Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының негізгі себептері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту қылмысының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы ... ... 9
1.2 Қылмыс құрамдарын салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының негізгі себептері ... ... ... ..14
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту қылмысының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы ... ... 9
1.2 Қылмыс құрамдарын салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының негізгі себептері ... ... ... ..14
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
КІРІСПЕ
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту
Қазақстан Республикасы үшінші мың жылдықта табалдырығын тәуелсіз ел ретінде аттап, құқықтық демократиялық мемлекет негізін қалыптастыруда XXI ғасырдағы Қазақстан қоғамын сипаттайтын саяси, әлеуметтік және эканомикалық өзгерістер мен қайта құрулардың шапшаңдығы Қазақстан жастарының қал –жағдайын және дамуын кейде алып кейді ел тағдырын шешетін осы жастар болып отыр. Демек, қоғам тірлігінің көрсеткішін анықтайтын солар болады. Жастар проблемасы бір қатар теріс факторлардың әсерінен асқынып отырғаны баршаға аян, бүгінгі таңда “ел ертеңін кімге сеніп тапсырамыз ?’’ деген сұраққа жауап берудің өзі қиынға соғып бара жатқан жайы бар “Дайын асқа тік қасық “ деп ел өмірін жай тапсырасалуға болатын топтарды табу қиын емес, әрине, халықтың біртұтастығы күйтеп, жұртының қамын жейтін отан сүйгіш ұрпаққа ертеңінде сеніммен табыстаудың жөні бір басқа.
Қазіргі таңда қазақ жастарын бүгінгі қоғамдық және экономикалық байланыстар мен қатынастар жүйесінде жарым - жартылай бейімделген, тұрақсыз статусқа ие әлеуметтік топ ретінде тани алатындай жағдайда қалып отырмыз. Жас ұрпақ - Болашағы мол екпінді әлеуметтік топ болуы тиіс. Жастар қандай болса, белгілі дәрежеде еліміздің бүгін мен ертеңі соған сәйкес болады.
Қоғамымыздағы жастардың қылмыстық әсерінің теріс факторларын ілігіп, өз тағдырларын өздері ластап отырғандығын көріп, біліп отырғандықтан курстық жұмыс тақырыбын: «Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту деп таңдадым. Осы тақырыпта жұмыс атқара отырып біз аталған проблемаларды қарастыратын А.Н.Ағыбаевтің А В. Наумовтың , Е.Т. Әбілезовтың қылмыстық құқық саласында жасалған еңбектерімен, сонымен қатар Е. Алаухановтың “ Жасөспірімдердің қылмысы неге көп ” А.Ағыбаевтің “Жасөспірінің қылмысына не себеп” Л.Ерінбетованың “Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстықтың алдын алу жолдары “Е. Камалдың “Жазалаумен жастарды түзете аламызба » А.Серимованың “ Бала тәрбиесіне бәріміз жауаптымыз “ А.Ахметованың “Жастарға көңіл бөлмеу олардың арасында қылмыстың өрістеуіне әкеп соғады” атты мақалалармен таныстым. Аталған жұмысты атқару кезінде алдыға қойған мақсатым мынадай:
1. кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, оларға қолданылатын жаза түрлері, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары туралы Қылмыстық құқық ғылымы тұрғысынан жан-жақты сипаттама беру;
2. кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының қылмыстық әлемдегі орнын статистикалық мәлімметтерді жинай отырып анықтау;
3. кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықтың алдын алу, оларды тәрбиелеу, сондай-ақ, ата-аналарының бала тәрбиелеу ісіндегі жауапкершілігін жоғарлату, кәмелетке толмағандардың мүддесін қорғау сияқты мәселелерді талдау және оны дұрыс жолға қою тәсілдерін қарастыру;
4. жасөспірімдердің құқықтық санасын жоғары жеңгейге көтеру және қоғамның ұмытыла бастаған моральдық құндылықтарын қайта қалпына келтіру жолдарын іздестіру;
5. қазіргі кезде кәмелетке толмағандар қылмысының алдын алу үшін жасалып жатқан шаралармен танысу;
6. осы қылмыстардың алдын алу шараларына байланысты өз ойымды білдіру, яғни бүгінде кәмелетке толмағандарды қылмыстық жолдан арашалап қалуда маңызды роль атқарады деп сенетін іс шараларды ұсыну;
7. кәмелетке толмағандарға арналған калонияларда жазасын өтеп жатқан жас өспірімдер өмірімен танысу.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту
Қазақстан Республикасы үшінші мың жылдықта табалдырығын тәуелсіз ел ретінде аттап, құқықтық демократиялық мемлекет негізін қалыптастыруда XXI ғасырдағы Қазақстан қоғамын сипаттайтын саяси, әлеуметтік және эканомикалық өзгерістер мен қайта құрулардың шапшаңдығы Қазақстан жастарының қал –жағдайын және дамуын кейде алып кейді ел тағдырын шешетін осы жастар болып отыр. Демек, қоғам тірлігінің көрсеткішін анықтайтын солар болады. Жастар проблемасы бір қатар теріс факторлардың әсерінен асқынып отырғаны баршаға аян, бүгінгі таңда “ел ертеңін кімге сеніп тапсырамыз ?’’ деген сұраққа жауап берудің өзі қиынға соғып бара жатқан жайы бар “Дайын асқа тік қасық “ деп ел өмірін жай тапсырасалуға болатын топтарды табу қиын емес, әрине, халықтың біртұтастығы күйтеп, жұртының қамын жейтін отан сүйгіш ұрпаққа ертеңінде сеніммен табыстаудың жөні бір басқа.
Қазіргі таңда қазақ жастарын бүгінгі қоғамдық және экономикалық байланыстар мен қатынастар жүйесінде жарым - жартылай бейімделген, тұрақсыз статусқа ие әлеуметтік топ ретінде тани алатындай жағдайда қалып отырмыз. Жас ұрпақ - Болашағы мол екпінді әлеуметтік топ болуы тиіс. Жастар қандай болса, белгілі дәрежеде еліміздің бүгін мен ертеңі соған сәйкес болады.
Қоғамымыздағы жастардың қылмыстық әсерінің теріс факторларын ілігіп, өз тағдырларын өздері ластап отырғандығын көріп, біліп отырғандықтан курстық жұмыс тақырыбын: «Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту деп таңдадым. Осы тақырыпта жұмыс атқара отырып біз аталған проблемаларды қарастыратын А.Н.Ағыбаевтің А В. Наумовтың , Е.Т. Әбілезовтың қылмыстық құқық саласында жасалған еңбектерімен, сонымен қатар Е. Алаухановтың “ Жасөспірімдердің қылмысы неге көп ” А.Ағыбаевтің “Жасөспірінің қылмысына не себеп” Л.Ерінбетованың “Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстықтың алдын алу жолдары “Е. Камалдың “Жазалаумен жастарды түзете аламызба » А.Серимованың “ Бала тәрбиесіне бәріміз жауаптымыз “ А.Ахметованың “Жастарға көңіл бөлмеу олардың арасында қылмыстың өрістеуіне әкеп соғады” атты мақалалармен таныстым. Аталған жұмысты атқару кезінде алдыға қойған мақсатым мынадай:
1. кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, оларға қолданылатын жаза түрлері, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары туралы Қылмыстық құқық ғылымы тұрғысынан жан-жақты сипаттама беру;
2. кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының қылмыстық әлемдегі орнын статистикалық мәлімметтерді жинай отырып анықтау;
3. кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықтың алдын алу, оларды тәрбиелеу, сондай-ақ, ата-аналарының бала тәрбиелеу ісіндегі жауапкершілігін жоғарлату, кәмелетке толмағандардың мүддесін қорғау сияқты мәселелерді талдау және оны дұрыс жолға қою тәсілдерін қарастыру;
4. жасөспірімдердің құқықтық санасын жоғары жеңгейге көтеру және қоғамның ұмытыла бастаған моральдық құндылықтарын қайта қалпына келтіру жолдарын іздестіру;
5. қазіргі кезде кәмелетке толмағандар қылмысының алдын алу үшін жасалып жатқан шаралармен танысу;
6. осы қылмыстардың алдын алу шараларына байланысты өз ойымды білдіру, яғни бүгінде кәмелетке толмағандарды қылмыстық жолдан арашалап қалуда маңызды роль атқарады деп сенетін іс шараларды ұсыну;
7. кәмелетке толмағандарға арналған калонияларда жазасын өтеп жатқан жас өспірімдер өмірімен танысу.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
А.Н.Ағыбаев “Қылмыстық құқық” Алматы “Жеті жарғы” 1998 ж.
А.В.Наумов “Қылмыстық құқық” Астана “Фолиянт” 2001ж.
Е.Т.Әбілезов, С.М. Рахметов “ҚР-ның қылмыстық құқығы” Алматы “Жеті жарғы” 2001ж.
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Заңтану. Алматы “Мектеп” 2002 ж. 122-125 бет
Е.Алауханов “Жасөспірімдер қылмысы неге көп?” Заң 4 2004ж
А.Н.Ағыбаев “Жасөспірімдер қылмысына не себеп?” Заң 5 2004ж.
Л.Ерінбетова “Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың алдын алу жолдары” Заң 8 2004ж.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған ҚР-ның Конституциясы
1997 жылы 16 шілдеде қабылданған ҚР-ның Қылмыстық кодексі.
1998 жылы 1 қаңтарда қабылданған ҚР-ның Қылмыстық –атқару кодексі.
А.Н.Ағыбаев “Қылмыстық құқық” Алматы “Жеті жарғы” 1998 ж.
А.В.Наумов “Қылмыстық құқық” Астана “Фолиянт” 2001ж.
Е.Т.Әбілезов, С.М. Рахметов “ҚР-ның қылмыстық құқығы” Алматы “Жеті жарғы” 2001ж.
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Заңтану. Алматы “Мектеп” 2002 ж. 122-125 бет
Е.Алауханов “Жасөспірімдер қылмысы неге көп?” Заң 4 2004ж
А.Н.Ағыбаев “Жасөспірімдер қылмысына не себеп?” Заң 5 2004ж.
Л.Ерінбетова “Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың алдын алу жолдары” Заң 8 2004ж.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған ҚР-ның Конституциясы
1997 жылы 16 шілдеде қабылданған ҚР-ның Қылмыстық кодексі.
1998 жылы 1 қаңтарда қабылданған ҚР-ның Қылмыстық –атқару кодексі.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту қылмысының жалпы сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы ... ... 9
1.2 Қылмыс құрамдарын
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының негізгі
себептері ... ... ... ..14
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 24
КІРІСПЕ
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту
Қазақстан Республикасы үшінші мың жылдықта табалдырығын
тәуелсіз ел ретінде аттап, құқықтық демократиялық мемлекет
негізін қалыптастыруда XXI ғасырдағы Қазақстан қоғамын сипаттайтын
саяси, әлеуметтік және эканомикалық өзгерістер мен қайта құрулардың
шапшаңдығы Қазақстан жастарының қал –жағдайын және дамуын кейде
алып кейді ел тағдырын шешетін осы жастар болып отыр. Демек,
қоғам тірлігінің көрсеткішін анықтайтын солар болады. Жастар
проблемасы бір қатар теріс факторлардың әсерінен асқынып отырғаны
баршаға аян, бүгінгі таңда “ел ертеңін кімге сеніп тапсырамыз ?’’
деген сұраққа жауап берудің өзі қиынға соғып бара жатқан жайы
бар “Дайын асқа тік қасық “ деп ел өмірін жай тапсырасалуға
болатын топтарды табу қиын емес, әрине, халықтың біртұтастығы
күйтеп, жұртының қамын жейтін отан сүйгіш ұрпаққа ертеңінде
сеніммен табыстаудың жөні бір басқа.
Қазіргі таңда қазақ жастарын бүгінгі қоғамдық және
экономикалық байланыстар мен қатынастар жүйесінде жарым - жартылай
бейімделген, тұрақсыз статусқа ие әлеуметтік топ ретінде тани
алатындай жағдайда қалып отырмыз. Жас ұрпақ - Болашағы мол екпінді
әлеуметтік топ болуы тиіс. Жастар қандай болса, белгілі дәрежеде
еліміздің бүгін мен ертеңі соған сәйкес болады.
Қоғамымыздағы жастардың қылмыстық әсерінің теріс факторларын
ілігіп, өз тағдырларын өздері ластап отырғандығын көріп, біліп
отырғандықтан курстық жұмыс тақырыбын: Кәмелетке толмағандарды қылмыстық
іске тарту деп таңдадым. Осы тақырыпта жұмыс атқара отырып біз аталған
проблемаларды қарастыратын А.Н.Ағыбаевтің А В. Наумовтың , Е.Т.
Әбілезовтың қылмыстық құқық саласында жасалған еңбектерімен, сонымен
қатар Е. Алаухановтың “ Жасөспірімдердің қылмысы неге көп ” А.Ағыбаевтің
“Жасөспірінің қылмысына не себеп” Л.Ерінбетованың “Кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстықтың алдын алу жолдары “Е. Камалдың “Жазалаумен
жастарды түзете аламызба А.Серимованың “ Бала тәрбиесіне бәріміз
жауаптымыз “ А.Ахметованың “Жастарға көңіл бөлмеу олардың арасында
қылмыстың өрістеуіне әкеп соғады” атты мақалалармен таныстым. Аталған
жұмысты атқару кезінде алдыға қойған мақсатым мынадай:
1. кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, оларға қолданылатын
жаза түрлері, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары туралы
Қылмыстық құқық ғылымы тұрғысынан жан-жақты сипаттама беру;
2. кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының қылмыстық әлемдегі орнын
статистикалық мәлімметтерді жинай отырып анықтау;
3. кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықтың алдын алу, оларды
тәрбиелеу, сондай-ақ, ата-аналарының бала тәрбиелеу ісіндегі
жауапкершілігін жоғарлату, кәмелетке толмағандардың мүддесін қорғау
сияқты мәселелерді талдау және оны дұрыс жолға қою тәсілдерін
қарастыру;
4. жасөспірімдердің құқықтық санасын жоғары жеңгейге көтеру және
қоғамның ұмытыла бастаған моральдық құндылықтарын қайта қалпына
келтіру жолдарын іздестіру;
5. қазіргі кезде кәмелетке толмағандар қылмысының алдын алу үшін
жасалып жатқан шаралармен танысу;
6. осы қылмыстардың алдын алу шараларына байланысты өз ойымды білдіру,
яғни бүгінде кәмелетке толмағандарды қылмыстық жолдан арашалап
қалуда маңызды роль атқарады деп сенетін іс шараларды ұсыну;
7. кәмелетке толмағандарға арналған калонияларда жазасын өтеп жатқан
жас өспірімдер өмірімен танысу.
1 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту қылмысының жалпы сипаттамасы
Кәмелетке толғандардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасы туралы
мәселелер арнайы, бірінші рет Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
тарауларының бірінде орын алған, яғни, ол әділеттілік қағидаларына сәйес
1990 жылғы 15қазанда Біріккен Ұлттар Ұйымының бас ассамблеясының
келісімімен мақұлданған және күшіне енген “Балалардың құқықтары” туралы
Конвенциясымен сәйкестендірілген.
Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке
дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген. Бұл дегеніміз мемлекеттің әділеттік
және ізгілік принциптерін басшылыққа ала отырып, кәмелетке толмағандардың
жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып,
оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі болып табылады. Заң шығарушы
кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауы олардың психалогиялық өсуі, қоршаған
ортаның қылмыстекті жағдайының әсерінен, қамқорлыққа алынбауы салдарынан
және тағы басқа факторлардың әсерінен пайда болады деген тұжырымнан шығады.
Кәмелетке толмағандардың психалогиясын ескере отырып, оған қылмыстық
жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына
жетуінің бірден-бір оңтайлы жолы болып табылады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуда мемлекет,
жасөспірімдерді қадағалаусыз қалдыруменқатар ересектердің құқық бұзушылық
әрекеттерінің жас өспірімдерге кері әсер беруі сияқты жәйттермен күресуде.
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес “Кәмелетке
толғандардар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адамдар танылады”.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың мәселелері өзіне
тән тарихи даму сатыларының ерекшеліктеріне ие, мысалы, қазақ әдет-ғұрып
құқығы бойынша он бес жаста жауаптылыққа тартылмаған.
Профессор С. Л.Фукс осы жәйттерге байланысты былай деген: он бес жасқа
толмаған адамдарды қылмыстық жауаптылықтан босату ұрлық пен кісі өлтіруден
басқа олардың өздері істеген іс-әрекеттеріне жауап бере алмайтындығына емес
керсінше олардың жасаған қылмысы үшін айып төлеуге шамасы келмейтіндігіне
тірелген, яғни көп жағдайларда жазаның мұндай түрлері сөгіске әкеп
соқтырған. “Адамның жасы он беске толған сәттен қазақтың жас бозбаласы ,
әке болуға жараған”. Меншік иесі ретінде соттың алдында өзінің іс-
әрекетіне жауап беріп, қылмыстық жауаптылықты өтеуге қабілетті деген
көзқарас болады .
Ресейдің, Австрияның, Германияның, Жапонияның қылмыстық заңдарында
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы он төрт жастан бастап
белгіленген. Ал, Францияның қылмыстық кодексінде он үш, Нидерландыда,
Португалияда он екі, Жаңа Зеландияда он, Ирландия құқығында жеті жас деп
көрсетілген.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйелерін РСФСР-дің қылмыстық кодексіндегі
толықтырулар мен өзгертулерден табуға болады, олар қазақтың жерінде іске
асырылады. Ауылдың құқықтық сана сезім дәрежесін және есекере отырып
Қазақстанның ОАК өзінің ІІІ сессиясында кәмелетке толмаған қазақтарды
қылмыстық жауаптылыққа тартудың ерекше шартын бекітті. Қылмыстық жаза
көбінесе он төрт жасқа толмағандарға, сонымен қатар он төрт жастан он сегіз
жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға басқа ұлттарға қатысты он төрт жастан
он алты жасқа дейін қылмыстық жауаптылық белгіленді.
Қазақстан аумағында отыз бес жыл бойы күшін жоймай қолданылған
Ресейдің 1926 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстық жауаптылықты белгілейтін
жас шамасын былайша анықтады: “Дәрігерлік –педагогтік сипаттағы әлеуметтік
қорғау шараларын қолдануға болатын он төрт жасқа дейінгі жасөспірімдерге,
соттық-түзету сипатындағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдануға болмайды”.
Он төрт жастан, он алты жасқа деиінгі кәмелетке толмағандардың ісі
жөніндегі комисия, егер сипаттағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану
мүмкін емес деп тапса ғана соттық түзету сипатындағы әлеуметтік қорғау
шараларын колданады.
Бүгінгі таңдағы ҚР- ның ҚК-і бойынша қылмыстық жауаптылықа, қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасаған он алты жасқа толған адам тартылады. Ал кейбір
жағдайларда қоғамға қауіптілігі деңгейіне қарай, заңда көзделген
қылмыстарды жасаған үшін кәмелетке толмағандар он төрт жастан бастап
қылмыстық жауаптылықа тартылады. Бұл қылмыстарға: кісі өлтіру, денсаулыққа
қасақана зиян келтіру, ауырлататын мән жайларда денсаулыққа орташа
ауырлықтағы зиян келтіру, зорлау, жыныстық сипаттаға күштеу әдістері, адам
ұрлау, ұрлық жасау, кісі тонау, ұрып соғу, қорқытып алу, ауырлататын мән-
жайлар кезінде автомобильды немесе өзгеде көлік құралдарын ұрлау мақсатын
көздемей заңсыз иелену, ауырлататын мән- жайлар кезінде мүлікті қасақана
жою немесе бүлдіру, терроризм, адамды кепілге алу, қару жарақты, оқ дәріні,
жарылғыш заттармен жару құралдарын ұрлау не қорқытып алу, ауырлататын мән
жайларды бұзақылық, тағылық, есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін
заттарды ұрлау не қорқытып алу, ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс
болған адамдардың мүддесін және олардың жерленген жерлерін қорлау, көлік
құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз ету қылмыстары жатады.
(ҚК-тің 15-бабы)
Заң шығарушы қылмыстық жауаптылық туындайтын ең төменгі жасты
белгілей отырып, кәмелетке толмағанды сол жаста өзінің іс- әрекетіне жауап
бере алады деп анықтаған.
Осыған байланысты заң шығырушы кәмелетке толмаған деген терминге
анықтама бере отыр. Ал, бұл қылмыстық жауаптылық нормасын дұрыс қолдануға
мүмкідік береді.
КСРО Жоғарғы Сотының 1976 жылғы 3 желтоқсан №16 қаулысының 6
тармағында, Соттардың, кәмелетке толмағандардың қылмысы және кәмелетке
толмаған адамдарды қылмыстық істрге тарту туралы мәселелерді тәжірбеде
дұрыс қолдану туралы былайша түсініктеме береді. Сот кәмелетке
толмағандардың жасын дәл анықтауда шаралар қолданған мндетті. Жас өспірім
туған күні емес келесі, ертеңіндегі күннен бастап белгілі бір жасқа толды
деп саналады. Сот медициналық сараптама жасты анықтау кезінде, сотталушының
туылған күнін сол жылдың соңғы күнімен белгілейді: жастың ең төменгі
немесе ең жоғарғы шегін анықтауда, сот сараптаманың қортындымен анықталған
төменгі жас мөлшерін белгілейді.
Егер кәмелетке толмаған адам ҚК-те көзделген жасқа толса, бірақ
психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық даму жағынан артта қалу
салдарынан кішігірім емес орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі
өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық
қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса,
қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс емес (15-бап, 3-бөлігі).
Кәмелетке толмаған адамның (14,16 жас) есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай
ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады (ҚК-тің 17-бабы, 1,2-
бөліктері).
Қылмыс жасаған кезде он сегізге толған адам кәмелетке толмаған деген
атқа ие бола алмайды. Бірақ та ҚК-тің 87-бабының талабына сәйкес он сегіз
бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған әрекетінің
сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда оларға
кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу
мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін қолдана алады.
Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні он сегіз бен жиырма
жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық жете
дамымауынан болуы қажет.
1991-1995 жылдардағы республика көлеміндегі статистикалық мәліметтер
кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өсуін былайша көрсетті: 1991ж.-
14,1 пайыз, 1993ж.1994ж.-9,6 пайыз, 1995ж. –5,4 пайыз, 1996ж. - 7,0 пайыз.
Тәжірбие көрсеткендей кәмелетке толмағандар арасында
республикамыздаа қылмыстың басым бөлігі мүліктік қылмыстармен зорлаумен
байланысты, аса қатыгездік пен жасалған спирттік ішімдіктерге есірткі
заттарға әуес болуымен байланысты қылмыс түрлері де көп кездеседі. Сонымен
қатар кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстар көбінесе топтасқан түрде
ал олардың жиырма пайызы ересек адамдар бірге жасалады.
Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстық жауаптылығы нормаларын жеке
тара бөліп қарастыру, қылмыстық іс жүргізу нормаларымен тығыз байланыстықты
көрсетеді
ҚК-тің VI бөлімінде “кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылықтылғының” жалпы негіздері: кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы ерекшеліктерін (ҚК-тің 78 бабы ) кәмелетке толмағандарға
тағайдалатын жаза түрлері ҚК-тің 79 бабы ,кәмелетке толмаған адамға жаза
тағайындау ҚК- тің 80-бабы кәмелетке толмағандарды жазадан босату ҚК-тің
81- бабы, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары ҚК-тің 83-бабы, кәмелетке
толмағандарды жазасын өтеуден шартты түрде мерзімінің бұрын босату ҚК- тің
84- бабы, екеру мезімі ҚК –тің 85-бабы және соттылық жою мерзімдері ҚК-тің
86-бабы, сонымен қатар бірінші рет осы бөлім арқылы кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығын ерекшеліктілігін талдауы оны дұрыс
қолдану мүмкімдіктер және он сегіз жастан жыирма жасқа дейінгі жас
аралығында қылмыс жасағандардың қылмыстық жауаптылығында, ізгілік
қағидалары іске асыру, адамның жеке тұлғасына дұрыс қарау тағы басқа да
ерекшектеррін қарастырады.
1. Кәмелектке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында: Неке мен отбасы,
ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады; Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата – ананың табиғи құқығы әрі
парызы; Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-
анасына қамқорлық жасауға міндетті – делінген. Бұл көрсетілген қағидалар
халықаралық құқықтың осы мәселелер жөніндегі негізгі ережелеріне
сәйкестендірілген. Адам құқығы жөніндегі 1948 жылғы Жалпыға бірдей
Декларацияда, Азаматтық және саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық
пактіде отбасы қоғамның табиғи негізгі ұясы және ол мемлекет пен қоғам
тарапынан қорғау құқығына ие деп белгіленген. 1989 жылы 20 қарашада
қабылданған Бала құқықтары жөніндегі конвенцияда да балалардың азаматтық
және саяси - әлеуметтік құқықтарының қорғалуына ерекше мән берілген.
Қазақстан Республикасы да отбасы және кәмелетке толмағандар жөніндегі
халықаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты
пайда болаты қоғамдық қатынастарды қылмыстық – құқықтық жолмен қорғауға
ерекше мән береді.
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 2-
тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
жауаптылық белгілеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты
қылмыстардың мынадай түрлері көрсетілген: кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық іске тарту (131-бап); кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-
әрекеттер жасауға тарту (132-бап); кәмелетке толмағандарды саудаға салу
(133-бап); баланы ауыстыру (134-бап);бала асырап алу құпиясын жария ету
(135-бап); балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата – анасын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейі жалтару (136-бап); кәмелетке толмаған баланы
тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау (137-бап); балалардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше
орындамау (138-бап); қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын теріс пайдалану
(139-бап); еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі жалтару (140-
бап). Осы топқа жататын қылмыстардың объектісі ата-аналар мен балалардың
арасындағы отбасылық қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың дене
бітімі, интеллектуалдық, рухани, адамгершілік тұрғысынан дұрыс дамып,
қалыптасу
жағдайлары болып табылады. Енді осы топқа енген қылмыс құрамының
әрқайсысына жеке-жеке талдау жасап өтейік.
2. Қылмыс құрамдарын салыстыру
131-бап:
Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту деп – 18 жасқа
толмағандарды қылмыстың тікелей орындаушысы немесе өзге де көмектесушісі
болуға жігерлендіруге, ынтасын, шешімінқоздыруға бағытталған іс -
әрекеттерді айтамыз. Қылмыстық іске тартудың әдісі заңда тікелей
көрсетілмеген, бірақ ол әртүрлі жолмен жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл әрекет
көбінесе психикалық әдістерді қолдану арқылы немесе басқа да тәсілдерді
қолдану арқылы жүзеге асырылады. Кәмелетке толмаған адамдарды үрейлендіру
немесе оларды басқа бір қолайсыз жағдайларға қалдыратын әрекеттер жасаймын
деген әрекеттер арқылы,олардың психикалық сапасына әсер етулер қорқыту деп
табылады. Қорқыту ауызша, жазбаша, телефон арқылы, дене қимылын көрсету
арқылы жүзеге асырылуы мүмкін және мұндай қорқытуларжәбірленушінің тікелей
өзіне немесе оның таныс адамдарына білдірілуі хақ. Кәмелетке толмағандар
үшін мәні бар мәліметтерді немесе мән – жайларды қасақана айтпау немесе
олар жөнінде үн қатпау арқылы оларды жаңылыстырып қоғамға қауіпті іс-
әрекетті істеуге тартуды алдау деп түсінген жөн. Кәмелетке толмағандар
қылмыстық іс - әрекетке баруға қарсылық білдірсе, онда кінәлінің іс -
әрекеті кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартуға оқталғандық
ретінде сараланады.
Ата-анасы, педагог не кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу жөнінде
міндеттер өзіне заңмен жүктелген өзге адам жасаған нақ сол әрекет – осы
қылмыстың ауырлататын түрі болып табылады.
Кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер өзіне
жүктелген өзге де адамдарға қорғаншы, қамқоршы, асырап алған ата – аналар,
мектепке дейінгі балалар мекемелерінің тәрбиешілері, бұлардан басқа заңмен
тәрбиелеу міндеті тікелей жүктелген – ағасы, апасы, атасы жатады.
132-бап:
Криминологиялық зерттеудің нәтижелері көрсеткендей соңғы жылдары
елімізде кәмелетке толмағандарды ішімдікке, нашақорлыққа, темекі тартуға
және басқа да қоғамға қарсы іс - әрекеттерді жасауға тарту фактілері өріс
ала бастаған. Нәтижесінде жеткіншектердің арасында әр түрлі жұқпалы аурулар
мендей түскен, бұл әрине ертеңгі болашағымыз үшін аса қауіпті құбылыс.
Кәмелетке толмаған адамды есірткілік немесе басқа да есенгірететін заттарды
медициналық емес тұрғыда тұтынуға, не спирттік ішімдіктерді ұдайы тұтынуға,
не жезөкшелікпен, қаңғыбастықпен немесе қайыршылықпен айналысуға тарту
арқылы сипатталады. Заң бойынша есірткілік немесе есеңгірететін затқа
жататын, арнаулы тізім бойынша белгіленген осындай заттарды екі немесе одан
көп медициналық емес тұрғыда тұтынуға тарту кәмелетке толмаған адамды
көрсетілген әрекеттерге ұдайы тарту деп танылады. Есерткілік немесе
есенгірететін заттарды анықтау арнаулы сарапшылық қорытынды бойынша
анықталады.
Екі немесе одан көп реттерде кәмелетке толмағандарды үнемі спирт
ішімдіктерін ішуге тартуды осы қылмыстан көруге болады. Кәмелетке
толмағандармен бірге бір мәрте бірлесіп спирт ішімдіктерін ішу оны мас
күйге жеткізу қылмыс болып табылмайды, мұндай әрекет әкімшілік құқықтық
жолмен жауаптылыққа тартылады. Кәмелетке толмаған адамды ақшаға немесе
басқадай материалдық сыйақы үшін нәпсіқұмарлық қатынаста болуға жеткізу,
оларды жезөкшелікпен айналысуға тарту деп танылады. Жезөкшелікке тартудың
тәсілі – қорқыту, тәуелділік жағдайларды пайдалану, көндіру арқылы болуы
мүмкін. Егер кінәлі адам өзі жезөкшелікке тартқан адамды зорласа немесе оны
аздыратын басқа әрекеттер жасаса, онда оның әрекеті істеген қылмыстардың
жиынтығы бойынша сараланады.
Осы екі қылмысты салыстыратын болсам, олардың айырмашылығы бар:
131-бап:
объектісі – кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға дұрыс
тәрбие беру шарттары болып табылады.
Қылмыстың жәбірленушісі – 18жасқа толған адам.
объетивтік жағы - әртүрлі әдістер қолдана отырып жасалады
субъективтік жағы – тікелей қасақаналық
субъектісі – 18жасқа толған адам.
Құрамы – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту қылмысының жалпы сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы ... ... 9
1.2 Қылмыс құрамдарын
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының негізгі
себептері ... ... ... ..14
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 24
КІРІСПЕ
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту
Қазақстан Республикасы үшінші мың жылдықта табалдырығын
тәуелсіз ел ретінде аттап, құқықтық демократиялық мемлекет
негізін қалыптастыруда XXI ғасырдағы Қазақстан қоғамын сипаттайтын
саяси, әлеуметтік және эканомикалық өзгерістер мен қайта құрулардың
шапшаңдығы Қазақстан жастарының қал –жағдайын және дамуын кейде
алып кейді ел тағдырын шешетін осы жастар болып отыр. Демек,
қоғам тірлігінің көрсеткішін анықтайтын солар болады. Жастар
проблемасы бір қатар теріс факторлардың әсерінен асқынып отырғаны
баршаға аян, бүгінгі таңда “ел ертеңін кімге сеніп тапсырамыз ?’’
деген сұраққа жауап берудің өзі қиынға соғып бара жатқан жайы
бар “Дайын асқа тік қасық “ деп ел өмірін жай тапсырасалуға
болатын топтарды табу қиын емес, әрине, халықтың біртұтастығы
күйтеп, жұртының қамын жейтін отан сүйгіш ұрпаққа ертеңінде
сеніммен табыстаудың жөні бір басқа.
Қазіргі таңда қазақ жастарын бүгінгі қоғамдық және
экономикалық байланыстар мен қатынастар жүйесінде жарым - жартылай
бейімделген, тұрақсыз статусқа ие әлеуметтік топ ретінде тани
алатындай жағдайда қалып отырмыз. Жас ұрпақ - Болашағы мол екпінді
әлеуметтік топ болуы тиіс. Жастар қандай болса, белгілі дәрежеде
еліміздің бүгін мен ертеңі соған сәйкес болады.
Қоғамымыздағы жастардың қылмыстық әсерінің теріс факторларын
ілігіп, өз тағдырларын өздері ластап отырғандығын көріп, біліп
отырғандықтан курстық жұмыс тақырыбын: Кәмелетке толмағандарды қылмыстық
іске тарту деп таңдадым. Осы тақырыпта жұмыс атқара отырып біз аталған
проблемаларды қарастыратын А.Н.Ағыбаевтің А В. Наумовтың , Е.Т.
Әбілезовтың қылмыстық құқық саласында жасалған еңбектерімен, сонымен
қатар Е. Алаухановтың “ Жасөспірімдердің қылмысы неге көп ” А.Ағыбаевтің
“Жасөспірінің қылмысына не себеп” Л.Ерінбетованың “Кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстықтың алдын алу жолдары “Е. Камалдың “Жазалаумен
жастарды түзете аламызба А.Серимованың “ Бала тәрбиесіне бәріміз
жауаптымыз “ А.Ахметованың “Жастарға көңіл бөлмеу олардың арасында
қылмыстың өрістеуіне әкеп соғады” атты мақалалармен таныстым. Аталған
жұмысты атқару кезінде алдыға қойған мақсатым мынадай:
1. кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, оларға қолданылатын
жаза түрлері, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары туралы
Қылмыстық құқық ғылымы тұрғысынан жан-жақты сипаттама беру;
2. кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының қылмыстық әлемдегі орнын
статистикалық мәлімметтерді жинай отырып анықтау;
3. кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықтың алдын алу, оларды
тәрбиелеу, сондай-ақ, ата-аналарының бала тәрбиелеу ісіндегі
жауапкершілігін жоғарлату, кәмелетке толмағандардың мүддесін қорғау
сияқты мәселелерді талдау және оны дұрыс жолға қою тәсілдерін
қарастыру;
4. жасөспірімдердің құқықтық санасын жоғары жеңгейге көтеру және
қоғамның ұмытыла бастаған моральдық құндылықтарын қайта қалпына
келтіру жолдарын іздестіру;
5. қазіргі кезде кәмелетке толмағандар қылмысының алдын алу үшін
жасалып жатқан шаралармен танысу;
6. осы қылмыстардың алдын алу шараларына байланысты өз ойымды білдіру,
яғни бүгінде кәмелетке толмағандарды қылмыстық жолдан арашалап
қалуда маңызды роль атқарады деп сенетін іс шараларды ұсыну;
7. кәмелетке толмағандарға арналған калонияларда жазасын өтеп жатқан
жас өспірімдер өмірімен танысу.
1 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іске тарту қылмысының жалпы сипаттамасы
Кәмелетке толғандардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасы туралы
мәселелер арнайы, бірінші рет Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
тарауларының бірінде орын алған, яғни, ол әділеттілік қағидаларына сәйес
1990 жылғы 15қазанда Біріккен Ұлттар Ұйымының бас ассамблеясының
келісімімен мақұлданған және күшіне енген “Балалардың құқықтары” туралы
Конвенциясымен сәйкестендірілген.
Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке
дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген. Бұл дегеніміз мемлекеттің әділеттік
және ізгілік принциптерін басшылыққа ала отырып, кәмелетке толмағандардың
жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып,
оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі болып табылады. Заң шығарушы
кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауы олардың психалогиялық өсуі, қоршаған
ортаның қылмыстекті жағдайының әсерінен, қамқорлыққа алынбауы салдарынан
және тағы басқа факторлардың әсерінен пайда болады деген тұжырымнан шығады.
Кәмелетке толмағандардың психалогиясын ескере отырып, оған қылмыстық
жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына
жетуінің бірден-бір оңтайлы жолы болып табылады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуда мемлекет,
жасөспірімдерді қадағалаусыз қалдыруменқатар ересектердің құқық бұзушылық
әрекеттерінің жас өспірімдерге кері әсер беруі сияқты жәйттермен күресуде.
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес “Кәмелетке
толғандардар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адамдар танылады”.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың мәселелері өзіне
тән тарихи даму сатыларының ерекшеліктеріне ие, мысалы, қазақ әдет-ғұрып
құқығы бойынша он бес жаста жауаптылыққа тартылмаған.
Профессор С. Л.Фукс осы жәйттерге байланысты былай деген: он бес жасқа
толмаған адамдарды қылмыстық жауаптылықтан босату ұрлық пен кісі өлтіруден
басқа олардың өздері істеген іс-әрекеттеріне жауап бере алмайтындығына емес
керсінше олардың жасаған қылмысы үшін айып төлеуге шамасы келмейтіндігіне
тірелген, яғни көп жағдайларда жазаның мұндай түрлері сөгіске әкеп
соқтырған. “Адамның жасы он беске толған сәттен қазақтың жас бозбаласы ,
әке болуға жараған”. Меншік иесі ретінде соттың алдында өзінің іс-
әрекетіне жауап беріп, қылмыстық жауаптылықты өтеуге қабілетті деген
көзқарас болады .
Ресейдің, Австрияның, Германияның, Жапонияның қылмыстық заңдарында
кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы он төрт жастан бастап
белгіленген. Ал, Францияның қылмыстық кодексінде он үш, Нидерландыда,
Португалияда он екі, Жаңа Зеландияда он, Ирландия құқығында жеті жас деп
көрсетілген.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйелерін РСФСР-дің қылмыстық кодексіндегі
толықтырулар мен өзгертулерден табуға болады, олар қазақтың жерінде іске
асырылады. Ауылдың құқықтық сана сезім дәрежесін және есекере отырып
Қазақстанның ОАК өзінің ІІІ сессиясында кәмелетке толмаған қазақтарды
қылмыстық жауаптылыққа тартудың ерекше шартын бекітті. Қылмыстық жаза
көбінесе он төрт жасқа толмағандарға, сонымен қатар он төрт жастан он сегіз
жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға басқа ұлттарға қатысты он төрт жастан
он алты жасқа дейін қылмыстық жауаптылық белгіленді.
Қазақстан аумағында отыз бес жыл бойы күшін жоймай қолданылған
Ресейдің 1926 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстық жауаптылықты белгілейтін
жас шамасын былайша анықтады: “Дәрігерлік –педагогтік сипаттағы әлеуметтік
қорғау шараларын қолдануға болатын он төрт жасқа дейінгі жасөспірімдерге,
соттық-түзету сипатындағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдануға болмайды”.
Он төрт жастан, он алты жасқа деиінгі кәмелетке толмағандардың ісі
жөніндегі комисия, егер сипаттағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану
мүмкін емес деп тапса ғана соттық түзету сипатындағы әлеуметтік қорғау
шараларын колданады.
Бүгінгі таңдағы ҚР- ның ҚК-і бойынша қылмыстық жауаптылықа, қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасаған он алты жасқа толған адам тартылады. Ал кейбір
жағдайларда қоғамға қауіптілігі деңгейіне қарай, заңда көзделген
қылмыстарды жасаған үшін кәмелетке толмағандар он төрт жастан бастап
қылмыстық жауаптылықа тартылады. Бұл қылмыстарға: кісі өлтіру, денсаулыққа
қасақана зиян келтіру, ауырлататын мән жайларда денсаулыққа орташа
ауырлықтағы зиян келтіру, зорлау, жыныстық сипаттаға күштеу әдістері, адам
ұрлау, ұрлық жасау, кісі тонау, ұрып соғу, қорқытып алу, ауырлататын мән-
жайлар кезінде автомобильды немесе өзгеде көлік құралдарын ұрлау мақсатын
көздемей заңсыз иелену, ауырлататын мән- жайлар кезінде мүлікті қасақана
жою немесе бүлдіру, терроризм, адамды кепілге алу, қару жарақты, оқ дәріні,
жарылғыш заттармен жару құралдарын ұрлау не қорқытып алу, ауырлататын мән
жайларды бұзақылық, тағылық, есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін
заттарды ұрлау не қорқытып алу, ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс
болған адамдардың мүддесін және олардың жерленген жерлерін қорлау, көлік
құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз ету қылмыстары жатады.
(ҚК-тің 15-бабы)
Заң шығарушы қылмыстық жауаптылық туындайтын ең төменгі жасты
белгілей отырып, кәмелетке толмағанды сол жаста өзінің іс- әрекетіне жауап
бере алады деп анықтаған.
Осыған байланысты заң шығырушы кәмелетке толмаған деген терминге
анықтама бере отыр. Ал, бұл қылмыстық жауаптылық нормасын дұрыс қолдануға
мүмкідік береді.
КСРО Жоғарғы Сотының 1976 жылғы 3 желтоқсан №16 қаулысының 6
тармағында, Соттардың, кәмелетке толмағандардың қылмысы және кәмелетке
толмаған адамдарды қылмыстық істрге тарту туралы мәселелерді тәжірбеде
дұрыс қолдану туралы былайша түсініктеме береді. Сот кәмелетке
толмағандардың жасын дәл анықтауда шаралар қолданған мндетті. Жас өспірім
туған күні емес келесі, ертеңіндегі күннен бастап белгілі бір жасқа толды
деп саналады. Сот медициналық сараптама жасты анықтау кезінде, сотталушының
туылған күнін сол жылдың соңғы күнімен белгілейді: жастың ең төменгі
немесе ең жоғарғы шегін анықтауда, сот сараптаманың қортындымен анықталған
төменгі жас мөлшерін белгілейді.
Егер кәмелетке толмаған адам ҚК-те көзделген жасқа толса, бірақ
психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық даму жағынан артта қалу
салдарынан кішігірім емес орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі
өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық
қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса,
қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс емес (15-бап, 3-бөлігі).
Кәмелетке толмаған адамның (14,16 жас) есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай
ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады (ҚК-тің 17-бабы, 1,2-
бөліктері).
Қылмыс жасаған кезде он сегізге толған адам кәмелетке толмаған деген
атқа ие бола алмайды. Бірақ та ҚК-тің 87-бабының талабына сәйкес он сегіз
бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған әрекетінің
сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда оларға
кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу
мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін қолдана алады.
Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні он сегіз бен жиырма
жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық жете
дамымауынан болуы қажет.
1991-1995 жылдардағы республика көлеміндегі статистикалық мәліметтер
кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өсуін былайша көрсетті: 1991ж.-
14,1 пайыз, 1993ж.1994ж.-9,6 пайыз, 1995ж. –5,4 пайыз, 1996ж. - 7,0 пайыз.
Тәжірбие көрсеткендей кәмелетке толмағандар арасында
республикамыздаа қылмыстың басым бөлігі мүліктік қылмыстармен зорлаумен
байланысты, аса қатыгездік пен жасалған спирттік ішімдіктерге есірткі
заттарға әуес болуымен байланысты қылмыс түрлері де көп кездеседі. Сонымен
қатар кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстар көбінесе топтасқан түрде
ал олардың жиырма пайызы ересек адамдар бірге жасалады.
Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстық жауаптылығы нормаларын жеке
тара бөліп қарастыру, қылмыстық іс жүргізу нормаларымен тығыз байланыстықты
көрсетеді
ҚК-тің VI бөлімінде “кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылықтылғының” жалпы негіздері: кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы ерекшеліктерін (ҚК-тің 78 бабы ) кәмелетке толмағандарға
тағайдалатын жаза түрлері ҚК-тің 79 бабы ,кәмелетке толмаған адамға жаза
тағайындау ҚК- тің 80-бабы кәмелетке толмағандарды жазадан босату ҚК-тің
81- бабы, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары ҚК-тің 83-бабы, кәмелетке
толмағандарды жазасын өтеуден шартты түрде мерзімінің бұрын босату ҚК- тің
84- бабы, екеру мезімі ҚК –тің 85-бабы және соттылық жою мерзімдері ҚК-тің
86-бабы, сонымен қатар бірінші рет осы бөлім арқылы кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығын ерекшеліктілігін талдауы оны дұрыс
қолдану мүмкімдіктер және он сегіз жастан жыирма жасқа дейінгі жас
аралығында қылмыс жасағандардың қылмыстық жауаптылығында, ізгілік
қағидалары іске асыру, адамның жеке тұлғасына дұрыс қарау тағы басқа да
ерекшектеррін қарастырады.
1. Кәмелектке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында: Неке мен отбасы,
ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады; Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата – ананың табиғи құқығы әрі
парызы; Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-
анасына қамқорлық жасауға міндетті – делінген. Бұл көрсетілген қағидалар
халықаралық құқықтың осы мәселелер жөніндегі негізгі ережелеріне
сәйкестендірілген. Адам құқығы жөніндегі 1948 жылғы Жалпыға бірдей
Декларацияда, Азаматтық және саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық
пактіде отбасы қоғамның табиғи негізгі ұясы және ол мемлекет пен қоғам
тарапынан қорғау құқығына ие деп белгіленген. 1989 жылы 20 қарашада
қабылданған Бала құқықтары жөніндегі конвенцияда да балалардың азаматтық
және саяси - әлеуметтік құқықтарының қорғалуына ерекше мән берілген.
Қазақстан Республикасы да отбасы және кәмелетке толмағандар жөніндегі
халықаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты
пайда болаты қоғамдық қатынастарды қылмыстық – құқықтық жолмен қорғауға
ерекше мән береді.
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 2-
тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
жауаптылық белгілеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты
қылмыстардың мынадай түрлері көрсетілген: кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық іске тарту (131-бап); кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-
әрекеттер жасауға тарту (132-бап); кәмелетке толмағандарды саудаға салу
(133-бап); баланы ауыстыру (134-бап);бала асырап алу құпиясын жария ету
(135-бап); балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата – анасын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейі жалтару (136-бап); кәмелетке толмаған баланы
тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау (137-бап); балалардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше
орындамау (138-бап); қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын теріс пайдалану
(139-бап); еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі жалтару (140-
бап). Осы топқа жататын қылмыстардың объектісі ата-аналар мен балалардың
арасындағы отбасылық қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың дене
бітімі, интеллектуалдық, рухани, адамгершілік тұрғысынан дұрыс дамып,
қалыптасу
жағдайлары болып табылады. Енді осы топқа енген қылмыс құрамының
әрқайсысына жеке-жеке талдау жасап өтейік.
2. Қылмыс құрамдарын салыстыру
131-бап:
Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту деп – 18 жасқа
толмағандарды қылмыстың тікелей орындаушысы немесе өзге де көмектесушісі
болуға жігерлендіруге, ынтасын, шешімінқоздыруға бағытталған іс -
әрекеттерді айтамыз. Қылмыстық іске тартудың әдісі заңда тікелей
көрсетілмеген, бірақ ол әртүрлі жолмен жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл әрекет
көбінесе психикалық әдістерді қолдану арқылы немесе басқа да тәсілдерді
қолдану арқылы жүзеге асырылады. Кәмелетке толмаған адамдарды үрейлендіру
немесе оларды басқа бір қолайсыз жағдайларға қалдыратын әрекеттер жасаймын
деген әрекеттер арқылы,олардың психикалық сапасына әсер етулер қорқыту деп
табылады. Қорқыту ауызша, жазбаша, телефон арқылы, дене қимылын көрсету
арқылы жүзеге асырылуы мүмкін және мұндай қорқытуларжәбірленушінің тікелей
өзіне немесе оның таныс адамдарына білдірілуі хақ. Кәмелетке толмағандар
үшін мәні бар мәліметтерді немесе мән – жайларды қасақана айтпау немесе
олар жөнінде үн қатпау арқылы оларды жаңылыстырып қоғамға қауіпті іс-
әрекетті істеуге тартуды алдау деп түсінген жөн. Кәмелетке толмағандар
қылмыстық іс - әрекетке баруға қарсылық білдірсе, онда кінәлінің іс -
әрекеті кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартуға оқталғандық
ретінде сараланады.
Ата-анасы, педагог не кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу жөнінде
міндеттер өзіне заңмен жүктелген өзге адам жасаған нақ сол әрекет – осы
қылмыстың ауырлататын түрі болып табылады.
Кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер өзіне
жүктелген өзге де адамдарға қорғаншы, қамқоршы, асырап алған ата – аналар,
мектепке дейінгі балалар мекемелерінің тәрбиешілері, бұлардан басқа заңмен
тәрбиелеу міндеті тікелей жүктелген – ағасы, апасы, атасы жатады.
132-бап:
Криминологиялық зерттеудің нәтижелері көрсеткендей соңғы жылдары
елімізде кәмелетке толмағандарды ішімдікке, нашақорлыққа, темекі тартуға
және басқа да қоғамға қарсы іс - әрекеттерді жасауға тарту фактілері өріс
ала бастаған. Нәтижесінде жеткіншектердің арасында әр түрлі жұқпалы аурулар
мендей түскен, бұл әрине ертеңгі болашағымыз үшін аса қауіпті құбылыс.
Кәмелетке толмаған адамды есірткілік немесе басқа да есенгірететін заттарды
медициналық емес тұрғыда тұтынуға, не спирттік ішімдіктерді ұдайы тұтынуға,
не жезөкшелікпен, қаңғыбастықпен немесе қайыршылықпен айналысуға тарту
арқылы сипатталады. Заң бойынша есірткілік немесе есеңгірететін затқа
жататын, арнаулы тізім бойынша белгіленген осындай заттарды екі немесе одан
көп медициналық емес тұрғыда тұтынуға тарту кәмелетке толмаған адамды
көрсетілген әрекеттерге ұдайы тарту деп танылады. Есерткілік немесе
есенгірететін заттарды анықтау арнаулы сарапшылық қорытынды бойынша
анықталады.
Екі немесе одан көп реттерде кәмелетке толмағандарды үнемі спирт
ішімдіктерін ішуге тартуды осы қылмыстан көруге болады. Кәмелетке
толмағандармен бірге бір мәрте бірлесіп спирт ішімдіктерін ішу оны мас
күйге жеткізу қылмыс болып табылмайды, мұндай әрекет әкімшілік құқықтық
жолмен жауаптылыққа тартылады. Кәмелетке толмаған адамды ақшаға немесе
басқадай материалдық сыйақы үшін нәпсіқұмарлық қатынаста болуға жеткізу,
оларды жезөкшелікпен айналысуға тарту деп танылады. Жезөкшелікке тартудың
тәсілі – қорқыту, тәуелділік жағдайларды пайдалану, көндіру арқылы болуы
мүмкін. Егер кінәлі адам өзі жезөкшелікке тартқан адамды зорласа немесе оны
аздыратын басқа әрекеттер жасаса, онда оның әрекеті істеген қылмыстардың
жиынтығы бойынша сараланады.
Осы екі қылмысты салыстыратын болсам, олардың айырмашылығы бар:
131-бап:
объектісі – кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға дұрыс
тәрбие беру шарттары болып табылады.
Қылмыстың жәбірленушісі – 18жасқа толған адам.
объетивтік жағы - әртүрлі әдістер қолдана отырып жасалады
субъективтік жағы – тікелей қасақаналық
субъектісі – 18жасқа толған адам.
Құрамы – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz