаш автономисын біртұтас ұлттық мемлекет ретінде мойындайды деп
дәмеленді.
Сондықтанда осындай, Кең көлемді азамат соғысы басталған және
Қазақстанның көпшілік аудандарында совет үкіметі құлатылған жағдайда, Алаш
орда жоғарыда аталған советтерге қарсы үкіметтермен жақындасып, Орал, Сібір
және Жетісу казачествосымен тығыз байланыстар орнатты.
Алашорда Самарадағы және Омбыдағы, үкіметтерге, одан соң Уфа
директориясына үміт артып, кейін осы үкіметтік құрылымды алмастырған Колчак
диктатурасына Алаш автономиясын ресми тану жөнінде өтініштер жасап, Алаш
автономиясына әр түрлі деңгейде көмек көрсетуді сұрады. Алайда, бұл
өтініштер ойлағандай нәтиже берген жоқ[6.172б].
Алашорда алғашында Омбыдағы Сібір уақытша үкіметі мен Самарадағы Комучқа
арқа сүйей отырып, өз мүмкіндіктеріне орай бүкілқазақтық екінші съездің
шешімдеріне сәйес Алаш автономиясының нығайтып, баянды ету жолында: жер –
жерлерде құлатылған совет үкіметінің орнына Алаш автономисының басқару
органдарын құру, автономияның сан-салалы өмірін реттейтін заң құжаттары мен
нұсқаулар жариялау, халықтық милиция түріндегі қарулы күштерді құруға
кірісу, большевиктер басқарған саяси қарсыластары қудалау сияқты және тағы
басқа бағыттарда белгілі шаралар жүйесін жүзеге асырады. 1918 жылы маусым
айында Алашорда заңдық күші бар бірнеше қаулы – қарарлар қабылдады.
Атап айтқанда, маусымның 24-і күні Алашорда Алаш автономиясының
териториясындағы совет үкіметі шығарған барлық декреттердің күшін жою
туралы қалы қабылдаса, сол күннің ертеңінде облыстар мен уездерде Алашорда
кеңестерін құру жөніндегі шешім күшіне енгізілді. Маусымның 24-нде
қабылданған тағы бір қаулыда Алашорданың жанында үш адамнан тұратын әскери
кеңес құру туралы жарияланды. Осы әскери кеңеске қорғаныс министрінің
міндеттері жүктеліп, облыстар мен уездерде әскери бөлімдер ашылу тиіс еді.
Әскери кеңес – делінді қаулыда, -жігіттерді большевиктермен күресу үшін
шақыру міндеті жүктелді [6.172б].
Алашорда қабылдаған алғашқы заңдық мәні бар маңызды құжаттардың бірі –
1918 жылы маусымның 24-нде Ә. Бөкейханов, М. Тынышбаев және Х. Ғаббасов қол
қойған Алаш автономиясының териториясында уақытша жер пайдалану тәртібі
деген қаулы болды. Онда Бүкілроссиялық құрылтай жиналысы жер туралы заң
қабылдағанша Қазақстанда жерге деген жеке меншіктің жойылатындығы, жер мен
су байлықтарын пайдалану Алашорда рұқсатымен ғана болатындығы қазақтар мен
орыстардың арасындағы жер дауын жергілікті земстволық органдар шешетіндігі
айтылып, жер пайдалануға байланысты басқа мәселелерді шешудің тәртібі
көрсетілген [27.109б].
Алашорданың ұлттық – мемлекеттік құрылысы саласындағы қызметінің алғашқы
қадамдарында халықтық милиция түріндегі Алаш автономиясының қарулы күштері
және басқарушы үкіметтің жергілікті органдарын құру мәселелеріне үлкен мән
берілді.
1918 жылы шілденің 24-нде Алаш орданың төрағасы Әлихан Бөкейханов Жаңа
Семейден (Алаш қаласынан) Зайсан, Көкшетау, Повладар, Ақмола, Атбасар т.б.
уездердегі қазақ комитеттері мен земство басшыларының атына жолдаған
жеделхатында Бүкілқазақтық екінші съездің шешімдеріне сәйкес Алашорданың
(Алаш автономиясы үкіметінің) өз қызметіне кірісендігі хабарлай келіп, бұл
ұкіметтің жергілікті органдарын, милиция жақтастарын дереу құру қажеттігін
баса көрсеткен. Сонымен бірге, Ә Бөкейханов Алашорданың Сібірдің уақытша
үкіметімен, башқұрт автономиясымен одақтық қарым қатынас
орнатқандығын,Семей облысындағы халықтан жиналған салық есебінен алғашқы
Алаш жасақтары құрылып, олардың Сібір үкіметінің әскерлерімен
большевиктерге қарсы күрес жүргізіп жатқандығы туралы жергілікті қазақ
комитеттеріне хабарлаған. Дәл сол күні осы мазмұндағы жеделхат Орал
облысындағы қазақ комитеттері мен земство басқармаларына жолдаған. Ә.
Бөкейханов жер – жерлердегі өз жақтастарына халықтың милицияны ұйымдастыру
Орал және Орынбор казачестволары басшыларынан (ең алдымен атаман Дутов)
қару жарақ пен әскери инструкторлар бөлулері жөнінен көмек сұрау қажеттігін
ескертен. [27.94-95б].
Азамат соғысы жағдайында Алашорда жетекшісі өздерінің басты саяси
қарсыластары болшевиктерге қарсы нақтылы әрі пәрменді күрес жүргізудіде
ұмыт қалдырмаған. 1918 жылы шілденің 13-нде Алашорда үкіметі қазақтан
шыққан большевиктерді жазалау мақсатында ерекше қазақ соты мен тергеу
комиссиясын құру жөнінде қаулы қабылдаған. Мәселен ,Семей облысы бойынша
тергеу комиссиясының мүшесі ретінде Райымжан Мәрсеков пен Сыздық Дүйсембин
тағайындалған[276.96б].
Азамат соғысы жаңадан кең етек жая бастаған кезде және жоғарыда
айтылғандай, оның айтарлықтай бөлігінде большевиктік билік сақталып
қалғандықтан бір-біріне қару алып қарсы тұрған күштердің арасалмағы
тұрақсыз болды. Сондықтанда ұлан ғайыр өлкені Алашорданың бір орталықтан
(атап айтқанда, Алаш автономиясының кіндік қаласы деп Бүкілқазақтық екінші
съезд анықтаған Семейден) тиімді басқару қиынға соқты. Алашорданың батыс
және оңтүстік (Түркістан, Жетісу) бөлімдері мен оның Семейге орналасқан
шығыс, әрі орталық бөлімі арасында біртұтас үкіметтік жүйеге тән тұрақты
байланыс орнату мүмкін болмады. Ал Алашорданың батыс бөлімінің жетекшілері
Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтердің Әлихан Бөкейханов басқарған Орталық
Алашорданың бұйрық – жарлықтарын жүре тыңдауға, басқа сөзбен айтқанда,
белгілі дәрежедегі сепаратистік пиғылда болуы Алаш автономиясын бір
орталықтан басқару ісін қиындата, шиеленістіре түсті.
Алашорданың батыс бөлімі жетекшілерінің сепаратистік пиғылы мен іс -
әрекеттері 1918 жылғы мамыр айының 18- 21-і аралығында Жымпиты қаласында
өткен Орал өңірі қазақтарының IV-îáëûñòûқ съезінде анық көрінген еді.
Чехославак корпусының бүлігі басталып, Еділ бойынан Сібірге дейінгі кең
алқапта совет үкіметі құлатылған уақытында өткен бұл съездің ашылу сәтіне
300 делегат келсе, ол жұмыс істеген алғашқы үш күнде оларға тағыда 150-дей
адам қосылды.
1.2. ҚАЗАҚ РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ
ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ, ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ.
1919-жылдың көктемінен бастап қазақ өлкесінде жағдай қиындай түсті.
Істің барысында одан сайын күрделене түсетіндігі аңғарылды. Наурыз айында
Шығыс майданда Колчак әскерінің жалпы шабуылы басталды. Олар аз уақыт
ішінде Омбы, Петропавл, Ақмола, Семей, Көкшетау қалаларын басып алды.
Осындай жағдай шұғыл шешім қабылдауды қажет етті. Мұндай шешім қазақ
өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет құру болатын.
1919-жылдың мамыр-маусым айларында Москвада қазақ революциялық
комитетінің құрылуының әртүрлі аспектілерін қарау үшін комиссия жұмыс
істеді. Бұл мәселеге үлкен мән берілді. Ұлттар Халық Комиссариаты құрған
комиссия мүшелері арасындағы талқылау барысында, күрделі және шатасқан
мәселелер қатары пайда болды, талқылау үстіндегі пікірлер бірауызды
болмады. Бұл әсіресе ревкомның территориялық шекарасын анықтауға және оның
қүқығын белгілеуге байланысты өрши түсті.
Қырғыз (қазақ) революциялық комитеті туралы мәселе кейіннен 1919-жылғы
маусымның 12-сінде болатын Халық Комиссарлар кеңесінің талқылауына
ауыстырылды.
Кеңес өкіметі қазақ халқының ұлттық мемлекеттігін ұйымдастыру ісін
басқаратын орган құру туралы шешімге келді. 1919-жылғы шілденің 10-ы күні
В.И.Ленин "Қырғыз (казақ) өлкесін басқаратын революциялық комитет жөніндегі
уақытша ержеге" қол қойды.
1919-жылғы маусымның 28-інде Қазақстан, Түркістан халықтары өкілдері
мен бұхар халықтары, ауған халықтарының өкілдері қатысқан жиналыс өтті.
Онда Қазақстан мен Түркістанның өзара қатынастары жайында мәселе
қарастырылды. Ол ұлттар халық комиссариатының басшылығымен өтті.
Қазақ революциялық комитетінің құрылуы өлкеде кеңестік автономияның
бастамасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz