Ресейдің отарлауы алдындағы Қазақстан
КІРІСПЕ
4
РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛАУЫ АЛДЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН 8
Қазақстанның әлеуметтік . саяси жағдайы және ерекшеліктері 8
Қазақ хандарының заң шығарушылық қызметі және билер институты 17
Қазақ әдет.ғұрпының бастаулары мен қайнар көздері, ерекшеліктері 27
ҚАЗАҚСТАНДА ОТАРШЫЛ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ОРНЫҒУЫ ЖӘНЕ ӨГЕРІСТЕР САЛДАРЫ 35
Қазақстанның Ресей қол астына өтуі және басқарудың жаңа жүйесі 35
Патшалық Ресейдің отарлық.саяси өктемдігінің күшеюі және 1867.
1868 жылдардағы әкімшілік.құқықтық реформалар 52
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
4
РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛАУЫ АЛДЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН 8
Қазақстанның әлеуметтік . саяси жағдайы және ерекшеліктері 8
Қазақ хандарының заң шығарушылық қызметі және билер институты 17
Қазақ әдет.ғұрпының бастаулары мен қайнар көздері, ерекшеліктері 27
ҚАЗАҚСТАНДА ОТАРШЫЛ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ОРНЫҒУЫ ЖӘНЕ ӨГЕРІСТЕР САЛДАРЫ 35
Қазақстанның Ресей қол астына өтуі және басқарудың жаңа жүйесі 35
Патшалық Ресейдің отарлық.саяси өктемдігінің күшеюі және 1867.
1868 жылдардағы әкімшілік.құқықтық реформалар 52
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігіне ие болып, аяғынан тік тұру жолында өзінің дамуның жаңа белестерді меңзейтін бағыттарға талпыныстар жасау үстінде. Бұл жолда тарих тәжірибесінің, ата-бабаларымыз ұрпақтарына ізеттеп қалдырған, кешегісі мен бүгінгісінің ең асыл, ең сүбелі, нағыз прогресшіл, демократияға толы қасиеттерінің берері көп. Осынау бай мәдени-рухани қазынаны игеру – жаңа ұрпақтарды тәрбиелеуде, олардан Отанды сүю, патриоттық рухтарын қалыптастыруда мейілінше маңызды. Тарихқа, өткенімізге, оның бастауларына, тәжірибеге қаншама терең үнілсек, соғырлым қоғамдағы қазіргі жағдайды түсінетін, білетін боламыз. Мұның өзі өткеннен тәлім алғызады, тарихи шындықты бұрмалауға жол бермейді. Мұндай асқақ міндеттерді тарихи тамыры берік, өзінің өткен сындырлы жалпы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін, тілін, дінін құрметтейтін, менталитеті мықты мемлекеттер ғана өз дәрежесінде шеше алуы мүмкін. Қазақ халқының тарихи танымы мол, үлкен мәдениеттерді бойына тоғыстырған халық екенін ескерер болсақ, тарихи сабақтастықтан аттау, елімізді дұрыс жолдан адастыруға апарып соғары хақ. Қазақ халқының жүріп өткен жолында, халық санасында әлі сарқылмай сақталып келе жатқан үлгі тұтар жәдігерліктер баршылық. Оның қатарына адамдық пен имандылық, демократиялық қасиеттері басым, нәрі мол дәстүрлі қазақ құқығын жатқыза аламыз. Қазақстан Ремпубликасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Ең алдымен, қазақ өз тағдырының тізгінін өзгеге ұстатқан кезден бастап әдет-ғұрып құқығының жүйесі күйреуге ұшыраған. Он тоғызыншы ғасырдың өзінде-ақ далалық әдет-ғұрып құқығын әкімшілік және сот реформалары іс жүзінде ауыздықтап үлгерді» [1, 33 б], – деп ескерте отырып, «Ендігі жерде бәріміз бір атаның – Қазақ халықының ұлымыз. Ендігі жерде бәріміздің де туған жеріміз біреу – ақ – ол жалпақ қазақ даласы», «біз өзіміздің арғы-бергі ата-бабаларымыздың жүздеген буынының қалдырған өсиетін ақтап, мұраларын сақтап, молайта беру жолында топтасуға тиіспіз [2, 77; 87 бб], – деп сындарлы бағыттар береді.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігіне ие болған күннен бастап тарихи сабақтастықты қайта жалғап, тарих шындығын қайта ашуға қол жеткізді. Бұл бағытта шаралар да жүзеге асырылып жатар. Осындай үлкен мемлекеттік денгейдегі атқарылып жатқан іс – шараның қатарына «Мәдени мұра» және «Тіл туралы» бағдарламаларды жатқызуға болады. Осы бағдарламалар өткен тарихымыз бен құқықтық жүйеміздің көптеген ақтандақ беттері мен бұрмаланған тұстарын толықтырары даусыз. Бұл бағыттағы іс шаралар болашақта да күшейтіле отырып, нағыз қазақи болмысымызды қалыптастыруға үлкен жәрдем етеді. Әсіресе, патшалық Ресей мен Кеңестік дәуірде жол берілген олқылықтар мен озбырлықтар әшкереленіп, өзінің шынайы көрінісін табу үстінде. Сондықтан да, мұндай зерттеулер өзекті де маңызды болып есептеледі.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігіне ие болған күннен бастап тарихи сабақтастықты қайта жалғап, тарих шындығын қайта ашуға қол жеткізді. Бұл бағытта шаралар да жүзеге асырылып жатар. Осындай үлкен мемлекеттік денгейдегі атқарылып жатқан іс – шараның қатарына «Мәдени мұра» және «Тіл туралы» бағдарламаларды жатқызуға болады. Осы бағдарламалар өткен тарихымыз бен құқықтық жүйеміздің көптеген ақтандақ беттері мен бұрмаланған тұстарын толықтырары даусыз. Бұл бағыттағы іс шаралар болашақта да күшейтіле отырып, нағыз қазақи болмысымызды қалыптастыруға үлкен жәрдем етеді. Әсіресе, патшалық Ресей мен Кеңестік дәуірде жол берілген олқылықтар мен озбырлықтар әшкереленіп, өзінің шынайы көрінісін табу үстінде. Сондықтан да, мұндай зерттеулер өзекті де маңызды болып есептеледі.
1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра. 2003. - 288б.
2. Назарбаев Н.Ә. Туған елім – тірегім. - Алматы. «Рауан». 2001 - 128б.
3. Козыбаев М.К. Проблемы методологиии, историографии и источниковедения истории Казахстана (Избранные труды). - Алматы. «Ғылым».2006 – 272б.
4. Клеменец Д.Н. Қырғыздар. // Гранттың энциклопедиялық сөздігі. Мәскеу,1913. 24 – том.
5. Зиманов З.С. Қазақтың билер соты - бірегей сот жүйесі. Алматы. Атамұра, 2008. – 216б.
6. ЦГАДА (Центральный Государственный Архив Древних актов). Киргиз – кайсацкие дела. 1595. д. без номера. л.33.
7. Савельев П.С.Средняя Азия. Москва.?
8. Масанов Э.А. Из истории этнографического изучения казахского народа в России (ХV-ХVІІ в.в.) // Доклады. VІІ Международного конгресса антропологических, этнографических наук. Москва, август 1964. Москва, издательство «Наука». – 1964.
9. Разные бумаги ген. - майора Тевкелева об Оренбургском крае и о киргиз-кайсацких ордах 1762. // Временник Московского общества истории и древности Российских. 1852. кн.13.
10. Басин В.Я. Россия и Казахские ханства в ХVІ-ХVІІІ вв. Алматы изд. «Наука» 1971. 276 б.
11. Әлдибеков Ж.С. Қазақ мемлекетінің даму тарихының құқықтық-теориялық мәселелері (ХVІІ ғасырдың соңғы ширегі - ХVІІІ ғасырдың алғашқы жартысы) Алматы. 2007.- 416 б.
12. Сабырханов А. Қазақстан мен Россияның ХVІІІ ғасырдағы қарым-қатынасы. Алматы. 1970.
13. ЦГИА Республика Узбекистан, ф.1, оп. 12, д. 56, л.38.
14. ЦГИА Республика Узбекистан, ф.1, оп. 14, д.56, л.38.
15. Материалы по киргизскому землепользованию. Собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей. (Қостанайский уезд). Воронеж. 1903 г.
16. Материалы по казахскому обычному праву. Сборник №1. Алматы. 1948.-350 б.
17. Мағауин М. Қобыз сарыны. Алматы. 1968.
18. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Ч. І-ІІІ., Санкт-Петербург. 1832, т.3. 616 б.
19. Өсерұлы Н. Тәуке ханның «Жеті Жарғысы», канд.диссертация қолжазбасы. Алматы. 1975. 185 б.
20. Құнанбаев А. шығармаларының толық жинағы. Алматы. 1948. 486 б.
21. Өсерұлы Н. Мысалы, оның «Тәуке хан және оның билік құрған кезеңі», тарих, этнография және археология институтының қолжазба қоры. №12 дәптер, «Жеті Жарғы», Алматы. «Жеті Жарғы» баспасы, 1995, т.б. еңбектерін қараңыз.
22. Марғұлан Ә.Х. «Ескі тайпалар және қазақ халқының құралуы». Баяндама. Бұл баяндама 30 ноябрь 1973 жылы М.Әуезов музей-үйінде қалалық қазақ әдебиеті мен өнері университетінде жасалған. Сілтемені сол баяндамадан алдық.
23. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Қазақстан. Летопись трех тысячалетий. Алматы. 1992. 376 б.
24. Даширов К. Исторя казахского государства ХV-ХІХ веков. Алматы. 2001.
25. Абусейтова М.Х., Баранова Ю.Г. Письменные источники по истории и культуры Казахстана и Центральной Азии в ХІІІ-ХVІІІ вв. Алматы. 2001.
26. Маданов Х. Қазақ халқының арғы-бергі тарихы. Алматы. 1995.
27. Мухаммед Қайдар Дулати. Тарихи Рашиди, перевод с персидского языка Урунбаева А. и др. 2-е изд. Алматы. 1999.
28. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы 1994.
29. Өсерұлы Н. «Жеті Жарғы» жайлы жазылған кандидаттық диссертациясының қолжазбасы. Алматы. 1975. ғылыми жетекшісі Каз ССР ҒА Академигі С.З.Зиманов.
30. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Алматы. 224 б.
31. Қайнарбайұлы Ә. «Әдет-ғұрып, салт-сана» туралы. Н.Өсерұлы архивінен алдық. Тапсырған Ә.Қайнарбайұлы.
32. Мағауин М. «Есім хан және оның заманы». // Қазақ әдебиеті. 1993. №10.
33. Әбуталиев Н. Өттің дүние. Алматы. 1986.
34. Гродеков Н. Киргизи и кара киргизи Сыр-Дарьинской области. Ташкент. 1889. т.1, 205 б.
35. Словохотов Л.А. Народный суд обычного права киргизов в Малой Орды // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Вып. ХV. Оренбург. 1905.
36. Толыбеков С.Е. Кочевое общество в ХVІІ- начале ХХ в.в. Алматы. 1971.
37. Левшин А.И. көрсет. Шығ., т.ІІІ., 616 б.; Материалы по казахсокму обычному праву казахов. Сб. 1., 1948. 350 б.
38. Байболұлы Қазанғап. «Төле бидің тарихы». // Қазақ әдебиеті газеті. 1991, 4 қаңтар.
39. Қараңыз: Сүйінбай. Шығармалары. Алматы. 1990; Есламғалиұлы М. Сан қилы сауал. Алматы. 1995; Сүлейменов Б., Басин В.Я. Казахстан в составе России в ХVІІІ- начале ХХ в.в. Алматы. 1981, т.б.
40. Моисее В.А. Джунгарское ханство и казахи ХVІІ- ХVІІІ вв. Алматы. 1991.
41. Леонтьев А. Обычное право киргиз. Судоустроиство и судопроизводство. // Юридический вестник. т.5. – Москва. 1980.
42. Байтурсынов А. шығармалары. Алматы. 1989.
43. Материалы по казахскому обычному праву. Сборник №1. Алматы. 1948. 350 б.
44. Зиманов С.З. Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары. // Қазақтың ата заңдары 10 томдық. 1-том. Алматы. «Жеті Жарғы». 2004. 632 б.
45. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқық мәдениет. Алматы. «Жеті Жарғы». 1997. 192 б.
46. Өсерұлы Н. Халық дәстүрінен үйренейік. // «Фемида» журналы. 1996. №9.
47. Радлов В.В. Из Сибири. Москва, «Наука» 1889. 749 б.
48. Мұқанов С. 16 томдық таңдамалы шығармалар. Алматы. «Жазушы». 1979. 15-том.
49. Валиханов Ч. Суд биев в древней народной форме. // Записки русского географического общества по отделу этнографии. Санкт-Петербург, 1904. т.29.
50. Қараңыз: материалы по истории государства и права Казахстана. Составители: академик С.С.Сартаев, С.Созақбаев. Алматы. 1994. 280 стр; қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары. Құрастырғандар: Кенжалиев З.Ж., Даулетова С.О., Андабеков Ш.А., т.б. Алматы. Жеті Жарғы. 1996. - 208 б.
51. «Бүгінгі Түркістан және оның таяудағы тарихы», Стамбул. 1981. 288б.
52. Абиль Е. История государства и права Казахстана. Караганда. 2005. - 256 стр.
53. Аполлова Н. Г. Присоединение Казахстана к Росии в 30 - х годах ХVІІІ века. Алматы. 1948. - 255 стр.
2. Назарбаев Н.Ә. Туған елім – тірегім. - Алматы. «Рауан». 2001 - 128б.
3. Козыбаев М.К. Проблемы методологиии, историографии и источниковедения истории Казахстана (Избранные труды). - Алматы. «Ғылым».2006 – 272б.
4. Клеменец Д.Н. Қырғыздар. // Гранттың энциклопедиялық сөздігі. Мәскеу,1913. 24 – том.
5. Зиманов З.С. Қазақтың билер соты - бірегей сот жүйесі. Алматы. Атамұра, 2008. – 216б.
6. ЦГАДА (Центральный Государственный Архив Древних актов). Киргиз – кайсацкие дела. 1595. д. без номера. л.33.
7. Савельев П.С.Средняя Азия. Москва.?
8. Масанов Э.А. Из истории этнографического изучения казахского народа в России (ХV-ХVІІ в.в.) // Доклады. VІІ Международного конгресса антропологических, этнографических наук. Москва, август 1964. Москва, издательство «Наука». – 1964.
9. Разные бумаги ген. - майора Тевкелева об Оренбургском крае и о киргиз-кайсацких ордах 1762. // Временник Московского общества истории и древности Российских. 1852. кн.13.
10. Басин В.Я. Россия и Казахские ханства в ХVІ-ХVІІІ вв. Алматы изд. «Наука» 1971. 276 б.
11. Әлдибеков Ж.С. Қазақ мемлекетінің даму тарихының құқықтық-теориялық мәселелері (ХVІІ ғасырдың соңғы ширегі - ХVІІІ ғасырдың алғашқы жартысы) Алматы. 2007.- 416 б.
12. Сабырханов А. Қазақстан мен Россияның ХVІІІ ғасырдағы қарым-қатынасы. Алматы. 1970.
13. ЦГИА Республика Узбекистан, ф.1, оп. 12, д. 56, л.38.
14. ЦГИА Республика Узбекистан, ф.1, оп. 14, д.56, л.38.
15. Материалы по киргизскому землепользованию. Собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей. (Қостанайский уезд). Воронеж. 1903 г.
16. Материалы по казахскому обычному праву. Сборник №1. Алматы. 1948.-350 б.
17. Мағауин М. Қобыз сарыны. Алматы. 1968.
18. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Ч. І-ІІІ., Санкт-Петербург. 1832, т.3. 616 б.
19. Өсерұлы Н. Тәуке ханның «Жеті Жарғысы», канд.диссертация қолжазбасы. Алматы. 1975. 185 б.
20. Құнанбаев А. шығармаларының толық жинағы. Алматы. 1948. 486 б.
21. Өсерұлы Н. Мысалы, оның «Тәуке хан және оның билік құрған кезеңі», тарих, этнография және археология институтының қолжазба қоры. №12 дәптер, «Жеті Жарғы», Алматы. «Жеті Жарғы» баспасы, 1995, т.б. еңбектерін қараңыз.
22. Марғұлан Ә.Х. «Ескі тайпалар және қазақ халқының құралуы». Баяндама. Бұл баяндама 30 ноябрь 1973 жылы М.Әуезов музей-үйінде қалалық қазақ әдебиеті мен өнері университетінде жасалған. Сілтемені сол баяндамадан алдық.
23. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Қазақстан. Летопись трех тысячалетий. Алматы. 1992. 376 б.
24. Даширов К. Исторя казахского государства ХV-ХІХ веков. Алматы. 2001.
25. Абусейтова М.Х., Баранова Ю.Г. Письменные источники по истории и культуры Казахстана и Центральной Азии в ХІІІ-ХVІІІ вв. Алматы. 2001.
26. Маданов Х. Қазақ халқының арғы-бергі тарихы. Алматы. 1995.
27. Мухаммед Қайдар Дулати. Тарихи Рашиди, перевод с персидского языка Урунбаева А. и др. 2-е изд. Алматы. 1999.
28. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы 1994.
29. Өсерұлы Н. «Жеті Жарғы» жайлы жазылған кандидаттық диссертациясының қолжазбасы. Алматы. 1975. ғылыми жетекшісі Каз ССР ҒА Академигі С.З.Зиманов.
30. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Алматы. 224 б.
31. Қайнарбайұлы Ә. «Әдет-ғұрып, салт-сана» туралы. Н.Өсерұлы архивінен алдық. Тапсырған Ә.Қайнарбайұлы.
32. Мағауин М. «Есім хан және оның заманы». // Қазақ әдебиеті. 1993. №10.
33. Әбуталиев Н. Өттің дүние. Алматы. 1986.
34. Гродеков Н. Киргизи и кара киргизи Сыр-Дарьинской области. Ташкент. 1889. т.1, 205 б.
35. Словохотов Л.А. Народный суд обычного права киргизов в Малой Орды // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Вып. ХV. Оренбург. 1905.
36. Толыбеков С.Е. Кочевое общество в ХVІІ- начале ХХ в.в. Алматы. 1971.
37. Левшин А.И. көрсет. Шығ., т.ІІІ., 616 б.; Материалы по казахсокму обычному праву казахов. Сб. 1., 1948. 350 б.
38. Байболұлы Қазанғап. «Төле бидің тарихы». // Қазақ әдебиеті газеті. 1991, 4 қаңтар.
39. Қараңыз: Сүйінбай. Шығармалары. Алматы. 1990; Есламғалиұлы М. Сан қилы сауал. Алматы. 1995; Сүлейменов Б., Басин В.Я. Казахстан в составе России в ХVІІІ- начале ХХ в.в. Алматы. 1981, т.б.
40. Моисее В.А. Джунгарское ханство и казахи ХVІІ- ХVІІІ вв. Алматы. 1991.
41. Леонтьев А. Обычное право киргиз. Судоустроиство и судопроизводство. // Юридический вестник. т.5. – Москва. 1980.
42. Байтурсынов А. шығармалары. Алматы. 1989.
43. Материалы по казахскому обычному праву. Сборник №1. Алматы. 1948. 350 б.
44. Зиманов С.З. Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары. // Қазақтың ата заңдары 10 томдық. 1-том. Алматы. «Жеті Жарғы». 2004. 632 б.
45. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқық мәдениет. Алматы. «Жеті Жарғы». 1997. 192 б.
46. Өсерұлы Н. Халық дәстүрінен үйренейік. // «Фемида» журналы. 1996. №9.
47. Радлов В.В. Из Сибири. Москва, «Наука» 1889. 749 б.
48. Мұқанов С. 16 томдық таңдамалы шығармалар. Алматы. «Жазушы». 1979. 15-том.
49. Валиханов Ч. Суд биев в древней народной форме. // Записки русского географического общества по отделу этнографии. Санкт-Петербург, 1904. т.29.
50. Қараңыз: материалы по истории государства и права Казахстана. Составители: академик С.С.Сартаев, С.Созақбаев. Алматы. 1994. 280 стр; қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары. Құрастырғандар: Кенжалиев З.Ж., Даулетова С.О., Андабеков Ш.А., т.б. Алматы. Жеті Жарғы. 1996. - 208 б.
51. «Бүгінгі Түркістан және оның таяудағы тарихы», Стамбул. 1981. 288б.
52. Абиль Е. История государства и права Казахстана. Караганда. 2005. - 256 стр.
53. Аполлова Н. Г. Присоединение Казахстана к Росии в 30 - х годах ХVІІІ века. Алматы. 1948. - 255 стр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛАУЫ АЛДЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН 8
1.1Қазақстанның әлеуметтік - саяси жағдайы және ерекшеліктері 8
1.2Қазақ хандарының заң шығарушылық қызметі және билер институты 17
1.3Қазақ әдет-ғұрпының бастаулары мен қайнар көздері, ерекшеліктері 27
2 ҚАЗАҚСТАНДА ОТАРШЫЛ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ОРНЫҒУЫ ЖӘНЕ ӨГЕРІСТЕР 35
САЛДАРЫ
2.1Қазақстанның Ресей қол астына өтуі және басқарудың жаңа жүйесі 35
2.2Патшалық Ресейдің отарлық-саяси өктемдігінің күшеюі және 1867- 52
1868 жылдардағы әкімшілік-құқықтық реформалар
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігіне ие болып, аяғынан тік тұру жолында өзінің дамуның жаңа
белестерді меңзейтін бағыттарға талпыныстар жасау үстінде. Бұл жолда тарих
тәжірибесінің, ата-бабаларымыз ұрпақтарына ізеттеп қалдырған, кешегісі мен
бүгінгісінің ең асыл, ең сүбелі, нағыз прогресшіл, демократияға толы
қасиеттерінің берері көп. Осынау бай мәдени-рухани қазынаны игеру – жаңа
ұрпақтарды тәрбиелеуде, олардан Отанды сүю, патриоттық рухтарын
қалыптастыруда мейілінше маңызды. Тарихқа, өткенімізге, оның бастауларына,
тәжірибеге қаншама терең үнілсек, соғырлым қоғамдағы қазіргі жағдайды
түсінетін, білетін боламыз. Мұның өзі өткеннен тәлім алғызады, тарихи
шындықты бұрмалауға жол бермейді. Мұндай асқақ міндеттерді тарихи тамыры
берік, өзінің өткен сындырлы жалпы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін, тілін, дінін
құрметтейтін, менталитеті мықты мемлекеттер ғана өз дәрежесінде шеше алуы
мүмкін. Қазақ халқының тарихи танымы мол, үлкен мәдениеттерді бойына
тоғыстырған халық екенін ескерер болсақ, тарихи сабақтастықтан аттау,
елімізді дұрыс жолдан адастыруға апарып соғары хақ. Қазақ халқының жүріп
өткен жолында, халық санасында әлі сарқылмай сақталып келе жатқан үлгі
тұтар жәдігерліктер баршылық. Оның қатарына адамдық пен имандылық,
демократиялық қасиеттері басым, нәрі мол дәстүрлі қазақ құқығын жатқыза
аламыз. Қазақстан Ремпубликасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Тарих
толқынында атты еңбегінде: Ең алдымен, қазақ өз тағдырының тізгінін
өзгеге ұстатқан кезден бастап әдет-ғұрып құқығының жүйесі күйреуге
ұшыраған. Он тоғызыншы ғасырдың өзінде-ақ далалық әдет-ғұрып құқығын
әкімшілік және сот реформалары іс жүзінде ауыздықтап үлгерді [1, 33 б], –
деп ескерте отырып, Ендігі жерде бәріміз бір атаның – Қазақ халықының
ұлымыз. Ендігі жерде бәріміздің де туған жеріміз біреу – ақ – ол жалпақ
қазақ даласы, біз өзіміздің арғы-бергі ата-бабаларымыздың жүздеген
буынының қалдырған өсиетін ақтап, мұраларын сақтап, молайта беру жолында
топтасуға тиіспіз [2, 77; 87 бб], – деп сындарлы бағыттар
береді.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігіне ие болған күннен бастап
тарихи сабақтастықты қайта жалғап, тарих шындығын қайта ашуға қол жеткізді.
Бұл бағытта шаралар да жүзеге асырылып жатар. Осындай үлкен мемлекеттік
денгейдегі атқарылып жатқан іс – шараның қатарына Мәдени мұра және Тіл
туралы бағдарламаларды жатқызуға болады. Осы бағдарламалар өткен тарихымыз
бен құқықтық жүйеміздің көптеген ақтандақ беттері мен бұрмаланған тұстарын
толықтырары даусыз. Бұл бағыттағы іс шаралар болашақта да күшейтіле отырып,
нағыз қазақи болмысымызды қалыптастыруға үлкен жәрдем етеді. Әсіресе,
патшалық Ресей мен Кеңестік дәуірде жол берілген олқылықтар мен
озбырлықтар әшкереленіп, өзінің шынайы көрінісін табу үстінде. Сондықтан
да, мұндай зерттеулер өзекті де маңызды болып есептеледі.
Дәстүрлі қазақ құқығының мыңдаған жылдар бойы өз қоғамына адал қызмет
етіп келгенімен, мәжбүрлеу мен озбырлық саясаттар өз дегенін істегенімен,
бірақ ділімізді өшіре алмады. Қазақ қоғамының бір қалыпты жұмыс атқаруын
қамтамасыз еткен әрі бүкіл қоғам болып қолдап – қуаттаған құқық жүйеміздің
маңыздылығы қазіргі кезде тайға таңба басқандай ақиқат екендігі көрініп
тұр. Кешегі 2008 жыл 22 - 23 мамыр айында ҚР Жоғарғы соты мен
Интелектуал – парасат заң компаниясы бірігіп өткізген Қазақ билер соты
- бірегей сот жүйесі тақырыбындағы халықаралық конференция шешімдері де
мұны мақұлдады. Сол себепті де, бұл зерттеу жұмысы өте өзекті болмақ.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Кеңестік дәуірде патшалық Ресейге
Қазақстаннның қосылуы прогрессивті, дана шешім ретінде бағаланғаны баршаға
аян. Әлі күнге, бірлі – жарым тарихшыларымыз бен заңгерлеріміз болмаса,
өзгелері бұл тақырыпты сөз еткісі келмейді. Жарыққа шығып жатқан Қазақстан
тарихы тиіп - қашып, шынайы баға беруден жалтарып жүр. Тек, біртуар адал
ұлымыз М.Қ. Қозыбаев көп нәрсені батыл айтуға шақырды. Ол: История
казахского народа долгие годы колониализма была составной частью истории
российского государства. Она была глубоко идеологизирована, отдавала душком
имперского мышления.
Система запретительной политикой ограничивала источниковедческую базу
исследований, осбенно советского периода. Господствовала методология, в
основу которой был положен классово – социальный подход ко всем явлением
жизни общества, базирующиеся на марксистко – ленинской интерпретации
классов, идей об особой роли Россий в истории народов бывшего СССР, мировой
истории, ее особом мессианском предназначении. Имперские традиции ставили
историков национальных регионов в зависимое положение, история малых
народов разрабатывались по запрограммированной идеологической схеме [3. –
3 – б.] – деп жазады. Бұл тек тарихшыларға ғана емес, қазақ ғылымының
басындағы жәй еді. Алайда заң тану ғылымында С.З. Зиманов бастаған ғұлама
ғалымдар қазақ халқының жүйесімен оның институттарын өз шәкірттеріне
зерттете бастады. Олардың қатарында Н. Өсерұлы, З.Ж. Кенжалиев, С.Өзбекұлы,
М.Құл - Мұхамед, А.С. Ибраева, К.А. Жиреншин, Ж.Р. Бусурманов, Ж.С.
Әлдибеков, тағы басқа ғалымдарды атауға болады. Сонымен бірге С.Сартаев,
Ғ.Сапарғалиев, М.Т. Баймаханов, т.б. ғалымдарды бұл мәселені өз
зерттеулерінде айтып, шынайы бағаларын береді.
Рас, қазақ құқық жүйесіне шын жаны ашып, бозторғайдай шырылдаған
Ш.Уәлиханов болса, оны әрі жалғастырғандар А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М.
Шоқай, т.б. болды. Ішінара болса да Л.Ф. Баллюзектің, А.И. Левшиннің, Н.Г.
Гродековтың, П.Е. Маковецкийдің, Д.Андренің, т.б. орыс шенеуніктерінің
зерттеулерінде шындық аздап та болса айтылып қалады.
Дипломдық жұмыстың объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісі –
Қазақстанның Ресей отары кезіндегі құқықтық өзгерістері мен құқықтық
қатынастардың сипаты мен ерекшеліктері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні. Дипломдық жұмыстың пәніне – Ресей патшалығы
жүргізген әкімшілік – құқықтық реформалар, органдары, орындалу тетіктері
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
– дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік басқару жүйесін, әдет – құқық заң
нормаларын түбегейлі әңгіме ете отырып қоғам ішіндегі ауызбірлікті,
тәртіптілікті ұзақ дәуір бойы қамтамасыз етіп келгенін, алайда патшалық
Ресей мен Кеңес үкіметі бұл дәстүрмен санаспай быт- шыт қылғанын анықтау,
оның келтірген зияны мен салдарларын ашып көрсету, қазіргі тәуелсіз,
егеменді елімізде сол келтірілген олқылықтардың орнын толтырып, пәк те
мөлдір қазақ халқының болмысын қайта жаңғырту жолдарын зерделу болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу көзделді:
- Ресей боданы болғанға дейінгі қазақтардың құқық жүйесінің түсінігін
беру және оның әлеуметтік - құқықтық маңызын ашу; оның қайнар көздері
ретінде қоғамдық қатынастарды реттеу нормаларын талдау, демократиялық
сипаттарын ашып көрсету;
- Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайына сипаттама беру және
билер институтының құқықтық қатынастардағы рөлін айқындап, ондағы билер
сотына, билер сотындағы әділсоттық мәселелерді толық ашып көрсету және
билердің қазақ қоғамындағы әдет – ғұрып заңын қалыптастырудағы қызметін
көрсету;
- Қазақтардың Ресей қоластына кіру себептерін айқындап, Ресей
патшалығының отарлық саясатының түпкі мәнін ашып көрсету және империалық
заңдарды күштеп - мәжбүрлеп енгізу сатыларын ашу;
- 1867 – 1868 жылдардағы құқықтық - әкімшілік реформаларын нәтижесінің
қазақ халқын біржолата тәуелсіздігінен айырып, қайыршылық халге
түсіргеннен, патшалық отарлық саясатқа қарсы ұлт - азаттық қозғалыстарының
мәні мен мазмұнын ашып сараптау;
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі. Дипломдық
жұмыс жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер:
диалектикалық, талдау және жүйелеу, тарихи салыстырмалы, функцияналдық,
сұрыптау, құқықтық талдау, қисынды- заңдылық, нақтылы - әлеуметтік және
сараптамалы бағалау әдістері негізінде жазылды.
Дипломдық жұмыс көшпелі қазақ қоғамының құқық жүйесіне және мемлекеттік
құрылымына, сол секілді Ресей мемлекетінің Қазақстанды отарлау саясатын
жүзеге асырудағы саяси - құқықтық, әкімшілік- әлеуметтік өзгерістерге
қатысты Қазақстан Республикасы Орталық Ғылыми кітапханасының, Қазақстан
Республикасының және Ресейдің, Өзбекстанның Орталық мұрағаттары, Қазақстан
Республикасының кітапханасының сирек қорында және жекелеген авторлардың
қорларындағы деректер басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық белгілі заңгер ғалымдардың,
атап айтқанда, С.З.Зимановтың, С.С. Сартаевтың, М.Т. Баймахановтың, Г.С.
Сапарғалиевтың, Н.Өсерұлының, Ж.Н. Кенжалиевтің, А.С. Ибраеваның, С.
Өзбекұлының, т.б. еңбектерінің тұжырымдарын негізге алған. Сол секілді
елімізге танымал тарихшылар: М.Қозыбаевтың, Т. Омарбековтың, Б.Көмековтың,
К.Нұрпейісовтың, К. Рысбайұлының, т.б. еңбектерді көзден таса қылмады.
Сонымен бірге ұлттық әдебиет зерттеушілері: М. Мырзахметовтың, Б.
Адамбаевтың, С. Нағимовтың, Н. Төреқұлдың еңбектеріне де көп көңіл бөлінді.
Патшалық Ресейдің зерттеуші – шенеуіктері А.И. Левшиннің,
Н.Г. Гродековтың, Г. Шангиннің, С.Л. Словохотовтың, т.б. еңбектері
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасын - Қазақстан Республикасының Ата
Заңы заңнамалары, халықаралық конвенциялар, Президент Жарлықтары мен
халыққа Жолдаулары және өзге де нормативтік актілері құрайды.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Сан ғасырлар бойы өміршең әрі
демократиялық сипаттарды иеленіп, әдет құқығы мен реттелініп келген қазақ
қоғамының Ресей боданы болуының қыр – сырлары осы диссертациялық жұмыста
Қазақстан заң ғылымында алғаш рет жаңаша көзқараспен қаралып, зерттеліп
отыр. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы құқықтық механизмдердің Ресей жүргізген
құқықтық- әкімшілік реформалардан соң божырап әлсізденіп кетуінің мәні мен
себептерін, Кеңестік қызыл империя оның тамырына балта шапқанын, қазіргі
таңда тәуелсіз егеменді мемлекетіміз қайта түлетіп, пайдалану мүмкіндіктері
кешенді түрде зерттеліп, зерделенеді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыстың нәтижелері
дәстүрлі қазақ қоғамындағы құқық жүйесі турасында танымымызды кеңейтуге,
билер институты мен билер жайлы терең білуге, Ресейдің өркениет талаптарына
сай демократиялық құқық жүйесіне обал жасағанын шынайы бағалауға жол ашады.
Дәстүрлі көшпелі қоғам жасаған өркениеттілік құндылықтарды қазіргі кезде
құқық қорғаушыларымыз, сот өз тәжірибесінде, құқықтық реформалар жүргізуде,
халықты ынтымақтыққа, патриотизмге тәрбиелеуде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыс жоғары оқу орындарында мемлекет және құқық тарихы, саяси -
құқықтық ілімдер тарихы пәнінен оқытуда пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, бес
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛАУЫ АЛДЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
1.1 Қазақстанның әлеуметтік саяси жағдайы және ерекшеліктері
Қазақ халқы әлемнің басқа халықтарына тән болған бірегей заңдылықтар
негізінде қалыптасқанымен өзіндік ерекшеліктерге ие халық. Өйткені,
этногенез процесінің рулық жүйесін ұзақ мезгіл, тіпті осы күнге дейін
сақтап келеді. Сондықтан да қазақ халқының өзіндік сипаттарға толы әрі
адамгершілік пен имандылыққа құрылған әдет-ғұрып заң нормалары өздерімен
бірге біте қайнасып, бірге жасауда.
Рас, қазақ халқы түркі типтес бұтақтан таралып, көптеген этногенездер
туыстас саналады. Алайда, олардың күні кеше бөлініп, жеке өз алдына ту
тіккендері, халық атанғандарының қазаққа ұқсас әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері
ұмытылған немесе әлсіреп кеткен.
Тарихи деректерге орай ежелгі қазақ даласын (қазіргі Еуразия деп аталып
жүр) көшпелі, мал шарушылығымен айналысқан түпкі бабаларымыз көшіп-қонған.
Олардың массагеттер, даилар, иессендондар т.б. деп атаған. Біздің жыл
санауымыздан алдыңғы жетінші ғасырлардан бастап, жазба тарихта сақтар деген
атпен белгілі бола бастаған. Сөйтіп, қазақ халқының тамыры тереңге, көне
дәуірге кетіп, көне халықтар болғанымен әлі күнге дейін шынайы да дұрыс
зерттелінбегенін ескертеміз.
Тіпті, кешегі патшалық Ресейде қазақтарды өз атауымен атамай, қырғыз-
қайсақ деп ресми құжаттарында жазып келді. Мұны дұрыс көре білген
Д.Н.Клименец: Көшпелі қазақтар өздерін әрқашан және кез келген жерде
қазақпыз десе де, сондай-ақ, басқа түркі тілдес тайпаларда оларды қазақ деп
білсе де, орыс көршілері оларға қырғыз деген атты таңды [4, 142 б.] –
деп жазады.
Қынжыларлығы сол, халқымыздың бұрмаланған аты 1926 жылға дейін
сақталды. Тек, Қазақ Республикасы Кеңестерінің V съезіндегі шешімімен ғана
Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы орнына Қазақ
Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы деп аталды.
Тәуелсіз, егеменді Республикамыз да 1991 жылы 10 желтоқсанда Жоғарғы
Кеңес шешімімен Қазақ КСР орнына Қазақстан Республикасы деп көңілге
қонбайтын ат берді. Қазақстан жерді, мекенді білдіреді, ал республика
иесі – қазақтар. Сол үшін Қазақ мемлекеті деп, не болмаса Қазақ елі деп
атаған жөн сияқты.
Қазақ халқының тарихында жүздердің пайда болуының да өзіндік
ерекшеліктері бар. Қазақ халқы Үш Жүзден құралады. Үш деген мығымдықтың,
тұтастықтың кепілі. Сондықтан да, ошақ үш аяқтан тұрады. Көшпелі тайпалар
мен одақтастықтар уақыт өтуімен бір-бірінен ажырап, ал негізінен үш
этникалық-аймақтық бірлестікті құрап, өзара ынтымақтас болған Ұлы жүз, Орта
жүз, Кіші жүз ол бірлестікке нұқсан келтірмеді. Әрине, бұл үш этникалық
аймақтық бірлестік ұзақ дәуір жемісі. Бірақ, көптеген зерттеушілер айтып
та, жазып та жүргеніндей, XV ғасырдың ішінде Жүз пайда болмаған.
Түркі тектес халықтардың алғаш бірігуін біз Алты Алаштан бастаймыз.
Алты Алаш одағына: Өзбек, Қазақ, Қырғыз, Бащқұрт, Түркімен, және Ноғай
енген. Бұл этникалық бас қосулар ұзақ дәуірге созылып, Алаш ұраны астында
тіршілік еткен. Алаш Одағының көрнекті ғалымы Б. Мұсабаев мұнан 2500 жыл
бұрын болған сөзінің жаны бар. Кейінгі уақытта Алаш ұранын жоймай: қазақтың
үш жүзі – Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз Өзбек, Қырғыз, Қарақалпақ сақтап
қалды, тіпті, Тәуке ханнның қазақтармен бірге Қырғыз бен Қарақалпақ бір
одақта болды.
Қазақ жүзі үлкенді құрметтеу дәстүріне сай құрылған. Үш жүздің ең
үлкені - Ұлы жүз. Ұлы жүздің ішіндегі ру-тайпалар ағалық, үлкендік жолын
сақтай отырып, олардың ең кішісінің өзі қалған екі жүзге – Орта жүзге,
Кіші жүзге ағалық етуге құқылы. Орта жүзде Ұлы жүзден соң Кіші жүзге ағалық
ете отырып, өз ішінде де ағалық ететін тайпа-рулардан тұрады. Ең соңындағы
Кіші жүзде де ағалық тәртіп мығым сақталған. Яғни, ағалық етушінің тұрмыс-
тіршіліктегі ас пен тойда орынға отыруда, сый-сияпат беруде қатаң сақталды.
Аға тұрып ініге жол берілмеген. Мұндай механизм өзге түркі халықтарында
жоқ. Сол секілді жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрі де тек қазақтарда
ғана сақталып, туыстықты, бауырмалдықты нығайтуда маңызды рөл атқарды.
Қонақжайлылық дәстүрі де кең ұлан-асыр далада еркін жүріп-тұруға кең жол
ашты.
Әрине, қазақ халқы ауылдан тұрып, онда негізінен ет жақын туысқан ата
балалары қоныстанған. Олардың арасына сырттан келген келімсектердің келуі
өте қиын болған. Ауылдан ел құралып, олардан ел құралып шыққан. Осы рулар
тайпаларға бірігіп, ру-тайпалар ұлысқа айналған. Ұлыстардан жүз құралған.
Қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығы ұзақ мерзім ішіндегі тәжірибеге
негізделіп қалыптасқан жайылымдарда көшіп-қонды. Сайып келгенде, қазақ
халқы ежелгі заманалардан бар болып, түркі тектес тайпалармен ұзақ тарихи
кезеңдерде бірге өмір сүріп, этногенездердің бірте-бірте бірігуі және дамуы
нәтижесінде жеке халық болғаны даусыз. Алайда, әдет-ғұрып, салт-дәстүр,
діні, тілі бір, психологиялық жағынан өзара жақын әрі белгілі бір аумақта
өмір сүріп, тіршілік еткен қазақтар өзге туыстарынан өзгешеленіп, өзіндік
топтастық құрғанын да жасыра алмаймыз. Осы айтылған ата-бабаларымыз көшпелі
өркениет құндылықтарын жасады. Мұны жасауға Сөз құдіреті мен Заң құдіреті
ерекше әсер етіп, оның дамуына қоғамның өзі құштар болды. Нәтижеде,
мыңжылдық тарихи ерекшелігі және өміршеңдігінен, адам құқығын қолдаған
сипаттарымен алтын қазынаға айналып, ұрпақтар кәдесіне жарады, қазақ
халқының құқықтық жүйесіне айналды. Қазақ құқық жүйесінің дамуына үш фактор
алғы шарт болғанын академик С.З. Зиманов дұрыс көрсетеді. Олар:
біріншіден, қазақтар және олардың ата-бабалары мекендеген Еуразиялық
континенттегі жердің байтақ кеңдігі. Қазақ Республикасы бүгінгі күні аумағы
бойынша әлемде 9-орында, 2,72 млн. шақырым, ал 200-300 жыл бұрын бұдан да
үлкен - 1,5 - 2,0 есе аумақты алып жатқан. Екіншіден, көбінесе Шығыстан
Батысқа қарай дүниені дүрліктіре ауысқан көшпелі және жартылай көшпелі
қоғамдар мен бірлестіктердің жүздеген жолдарға созылған жолдары, осы
Еуразиялық дала арқылы өткен немес одан басталған. Осы ұлы көш барысында,
сонымен бірге Орта Азия мемлекеттік құрылымдарының ауысуы және ыдырауы
барысында, олардың бір бөлігі осы Қазақия деп аталатын еркін аумақты
мекендейді. Олар өзіндік мәдени – демократиялық, әдеттік – құқықтық
дәстүрлерді ала келді. Үшіншіден, осы ұлан – байтақ кең даладағы соғыстар
мен жаугершілік этномәдени шеңберінде қорғау және өзін - өзі нығайту
идеяларына ұласты. Қазақ даласындағы бытыраңқылықтың, өзара араздастықтың
бірте – бірте бірігушілік идеяларына қарай ойысуы елдегі қоғамдық
қатынастардың бір қалыпқа түсуіне және еркіндік, бейбітшілік, ел бірлігі
рухынан нәр алған құқықтық ережелердің рөлін арттыра түсті [5, 11 б.] –
деп қорытындылайды. Дегенмен, қазақ халқы үстерінен басып өткен, не болмаса
қоныс тепкен көшпелі қоғамдар мен бірлестіктердің ығында қалмай, қайта
оларға өз әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін сіңіре алды.
Сол себепті де әрдайым қазақ даласындағы құқықтық әлемнің негізі Дала
заңдарының (әдет-ғұрып заңдарының) билігі болды. Оны сақтаушы әрі қорғап,
дамытушылары билер болды. Билік дәстүрдің дамығаны сонша, хан ордасынан
бастап, ең төменгі звено ауылдарда да билер қызмет етті. Нәтижеде, билер
ақиқаттың ақ туын көтеруші, әділдіктің қорғаушы өкілдері ретінде халық
санасынан орын алды. Сөйтіп, билер яғни сот ғасырлар бойы билік пен ел
басқарудың мәні де, сәні де болды. Би – көшпелі қазақ қоғамындағы көсемі,
білгір де ел қамқоршы тобына айналды. Халық билерді дәріптеп, атын аңызға
айналдырды. Билер қоғам санасына дала демократиясының өзіне ғана тән
ерекшеліктері мен адамтану мәдениетін, оған қоса тұрмыстық салт-сананы
қалыптастырды. Адамтануда әуелі ар-ұят жоғары қойылды. Билер, мал сақтама
– ар сақта, малым – жаным садағасы, жаным арым садағасы деп, халықты
пәктікке, адалдыққа, әділдікке шақырды. Бұл идея билер сотында тұрақты
көрініс тапты. Сол себепті де қазақ құқығы халықтың тыныс-тіршілігін,
өзегімен қисындас, халықтың өзіне етене жақын болды.
Сондықтан да, сан ғасырлар бойы қалыптасқан дағды бойынша қоғамның ішкі
тәртібін әдет-ғұрып құқық жүйесімен жүргізе отырып, ауызекі ұрпақтан
ұрпаққа өсиет, үлгі, шежіре ретінде тапсырып отырды. Мұндай үлгілер
қазақтың өткен болмысын қаз-қалпында сақтауға мүмкіндік берді, әрі тәлім –
тәрбие алып баруда оңтайлы болды. Қоғамдық тәртіптен бастап, ас пен тойда,
халық жиналған жерде бұл заң заңдылықтар бұлжытпай сақталды.
Өкінішке орай, Қазақ хандығы орнап, қазақ халқы өз алдына отау тігіп,
мемлекеттігін құрған кезден бастап-ақ Қазақстанның саяси жағдайы онша мәз
болмады. Әсіресе, 1640 жылы Дала құрылтайында әскери тәртібін нығайтатын
заңдар қабылданғаннан соң іргелі елге айналған Қалмақ мемлекеті пайда болуы
нәтижесінде бұл қауіп күшейе түсті.
Жоңғар қалмақтарының тез арада күшейе түсуіне Ресей мемлекеті ықпал
етті. Өйткені, Ресей мемлекеті монғол билігін ысырып, іргелі мемлекет
қатарына өтті. Ендігі жерде өзінің экономикалық саясатын дамытып, Қытай,
Үндістан елдеріне жол ашу мәселесін алға қойды. Бұл мәселенің басы қаһарлы
Иван тұсынан басталды. Сондықтан да Ресей өз саясатын экономикалық қарым-
қатынас арқылы жүргізіп, бірте-бірте қазақ мемлекетін өз шырмауына түсіруді
ойлады. Өйткені, күш қолдануға мүмкіндігі болғанымен, Балтық теңізі мен
Қара теңізі бойындағы Еуропаға шығу мақсаты күрделеніп, қолын байлау етті.
Ресей алдымен Қазақ хандығын өзінің қас жауы Сібір ханы Көшім және онымен
сыбайлас, тығыз байланыста болған Бұхар ханы Абдоллаһқа қарсы айдап салуды,
сөйтіп, жолына кедергі келтіретіндерді әлсірету мақсатын қойды. 1595 жылы
Қазақ ханы Тәуекелге Велямин Степанов бастаған елшілігін жіберіп, Тәуекелге
Ресей қоластына кіруді ұсынады. Онда: Тәуекел ханға айтыңыз, Тәуекел хан
және оның ханзада туыстары, сондай-ақ бәрі тегіс патшаның қол астында
болсын... әрі олар Бұхара ханымен Көшім ханға қарсы тұрсын [6].
Шығыстанушы П.С. Савельев: Ұлы Петр дәуіріне дейін-ақ мұрағаттарымызда
Каспий теңізінің шығыс жағалауынан бастап Қытай шекарасына дейінгі
аралықтағы жерлер жайлы географиялық және этнографиялық жиналған
материалдар көп болатын [7, 267б.] – деп шындықты жазады. Сол секілді
зерттеуші Э.А. Масанов та: XVII ғасырдың бас кезінен-ақ орыс адамдары
қазақ жерлерін, олардың өзен бойлары мен көлдердегі қонысын, қазақ даласы
арқылы өтетін керуен жолдарын, қазақтар мен көрші халықтарды да жақсы
білген [8, 9 б.] - деп Ресейдің Қазақстан жерін тым ертеден-ақ зерттегенін
айтады.
I Петр Қазақстанға ерекше мән берді. Ол: Көп жағдайлардан кейін
барып Орда жайлы толық тұжырымға келдік; Қырғыз – қайсақ Ордасы жабайы әрі
тайыз ойлы болғанымен, бүкіл азиялық елдер мен жерлер үшін бұл Орда Ресей
қоластында болуы қажет. Өйткені, сол Орда арқылы ғана барлық елдермен
байланыса аламыз. Сондықтан да Ресей жағына пайдалы, қажетті шараларды
қолданыңдар [9, 15 б.] - деп мәселені төтесінен қойды. Нәтижесін,
Қазақстан шекараларына бекіністер салып, Қазақстанның ішкі хал-жағдайын,
қазба байлықтарды білу үшін әрекеттерді қолға ала бастады. Бұл жайлы
тарихшы В.Я. Басин: Патшаның колониалдық әкімшілігі қазақ әміршілерін бір-
біріне қарсы қойып, олардың әрқайсысын жеке-жеке әлсіретіп, олардың қарама-
қайшылықтарын пайдалана отырып, қазақ жеріне нық орналасу жолында қолынан
келген барлық айла-шарғысын істеп бақты [10, 39 б.] - деп патшалық
Ресейдің асқан жауыздық айлакерлігімен башқұрттарды шоқындырғанын,
қалмақтарды – қазақтарға, аз халықтарды бір-біріне айдап салғанын есімізге
түсіреді.
Сөйтіп, патшалық Ресей Қазақстанға ашқарақтана қарап, өзіне тәуелді
етіп алуға тырысып, қалмақтарға қару-жарақ беріп құтырта түсті.
Қазақ қоғамының өндіргіш күштері Ресей мен Еуропа елдеріндегідей
дамымай, өндірістік қатынастар бұрынғысынша патрихалдық-феодалдық қалпында
қалды. Бұл саяси жағынан бытыраңқылыққа душар етті, қазақ қоғамы өз алдына
оқшауланған күйде күй кешті. Нәтижеде, билеуші тап өкілдері бір-бірінің
үстемдігін мойындағысы келмеді. Феодалдық өзара тартыстар елді жегідей
жеді. Майда хандықтар ұлы ханға бағынбай, өз үстемдігін орнату және шұрайлы
жайылымдық жерлерді басып алу үшін өзара қырқысып жатты. Бұл үш жүздің
өзара байланысына кедергі келтірді. Әсіресе, феодалдық тартыстар Тәуке хан
таққа отырар алдында күрделене түсті.
Тәуке хан 1678 жылы таққа отырып, ұлы хан ретінде үш жүзді биледі.
Тәуке алғыр, өте ақылды, көреген болатын. Әкесі Жәңгір хан Тәукені жақсы
көріп, ел билеуге баулыған, әрі ол Жәңгірдің қалмақ күңінен туылған. Осыған
өкпелеген бәйбішеден туылған ұлы Апақ Үргенішті билеп тұрған Қайып ханға,
яғни нағашы жұртына кетіп, одан туылған Абылай, ал оның баласы Абулмансур
(Абылай деп аталынып кеткен, үш жүздің ханы болған) екенін тарихта жақсы
білеміз [11, 297 б.]. Тәуке хан Қазақ мемлекетінің негізін күшейтуге күш
салды. Алауыз болып араздасқан, бет-бетіне кетіп би болған ел-жұртына
тәртіп орнатуға бекінді. Ол үшін ақсүйек өкілдері сұлтандарға емес, халық
өкілдері – билер мен батырларға сүйеніп, іс жүргізуді қолға алды.
Тәуке ханның билік құрған кезеңі, оның тұсындағы мемлекеттік құрылысы
мен басқару жүйелері зерттеушілер тарапынан түбегейлі зерттеліне қойғаны
жоқ. Тарихи шығармаларда Тәуке ханның таққа отыруын 1680 жыл деп бағаласа,
ал Жеті жарғыны алғаш рет зерттеген заңгер-ғалым Н.Өсерұлы 1678 жыл
дейді. Тәуке ханның әкесі Жәңгір хан 1652 жылы бір ұрыста қалмақтың жас
батыры Ғалдамадан мертігіп опат болған. Міне, осы 1652 жылдан 1680 жылға
дейін әкесінің баулуымен саясат, ел басқарумен айналысқан Тәуке қайда
жүрген? Тәуке ханның қазақ тарихында алар орны ерекше. Сондықтан да, мұндай
ақтаңдақтар зерттеліне түсуі тиіс.
Дау жоқ, Тәуке ханның билік құрған дәуірі қазақ халқының тарихында
күрделі оқиғаларға толы болды. Жан-жақтан жау анталаған шақта Тәуке хан
қазақтарға күн көрсетпеген жауларына қарсы тұрып, тіпті іргелі мемлекет
Ресейдің өзіне терезесі тең екенін білдірген, қазақ халқының тәуелсіздігін
сақтап алған хан. Ол түбінде пайдалы деп тауып, орыс елімен жақындасып,
тату-тәтті көрші ретінде тұру ниетінде болды. Бұл ойымызды В.Я. Басиннің
... билеуші үстем тап тобының мақсат-мүддесін көздеген, болашақты жақсы
сезінетін саясаткер және дарынды дипломат болған Тәуке хан әрдайым орыс-
қазақ қатынастарын күшейтуге ұмтылды [10, 105 б.], немесе А.
Сабырхановтың: Тәуке хан Россиямен елшілік қатынастарын нығайта беру
мақсатымен 1689 жылы өз елшісін орыс патшасына сыйлық ретінде бір ат беріп
жіберген [12, 23 б.] - деуі дәлелдейді.
Қандай да қоғамның болсын құрылысын, билеуші күштің тәсілі мен сипатын
әрдайым қоғам ішіндегі құқықтық қатынастар толық сипаттап, анықтап бере
алады. Қазақ қоғамындағы құқықтық қатынастар өзінің демократиялық сипатын
өзгертпей, көне дәуірлерден-ақ қоғамға адал қызмет етіп келген болатын.
Тәуке хан сол ежелгі қағида-ережелерді өз дәуіріне лайықтап, хандығын
күшейтуге тырысты. Руаралық дау-дамай, қақтығыстар көбінесе жер дауынан,
жесір дауынан өрбіп отырғандықтан, оларды тәртіптеп, реттемесе болмайтынына
көзі жетті. Руларға жер бөліп, анықтап, шекараларын көрсетіп берді әрі олар
сол көрсетілген аумақта көшіп-қонып, тұрмыс жасауын қатаң қадағалады. Және
малдарына таңбаларын бөліп, анықтап беріп, дау-дамайды бәсеңдетуге тырысты.
Кеңестік дәуірде ұлан-асыр кең даланың иесі үстем тап өкілдері – хан,
сұлтандар, билер, бай-феодалдар иеленді деп Тәуке ханның әділ де дұрыс
қадамын теріс түсіндіріп келгені шындық. Кеңес өкіметіне дейінгі барлық
зерттеушілер: Жерге жеке меншіктілікті Қырғыздардың (қазақтардың) әдет-
ғұрыпы білмейді [13] - деген тұжырымдарын мұрағат деректері растайды.
Сұлтандардың өздері де жерге иелік ете алмағанын осы құжаттарда нақты
көрсетіледі. Мысалы: Жоғарғы үстем тап – сұлтандардың өздері де жерді
рулық құқықты пайдаланған, жер төлеңгіттерін яғни құлдары мен
қызметшілерін қоса есептегенде, бәріне тиісті, бірақ тек қана сұлтандарға
тиісті емес дейді. [14]. Қазақ қоғамында жер қоғам мүлкі саналғаны
талассыз. Әрине, әрбір ру-тайпалар өздеріне белгіленген аумақта көшіп-қонып
қонған. Бұл дәстүр жұт жылдары, соғыс кезінде сақталмаған [15, 150 б.].
Болса да, мал басының көбеюі жайылымдық жерлерді қатты қажетсінді. Осындай
қиын-қыстау кезеңінде Тәуке хан жер дауын қоздыратын сыртқы дұшпандар
шабуылын бәсеңдету не алдын алу жолында қазақтардың күшті руларын,
батырларын шекараға таяу орналастырып, көші-қонын белгіледі.
Тәуке хан өз жарлығымен кәмелетке жеткендерге үнемі қару-жарақ пен
жүруге бұйырды. Ол: Бірде-бір адам халық мәжілісіне бес аспап қару-
жарақсыз келмесін. Әйтпесе, қару-жарақсыз келгендер ешқандай дауысқа ие
бола алмайды әрі өзінен кішілері оларға орын бермесін [16, 22 б.] – деп
әмір берген.
Орыс елшілері М. Трошин мен Ф. Скибиннің айтып, жазуларынша Тәуке хан
қарамағында 20 қала болып, олар жаугершілік кезінде стратегиялық
бекіністерге айналған.
Тәуке хан сыртқы дұшпандардың бетін қайтарғанда ғана ел ішінде
бейбітшілік орнайтынын, ол үшін қазақ қоғамының ауызбірлігін, өзара
татулығын нығайту жолдарын қарастырды.
Әуелі, Тәуке хан қара халық тобырына, олардан шыққан билер мен
батырларға таянды. Ежелден келе жатқан әдет-ғұрып заң нормаларын қайта
түлетіп, исламдық шариат заңдарын да қағыс қалдырмай Жеті жарғы деп
аталатын заң шығарды. Елім деп еңіреген ерлерге қоса ақын-жыраулар ел
бірлігін нығайтып, үгіт-насихаттарын күшейтті. Мысалы:
Өлетұғын тай үшін,
Қалатығұн сай үшін,
Қылмаңдар жан - жал ерегес, немесе,
Маң – маң басып жүріңіз,
Байсалды үйге түсіңіз,
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойынан түңілсін,
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз
[17, 91б.] – дегендей мәнде. Міне, сөйтіп Тәуке хан өз мемлекетінің
тәуелсіздігін сақтау үшін ішкі бір орталыққа бағынған іргелі мемлекет
санатына қосуға ұмтылды. Тәуке хан өз қолына мемлекеттік маңызы зор
функцияларды алды. Оның ең маңызды қызмет саласы болып, көшіп-қонатын мал
жайылымын бөліп беру болатын.
Ханның тағы бір маңызды қызмет саласы әкімшілік және сот функциясы еді.
Хан сыртқы жауға қарсы тұру үшін әскер жинап, оның қолбасшысы рөлін де
атқарды.
Хан сондай-ақ, көрші мемлекеттермен қарым-қатынас, сауда-саттық
орнатуға, елшілер жіберуге, былайша айтқанда, сыртқы саяси жағдайларды
басқаруға толық құқылы болды.
Әрине, функциялардың амалға асу-аспауы ханның өзіне тікелей байланысты.
Оның қабілеттілігі мен ақыл-парасаты бұл мәселені шешуде үлкен орны бар.
Өйткені, әрбір жүз хандарының өз алдына тулары, ұраны болып, келіспесе жеке
бөлініп кете алды.
Сыртқы саяси жағдайға қосыла руаралық талас-тартыс, барымталар қоғамды
әлсіретіп, ауызбірлікті нашарлата түсті.
Болса да, Тәуке ханның мемлекеті бірнеше хандықтар мен сұлтандықтардан
тұрды.
Бұл дәуірлер де Қара сүйек өкілдерінің саяси-әлеуметтік ықпалы күшейе
түсіп, оның есесіне сұлтандар билігі әлсірей бастаған болатын. Оның орнына
ру ақсақалдарының, атышулы билердің, батырлардың рөлі күшейе түсті. Бұларды
қара халық қолдап-қуаттап, бұлар жорық кезінде өз руластарын бастап,
жайшылықта ел арасындағы дау-жанжал, көш-қон мәселелерін реттеді.
Тәуке хан өзінің хандық мемлекеттін, өкімет билігін осыларға сүйеніп
алып барды. Билердің әлеуметтік категориясын көтеріп, билер кеңесін тұрақты
шақырды. Жеті жарғыда барлық сұлтандар, ақсақалдар, билер, батырлар
халықтың қажетті мәселелерін шешу үшін күзде бір жерге жиналуы туралы
жазылған [18, 177 б.].
Билер Кеңесі бірнеше ондаған билерден құралып, ханның кеңесуші органы
ретінде зор саяси беделге ие болған. Билер Кеңесінсіз хан ешқандай шешім
қабылдай алмаған.
Билер Кеңесі 7 атақты билерден құралған деген тұжырымдарға қосыла
алмаймыз. Тәуке хан 40 рудан (яғни, бүкіл қазақ қоғамы және Қырғыз,
Қарақалпақ) билерін жинап, билер кеңесін құрған. Күлтөбенің басында күнде
кеңес, күнде жиын деп халық айтқандай, күрделі мәселелерді шешуге Ұлы
жүзден – Төле бастаған билер, Орта жүзден – Қазыбек бастаған билер, Кіші
жүзден - Әйтеке бастаған билер, Қырғыздан – Қоқым бастаған билер,
Қарақалпақтардан – Сасық бастаған билер қатысқаны даусыз. Олар билер
кеңесінде қаралып, шығарылған шешімдерді келесі кеңеске дейін ешкімнің
өзгертуге құқығы болмаған.
Тәуке хан бұқара халық өкілдеріне сүйеніп, қазақ қоғамына ерекше тәртіп
орнатты. Халықтан хан қазынасына мал – мүліктің жиырмадан бір бөлігі, егін
егушілерден үштен бір бөлігі, сондай-ақ зекет, соғым, т.б. алым-салықтар
алынды.
Нәтижеде ел еңсесі көтеріліп, ауызбірлік нығая түсті. Билер кеңесі
қоғамдық тәртіпке мән беріп Жеті Жарғы заң нормаларын қабылдады.
Сол секілді Тәуке хан батырлардың әлеуметтік тобына да арқа сүйеді.
Өйткені, сыртқы саяси жағдай мен ішкі талас-тартыс күрделеніп тұрған шақта
ел ішінде батырлар беделі арта түскен болатын. Батырлар ел азаттығын
қорғайтын, жаужүрек, арыстандай айбатты, қиын-қыстаудан тайсалмай елі –
жұрты үшін күрескерлер еді. Олар: Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай,
Шақшақұлы Жәнібек, Көкжарлы Көкжал Барақ, Шанышқылы Бердіқожа, Найман
Садыр, Ошақты Сайрық, Тайлақ, Жеті рудан Есет, т.б. Тәуке хан осы
батырлармен тығыз байланыс орната білді.
Тәуке ханның саяси үстемдігін нығайту жолында билер, батырлар, ру
ақсақалдары, ақын-жыраулар, ислам дінін уағыздаушы қожалар танбай еңбек
етті. Соның нәтижесінде Тәукенің қазақ қоғамы ішінде беделі артып, саяси
үстемдігі нығая берді.
Тәуке ханның үш жүздің басын біріктіріп, ынтымақтарын арттыруды
оңайлатқан бірнеше себептер бар еді. Бірінші себебі: сол дәуірдегі сыртқы
жағдайдың қиындығы, жиі-жиі сыртқы жаулардың шабуылы мен қыспағы, қазақ
халқы өз тәуелсіздігін сақтап қалу үшін жауларға тойтарыс беру үшін қазақ
халқы бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, бас қосуларына әкеп соғуына
мәжбүр етті.
Екінші себебі: Тәуке хан билеуші төре тұқымдарына емес, қайта қара
сүйек өкілдері билерге, батырларға, ру ақсақалдарына таянуы. Бұл бұқара
халықтың ханды қолдап-қуаттауына әкеліп соқты.
Үшінші себебі: Тәуке ханның билік жүргізген ордасының стратегиялық
қолайлы жерге, қалалар маңына (Ташкент, Сайрам, Түркістан, Сауран, Шымкент,
Созақ, т.б.) орналасып, қазақ қоғамымен тығыз байланыс жасауға түрткі
болды.
Төртінші, әрі ең басты себебі: Жеті жарғы Заңын қабылданып, оның
жұмыс істеуі [19, 77-78 бб.]. Шындыққа, әділдікке жету Жеті Жарғының -
оған негізделген билердің соттық шешімінің түпкі негізі, түпкі мақсаты
саналды.
Дауды қараудағы қарапайымдылық, сот әділдігі мен дәлелдеу бостандығының
қамтамасыз етілуі, тараптардың және процеске қатысушылардың әрқайсысының
өкілдерінің іске қатысуы мүмкіндігінің шектелмеуі, тараптарды татуластыруға
тырысу және соттық шешімдердің тіпті кінәлі тарапқа қатаң жаза
тағайындалған кезде де қоғамның алдындағы әділеттілігі мен логика заңдарына
сай болуын қамтамасыз ету билер сотының формасы мен мазмұнын құраған.
Мұндай сот және сот процесі халыққа етене жақын болып, көкейінен шықты. Сол
үшін де заң алдында баршасы тең екенін көзімен көріп, заңды сыйлады,
қолдады. Міне, сондықтан да билер сотының заңдылық пен соты өнегеліктің
көзіне, тазалықтың бұлағына айналып, халық бірлігін қамтамасыз ете алды.
Бұл Тәуке ханның данышпандығы еді.
Кешегі Қасым хан мен Есім хандар шығарған Қасым ханның қасқа жолы,
Есім ханның ескі жолы Тәуке хан билік құрған дәуір қажетін толықтай
қамтамасыз ете алмағандықтан Тәуке хан Жеті Жарғыны шығаруға түрткі
болды.
Жеті Жарғы - қазақ әдет-ғұрып қағидаларының жиынтығы, сол қоғамды
оқып-үйренудегі маңызды құқықтық ескерткіш. Бұл жиынтық ХХ ғасырдың басына
дейін қазақ қоғамында күшіне еніп келген. Абай Құнанбаевтың: Бұл билік
деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған
бұрынғы Қасым ханның қасқа жолын; Есім ханның ескі жолын; Тәуке ханның
Күлтөбе басында күнде кеңес болғанда қабылдаған Жеті Жарғысын білмек
керек [20, 321 б.] деуі, Абай тұсында да Жеті Жарғы елге белгілі,
салмағы зор болғанын дәлелдейді.
Тәуке хан өзінің бүкіл қызметі барысында исламға және қазақ әдет-ғұрып
құқығына негізделуге тырысты. Құқықтық тұрғыдан ол қожаларды сұлтандар
тегіне теңестірді, шариат заңдарының қолдану аясын кеңейтті.
Жеті Жарғының мазмұны қазақ халқының дүниетанымымен үйлестірілген.
Сондықтан да бұл заң өзінің мәні жағынан елдің тұрмыс-тіршілігінің
ерекшеліктерін дөп басып, сана-сезімдерінің айнасы іспетті болды.
Жеті Жарғының баптары қоғам тіршілігі талаптарын қанағаттандырып,
елдің ұлттық бірлігін нығайтып, рулар арасындағы алауыздықты тежеуде үлкен
рөл атқарды. Сөйтіп, Тәуке мемлекеттінің конституциялық құрылымын
демократиялық жолмен шешуге көмектесті. Адам құқығы мен бостандықтары
айрықша қорғалды. Ірі-ірі даулар: жер дауы, жесір дауы, мал-мүлік
дауы, т.б. даулар адамгершілік тұрғыдан әділ шешіліп, қазақ қоғамының
ыдырауына жол бермеді.
Тәуке ханның Жеті Жарғысы жайлы тұңғыш рет зерттеп, әділ бағасын
айтып берген, көрнекті ғалым-заңгер, шығыстанушы Нұралы Өсерұлы [21].
Жеті Жарғыны түп нұсқасы бізге келіп жетпеген. Жеті Жарғы заңдары
А.И. Левшинның, Л.Ф. Баллюзектің, И.А. Козловтың, Г.Шангиннің, Я.И.
Гурляндтың, Я.Гавердовскийдің, К. Шүкіралиевтің, П. Маковецкийдің, Д.Я.
Самоквасовтың, Л.А. Словохотовтың, Н.И. Гродековтің еңбектерінде азды-көпті
түрде берілген. Дегенмен, бұл мәліметтердің бәрі де көп жылдар кейін, Ресей
патшалығы тұсында жиналған.
Жеті Жарғы түптеп келгенде ырду-дырду болып, тоқырауға ұшырай
бастаған қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси жағдайын түзеуге әрі нығайтуға
зор үлес қосты. А.И Левшин: Было время, говорят благоразумнейшее из
киргизов Меньшей Орды, когда и наш народ жил в покое, было время, когда и у
нас существовал порядок, были законы и правосудие. Сей золотой век, о
котором вспоминают они со вздохами, есть царствование знаменитого хана
Тявки (Тәуке), который, если верить преданиям, был действительно своем роде
гений, а в летописьях казачьих должен стоять наряду с Солонами и
Лигкургами [18, 169, 170 бб.] – деп ол заманды текке есептелмеген.
А.И. Левшиннің Алтын ғасыр деп атауына әрі мойындап тамсануына
жеткізген билер әділ соты басты мына қағидаларға сүйенген еді:
- билер қазақ халқының ежелден келе жатқан әдет – ғұрып заңдарының
нормаларын және логикасын жетік білуі;
- соттық шешімдердің мәнін адамгершілік пен әділдіктің құрауы;
- соттың жариялылығы, ашық өткізілуі;
- шешендік бидің шешімін негіздеудің және дәлелдеудің құралы болуы;
- бітімгершілік пен татуластыруға бағытталуы;
- билердің адалдығы мен әділдігі.
1.2 Қазақ хандарының заң шығарушылық қызметі және билер институты
Қазақтардың құқық жүйесіне зер салғанымызда көшпелілердің құқықтық
дүниетанымы тым тереңде, сонау қатпарлы ежелгі дәуір сілемдерінде
жатқандығының куәсі боламыз. Сол себепті де, Қазақ құқығы дегенде барлық
көшпелі түркі тектес халықтардың мәдени – рухани байлығы деп айтуға болады.
Қазіргі Еуразия деп аталынып жүрген Алтайдан Қаратеңіз, тіпті Балқаш тауына
дейінгі ұлан – асыр Ұлы Далада түркі тектес халықтар көшіп – қонып, мал
шаруашылығымен айналысқан.
Бұл түркі тектес халықтар тарихында астан – кестен оқиғалар жиі болып,
көп өзгерістерге ұшыратқан. Бір қызығы о баста қалыптасқан бұл халықтардың
құқықты мәдениеті өміршең болып, замана өзгерістеріне дес беріп, бастапқы
сипатын жоғалытпауы. Әлемдегі барлық халықтар өз тарихының бастапқы
сатысында әдет – ғұрыптарына негізделген құқықтық реттеудің үстемдік етуі
дәуірін басынан өткергені даусыз. Бірақ мұндай кезең көптеген этностардың,
соның ішінде түркі тектес этностарда да тұрақсыз әрі қысқа мерзім ішіндегі
өтпелі дәуірі болды. Олар бастапқы құқық жүйесін әлсіретіп, оның орнына
билік үшін династиялық күрес, көшпелі және жартылай көшпелі одақтардың өзге
жерлерге ойысып көшуі сияқты идеологияға сай қалыптасты.
Ал, Алты алаш ұранына біріккен көшпелі тайпа – рулар ұлан – асыр кең
болғанымен белгілі бір аумақта, өзара үнемі тығыз байланыса, дәстүр
сабақтастығын сақтай отырып, еркіндік пен бостандық, теңдік пен имандылық
негізінде қалыптасқан әдет – ғұрып құқық жүйесін сақтап, өздерінің тұрмыс-
тіршіліктерін табиғи тұрақты қағидаларына негіздей отырып дамыды. Әрине,
қазақ құқық жүйесі міне осы бағзы дәуірлерде қалыптасқан әдет – ғұрып құқық
жүйесін қабылдап, оны едәуір дәрежеге көтеріп, дамытып әрі жетілдіріп
отырды. Сондықтан да, олардың нормативтік мазмұны мен құрылымы да негізінен
түркі халықтарының және түркі тектес емес халықтардың да одақтары
мемлекеттік құрылымдары өз ізін қалдырғаны белгілі.
Кейінірек, Алты алаш одағы әлсіреп, оның шеңбері тарыла түсті.
Бұрынғы Алты алаш орнына қазақтың үш жүзі – үшеу, қырғыз, ноғай және
қарақалпақ Алты алашты құрады. Ақ Орда ыдыраған соң, ноғайлардың берекесі
кетіп, біразы қазақ жүздеріне (көбісі 7 руға) кірді, қалғандары тоз – тоз
болып, тарап кетті. Осы алты алаш Монғол мемлекеті күшейген тұста өзара
байланыстарын әлсіретіп, араларына жік түсіп, оқшау тұрмыс кешіп жатты.
Алайда, қазақтың үш жүзі бастапқы сипаты мен мазмұнына дақ түсірмей, қайта
құқық жүйесін оқтын – оқтын күшейтіп отырды. Оның да өз себептері мен алғы
шарттары болды. Бұл үш фактор төңірегінде өрбіп, өзінің мәні мен мазмұнын
сақтап қалды. Біріншісі – қазақтың үш жүзі ұлан – асыр кең аумақты иеленді
әрі өзара мәдени – рухани байланыстарын үзбеді. Екіншіден, экономикалық -
әлеуметтік тұрмыс тіршілігінде мал шаруашылығы басым болды. Үшіншіден, бұл
екі фактор біргелікте қазақ қоғамының өзін - өзі қорғап, нығайту,
бірігушілік идеяларының қалыптасуына жол ашты.
Қазақ тарихшылары Қазақ мемлекеттілігі XIV - XV ғасырларда пайда болды
деген тұжырымдары да түркі тектес халықтардан қазақтардың жеке өзі оқшау
түрде өздерінің бұрыннан келе жатқан әдет – ғұрып құқық жүйесін ұстанып,
басты орынға көтеруі осы себепті айтылса керек. Болмаса, қазақ халқының
тарихы көне дәуірлерден басталатынын білмейді деу артық болған болар еді.
Түркі тектес халықтардың көпшілігі орта ғасырларда өздерінің көші – қон
шеңберін тарылтып, жартылай отырықшы күйге ауысты. Қалалық және егіншілік
құқықтардың пайда болуы көшпелі қазақтар және қазақ хандығындағы әдет –
ғұрып құқық жүйесіне әсер ете алмағанымен, өз аумағында дами түсті.
Әсіресе, қалалық және егіншілік құқықтар өз бастауларын ислам діні мен
шариат заңдарынан алды.
Көшпелілердің құқық жүйесі ежелгі, көне болғанымен қоғамның
тұрақтылығы мен бекемділігіне күшті әсер етіп, оларға жік түсірмеді. Қайта
қазақ қоғамының талай қиындықтарға дес беруіне, ішкі бірлестігінің
сақталуына айрықша жәрдемін тигізді.
Рулық жүйе құрылымы демократиялық сипаттарды бойына сіңірген, көнеден
қалыптасқан жүйе болғандықтан қалалық, егіншілік құқықтары меңзеген
талаптарға көнбеді. Қайта мал шаруашылығы өзін - өзі басқаруды,
демократиялық талаптарды: әділдікті, теңдікті, адамгершілікті, еркіндікті,
қалады, әрі бұл барша ру – тайпаларға тиімді болды.
Қазақ хандығы тарихындағы Қасым ханның, Есім ханның, Тәуке ханның
заңдары осы себепті кодификацияланып, өз дәуіріне лайықталынып отырған.
Мұны халық қолдап – қуаттаған, себебі онда өз сезімі бейнеленген, әмбеге
теңдей, әділ талаптары, мақсат – мүдделері қозғалған.
Қазақ хандығының құрылуы жайлы зерттеушілер айтарлықтай зерттегенімен
бұл айтылған ерекшеліктер туралы ләм – мим деп ауыз ашпайды. Кезінде қазақ
тарихының білгірі, акдемик Ә.Х. Марғұлан өз баяндамасында: Қасым ханның
тұсында қазақтар өздерінің әдет – ғұрып заңдарына ойысып, Қасым ханның
қасқа жолы деп аталатын заң тармақтарын қабылдағанда, Орта Азия хандықтары
ренжіп, қазақтар мәжаусилік ата – баба заңдарын ұстанып, исламдық тәртіпті
мойындамай отыр, оларға қарсы ғазауат соғысын ашу керек - дегенінде шариат
белгілері Қасым ханның қасқа жолын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛАУЫ АЛДЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН 8
1.1Қазақстанның әлеуметтік - саяси жағдайы және ерекшеліктері 8
1.2Қазақ хандарының заң шығарушылық қызметі және билер институты 17
1.3Қазақ әдет-ғұрпының бастаулары мен қайнар көздері, ерекшеліктері 27
2 ҚАЗАҚСТАНДА ОТАРШЫЛ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ОРНЫҒУЫ ЖӘНЕ ӨГЕРІСТЕР 35
САЛДАРЫ
2.1Қазақстанның Ресей қол астына өтуі және басқарудың жаңа жүйесі 35
2.2Патшалық Ресейдің отарлық-саяси өктемдігінің күшеюі және 1867- 52
1868 жылдардағы әкімшілік-құқықтық реформалар
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігіне ие болып, аяғынан тік тұру жолында өзінің дамуның жаңа
белестерді меңзейтін бағыттарға талпыныстар жасау үстінде. Бұл жолда тарих
тәжірибесінің, ата-бабаларымыз ұрпақтарына ізеттеп қалдырған, кешегісі мен
бүгінгісінің ең асыл, ең сүбелі, нағыз прогресшіл, демократияға толы
қасиеттерінің берері көп. Осынау бай мәдени-рухани қазынаны игеру – жаңа
ұрпақтарды тәрбиелеуде, олардан Отанды сүю, патриоттық рухтарын
қалыптастыруда мейілінше маңызды. Тарихқа, өткенімізге, оның бастауларына,
тәжірибеге қаншама терең үнілсек, соғырлым қоғамдағы қазіргі жағдайды
түсінетін, білетін боламыз. Мұның өзі өткеннен тәлім алғызады, тарихи
шындықты бұрмалауға жол бермейді. Мұндай асқақ міндеттерді тарихи тамыры
берік, өзінің өткен сындырлы жалпы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін, тілін, дінін
құрметтейтін, менталитеті мықты мемлекеттер ғана өз дәрежесінде шеше алуы
мүмкін. Қазақ халқының тарихи танымы мол, үлкен мәдениеттерді бойына
тоғыстырған халық екенін ескерер болсақ, тарихи сабақтастықтан аттау,
елімізді дұрыс жолдан адастыруға апарып соғары хақ. Қазақ халқының жүріп
өткен жолында, халық санасында әлі сарқылмай сақталып келе жатқан үлгі
тұтар жәдігерліктер баршылық. Оның қатарына адамдық пен имандылық,
демократиялық қасиеттері басым, нәрі мол дәстүрлі қазақ құқығын жатқыза
аламыз. Қазақстан Ремпубликасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Тарих
толқынында атты еңбегінде: Ең алдымен, қазақ өз тағдырының тізгінін
өзгеге ұстатқан кезден бастап әдет-ғұрып құқығының жүйесі күйреуге
ұшыраған. Он тоғызыншы ғасырдың өзінде-ақ далалық әдет-ғұрып құқығын
әкімшілік және сот реформалары іс жүзінде ауыздықтап үлгерді [1, 33 б], –
деп ескерте отырып, Ендігі жерде бәріміз бір атаның – Қазақ халықының
ұлымыз. Ендігі жерде бәріміздің де туған жеріміз біреу – ақ – ол жалпақ
қазақ даласы, біз өзіміздің арғы-бергі ата-бабаларымыздың жүздеген
буынының қалдырған өсиетін ақтап, мұраларын сақтап, молайта беру жолында
топтасуға тиіспіз [2, 77; 87 бб], – деп сындарлы бағыттар
береді.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігіне ие болған күннен бастап
тарихи сабақтастықты қайта жалғап, тарих шындығын қайта ашуға қол жеткізді.
Бұл бағытта шаралар да жүзеге асырылып жатар. Осындай үлкен мемлекеттік
денгейдегі атқарылып жатқан іс – шараның қатарына Мәдени мұра және Тіл
туралы бағдарламаларды жатқызуға болады. Осы бағдарламалар өткен тарихымыз
бен құқықтық жүйеміздің көптеген ақтандақ беттері мен бұрмаланған тұстарын
толықтырары даусыз. Бұл бағыттағы іс шаралар болашақта да күшейтіле отырып,
нағыз қазақи болмысымызды қалыптастыруға үлкен жәрдем етеді. Әсіресе,
патшалық Ресей мен Кеңестік дәуірде жол берілген олқылықтар мен
озбырлықтар әшкереленіп, өзінің шынайы көрінісін табу үстінде. Сондықтан
да, мұндай зерттеулер өзекті де маңызды болып есептеледі.
Дәстүрлі қазақ құқығының мыңдаған жылдар бойы өз қоғамына адал қызмет
етіп келгенімен, мәжбүрлеу мен озбырлық саясаттар өз дегенін істегенімен,
бірақ ділімізді өшіре алмады. Қазақ қоғамының бір қалыпты жұмыс атқаруын
қамтамасыз еткен әрі бүкіл қоғам болып қолдап – қуаттаған құқық жүйеміздің
маңыздылығы қазіргі кезде тайға таңба басқандай ақиқат екендігі көрініп
тұр. Кешегі 2008 жыл 22 - 23 мамыр айында ҚР Жоғарғы соты мен
Интелектуал – парасат заң компаниясы бірігіп өткізген Қазақ билер соты
- бірегей сот жүйесі тақырыбындағы халықаралық конференция шешімдері де
мұны мақұлдады. Сол себепті де, бұл зерттеу жұмысы өте өзекті болмақ.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Кеңестік дәуірде патшалық Ресейге
Қазақстаннның қосылуы прогрессивті, дана шешім ретінде бағаланғаны баршаға
аян. Әлі күнге, бірлі – жарым тарихшыларымыз бен заңгерлеріміз болмаса,
өзгелері бұл тақырыпты сөз еткісі келмейді. Жарыққа шығып жатқан Қазақстан
тарихы тиіп - қашып, шынайы баға беруден жалтарып жүр. Тек, біртуар адал
ұлымыз М.Қ. Қозыбаев көп нәрсені батыл айтуға шақырды. Ол: История
казахского народа долгие годы колониализма была составной частью истории
российского государства. Она была глубоко идеологизирована, отдавала душком
имперского мышления.
Система запретительной политикой ограничивала источниковедческую базу
исследований, осбенно советского периода. Господствовала методология, в
основу которой был положен классово – социальный подход ко всем явлением
жизни общества, базирующиеся на марксистко – ленинской интерпретации
классов, идей об особой роли Россий в истории народов бывшего СССР, мировой
истории, ее особом мессианском предназначении. Имперские традиции ставили
историков национальных регионов в зависимое положение, история малых
народов разрабатывались по запрограммированной идеологической схеме [3. –
3 – б.] – деп жазады. Бұл тек тарихшыларға ғана емес, қазақ ғылымының
басындағы жәй еді. Алайда заң тану ғылымында С.З. Зиманов бастаған ғұлама
ғалымдар қазақ халқының жүйесімен оның институттарын өз шәкірттеріне
зерттете бастады. Олардың қатарында Н. Өсерұлы, З.Ж. Кенжалиев, С.Өзбекұлы,
М.Құл - Мұхамед, А.С. Ибраева, К.А. Жиреншин, Ж.Р. Бусурманов, Ж.С.
Әлдибеков, тағы басқа ғалымдарды атауға болады. Сонымен бірге С.Сартаев,
Ғ.Сапарғалиев, М.Т. Баймаханов, т.б. ғалымдарды бұл мәселені өз
зерттеулерінде айтып, шынайы бағаларын береді.
Рас, қазақ құқық жүйесіне шын жаны ашып, бозторғайдай шырылдаған
Ш.Уәлиханов болса, оны әрі жалғастырғандар А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М.
Шоқай, т.б. болды. Ішінара болса да Л.Ф. Баллюзектің, А.И. Левшиннің, Н.Г.
Гродековтың, П.Е. Маковецкийдің, Д.Андренің, т.б. орыс шенеуніктерінің
зерттеулерінде шындық аздап та болса айтылып қалады.
Дипломдық жұмыстың объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі объектісі –
Қазақстанның Ресей отары кезіндегі құқықтық өзгерістері мен құқықтық
қатынастардың сипаты мен ерекшеліктері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні. Дипломдық жұмыстың пәніне – Ресей патшалығы
жүргізген әкімшілік – құқықтық реформалар, органдары, орындалу тетіктері
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
– дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттік басқару жүйесін, әдет – құқық заң
нормаларын түбегейлі әңгіме ете отырып қоғам ішіндегі ауызбірлікті,
тәртіптілікті ұзақ дәуір бойы қамтамасыз етіп келгенін, алайда патшалық
Ресей мен Кеңес үкіметі бұл дәстүрмен санаспай быт- шыт қылғанын анықтау,
оның келтірген зияны мен салдарларын ашып көрсету, қазіргі тәуелсіз,
егеменді елімізде сол келтірілген олқылықтардың орнын толтырып, пәк те
мөлдір қазақ халқының болмысын қайта жаңғырту жолдарын зерделу болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу көзделді:
- Ресей боданы болғанға дейінгі қазақтардың құқық жүйесінің түсінігін
беру және оның әлеуметтік - құқықтық маңызын ашу; оның қайнар көздері
ретінде қоғамдық қатынастарды реттеу нормаларын талдау, демократиялық
сипаттарын ашып көрсету;
- Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайына сипаттама беру және
билер институтының құқықтық қатынастардағы рөлін айқындап, ондағы билер
сотына, билер сотындағы әділсоттық мәселелерді толық ашып көрсету және
билердің қазақ қоғамындағы әдет – ғұрып заңын қалыптастырудағы қызметін
көрсету;
- Қазақтардың Ресей қоластына кіру себептерін айқындап, Ресей
патшалығының отарлық саясатының түпкі мәнін ашып көрсету және империалық
заңдарды күштеп - мәжбүрлеп енгізу сатыларын ашу;
- 1867 – 1868 жылдардағы құқықтық - әкімшілік реформаларын нәтижесінің
қазақ халқын біржолата тәуелсіздігінен айырып, қайыршылық халге
түсіргеннен, патшалық отарлық саясатқа қарсы ұлт - азаттық қозғалыстарының
мәні мен мазмұнын ашып сараптау;
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі. Дипломдық
жұмыс жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер:
диалектикалық, талдау және жүйелеу, тарихи салыстырмалы, функцияналдық,
сұрыптау, құқықтық талдау, қисынды- заңдылық, нақтылы - әлеуметтік және
сараптамалы бағалау әдістері негізінде жазылды.
Дипломдық жұмыс көшпелі қазақ қоғамының құқық жүйесіне және мемлекеттік
құрылымына, сол секілді Ресей мемлекетінің Қазақстанды отарлау саясатын
жүзеге асырудағы саяси - құқықтық, әкімшілік- әлеуметтік өзгерістерге
қатысты Қазақстан Республикасы Орталық Ғылыми кітапханасының, Қазақстан
Республикасының және Ресейдің, Өзбекстанның Орталық мұрағаттары, Қазақстан
Республикасының кітапханасының сирек қорында және жекелеген авторлардың
қорларындағы деректер басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық белгілі заңгер ғалымдардың,
атап айтқанда, С.З.Зимановтың, С.С. Сартаевтың, М.Т. Баймахановтың, Г.С.
Сапарғалиевтың, Н.Өсерұлының, Ж.Н. Кенжалиевтің, А.С. Ибраеваның, С.
Өзбекұлының, т.б. еңбектерінің тұжырымдарын негізге алған. Сол секілді
елімізге танымал тарихшылар: М.Қозыбаевтың, Т. Омарбековтың, Б.Көмековтың,
К.Нұрпейісовтың, К. Рысбайұлының, т.б. еңбектерді көзден таса қылмады.
Сонымен бірге ұлттық әдебиет зерттеушілері: М. Мырзахметовтың, Б.
Адамбаевтың, С. Нағимовтың, Н. Төреқұлдың еңбектеріне де көп көңіл бөлінді.
Патшалық Ресейдің зерттеуші – шенеуіктері А.И. Левшиннің,
Н.Г. Гродековтың, Г. Шангиннің, С.Л. Словохотовтың, т.б. еңбектері
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасын - Қазақстан Республикасының Ата
Заңы заңнамалары, халықаралық конвенциялар, Президент Жарлықтары мен
халыққа Жолдаулары және өзге де нормативтік актілері құрайды.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Сан ғасырлар бойы өміршең әрі
демократиялық сипаттарды иеленіп, әдет құқығы мен реттелініп келген қазақ
қоғамының Ресей боданы болуының қыр – сырлары осы диссертациялық жұмыста
Қазақстан заң ғылымында алғаш рет жаңаша көзқараспен қаралып, зерттеліп
отыр. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы құқықтық механизмдердің Ресей жүргізген
құқықтық- әкімшілік реформалардан соң божырап әлсізденіп кетуінің мәні мен
себептерін, Кеңестік қызыл империя оның тамырына балта шапқанын, қазіргі
таңда тәуелсіз егеменді мемлекетіміз қайта түлетіп, пайдалану мүмкіндіктері
кешенді түрде зерттеліп, зерделенеді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыстың нәтижелері
дәстүрлі қазақ қоғамындағы құқық жүйесі турасында танымымызды кеңейтуге,
билер институты мен билер жайлы терең білуге, Ресейдің өркениет талаптарына
сай демократиялық құқық жүйесіне обал жасағанын шынайы бағалауға жол ашады.
Дәстүрлі көшпелі қоғам жасаған өркениеттілік құндылықтарды қазіргі кезде
құқық қорғаушыларымыз, сот өз тәжірибесінде, құқықтық реформалар жүргізуде,
халықты ынтымақтыққа, патриотизмге тәрбиелеуде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыс жоғары оқу орындарында мемлекет және құқық тарихы, саяси -
құқықтық ілімдер тарихы пәнінен оқытуда пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, бес
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛАУЫ АЛДЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
1.1 Қазақстанның әлеуметтік саяси жағдайы және ерекшеліктері
Қазақ халқы әлемнің басқа халықтарына тән болған бірегей заңдылықтар
негізінде қалыптасқанымен өзіндік ерекшеліктерге ие халық. Өйткені,
этногенез процесінің рулық жүйесін ұзақ мезгіл, тіпті осы күнге дейін
сақтап келеді. Сондықтан да қазақ халқының өзіндік сипаттарға толы әрі
адамгершілік пен имандылыққа құрылған әдет-ғұрып заң нормалары өздерімен
бірге біте қайнасып, бірге жасауда.
Рас, қазақ халқы түркі типтес бұтақтан таралып, көптеген этногенездер
туыстас саналады. Алайда, олардың күні кеше бөлініп, жеке өз алдына ту
тіккендері, халық атанғандарының қазаққа ұқсас әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері
ұмытылған немесе әлсіреп кеткен.
Тарихи деректерге орай ежелгі қазақ даласын (қазіргі Еуразия деп аталып
жүр) көшпелі, мал шарушылығымен айналысқан түпкі бабаларымыз көшіп-қонған.
Олардың массагеттер, даилар, иессендондар т.б. деп атаған. Біздің жыл
санауымыздан алдыңғы жетінші ғасырлардан бастап, жазба тарихта сақтар деген
атпен белгілі бола бастаған. Сөйтіп, қазақ халқының тамыры тереңге, көне
дәуірге кетіп, көне халықтар болғанымен әлі күнге дейін шынайы да дұрыс
зерттелінбегенін ескертеміз.
Тіпті, кешегі патшалық Ресейде қазақтарды өз атауымен атамай, қырғыз-
қайсақ деп ресми құжаттарында жазып келді. Мұны дұрыс көре білген
Д.Н.Клименец: Көшпелі қазақтар өздерін әрқашан және кез келген жерде
қазақпыз десе де, сондай-ақ, басқа түркі тілдес тайпаларда оларды қазақ деп
білсе де, орыс көршілері оларға қырғыз деген атты таңды [4, 142 б.] –
деп жазады.
Қынжыларлығы сол, халқымыздың бұрмаланған аты 1926 жылға дейін
сақталды. Тек, Қазақ Республикасы Кеңестерінің V съезіндегі шешімімен ғана
Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы орнына Қазақ
Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы деп аталды.
Тәуелсіз, егеменді Республикамыз да 1991 жылы 10 желтоқсанда Жоғарғы
Кеңес шешімімен Қазақ КСР орнына Қазақстан Республикасы деп көңілге
қонбайтын ат берді. Қазақстан жерді, мекенді білдіреді, ал республика
иесі – қазақтар. Сол үшін Қазақ мемлекеті деп, не болмаса Қазақ елі деп
атаған жөн сияқты.
Қазақ халқының тарихында жүздердің пайда болуының да өзіндік
ерекшеліктері бар. Қазақ халқы Үш Жүзден құралады. Үш деген мығымдықтың,
тұтастықтың кепілі. Сондықтан да, ошақ үш аяқтан тұрады. Көшпелі тайпалар
мен одақтастықтар уақыт өтуімен бір-бірінен ажырап, ал негізінен үш
этникалық-аймақтық бірлестікті құрап, өзара ынтымақтас болған Ұлы жүз, Орта
жүз, Кіші жүз ол бірлестікке нұқсан келтірмеді. Әрине, бұл үш этникалық
аймақтық бірлестік ұзақ дәуір жемісі. Бірақ, көптеген зерттеушілер айтып
та, жазып та жүргеніндей, XV ғасырдың ішінде Жүз пайда болмаған.
Түркі тектес халықтардың алғаш бірігуін біз Алты Алаштан бастаймыз.
Алты Алаш одағына: Өзбек, Қазақ, Қырғыз, Бащқұрт, Түркімен, және Ноғай
енген. Бұл этникалық бас қосулар ұзақ дәуірге созылып, Алаш ұраны астында
тіршілік еткен. Алаш Одағының көрнекті ғалымы Б. Мұсабаев мұнан 2500 жыл
бұрын болған сөзінің жаны бар. Кейінгі уақытта Алаш ұранын жоймай: қазақтың
үш жүзі – Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз Өзбек, Қырғыз, Қарақалпақ сақтап
қалды, тіпті, Тәуке ханнның қазақтармен бірге Қырғыз бен Қарақалпақ бір
одақта болды.
Қазақ жүзі үлкенді құрметтеу дәстүріне сай құрылған. Үш жүздің ең
үлкені - Ұлы жүз. Ұлы жүздің ішіндегі ру-тайпалар ағалық, үлкендік жолын
сақтай отырып, олардың ең кішісінің өзі қалған екі жүзге – Орта жүзге,
Кіші жүзге ағалық етуге құқылы. Орта жүзде Ұлы жүзден соң Кіші жүзге ағалық
ете отырып, өз ішінде де ағалық ететін тайпа-рулардан тұрады. Ең соңындағы
Кіші жүзде де ағалық тәртіп мығым сақталған. Яғни, ағалық етушінің тұрмыс-
тіршіліктегі ас пен тойда орынға отыруда, сый-сияпат беруде қатаң сақталды.
Аға тұрып ініге жол берілмеген. Мұндай механизм өзге түркі халықтарында
жоқ. Сол секілді жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрі де тек қазақтарда
ғана сақталып, туыстықты, бауырмалдықты нығайтуда маңызды рөл атқарды.
Қонақжайлылық дәстүрі де кең ұлан-асыр далада еркін жүріп-тұруға кең жол
ашты.
Әрине, қазақ халқы ауылдан тұрып, онда негізінен ет жақын туысқан ата
балалары қоныстанған. Олардың арасына сырттан келген келімсектердің келуі
өте қиын болған. Ауылдан ел құралып, олардан ел құралып шыққан. Осы рулар
тайпаларға бірігіп, ру-тайпалар ұлысқа айналған. Ұлыстардан жүз құралған.
Қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығы ұзақ мерзім ішіндегі тәжірибеге
негізделіп қалыптасқан жайылымдарда көшіп-қонды. Сайып келгенде, қазақ
халқы ежелгі заманалардан бар болып, түркі тектес тайпалармен ұзақ тарихи
кезеңдерде бірге өмір сүріп, этногенездердің бірте-бірте бірігуі және дамуы
нәтижесінде жеке халық болғаны даусыз. Алайда, әдет-ғұрып, салт-дәстүр,
діні, тілі бір, психологиялық жағынан өзара жақын әрі белгілі бір аумақта
өмір сүріп, тіршілік еткен қазақтар өзге туыстарынан өзгешеленіп, өзіндік
топтастық құрғанын да жасыра алмаймыз. Осы айтылған ата-бабаларымыз көшпелі
өркениет құндылықтарын жасады. Мұны жасауға Сөз құдіреті мен Заң құдіреті
ерекше әсер етіп, оның дамуына қоғамның өзі құштар болды. Нәтижеде,
мыңжылдық тарихи ерекшелігі және өміршеңдігінен, адам құқығын қолдаған
сипаттарымен алтын қазынаға айналып, ұрпақтар кәдесіне жарады, қазақ
халқының құқықтық жүйесіне айналды. Қазақ құқық жүйесінің дамуына үш фактор
алғы шарт болғанын академик С.З. Зиманов дұрыс көрсетеді. Олар:
біріншіден, қазақтар және олардың ата-бабалары мекендеген Еуразиялық
континенттегі жердің байтақ кеңдігі. Қазақ Республикасы бүгінгі күні аумағы
бойынша әлемде 9-орында, 2,72 млн. шақырым, ал 200-300 жыл бұрын бұдан да
үлкен - 1,5 - 2,0 есе аумақты алып жатқан. Екіншіден, көбінесе Шығыстан
Батысқа қарай дүниені дүрліктіре ауысқан көшпелі және жартылай көшпелі
қоғамдар мен бірлестіктердің жүздеген жолдарға созылған жолдары, осы
Еуразиялық дала арқылы өткен немес одан басталған. Осы ұлы көш барысында,
сонымен бірге Орта Азия мемлекеттік құрылымдарының ауысуы және ыдырауы
барысында, олардың бір бөлігі осы Қазақия деп аталатын еркін аумақты
мекендейді. Олар өзіндік мәдени – демократиялық, әдеттік – құқықтық
дәстүрлерді ала келді. Үшіншіден, осы ұлан – байтақ кең даладағы соғыстар
мен жаугершілік этномәдени шеңберінде қорғау және өзін - өзі нығайту
идеяларына ұласты. Қазақ даласындағы бытыраңқылықтың, өзара араздастықтың
бірте – бірте бірігушілік идеяларына қарай ойысуы елдегі қоғамдық
қатынастардың бір қалыпқа түсуіне және еркіндік, бейбітшілік, ел бірлігі
рухынан нәр алған құқықтық ережелердің рөлін арттыра түсті [5, 11 б.] –
деп қорытындылайды. Дегенмен, қазақ халқы үстерінен басып өткен, не болмаса
қоныс тепкен көшпелі қоғамдар мен бірлестіктердің ығында қалмай, қайта
оларға өз әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін сіңіре алды.
Сол себепті де әрдайым қазақ даласындағы құқықтық әлемнің негізі Дала
заңдарының (әдет-ғұрып заңдарының) билігі болды. Оны сақтаушы әрі қорғап,
дамытушылары билер болды. Билік дәстүрдің дамығаны сонша, хан ордасынан
бастап, ең төменгі звено ауылдарда да билер қызмет етті. Нәтижеде, билер
ақиқаттың ақ туын көтеруші, әділдіктің қорғаушы өкілдері ретінде халық
санасынан орын алды. Сөйтіп, билер яғни сот ғасырлар бойы билік пен ел
басқарудың мәні де, сәні де болды. Би – көшпелі қазақ қоғамындағы көсемі,
білгір де ел қамқоршы тобына айналды. Халық билерді дәріптеп, атын аңызға
айналдырды. Билер қоғам санасына дала демократиясының өзіне ғана тән
ерекшеліктері мен адамтану мәдениетін, оған қоса тұрмыстық салт-сананы
қалыптастырды. Адамтануда әуелі ар-ұят жоғары қойылды. Билер, мал сақтама
– ар сақта, малым – жаным садағасы, жаным арым садағасы деп, халықты
пәктікке, адалдыққа, әділдікке шақырды. Бұл идея билер сотында тұрақты
көрініс тапты. Сол себепті де қазақ құқығы халықтың тыныс-тіршілігін,
өзегімен қисындас, халықтың өзіне етене жақын болды.
Сондықтан да, сан ғасырлар бойы қалыптасқан дағды бойынша қоғамның ішкі
тәртібін әдет-ғұрып құқық жүйесімен жүргізе отырып, ауызекі ұрпақтан
ұрпаққа өсиет, үлгі, шежіре ретінде тапсырып отырды. Мұндай үлгілер
қазақтың өткен болмысын қаз-қалпында сақтауға мүмкіндік берді, әрі тәлім –
тәрбие алып баруда оңтайлы болды. Қоғамдық тәртіптен бастап, ас пен тойда,
халық жиналған жерде бұл заң заңдылықтар бұлжытпай сақталды.
Өкінішке орай, Қазақ хандығы орнап, қазақ халқы өз алдына отау тігіп,
мемлекеттігін құрған кезден бастап-ақ Қазақстанның саяси жағдайы онша мәз
болмады. Әсіресе, 1640 жылы Дала құрылтайында әскери тәртібін нығайтатын
заңдар қабылданғаннан соң іргелі елге айналған Қалмақ мемлекеті пайда болуы
нәтижесінде бұл қауіп күшейе түсті.
Жоңғар қалмақтарының тез арада күшейе түсуіне Ресей мемлекеті ықпал
етті. Өйткені, Ресей мемлекеті монғол билігін ысырып, іргелі мемлекет
қатарына өтті. Ендігі жерде өзінің экономикалық саясатын дамытып, Қытай,
Үндістан елдеріне жол ашу мәселесін алға қойды. Бұл мәселенің басы қаһарлы
Иван тұсынан басталды. Сондықтан да Ресей өз саясатын экономикалық қарым-
қатынас арқылы жүргізіп, бірте-бірте қазақ мемлекетін өз шырмауына түсіруді
ойлады. Өйткені, күш қолдануға мүмкіндігі болғанымен, Балтық теңізі мен
Қара теңізі бойындағы Еуропаға шығу мақсаты күрделеніп, қолын байлау етті.
Ресей алдымен Қазақ хандығын өзінің қас жауы Сібір ханы Көшім және онымен
сыбайлас, тығыз байланыста болған Бұхар ханы Абдоллаһқа қарсы айдап салуды,
сөйтіп, жолына кедергі келтіретіндерді әлсірету мақсатын қойды. 1595 жылы
Қазақ ханы Тәуекелге Велямин Степанов бастаған елшілігін жіберіп, Тәуекелге
Ресей қоластына кіруді ұсынады. Онда: Тәуекел ханға айтыңыз, Тәуекел хан
және оның ханзада туыстары, сондай-ақ бәрі тегіс патшаның қол астында
болсын... әрі олар Бұхара ханымен Көшім ханға қарсы тұрсын [6].
Шығыстанушы П.С. Савельев: Ұлы Петр дәуіріне дейін-ақ мұрағаттарымызда
Каспий теңізінің шығыс жағалауынан бастап Қытай шекарасына дейінгі
аралықтағы жерлер жайлы географиялық және этнографиялық жиналған
материалдар көп болатын [7, 267б.] – деп шындықты жазады. Сол секілді
зерттеуші Э.А. Масанов та: XVII ғасырдың бас кезінен-ақ орыс адамдары
қазақ жерлерін, олардың өзен бойлары мен көлдердегі қонысын, қазақ даласы
арқылы өтетін керуен жолдарын, қазақтар мен көрші халықтарды да жақсы
білген [8, 9 б.] - деп Ресейдің Қазақстан жерін тым ертеден-ақ зерттегенін
айтады.
I Петр Қазақстанға ерекше мән берді. Ол: Көп жағдайлардан кейін
барып Орда жайлы толық тұжырымға келдік; Қырғыз – қайсақ Ордасы жабайы әрі
тайыз ойлы болғанымен, бүкіл азиялық елдер мен жерлер үшін бұл Орда Ресей
қоластында болуы қажет. Өйткені, сол Орда арқылы ғана барлық елдермен
байланыса аламыз. Сондықтан да Ресей жағына пайдалы, қажетті шараларды
қолданыңдар [9, 15 б.] - деп мәселені төтесінен қойды. Нәтижесін,
Қазақстан шекараларына бекіністер салып, Қазақстанның ішкі хал-жағдайын,
қазба байлықтарды білу үшін әрекеттерді қолға ала бастады. Бұл жайлы
тарихшы В.Я. Басин: Патшаның колониалдық әкімшілігі қазақ әміршілерін бір-
біріне қарсы қойып, олардың әрқайсысын жеке-жеке әлсіретіп, олардың қарама-
қайшылықтарын пайдалана отырып, қазақ жеріне нық орналасу жолында қолынан
келген барлық айла-шарғысын істеп бақты [10, 39 б.] - деп патшалық
Ресейдің асқан жауыздық айлакерлігімен башқұрттарды шоқындырғанын,
қалмақтарды – қазақтарға, аз халықтарды бір-біріне айдап салғанын есімізге
түсіреді.
Сөйтіп, патшалық Ресей Қазақстанға ашқарақтана қарап, өзіне тәуелді
етіп алуға тырысып, қалмақтарға қару-жарақ беріп құтырта түсті.
Қазақ қоғамының өндіргіш күштері Ресей мен Еуропа елдеріндегідей
дамымай, өндірістік қатынастар бұрынғысынша патрихалдық-феодалдық қалпында
қалды. Бұл саяси жағынан бытыраңқылыққа душар етті, қазақ қоғамы өз алдына
оқшауланған күйде күй кешті. Нәтижеде, билеуші тап өкілдері бір-бірінің
үстемдігін мойындағысы келмеді. Феодалдық өзара тартыстар елді жегідей
жеді. Майда хандықтар ұлы ханға бағынбай, өз үстемдігін орнату және шұрайлы
жайылымдық жерлерді басып алу үшін өзара қырқысып жатты. Бұл үш жүздің
өзара байланысына кедергі келтірді. Әсіресе, феодалдық тартыстар Тәуке хан
таққа отырар алдында күрделене түсті.
Тәуке хан 1678 жылы таққа отырып, ұлы хан ретінде үш жүзді биледі.
Тәуке алғыр, өте ақылды, көреген болатын. Әкесі Жәңгір хан Тәукені жақсы
көріп, ел билеуге баулыған, әрі ол Жәңгірдің қалмақ күңінен туылған. Осыған
өкпелеген бәйбішеден туылған ұлы Апақ Үргенішті билеп тұрған Қайып ханға,
яғни нағашы жұртына кетіп, одан туылған Абылай, ал оның баласы Абулмансур
(Абылай деп аталынып кеткен, үш жүздің ханы болған) екенін тарихта жақсы
білеміз [11, 297 б.]. Тәуке хан Қазақ мемлекетінің негізін күшейтуге күш
салды. Алауыз болып араздасқан, бет-бетіне кетіп би болған ел-жұртына
тәртіп орнатуға бекінді. Ол үшін ақсүйек өкілдері сұлтандарға емес, халық
өкілдері – билер мен батырларға сүйеніп, іс жүргізуді қолға алды.
Тәуке ханның билік құрған кезеңі, оның тұсындағы мемлекеттік құрылысы
мен басқару жүйелері зерттеушілер тарапынан түбегейлі зерттеліне қойғаны
жоқ. Тарихи шығармаларда Тәуке ханның таққа отыруын 1680 жыл деп бағаласа,
ал Жеті жарғыны алғаш рет зерттеген заңгер-ғалым Н.Өсерұлы 1678 жыл
дейді. Тәуке ханның әкесі Жәңгір хан 1652 жылы бір ұрыста қалмақтың жас
батыры Ғалдамадан мертігіп опат болған. Міне, осы 1652 жылдан 1680 жылға
дейін әкесінің баулуымен саясат, ел басқарумен айналысқан Тәуке қайда
жүрген? Тәуке ханның қазақ тарихында алар орны ерекше. Сондықтан да, мұндай
ақтаңдақтар зерттеліне түсуі тиіс.
Дау жоқ, Тәуке ханның билік құрған дәуірі қазақ халқының тарихында
күрделі оқиғаларға толы болды. Жан-жақтан жау анталаған шақта Тәуке хан
қазақтарға күн көрсетпеген жауларына қарсы тұрып, тіпті іргелі мемлекет
Ресейдің өзіне терезесі тең екенін білдірген, қазақ халқының тәуелсіздігін
сақтап алған хан. Ол түбінде пайдалы деп тауып, орыс елімен жақындасып,
тату-тәтті көрші ретінде тұру ниетінде болды. Бұл ойымызды В.Я. Басиннің
... билеуші үстем тап тобының мақсат-мүддесін көздеген, болашақты жақсы
сезінетін саясаткер және дарынды дипломат болған Тәуке хан әрдайым орыс-
қазақ қатынастарын күшейтуге ұмтылды [10, 105 б.], немесе А.
Сабырхановтың: Тәуке хан Россиямен елшілік қатынастарын нығайта беру
мақсатымен 1689 жылы өз елшісін орыс патшасына сыйлық ретінде бір ат беріп
жіберген [12, 23 б.] - деуі дәлелдейді.
Қандай да қоғамның болсын құрылысын, билеуші күштің тәсілі мен сипатын
әрдайым қоғам ішіндегі құқықтық қатынастар толық сипаттап, анықтап бере
алады. Қазақ қоғамындағы құқықтық қатынастар өзінің демократиялық сипатын
өзгертпей, көне дәуірлерден-ақ қоғамға адал қызмет етіп келген болатын.
Тәуке хан сол ежелгі қағида-ережелерді өз дәуіріне лайықтап, хандығын
күшейтуге тырысты. Руаралық дау-дамай, қақтығыстар көбінесе жер дауынан,
жесір дауынан өрбіп отырғандықтан, оларды тәртіптеп, реттемесе болмайтынына
көзі жетті. Руларға жер бөліп, анықтап, шекараларын көрсетіп берді әрі олар
сол көрсетілген аумақта көшіп-қонып, тұрмыс жасауын қатаң қадағалады. Және
малдарына таңбаларын бөліп, анықтап беріп, дау-дамайды бәсеңдетуге тырысты.
Кеңестік дәуірде ұлан-асыр кең даланың иесі үстем тап өкілдері – хан,
сұлтандар, билер, бай-феодалдар иеленді деп Тәуке ханның әділ де дұрыс
қадамын теріс түсіндіріп келгені шындық. Кеңес өкіметіне дейінгі барлық
зерттеушілер: Жерге жеке меншіктілікті Қырғыздардың (қазақтардың) әдет-
ғұрыпы білмейді [13] - деген тұжырымдарын мұрағат деректері растайды.
Сұлтандардың өздері де жерге иелік ете алмағанын осы құжаттарда нақты
көрсетіледі. Мысалы: Жоғарғы үстем тап – сұлтандардың өздері де жерді
рулық құқықты пайдаланған, жер төлеңгіттерін яғни құлдары мен
қызметшілерін қоса есептегенде, бәріне тиісті, бірақ тек қана сұлтандарға
тиісті емес дейді. [14]. Қазақ қоғамында жер қоғам мүлкі саналғаны
талассыз. Әрине, әрбір ру-тайпалар өздеріне белгіленген аумақта көшіп-қонып
қонған. Бұл дәстүр жұт жылдары, соғыс кезінде сақталмаған [15, 150 б.].
Болса да, мал басының көбеюі жайылымдық жерлерді қатты қажетсінді. Осындай
қиын-қыстау кезеңінде Тәуке хан жер дауын қоздыратын сыртқы дұшпандар
шабуылын бәсеңдету не алдын алу жолында қазақтардың күшті руларын,
батырларын шекараға таяу орналастырып, көші-қонын белгіледі.
Тәуке хан өз жарлығымен кәмелетке жеткендерге үнемі қару-жарақ пен
жүруге бұйырды. Ол: Бірде-бір адам халық мәжілісіне бес аспап қару-
жарақсыз келмесін. Әйтпесе, қару-жарақсыз келгендер ешқандай дауысқа ие
бола алмайды әрі өзінен кішілері оларға орын бермесін [16, 22 б.] – деп
әмір берген.
Орыс елшілері М. Трошин мен Ф. Скибиннің айтып, жазуларынша Тәуке хан
қарамағында 20 қала болып, олар жаугершілік кезінде стратегиялық
бекіністерге айналған.
Тәуке хан сыртқы дұшпандардың бетін қайтарғанда ғана ел ішінде
бейбітшілік орнайтынын, ол үшін қазақ қоғамының ауызбірлігін, өзара
татулығын нығайту жолдарын қарастырды.
Әуелі, Тәуке хан қара халық тобырына, олардан шыққан билер мен
батырларға таянды. Ежелден келе жатқан әдет-ғұрып заң нормаларын қайта
түлетіп, исламдық шариат заңдарын да қағыс қалдырмай Жеті жарғы деп
аталатын заң шығарды. Елім деп еңіреген ерлерге қоса ақын-жыраулар ел
бірлігін нығайтып, үгіт-насихаттарын күшейтті. Мысалы:
Өлетұғын тай үшін,
Қалатығұн сай үшін,
Қылмаңдар жан - жал ерегес, немесе,
Маң – маң басып жүріңіз,
Байсалды үйге түсіңіз,
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойынан түңілсін,
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз
[17, 91б.] – дегендей мәнде. Міне, сөйтіп Тәуке хан өз мемлекетінің
тәуелсіздігін сақтау үшін ішкі бір орталыққа бағынған іргелі мемлекет
санатына қосуға ұмтылды. Тәуке хан өз қолына мемлекеттік маңызы зор
функцияларды алды. Оның ең маңызды қызмет саласы болып, көшіп-қонатын мал
жайылымын бөліп беру болатын.
Ханның тағы бір маңызды қызмет саласы әкімшілік және сот функциясы еді.
Хан сыртқы жауға қарсы тұру үшін әскер жинап, оның қолбасшысы рөлін де
атқарды.
Хан сондай-ақ, көрші мемлекеттермен қарым-қатынас, сауда-саттық
орнатуға, елшілер жіберуге, былайша айтқанда, сыртқы саяси жағдайларды
басқаруға толық құқылы болды.
Әрине, функциялардың амалға асу-аспауы ханның өзіне тікелей байланысты.
Оның қабілеттілігі мен ақыл-парасаты бұл мәселені шешуде үлкен орны бар.
Өйткені, әрбір жүз хандарының өз алдына тулары, ұраны болып, келіспесе жеке
бөлініп кете алды.
Сыртқы саяси жағдайға қосыла руаралық талас-тартыс, барымталар қоғамды
әлсіретіп, ауызбірлікті нашарлата түсті.
Болса да, Тәуке ханның мемлекеті бірнеше хандықтар мен сұлтандықтардан
тұрды.
Бұл дәуірлер де Қара сүйек өкілдерінің саяси-әлеуметтік ықпалы күшейе
түсіп, оның есесіне сұлтандар билігі әлсірей бастаған болатын. Оның орнына
ру ақсақалдарының, атышулы билердің, батырлардың рөлі күшейе түсті. Бұларды
қара халық қолдап-қуаттап, бұлар жорық кезінде өз руластарын бастап,
жайшылықта ел арасындағы дау-жанжал, көш-қон мәселелерін реттеді.
Тәуке хан өзінің хандық мемлекеттін, өкімет билігін осыларға сүйеніп
алып барды. Билердің әлеуметтік категориясын көтеріп, билер кеңесін тұрақты
шақырды. Жеті жарғыда барлық сұлтандар, ақсақалдар, билер, батырлар
халықтың қажетті мәселелерін шешу үшін күзде бір жерге жиналуы туралы
жазылған [18, 177 б.].
Билер Кеңесі бірнеше ондаған билерден құралып, ханның кеңесуші органы
ретінде зор саяси беделге ие болған. Билер Кеңесінсіз хан ешқандай шешім
қабылдай алмаған.
Билер Кеңесі 7 атақты билерден құралған деген тұжырымдарға қосыла
алмаймыз. Тәуке хан 40 рудан (яғни, бүкіл қазақ қоғамы және Қырғыз,
Қарақалпақ) билерін жинап, билер кеңесін құрған. Күлтөбенің басында күнде
кеңес, күнде жиын деп халық айтқандай, күрделі мәселелерді шешуге Ұлы
жүзден – Төле бастаған билер, Орта жүзден – Қазыбек бастаған билер, Кіші
жүзден - Әйтеке бастаған билер, Қырғыздан – Қоқым бастаған билер,
Қарақалпақтардан – Сасық бастаған билер қатысқаны даусыз. Олар билер
кеңесінде қаралып, шығарылған шешімдерді келесі кеңеске дейін ешкімнің
өзгертуге құқығы болмаған.
Тәуке хан бұқара халық өкілдеріне сүйеніп, қазақ қоғамына ерекше тәртіп
орнатты. Халықтан хан қазынасына мал – мүліктің жиырмадан бір бөлігі, егін
егушілерден үштен бір бөлігі, сондай-ақ зекет, соғым, т.б. алым-салықтар
алынды.
Нәтижеде ел еңсесі көтеріліп, ауызбірлік нығая түсті. Билер кеңесі
қоғамдық тәртіпке мән беріп Жеті Жарғы заң нормаларын қабылдады.
Сол секілді Тәуке хан батырлардың әлеуметтік тобына да арқа сүйеді.
Өйткені, сыртқы саяси жағдай мен ішкі талас-тартыс күрделеніп тұрған шақта
ел ішінде батырлар беделі арта түскен болатын. Батырлар ел азаттығын
қорғайтын, жаужүрек, арыстандай айбатты, қиын-қыстаудан тайсалмай елі –
жұрты үшін күрескерлер еді. Олар: Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай,
Шақшақұлы Жәнібек, Көкжарлы Көкжал Барақ, Шанышқылы Бердіқожа, Найман
Садыр, Ошақты Сайрық, Тайлақ, Жеті рудан Есет, т.б. Тәуке хан осы
батырлармен тығыз байланыс орната білді.
Тәуке ханның саяси үстемдігін нығайту жолында билер, батырлар, ру
ақсақалдары, ақын-жыраулар, ислам дінін уағыздаушы қожалар танбай еңбек
етті. Соның нәтижесінде Тәукенің қазақ қоғамы ішінде беделі артып, саяси
үстемдігі нығая берді.
Тәуке ханның үш жүздің басын біріктіріп, ынтымақтарын арттыруды
оңайлатқан бірнеше себептер бар еді. Бірінші себебі: сол дәуірдегі сыртқы
жағдайдың қиындығы, жиі-жиі сыртқы жаулардың шабуылы мен қыспағы, қазақ
халқы өз тәуелсіздігін сақтап қалу үшін жауларға тойтарыс беру үшін қазақ
халқы бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, бас қосуларына әкеп соғуына
мәжбүр етті.
Екінші себебі: Тәуке хан билеуші төре тұқымдарына емес, қайта қара
сүйек өкілдері билерге, батырларға, ру ақсақалдарына таянуы. Бұл бұқара
халықтың ханды қолдап-қуаттауына әкеліп соқты.
Үшінші себебі: Тәуке ханның билік жүргізген ордасының стратегиялық
қолайлы жерге, қалалар маңына (Ташкент, Сайрам, Түркістан, Сауран, Шымкент,
Созақ, т.б.) орналасып, қазақ қоғамымен тығыз байланыс жасауға түрткі
болды.
Төртінші, әрі ең басты себебі: Жеті жарғы Заңын қабылданып, оның
жұмыс істеуі [19, 77-78 бб.]. Шындыққа, әділдікке жету Жеті Жарғының -
оған негізделген билердің соттық шешімінің түпкі негізі, түпкі мақсаты
саналды.
Дауды қараудағы қарапайымдылық, сот әділдігі мен дәлелдеу бостандығының
қамтамасыз етілуі, тараптардың және процеске қатысушылардың әрқайсысының
өкілдерінің іске қатысуы мүмкіндігінің шектелмеуі, тараптарды татуластыруға
тырысу және соттық шешімдердің тіпті кінәлі тарапқа қатаң жаза
тағайындалған кезде де қоғамның алдындағы әділеттілігі мен логика заңдарына
сай болуын қамтамасыз ету билер сотының формасы мен мазмұнын құраған.
Мұндай сот және сот процесі халыққа етене жақын болып, көкейінен шықты. Сол
үшін де заң алдында баршасы тең екенін көзімен көріп, заңды сыйлады,
қолдады. Міне, сондықтан да билер сотының заңдылық пен соты өнегеліктің
көзіне, тазалықтың бұлағына айналып, халық бірлігін қамтамасыз ете алды.
Бұл Тәуке ханның данышпандығы еді.
Кешегі Қасым хан мен Есім хандар шығарған Қасым ханның қасқа жолы,
Есім ханның ескі жолы Тәуке хан билік құрған дәуір қажетін толықтай
қамтамасыз ете алмағандықтан Тәуке хан Жеті Жарғыны шығаруға түрткі
болды.
Жеті Жарғы - қазақ әдет-ғұрып қағидаларының жиынтығы, сол қоғамды
оқып-үйренудегі маңызды құқықтық ескерткіш. Бұл жиынтық ХХ ғасырдың басына
дейін қазақ қоғамында күшіне еніп келген. Абай Құнанбаевтың: Бұл билік
деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған
бұрынғы Қасым ханның қасқа жолын; Есім ханның ескі жолын; Тәуке ханның
Күлтөбе басында күнде кеңес болғанда қабылдаған Жеті Жарғысын білмек
керек [20, 321 б.] деуі, Абай тұсында да Жеті Жарғы елге белгілі,
салмағы зор болғанын дәлелдейді.
Тәуке хан өзінің бүкіл қызметі барысында исламға және қазақ әдет-ғұрып
құқығына негізделуге тырысты. Құқықтық тұрғыдан ол қожаларды сұлтандар
тегіне теңестірді, шариат заңдарының қолдану аясын кеңейтті.
Жеті Жарғының мазмұны қазақ халқының дүниетанымымен үйлестірілген.
Сондықтан да бұл заң өзінің мәні жағынан елдің тұрмыс-тіршілігінің
ерекшеліктерін дөп басып, сана-сезімдерінің айнасы іспетті болды.
Жеті Жарғының баптары қоғам тіршілігі талаптарын қанағаттандырып,
елдің ұлттық бірлігін нығайтып, рулар арасындағы алауыздықты тежеуде үлкен
рөл атқарды. Сөйтіп, Тәуке мемлекеттінің конституциялық құрылымын
демократиялық жолмен шешуге көмектесті. Адам құқығы мен бостандықтары
айрықша қорғалды. Ірі-ірі даулар: жер дауы, жесір дауы, мал-мүлік
дауы, т.б. даулар адамгершілік тұрғыдан әділ шешіліп, қазақ қоғамының
ыдырауына жол бермеді.
Тәуке ханның Жеті Жарғысы жайлы тұңғыш рет зерттеп, әділ бағасын
айтып берген, көрнекті ғалым-заңгер, шығыстанушы Нұралы Өсерұлы [21].
Жеті Жарғыны түп нұсқасы бізге келіп жетпеген. Жеті Жарғы заңдары
А.И. Левшинның, Л.Ф. Баллюзектің, И.А. Козловтың, Г.Шангиннің, Я.И.
Гурляндтың, Я.Гавердовскийдің, К. Шүкіралиевтің, П. Маковецкийдің, Д.Я.
Самоквасовтың, Л.А. Словохотовтың, Н.И. Гродековтің еңбектерінде азды-көпті
түрде берілген. Дегенмен, бұл мәліметтердің бәрі де көп жылдар кейін, Ресей
патшалығы тұсында жиналған.
Жеті Жарғы түптеп келгенде ырду-дырду болып, тоқырауға ұшырай
бастаған қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси жағдайын түзеуге әрі нығайтуға
зор үлес қосты. А.И Левшин: Было время, говорят благоразумнейшее из
киргизов Меньшей Орды, когда и наш народ жил в покое, было время, когда и у
нас существовал порядок, были законы и правосудие. Сей золотой век, о
котором вспоминают они со вздохами, есть царствование знаменитого хана
Тявки (Тәуке), который, если верить преданиям, был действительно своем роде
гений, а в летописьях казачьих должен стоять наряду с Солонами и
Лигкургами [18, 169, 170 бб.] – деп ол заманды текке есептелмеген.
А.И. Левшиннің Алтын ғасыр деп атауына әрі мойындап тамсануына
жеткізген билер әділ соты басты мына қағидаларға сүйенген еді:
- билер қазақ халқының ежелден келе жатқан әдет – ғұрып заңдарының
нормаларын және логикасын жетік білуі;
- соттық шешімдердің мәнін адамгершілік пен әділдіктің құрауы;
- соттың жариялылығы, ашық өткізілуі;
- шешендік бидің шешімін негіздеудің және дәлелдеудің құралы болуы;
- бітімгершілік пен татуластыруға бағытталуы;
- билердің адалдығы мен әділдігі.
1.2 Қазақ хандарының заң шығарушылық қызметі және билер институты
Қазақтардың құқық жүйесіне зер салғанымызда көшпелілердің құқықтық
дүниетанымы тым тереңде, сонау қатпарлы ежелгі дәуір сілемдерінде
жатқандығының куәсі боламыз. Сол себепті де, Қазақ құқығы дегенде барлық
көшпелі түркі тектес халықтардың мәдени – рухани байлығы деп айтуға болады.
Қазіргі Еуразия деп аталынып жүрген Алтайдан Қаратеңіз, тіпті Балқаш тауына
дейінгі ұлан – асыр Ұлы Далада түркі тектес халықтар көшіп – қонып, мал
шаруашылығымен айналысқан.
Бұл түркі тектес халықтар тарихында астан – кестен оқиғалар жиі болып,
көп өзгерістерге ұшыратқан. Бір қызығы о баста қалыптасқан бұл халықтардың
құқықты мәдениеті өміршең болып, замана өзгерістеріне дес беріп, бастапқы
сипатын жоғалытпауы. Әлемдегі барлық халықтар өз тарихының бастапқы
сатысында әдет – ғұрыптарына негізделген құқықтық реттеудің үстемдік етуі
дәуірін басынан өткергені даусыз. Бірақ мұндай кезең көптеген этностардың,
соның ішінде түркі тектес этностарда да тұрақсыз әрі қысқа мерзім ішіндегі
өтпелі дәуірі болды. Олар бастапқы құқық жүйесін әлсіретіп, оның орнына
билік үшін династиялық күрес, көшпелі және жартылай көшпелі одақтардың өзге
жерлерге ойысып көшуі сияқты идеологияға сай қалыптасты.
Ал, Алты алаш ұранына біріккен көшпелі тайпа – рулар ұлан – асыр кең
болғанымен белгілі бір аумақта, өзара үнемі тығыз байланыса, дәстүр
сабақтастығын сақтай отырып, еркіндік пен бостандық, теңдік пен имандылық
негізінде қалыптасқан әдет – ғұрып құқық жүйесін сақтап, өздерінің тұрмыс-
тіршіліктерін табиғи тұрақты қағидаларына негіздей отырып дамыды. Әрине,
қазақ құқық жүйесі міне осы бағзы дәуірлерде қалыптасқан әдет – ғұрып құқық
жүйесін қабылдап, оны едәуір дәрежеге көтеріп, дамытып әрі жетілдіріп
отырды. Сондықтан да, олардың нормативтік мазмұны мен құрылымы да негізінен
түркі халықтарының және түркі тектес емес халықтардың да одақтары
мемлекеттік құрылымдары өз ізін қалдырғаны белгілі.
Кейінірек, Алты алаш одағы әлсіреп, оның шеңбері тарыла түсті.
Бұрынғы Алты алаш орнына қазақтың үш жүзі – үшеу, қырғыз, ноғай және
қарақалпақ Алты алашты құрады. Ақ Орда ыдыраған соң, ноғайлардың берекесі
кетіп, біразы қазақ жүздеріне (көбісі 7 руға) кірді, қалғандары тоз – тоз
болып, тарап кетті. Осы алты алаш Монғол мемлекеті күшейген тұста өзара
байланыстарын әлсіретіп, араларына жік түсіп, оқшау тұрмыс кешіп жатты.
Алайда, қазақтың үш жүзі бастапқы сипаты мен мазмұнына дақ түсірмей, қайта
құқық жүйесін оқтын – оқтын күшейтіп отырды. Оның да өз себептері мен алғы
шарттары болды. Бұл үш фактор төңірегінде өрбіп, өзінің мәні мен мазмұнын
сақтап қалды. Біріншісі – қазақтың үш жүзі ұлан – асыр кең аумақты иеленді
әрі өзара мәдени – рухани байланыстарын үзбеді. Екіншіден, экономикалық -
әлеуметтік тұрмыс тіршілігінде мал шаруашылығы басым болды. Үшіншіден, бұл
екі фактор біргелікте қазақ қоғамының өзін - өзі қорғап, нығайту,
бірігушілік идеяларының қалыптасуына жол ашты.
Қазақ тарихшылары Қазақ мемлекеттілігі XIV - XV ғасырларда пайда болды
деген тұжырымдары да түркі тектес халықтардан қазақтардың жеке өзі оқшау
түрде өздерінің бұрыннан келе жатқан әдет – ғұрып құқық жүйесін ұстанып,
басты орынға көтеруі осы себепті айтылса керек. Болмаса, қазақ халқының
тарихы көне дәуірлерден басталатынын білмейді деу артық болған болар еді.
Түркі тектес халықтардың көпшілігі орта ғасырларда өздерінің көші – қон
шеңберін тарылтып, жартылай отырықшы күйге ауысты. Қалалық және егіншілік
құқықтардың пайда болуы көшпелі қазақтар және қазақ хандығындағы әдет –
ғұрып құқық жүйесіне әсер ете алмағанымен, өз аумағында дами түсті.
Әсіресе, қалалық және егіншілік құқықтар өз бастауларын ислам діні мен
шариат заңдарынан алды.
Көшпелілердің құқық жүйесі ежелгі, көне болғанымен қоғамның
тұрақтылығы мен бекемділігіне күшті әсер етіп, оларға жік түсірмеді. Қайта
қазақ қоғамының талай қиындықтарға дес беруіне, ішкі бірлестігінің
сақталуына айрықша жәрдемін тигізді.
Рулық жүйе құрылымы демократиялық сипаттарды бойына сіңірген, көнеден
қалыптасқан жүйе болғандықтан қалалық, егіншілік құқықтары меңзеген
талаптарға көнбеді. Қайта мал шаруашылығы өзін - өзі басқаруды,
демократиялық талаптарды: әділдікті, теңдікті, адамгершілікті, еркіндікті,
қалады, әрі бұл барша ру – тайпаларға тиімді болды.
Қазақ хандығы тарихындағы Қасым ханның, Есім ханның, Тәуке ханның
заңдары осы себепті кодификацияланып, өз дәуіріне лайықталынып отырған.
Мұны халық қолдап – қуаттаған, себебі онда өз сезімі бейнеленген, әмбеге
теңдей, әділ талаптары, мақсат – мүдделері қозғалған.
Қазақ хандығының құрылуы жайлы зерттеушілер айтарлықтай зерттегенімен
бұл айтылған ерекшеліктер туралы ләм – мим деп ауыз ашпайды. Кезінде қазақ
тарихының білгірі, акдемик Ә.Х. Марғұлан өз баяндамасында: Қасым ханның
тұсында қазақтар өздерінің әдет – ғұрып заңдарына ойысып, Қасым ханның
қасқа жолы деп аталатын заң тармақтарын қабылдағанда, Орта Азия хандықтары
ренжіп, қазақтар мәжаусилік ата – баба заңдарын ұстанып, исламдық тәртіпті
мойындамай отыр, оларға қарсы ғазауат соғысын ашу керек - дегенінде шариат
белгілері Қасым ханның қасқа жолын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz