Коммерциялық банктердің инвестиция сферасындағы инвестициялық қызметі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері ... ... ... .4
1.1. Активтер туралы түсінік және олардың банктің инвестициялық қызметін тұрақтандырудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Базель стандарты, банк активтерін жіктеудің критерийлері ... ... ... ... ... ... .6
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2. Банктердің активтері және активтер портфеліне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері ... ... ... .4
1.1. Активтер туралы түсінік және олардың банктің инвестициялық қызметін тұрақтандырудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Базель стандарты, банк активтерін жіктеудің критерийлері ... ... ... ... ... ... .6
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2. Банктердің активтері және активтер портфеліне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Курстық жұмыс коммерциялық банктердің инвестиция сферасындағы инвестициялық қызметі деген тақырыбына арналады.
Банктік ең негізі мақсаты – максималды табыс табу болып табылады, ол банктің мобилизацияланған ақша ресуртарын неғұрлым тиімді орналастырып, пайдалану арқылы жүзеге асады. Активтерді басқару банктің сырттан тартылған және меншікті қаражаттарын орналастырудың тиімді жолдарын тиімді пайдаланумен байланысты. Банк активтерін дұрыс орналастырмайынша өзіне қажетті табысқа қол жеткізу мүмкін емес.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктер сырттан тартылған және меншікті қаражаттарын орналастырған кезде тек нарықтық критерийлерге, яғни өтімділікке, табыстылыққа және тәуекелділікке негізделеді. Бұл өз кезегінде банктің активтер портфеліне әсер етеді.
Өтімділік деп – уақытысында құнды ақша қаражатына айналдыру мүмкіндігі.
Тәуекел деп – мүмкін болатын қауіпті жағдайлардың әсерін немесе солардың нәтижесінен туындайтын шығындар мен зияндардың себептері.
Осыдан, курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып қарастырылған банктік активтер, оларды бағалау, дұрыс, тиімді орналастыру және банктің активтер портфелін басқару әдістері банктің тұрақтылығының бір факторы болып табылады. Осының барлығы курстық жұмыстың тақырыбын таңдауға әсер етті.
Осы жұмыстың мақсаты банктің активтер портфелінің теориясы мен практикасына талдау жүргізу, активтер портфельді басқару түрлерін, әдістерін анықтау және бағалау және олардың ішінен ең тиімдісін таңдау болып табылады. Осы мақсатты орындау үшін келесі міндеттер қойылды:
1. Банктің активтері мен активтер портфелінің мәні және активтер портфеліне талдау жасау;
2. Банк активтерін жіктеудің критерийлерін қарастыру;
3. Банктің активтерінің және активтер портфелінің өтімділігі, тәуекелділігі және оларды талдаудың көрсеткіштерін қарастыру;
4. Несиелік портфель және оның сапасына талдау жасау;
5. Инвестициялық портфель және оны басқаруды арастыру.
Осы жұмыстың зерттеу объектісі болып — «Банк ЦентрКредитң АҚ-ның активтері мен активтер портфелін басқару мәліметтері бойынша есептік көрсеткіштері мен практикалық тәжірибелері алынды.
Банктік ең негізі мақсаты – максималды табыс табу болып табылады, ол банктің мобилизацияланған ақша ресуртарын неғұрлым тиімді орналастырып, пайдалану арқылы жүзеге асады. Активтерді басқару банктің сырттан тартылған және меншікті қаражаттарын орналастырудың тиімді жолдарын тиімді пайдаланумен байланысты. Банк активтерін дұрыс орналастырмайынша өзіне қажетті табысқа қол жеткізу мүмкін емес.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктер сырттан тартылған және меншікті қаражаттарын орналастырған кезде тек нарықтық критерийлерге, яғни өтімділікке, табыстылыққа және тәуекелділікке негізделеді. Бұл өз кезегінде банктің активтер портфеліне әсер етеді.
Өтімділік деп – уақытысында құнды ақша қаражатына айналдыру мүмкіндігі.
Тәуекел деп – мүмкін болатын қауіпті жағдайлардың әсерін немесе солардың нәтижесінен туындайтын шығындар мен зияндардың себептері.
Осыдан, курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып қарастырылған банктік активтер, оларды бағалау, дұрыс, тиімді орналастыру және банктің активтер портфелін басқару әдістері банктің тұрақтылығының бір факторы болып табылады. Осының барлығы курстық жұмыстың тақырыбын таңдауға әсер етті.
Осы жұмыстың мақсаты банктің активтер портфелінің теориясы мен практикасына талдау жүргізу, активтер портфельді басқару түрлерін, әдістерін анықтау және бағалау және олардың ішінен ең тиімдісін таңдау болып табылады. Осы мақсатты орындау үшін келесі міндеттер қойылды:
1. Банктің активтері мен активтер портфелінің мәні және активтер портфеліне талдау жасау;
2. Банк активтерін жіктеудің критерийлерін қарастыру;
3. Банктің активтерінің және активтер портфелінің өтімділігі, тәуекелділігі және оларды талдаудың көрсеткіштерін қарастыру;
4. Несиелік портфель және оның сапасына талдау жасау;
5. Инвестициялық портфель және оны басқаруды арастыру.
Осы жұмыстың зерттеу объектісі болып — «Банк ЦентрКредитң АҚ-ның активтері мен активтер портфелін басқару мәліметтері бойынша есептік көрсеткіштері мен практикалық тәжірибелері алынды.
1. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2007-жылғы наурыз // Егемен Қазақстан. – 2007, наурыз.
2. Ұлттық банк Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” ереже. 2002 жыл 3 маусым.
3. Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16 қарашадағы №465 қаулысымен бекітілген «Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизия құру туралың ереже.
4. Ұлттық банктің Басқармасының 2002 жылы 3 маусымындағы №213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктер үшін бектілген пруденциалды нормативтер туралың ереже.
5. Банковское дело/Под ред. Г.Н. Белоглазовой и Л.П. Кроливецкой. – СПб. : Питер, 2002 г.
6. Банковское дело: Учебник/Под ред. д-ра экон. наук, проф. Г.Г. Коробовой. – М. : Экономистъ, 2004 г.
7. Банковское дело: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.. : Финансы и статистика, 2005 г.
8. Банковское дело: стратегическое руководство. Под ред. Владимира Планова, Майкла Хиггинса. – М. : Издательство АО «Консалтбанкирң, 1998 г.
9. Банковское дело/ Под ред. д-ра экон. наук Г.С. Сейткасымова. – Алматы: Қаржы қаражат, 1998 г.
10. Бланк И.А. Управление активами. – К. : «Ника-Центрң, 2000
11. Денежное обращение и банки: Учеб. пособие/ Под ред. Г.Н. Белоглазовой, Г.В. Толоконцевой. – М. : Финансы и статистика, 2000 г.
12. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы/ - Алматы: Экономика, 2000 ж.
13. Роуз Питер С. Банковский менеджмент. Пер. с англ. Со 2-го изд. – М. : «Дело ЛТДң, 1995 г.
14. Бертисбаева Р. Управления активами и пассивами – основной регулятор деятельности банка // Финансы Казахстана. – 1999. № 5. – С. 67-71.
15. Буздалин А.В. Проблемы ранней диагностики финансового состояния коммерческого банка // Банковское дело. № 11. 2001.
2. Ұлттық банк Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” ереже. 2002 жыл 3 маусым.
3. Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16 қарашадағы №465 қаулысымен бекітілген «Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизия құру туралың ереже.
4. Ұлттық банктің Басқармасының 2002 жылы 3 маусымындағы №213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктер үшін бектілген пруденциалды нормативтер туралың ереже.
5. Банковское дело/Под ред. Г.Н. Белоглазовой и Л.П. Кроливецкой. – СПб. : Питер, 2002 г.
6. Банковское дело: Учебник/Под ред. д-ра экон. наук, проф. Г.Г. Коробовой. – М. : Экономистъ, 2004 г.
7. Банковское дело: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.. : Финансы и статистика, 2005 г.
8. Банковское дело: стратегическое руководство. Под ред. Владимира Планова, Майкла Хиггинса. – М. : Издательство АО «Консалтбанкирң, 1998 г.
9. Банковское дело/ Под ред. д-ра экон. наук Г.С. Сейткасымова. – Алматы: Қаржы қаражат, 1998 г.
10. Бланк И.А. Управление активами. – К. : «Ника-Центрң, 2000
11. Денежное обращение и банки: Учеб. пособие/ Под ред. Г.Н. Белоглазовой, Г.В. Толоконцевой. – М. : Финансы и статистика, 2000 г.
12. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы/ - Алматы: Экономика, 2000 ж.
13. Роуз Питер С. Банковский менеджмент. Пер. с англ. Со 2-го изд. – М. : «Дело ЛТДң, 1995 г.
14. Бертисбаева Р. Управления активами и пассивами – основной регулятор деятельности банка // Финансы Казахстана. – 1999. № 5. – С. 67-71.
15. Буздалин А.В. Проблемы ранней диагностики финансового состояния коммерческого банка // Банковское дело. № 11. 2001.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері ... ... ... .4
1. Активтер туралы түсінік және олардың банктің инвестициялық
қызметін тұрақтандырудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. Базель стандарты, банк активтерін жіктеудің
критерийлері ... ... ... ... ... ... ..6
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2. Банктердің активтері және активтер портфеліне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
Кіріспе
Курстық жұмыс коммерциялық банктердің инвестиция сферасындағы
инвестициялық қызметі деген тақырыбына арналады.
Банктік ең негізі мақсаты – максималды табыс табу болып табылады, ол
банктің мобилизацияланған ақша ресуртарын неғұрлым тиімді орналастырып,
пайдалану арқылы жүзеге асады. Активтерді басқару банктің сырттан
тартылған және меншікті қаражаттарын орналастырудың тиімді жолдарын тиімді
пайдаланумен байланысты. Банк активтерін дұрыс орналастырмайынша өзіне
қажетті табысқа қол жеткізу мүмкін емес.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктер сырттан тартылған және меншікті
қаражаттарын орналастырған кезде тек нарықтық критерийлерге, яғни
өтімділікке, табыстылыққа және тәуекелділікке негізделеді. Бұл өз кезегінде
банктің активтер портфеліне әсер етеді.
Өтімділік деп – уақытысында құнды ақша қаражатына айналдыру мүмкіндігі.
Тәуекел деп – мүмкін болатын қауіпті жағдайлардың әсерін немесе
солардың нәтижесінен туындайтын шығындар мен зияндардың себептері.
Осыдан, курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып қарастырылған
банктік активтер, оларды бағалау, дұрыс, тиімді орналастыру және банктің
активтер портфелін басқару әдістері банктің тұрақтылығының бір факторы
болып табылады. Осының барлығы курстық жұмыстың тақырыбын таңдауға әсер
етті.
Осы жұмыстың мақсаты банктің активтер портфелінің теориясы мен
практикасына талдау жүргізу, активтер портфельді басқару түрлерін,
әдістерін анықтау және бағалау және олардың ішінен ең тиімдісін таңдау
болып табылады. Осы мақсатты орындау үшін келесі міндеттер қойылды:
1. Банктің активтері мен активтер портфелінің мәні
және активтер портфеліне талдау жасау;
2. Банк активтерін жіктеудің критерийлерін
қарастыру;
3. Банктің активтерінің және активтер портфелінің
өтімділігі, тәуекелділігі және оларды талдаудың
көрсеткіштерін қарастыру;
4. Несиелік портфель және оның сапасына талдау
жасау;
5. Инвестициялық портфель және оны басқаруды
арастыру.
Осы жұмыстың зерттеу объектісі болып — Банк ЦентрКредитң АҚ-ның
активтері мен активтер портфелін басқару мәліметтері бойынша есептік
көрсеткіштері мен практикалық тәжірибелері алынды.
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері
1.1. Активтер туралы түсінік және олардың банктің инвестициялық
қызметін тұрақтандырудағы маңызы
Активтер деген термин ХХ ғасырдың 60-70 жылдарында қаржы нарығының
жеткілікті дамып, қоғамда игіліктің, ақшалай формасының өте көп мөлшерде
пайда болып қалыптасуының нәтижесінде қолданысқа кеңінен ене бастады.
Активтер ұғымының пайда болуына тағы да үлкен қозғау салып себеп болған
– қарыз капитал нарығының бір ғана ұлттық мемлекеттің шеңберінен асып
жаһандана бастауы. Ал бұл процеске өз кезегінде мына қоғамдық экономикалық
құбылыстар ықпал етті 6:
– халықаралық тауар айналымының көбеюі;
– халықаралық деңгейде капитал қозғалысының етек алуы;
– халықаралық және дүниежүзілік экономикалық интеграциялық
процестің дами түсуі.
Міне осы аталған өзгерістердің нәтижесінде дүниежүзілік нарықтарда әр
түрлі қаржы инструменттері пайда болып, коммерциялық банктердің
корреспонденттік қатынас шеңбері ұлғая түсті. Сөйтіп коммерциялық банктер
үшін өз ресурстарын тиімді орналастыру объектілері көбейді. Осының
нәтижесінде коммерциялық банктердің табыс табу мақсатында өз ресурстарын
орналастыру мүмкіндігі артты.
Активтер деп – тұтыну құны бар және табыс табу көзі болып табылатын,
материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы.
Активтерді әр түрлі белгілеріне байланысты былайша жіктеуге болады:
– активтердің функционалдық формасына байланысты;
– шаруашылық процеске активтердің қатысу сипатына және олардың
айналымының ерекшелігіне байланысты;
– активтерді қалыптастырудағы қаржылық көздердің сипатына қарай;
– банктік активтерді иеленудің сипатына қарай;
– басқарудың объектісі ретінде активтердің агрегаттану дәрежесіне
байланысты;
– активтердің өтімділік дәрежесіне байланысты;
– банктің ағымдағы шаруашылық қызметінде қалыптасқан активтердің
қолдану сипатына қарай;
– банкке қатынасы бойынша активтердің орналасу сипатына қарай.
Енді жоғарыда аталған активтер жіктемесіне кеңірек тоқталып өтейік 7.
Функционалды формасына байланысты негізгі үш түрлі материалдық,
материалдық емес және қаржылық активтерді қарастыруға болады.
Материалдық активтер – бұл банк мүлкінің құндылықтарын сипаттайды, оған
заттай мазмұны бар активтер жатады.
Материалдық емес активтер – бұл заттай мазмұны жоқ, бірақ шаруашылық
қызметке қатысатын және табыс әкелетін банктің құндылықтарын айтамыз.
Қаржылық активтер – бұл қолма-қол ақша қаражаттар формасындағы банктің
мүліктік құндылықтары және әр түрлі эмитенттердің бағалы қағаздары.
Шаруашылық процеске активтердің қатысу сипатына және олардың айналым
ерекшелігіне байланысты, активтерді айналым және айналымнан тыс активтер
болып екі түрге бөлеміз.
Айналым (ағымдағы) активтері – бұл банктің ағымдағы коммерциялық
қызметін көрсететін және бір операционды цикл кезінде түгелімен өткізілетін
банктің мүліктік құндылықтарының жиынтығын сипаттайды.
Айналымнан тыс активтер – бұл банктің мүліктік құндылықтарының
жиынтығы, яғни шаруашылық қызметтің жеке циклдер процесінде көп рет
қатысатын және өз құнының белгілі бір бөлігін өнімге беретін активтерді
айтамыз.
Активтерді қалыптастырудағы қаржылық көздердің сипатына қарай жалпы
және таза активтер деп бөлуге болады.
Жалпы (жиынтық) активтер – бұл шаруашылық қызметті қаржыландыруға
арналған меншікті және тартылған капитал негізінде қалыптасқан банктің
құндылықтарының жиынтығын білдіреді.
Таза активтер – бұл тек меншікті капитал есебінен қалыптасқан банктің
құндылықтарының құндық жиынтығын сипаттайды. Банктің таза активтер құнын
келесі формуламен анықтауға болады:
ТА = А – ТК,
(1)
мұндағы, ТА – банктің таза активтер құны;
А – банктің балансты құнының барлық активтерінің жалпы сомасы;
ТК – банктің қолданылған тартылған капиталының жалпы сомасы.
Банктік активтерді иеленудің сипатына қарай меншікті, жалға алынған
және өтеусіз түрде қолданылатын активтер деп бөлеміз.
Меншікті активтер – бұл банктің тұрақты иелігінде болатын және оның
балансының құрамында көрініс табатын, сонымен қатар оларға меншік құқығы
бар банктің мүліктік құндылықтарын айтады.
Жалға алынған активтер – бұл шаруашылық қызметті жүргізу үшін жал
құқығымен (оперативті лизинг негізінде) алынған банктің мүліктік
құндылықтарын айтамыз.
Өтеусіз түрде қолданылатын активтер – бұл банкке уақытша шаруашылық
жүргізу үшін тегін негізде басқа шаруашылық субъектілермен берілген
мүліктік құндылықтарды айтамыз және бұл активтер банк балансында
көрсетілмейді.
Басқару объектісі ретінде активтердің агрегаттану дәрежесіне байланысты
жеке актив, кешенді басқарылатын активтер тобы және банктің активтерінің
жиынтық кешені деп бөлуге болады.
Жеке актив – шаруашылық басқарудың жалғыз, минималды бөлшектенген
объектісі (мысалы: кассадағы ақша, банктің алған жеке акциялары,
материалдық емес активтердің нақты түрі және т.б.) болып табылатын мүліктік
құндылықтардың бір түрін (немесе әр түрлілігін) айтамыз.
Активтер тобы – бұл бірдей принциптермен ұйымдастырылған және бірдей
қаржылық саясатқа бағынған (мысалы: банктің дебиторлық қарызы, бағалы
қағаздар портфелі және т.б.) функционалды басқарудың кешенді объектісі
болып табылатын мүліктік құндылықтарының бөлігін айтамыз.
Банк активтерінің жиынтық кешені – бұл банктің қолданатын активтерінің
жалпы құрамын айтады.
Өтімділік дәрежесіне қарай банк активтерін жоғары өтімді, өтімділігі
орташа, өтімділігі төмен және өтімсіз активтер деп бөлуге болады.
Өтімділігі жоғары активтер – бұл ағымдағы қаржылық міндеттемелерді
уақытылы төлеммен қамтамасыз ету мақсатында, тез арада ақша формасына
(әдетте бір айға дейін) конверсияланатын және ағымдағы нарықтық құнын аз
немесе тіптен жоғалтпайтын, банктің мүліктік құндылықтарының тобын
білдіреді.
Өтімділігі орташа активтер – бұл өзінің нарықтық құнын аз жоғалтумен,
ақша формасына бір айдан алты айға дейінгі мерзімде конверсияланатын,
банктің мүліктік құндылықтарының тобын білдіреді.
Өтімділігі төмен активтер – бұл тек белгілі бір кезең өткеннен кейін
(жарты жыл немесе одан жоғары) өзінің ағымдағы нарықтық құнын жоғалтпайтын,
ақша формасына конверсияланатын, мүліктік құндылықтарының тобын айтамыз.
Өтімсіз активтер – бұл жеке болып өткізілмейтін (олар толық мүліктік
құндылықтардың кешенінде ғана сатылуы мүмкін), баланста банктің мүліктік
құндылықтарының жеке түрлері болып көрініс табатын активтер.
Банктің ағымдағы шаруашылық қызметінде қалыптасқан активтерді қолдану
сипатына қарай қолданылатын және қолданылмайтын активтер деп бөлеміз.
Қолданылатын активтер – бұл банктің операциялық немесе инвестициялық
қызметіне тікелей қатысатын және оның табысының қалыптасуын қамтамасыз
ететін банктің мүліктік құндылықтарының белгілі бір бөлігін айтамыз.
Қолданылмайтын активтер – бұл шаруашылық қызметтің өткен сатыларында
қалыптасқан, бірақ әр түрлі объективті және субъективті себептерге
байланысты қазіргі уақытта қолданылмайтын банктің мүліктік құндылықтарының
бөлігін білдіреді.
Банкке қатынасы бойынша активтердің орналасу сипатына қарай ішкі және
сыртқы активтер деп бөлеміз.
Ішкі активтер – бұл тікелей территориясында болатын банктің мүліктік
құндылықтарын білдіреді.
Сыртқы активтер – бұл шаруашылықтың басқа субъектілерінде, жолда немесе
жауапты сақталуда болатын банктің мүліктік құндылықтарын білдіреді.
1.2. Базель стандарты, банк активтерін жіктеудің критерийлері
Шведцарияның Базель қаласында халықаралық есепайырысу банкісі жанынан
Европалық экономикалық қауымдастыққа мүше мемлекеттердің Орталық банкінің
ұйғарымымен 1988 жылы Базель комитеті құрылды. Бұл комитет банк қызметтерін
реттеудің мынадай принциптерін бекітті 7:
– коммерциялық банктердің капиталдық базасының біркелкі құрамын,
құрлымын анықтайтын және қадағалап отыратын бір халықаралық орган
болуы керек;
– коммерциялық банктердің капиталдық базасы екі деңгейден тұру
керек: бірінші деңгей банктің негізгі капиталын құрауы керек, ал
екінші деңгейде банктің қосымша капиталын құруы керек;
– банкте қолданылатын құжаттамалар және есеп айырысу тәртібі
біріңғай халықаралық стандартқа сай келу керек;
– банктің екінші деңгейдегі қосымша капиталының мөлшері бірінші
деңгейдегі негізгі капиталға байланысты шектелініп отыруы керек;
– банктің активтері өтімділік дәрежесіне сәйкес халықаралық
стандартқа келтіріліп тәуекелдік дәрежесіне қарай жіктелуі керек.
1994 жылы Базель стандарты жарық көрді. Бұл стандартқа сәйкес банк
қызметтерін реттеудің принциптері жиырма беске жетті.
Қазіргі кезде Европалық Одаққа кіретін жиырма бес мемлекет банк
қызметтерін ұйымдастыруда осы Базель келісімін басшылыққа алып отырады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының банк жүйесін реттейтін
заңдар мен нормативтік актілерін қарастырып өтейік. Қазақстан
Республикасының екінші деңгейдегі банктерді реттейтін заңдар мен
нормативтік актілерді жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі бекіткен екі ережені қарастырып өтейік, оларға: Ұлттық Банк
Басқармасының 2002 жылдың 16 қарашасында №465 қаулысымен бекітілген
Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және
үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизия құру туралы (2003
жылдың 01 қыркүйегінен батап №327 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
Басқармасының қаулысына енгізілген өгертулер туралың)ң Ережесі және Ұлттық
Банк Басқармасының 2002 жылдың 03 маусымындағы №465 қаулысымен бекітілген
Екінші деңгейдегі банктер үшін пруденциалдық нормативтерді бекіту туралың
(2002 жылдың 26 қарашасынан бастап №467, 2003 жылдың 21 сәуірінен бастап
№97, 2003 жылдың 07 маусымынан бастап №151, 2004 жылдың 16 ақпанынан бастап
№36, 2004 жылдың 24 маусымынагн бастап №149 Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банк Басқармасының қаулыларына енгізілген өгертулер туралың)ң
Ережесі жатады.
Ал енді жоғарыда аталып өткен Ұлттық Банк Басқармасының 2002 жылдың 16
қарашасында №465 қаулысымен бекітілген Активтердің, шартты
міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға
жатқыза отырып, оларға қарсы провизия құру туралы (2003 жылдың 01
қыркүйегінен батап №327 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының
қаулысына енгізілген өгертулер туралың)ң Ережеге толықрақ тоқталайық.
Осы ереже Бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер
туралың Кодексіне, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралың және
Банктер және банктік қызмет туралың Қазақстан Республикасының Заңдарына
сәйкес жасалған және осы ережеде активтердің және шартты міндеттемелердің
жіктелу реттілігі мен шарттары белгіленеді және оларды күмәнді және
үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру барлық
екінші деңгейдегі банктерге және банктік операциялардың кейбір түрлерін
жүзеге асыратын ұйымдарға міндетті болып келеді.
Активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеудің негізгі принциптері
жоғарыда келтірілген ережеге сәйкес, активтер деп – барлық жеке және заңды
тұлғаларға, оның ішінде банктерге де талаптар болып табылады.
Активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеу және олардың банктің
бухгалтерлік есебіндегі көрінісі банкпен оның қарызгері (дебиторы)
арасындағы келісімнің шарттарын өзгертпейді, соның ішінде банктің негізгі
сомасынан (қарыздың) және олар бойынша толық көлемде сыйақы алуға және
қажет болған жағдайда қарызгердің (дебитордың) келісімнің шарттарын бұзғаны
үшін айыппұлдар мен өсімпұлдар алу құқығына әсер етпейді.
Жіктеуге келесі активтер жатады, яғни барлық жеке, заңды тұлғаларға
және банктерге талаптар, сонымен бірге Қазақстан Республикасының
Үкіметінің, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің талаптарын және
бюджетке төленетін салықтар мен басқада міндетті төлемдер үшін есептеулерді
ескермегендегі шартты міндеттемелер жатады. Активті жіктеудің негізгі
критерийі, бұл есептелген сыйақымен оның толық немесе бөлшектеп өтелуі,
ал шартты міндеттемелер үшін банктің өз міндеттемелерін орындау
мүмкіндігіне байланысты болып келеді. Активтер және шартты міндеттемелер
стандартты және жіктелген болып бөлінеді. Жіктелген актив деп – келісім
шартқа сәйкес талаптар орындалмайтын активтер немесе олар бойынша талаптар
толық көлемде немесе тіптен орындалмайтынын білгенде немесе анықталған
талаптар болып табылады. Жіктелген активтерге және шартты міндеттемелерге
жатпайтын активтер мен шартты міндеттемелер стандартты болып есептелінеді.
Несиелерді жіктеу олардың қамтамасыз етілуінің сапасына байланысты және
қарыз алушының қаржылық жағдайына, оның несиелік тарихына, бұрын банктерде
қарыз алушының алған несиелердің жіктеу категориясына және олардың толық
қайтарылу мүмкіндігіне және олар бойынша сыйақыларды есептеуге әсер етеін
басқа факторларға байланысты жүзеге асады. Бағалы қағаздардың жіктелуі тек
банк портфелінде бар қарыздық бағалы қағаздар үшін жүргізіледі, сонымен
қатар бұл қарыздық бағалы қағаздар баланста әділетті құн (нарықтық
катеровкалар немесе бухгалтерлік есеп стандарттарында және Қазақстан
Республикасының өзге заңдарында белгіленген басқада амалдар) бойынша
қайта бағаланбауы тиіс. Жіктелімге банктің инвестициялары және заңды
тұлғалардың акциялары жатпайды.
Шетел эмитентінің Аң тобы рейтингінен төмен емес жеке рейтингі бар
бағалы қағаздар немесе Қазақстан Республикасының резиденті эмитент болып
табылатын және оның рейтингі Қазақстан Республикасының егеменді рейтингінің
бір позициясынан төмен болатын жеке рейтингі бар бағалы қағаздар, сонымен
бірге кешіктіру шарттары болмаған немесе төлемдерді толық төлемеген кезде
Қазақстандық қор биржасының Аң категориялы ресми тізіміне қосылған бағалы
қағаздар стандартты болып есептелінеді.
Банктер ай сайын және бір уақытта айдың бірінші күндеріне баланспен
қоса Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің банктік қадағалау бөліміне
активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеу және олар бойынша провизиялар
құру туралы есептерін өткізуге тиіс және бұл есеп төмендегі формада болуы
тиіс.
Келтірілген 4 қосымшада сәйкес қаржылық жағдай келесідей жіктеледі 3:
– тұрақты жағдайға төмендегілерді жатқызады, яғни қарыз алушының
қаржылық жағдайы тұрақты; нарықта жақсы бәсекелестігі, төлем
қабілеттігі бар, шығынсыз компания; белгілі бір актив бойынша
келісімнің жұмыс істеу мерзімі аралығында қарыз алушының қаржылық
жағдайын төмендететін ішкі және сыртқы факторлар анықталмаған;
клиенттің банкпен өзінің міндеттемесі бойынша есептесу мүмкіндігі
күмән келтірмейді; қарыз алушының активтері мен міндеттемелерінің
мерзімі өлшенерлік;
– қанағаттанарлық жағдай төменде қарастырылған жағдайлар әсерінен
туындауы мүмкін, яғни қарыз алушының қаржылық жағдайының уақытша
төмен болатынына анықталған белгілердің болуы, табыстардың, төлем
қабілеттілігінің, нарықтық позициясының төмендеуі немесе актив
бойынша келісім мерзімі аралығында қарыз алушының қаржылық
жағдайын ішкі және сыртқы факторлар төмендетуге белгілер
анықталған; клиент өз міндеттемелері бойынша банкпен есептесе
алмайтынына аздаған мүмкіндіктің болуы; сонымен бірге қарыз алушы
уақытша қиыншылықтарын жеңе алатынына және банк алдында өз
міндеттемелері бойынша есептесе алатынына мүмкіндіктердің болуы;
– тұрақсыз жағдай төменде айтылған факторлар әсерінен туындауы
мүмкін, яғни қарыз алушының қаржылық жағдайы ұдайы төмендейтін
белгілердің бар болуы, қызметінің шығынды болуы, төлем
қабілеттілігінің төмен деңгейі, нарықтық үлестің тұрақты
төмендеуі, сонымен бірге қарыз алушының өзінің қаржылық жағдайын
тұрақтандыратындығына және жақсартандығына сенімділіктің
болмауы, қарыз алушының өз міндеттемелері бойынша банк алдында
есептесе алмайтынын үлкен мүмкіндіктің болуы, 1 жылдан аспайтын
қарыз алушыға санация жарияланған, форс-мажор және басқада
жағдайлардың әсерінен қарыз алушыға материалды шығын келтірілген,
бірақ оның қызметі одан тоқталмайды, қарыз алушының қаржылық
жағдайына баға беру үшін қарыз алушының несиелік досьесінің және
басқада қажетті мәліметтердің болмауы;
– өте нашар жағдай төменде қарастырылған факторлар әсерінен
туындайды, яғни қарыз алушының қаржылық жағдайының ұдайы төмендеу
әсерінен өте нашар деңгейге алып келді, шығындардың салмақты
деңгейі, төлем қабілетсіздік, нарықтық позицияны жоғалту, қарыз
алушының теріс меншікті капиталының болуы, 1 жылдан асатын қарыз
алушыға санация жарияланған, қарыз алушы банкрот болып
есептелінеді, форс-мажор және басқада жағдайлардың әсерінен қарыз
алушыға материалды шығын келтірілген жәненемесе оның қызметі
одан тоқталған. Қарыз алушының қаржылық жағдайы туралы ақпарат
болмаған жағдайда оның қаржылық жағдайы өте нашар деп
есептелінеді.
Қамтамасыз етудің сапасы келесідей жіктелінеді 4:
– сенімді (жоғары өтімді қамтамасыз ету) – Қазақстан Республикасы
Үкіметінің жәненемесе бір рейтингтік агенттіктің берген АА тобы
рейтингінен төмен емес жеке рейтингі бар және олардың тізімі
Ұлттық Банпен бекітілген банктердің гарантиялары, депозитте
ақшалай қаражаттарды кепілге қою және олардың тізімін Ұлттық Банк
бекіткен кез-келген рейтингтік агенттіктердің берген А рейтингінен
төмен емес егеменді рейтингі бар шетел мемлекеттерінің үкіметтері
шығарған бағалы қағаздар және белгілі бір актив бойынша (негізгі
қарыз және сыйақы бойынша) қарыз алушының 100%-дық міндеттемесін
жабатын монеталы бағалы металдар;
– жақсы – жоғарыда бірінші пункте келтірілген және оның құны
белгілі бір актив бойынша (негізгі қарыз және сыйақы бойынша)
қарыз алушының 90%- дық міндеттемесін жабатын жоғары өтімді
қамтамасыз ету;
– қанағаттанарлық – белгілі бір актив бойынша (негізгі қарыз және
сыйақы бойынша) қарыз алушының 100%-дық міндеттемесін жабатын
қамтамасыз ету немесе оның құны активтердің (негізгі қарыз және
сыйақы бойынша) 75%-ын жабатын жоғары өтімді қамтамасыз ету;
– қанаттаннарлықсыз - клиенттің белгілі бір актив бойынша (негізгі
қарыз және сыйақы бойынша) құны міндеттемесінің 50%-нан азын
жабатын толық емес қамтамасыз ету;
– қамтамасыз етусіз – қамтамасыз ету құны белгілі бір актив бойынша
(негізгі қарыз және сыйақы бойынша) клиенттің міндеттемесін 50%-
нан азын жабатын бланктік несие немесе бөлшектеп қамтамасыз ету.
Кесте 1. Активтердің жіктелуі және оларға провизия құрау тәртібі
Баллдардың саны Активтің Провизиялардың көлемі
классификациялық (негізгі қарыз сомасынан
категориясы %-бен)
1 дейін (қоса стандартты 0
алғанда)
күмәнді
1-ден 2-ге дейін 1 категориялы 5% - төлемді мерзімінде және
(қоса алғанда) толық төлеу кезінде
2 категориялы 10% - төлемдерді кешіктіру
немесе толық емес төлеу
кезінде
2-ден 3-ке дейін 3 категориялы 20% - төлемді мерзімінде
(қоса алғанда) және толық төлеу кезінде
4 категориялы 25% - төлемдерді кешіктіру
немесе толық емес төлеу
кезінде
3-тен 4-ке дейін 5 категориялы 50% - барлық жағдайларда
(қоса алғанда)
4-тен және одан сенімсіз 100 % - барлық жағдайларда
жоғары
Ұлттық Банк Басқармасының 2002 жылдың 16 қарашасында №465 қаулысымен
бекітілген Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды
күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизия
құру туралы (2003 жылдың 01 қыркүйегінен батап №327 Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының қаулысына енгізілген өгертулер
туралың)ң Ережеге №2 қосымшаның №2 кестесі.
Болашақта келетін тауарларға және сол тауарларға талаптар құқтары (бар
жоғары өтімді қамтамасыз етуді есептемегенде) негізіндегі активтер
қамтамасыз етілмеген активтер болып бағаланады. Егер белгілі бір актив
бойынша айналымдағы тауарлар қамтамасыз етілсе, онда бұл қағаттанрлықсыз
қамтамасыз етуден жоғары бағаланбайды. Бұл талап Қазақстан Республикасының
заңдарымен анықталатын кіші бизнес субъектілеріне қатысы жоқ, оларды
несиелеу халықаралық қаржылық ұйымдардың ұсынған несиелік желінің бес
миллион теңгеден аспайтын (немесе гарантияны берген уақытта орташа биржалық
курс бойынша есептелген жоғарыда көрсетілген соманың шетел валютасындағы
ақшалай эквиваленті) көлемінде жүзеге асырылады.
Жоғарыда келтірілген теориялық материалдарды бекіту үшін тәжірибе
жүзінде олардың қолданысын көрсетіп, оларға талдау жүргізейік, ондай
материалдар есебінде төменде келтірілген банктік сектордың жиынтық
активтерінің құрлымы, активтердің және шартты міндеттемелердің сапаларының
динамикасы және несиелік портфельдің сапасының динамикасы болып табылады.
Кесте 2. Банктік сектордың жиынтық активтерінің құрылымына талдау
Банктік сектордың 01.01.06 ж. 01.01.07 ж.
жиынтық активтерінің Өсім, %
құрлымы
млрд. Қорытындыға млрд. Қорытындыға
теңге (барлығына) теңге (барлығына)
%-бен %-бен
Ақшалар 45,0 2,7 55,0 2,0 22,2
Корреспонденттік шоттар 68,8 4,1 150,1 5,6 118,2
Бағалы қағаздар 328,3 19,6 468,0 17,4 42,6
Басқа банктерде 84,6 5,1 85,0 3,2 0,5
орналастырған салымдар
Банкаралық займдар 39,2 2,3 105,1 3,9 168,1
Клиенттердің займдары 1 047,462,5 7 708,363,5 63,1
Субординацияланған
қарызға және капиталға 10,0 0,6 13,8 0,5 38,0
инвестициялар
Негізгі құралдар және
материалдық емес 33,6 2,0 44,6 1,7 32,7
активтер
Басқада активтер 19,1 1,1 59,8 2,2 213,1
Активтердің барлығы 1 676,0100 2 689,7100 60,5
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөніндегі агенттігінің қаржы хабаршысы. 2006.
Банктік сектордың активтері мен міндеттемелері есебінде Қазақстан
Республикасының барлық екінші деңгейдегі банктерінің активтері алынып отыр.
Кестеден банктердің активтері өткен жылмен салыстырғанда 60,5%-ға өскенін
көріп отырмыз, жиынтық активтер құрлымының ең үлкен үлесін 2004 жылмен
салыстырғанда басқада активтер алып жатыр, олар 213,1 %-ға өскен, екінші
орынды банкаралық займдар алып отыр, олар 168,1 %-ға өскен, жиынтық
активтер құрлымының тағы да үлкен бөлігін банктердің корреспонденттік
шоттары алып жатыр, олар өткен жылмен салыстырғанда 118,2 %-ға өскен,
клиенттердің заемдары 63,1%-ға, бағалы қағаздар 42,6%-ға субординацияланған
қарызға және капиталға инвестициялар 38,0%-ға, негізгі құралдар және
материалдық емес активтер 32,7 %-ға, ақшалар 22,2 %-ға және ең соңғы орында
басқа банктерде орналастырылған салымдар 0,5 %-ға өскенін көріп отырмыз.
Кесте 3. Активтердің және шартты міндеттемелердің сапаларының
динамикасына талдау
Активтердің және 01.01.06 ж. 01.01.07 ж.
шартты
міндеттемелердің
сапаларының
динамикасы
негізгі қарызҚорытындыға негізгі Қорытындыға
сомасы, млрд.(барлығына) қарыз (барлығына)
теңге %-бен сомасы, %-бен
млрд. теңге
Активтердің және
шартты 1 965,9 100,0 3 330,3 100,0
міндеттемелердің
барлығы
Стандартты 1 467,2 74,6 2 411,5 72,4
Кұмәнді 475,0 24,2 862,6 25,9
Үмітсіз 23,7 1,2 56,2 1,7
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөніндегі агенттігінің қаржы хабаршысы. 2006.
Активтер мен шартты міндеттемелер сапаларының динамикасына талдау
жасасақ, онда жоғарыда келтірілген кестеден көріп отырғанымыздай активтер
және шартты міндеттемелердің барлығы 1965,9 млрд. теңгеден 3330,3 млрд.
теңгеге дейін өскен, оның ішінде стандартты несиелердің 1467,2 млрд.
теңгеден 2411,5 теңгеге өскен, күмәнді несиелер 475,0 млрд. теңгеден 862,6
млрд. теңгеге өскен, ал үмітсіз несиелер 23,7 млрд. теңгеден 56,2 млрд.
теңгеге өскенін көріп отырмыз.
Кесте 3. Несиелік портфельдің сапасының динамикасына талдау
Несиелік 01.01.06 ж. 01.01.07 ж.
портфельдің
сапасының
динамикасы
негізгі қарызҚорытындыға негізгі Қорытындыға
сомасы, млрд.(барлығына) қарыз (барлығына)
теңге %-бен сомасы, %-бен
млрд. теңге
Несиелік портфель 1 086,6 100,0 1 813,4 100,0
Стандартты 660,1 60,8 1 020,8 56,3
Күмәнді 403,6 37,1 740,4 40,8
Үмітсіз 22,9 2,1 52,2 2,9
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөніндегі агенттігінің қаржы хабаршысы. 2006.
Несиелік портфельдің динамикасына талдау жасайтын болсақ, онда несиелік
портфельдің 1086,6 млрд. теңгеден 1813,4 млрд. теңгеге өскенін көріп
отырмыз, стандартты несиелердің 660,1 млрд. теңгеден 1020,8 млрд. теңгеге
өскенін, күмәнді несиелердің 403,6 млрд. теңгеден 740,4 млрд. теңгеге дейін
өскенін, ал үмітсіз несиелердің 22,9 млрд. теңгеден 52,2 млрд. теңгеге
дейін өскенін көріп отырмыз.
Ал енді Ұлттық Банк Басқармасының 2002 жылдың 03 маусымындағы №465
қаулысымен бекітілген Екінші деңгейдегі банктер үшін пруденциалдық
нормативтерді бекіту туралың (2002 жылдың 26 қарашасынан бастап №467, 2003
жылдың 21 сәуірінен бастап №97, 2003 жылдың 07 маусымынан бастап №151, 2004
жылдың 16 ақпанынан бастап №36, 2004 жылдың 24 маусымынагн бастап №149
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының қаулыларына енгізілген
өгертулер туралың)ң Ережені қарастырып өтейік. Осы Ережеге сәйкес өтімділік
екі коэффициентпен сипатталынады:
– банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті (k4);
– банктің қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті (k5);
Банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті келесідей анықталынады:
∑A ж.ө.
К= —————;
(2)
∑О қ.у.т.е.м.
мұндағы, К – ағымдағы өтімділік коэффициенті;
∑A ж.ө. - жоғары өтімді активтер;
∑О қ.у.т.е.м.- қажет уақытында талап етілетін міндеттемелер,
депозиттер.
Жоғары өтімді активтер есебіне келесілер жатқызылады:
– қолма-қол ақшалар;
– аффинированды бағалы металдар;
– Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Ұлттық Банкінің шығарған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары,
Қазақстанның ипотекелық компаниясың ЖАҚ-мен шығарылған қарыздық
бағалы қағаздары, банктің қайта сатып алу шартымен сатқан бағалы
қағаздарды есептемегенде;
– Ұлттық Банктегі, Қазақстан Республикасының банктерінде және
Standard & Poor’s агенттігінің немесе рейтингтерінің сәйкес
деңгейдегі басқа рейтингтік агенттіктердің Аң ұзақ мерзімді
қарыздық рейтингі бар резидент емес банктердегі талап еткенге
дейінгі салымдары;
– Standard & Poor’s агенттігінің немесе рейтингтерінің сәйкес
деңгейдегі басқа рейтингтік агенттіктердің Аң ұзақ мерзімді
қарыздық рейтингі бар резидент емес банктеріне және Қазақстан
Республикасының банктеріне овернайтң қарызы;
– №219 2003 жылдың 4 шілдесінен Ұлттық Банк Басқармасының
қаулысымен бекітілген №2428 Қазақстан Республикасының құқықтық
нормативтік актілерін мемлекеттік тіркеу Реестірінде тіркелген
Мемлекттік бағалы қағаздармен мемлекеттердің қажетті минималды
рейтингтері туралы және брокерлік, диллерлік қызметті жүзеге
асырған кезде екінші деңгейдегі банктердің сол мемлекеттік бағалы
қағаздармен жасалатын құқықтық мәмілелерің рейтигінен төмен емес
мемлекеттердің шетел валютасында егеменді ұзақ мерзімді рейтингі
бар мемлекеттік бағалы қағаздары.
Банктіердің қысқа мерзімді өтімділік коэффициенттерін келесідей
анықтауға болады:
∑A мерзімі 3 ай
К= —————————;
(3)
∑М мерзімі 3 ай
мұндағы, К– қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті;
∑A мерзімі 3 ай – 3 ай мерзімді активтер;
∑М мерзімі 3 ай – 3 ай мерзімді міндеттемелер.
Бір қарыз алушыға, оның ішінде банктің максималды тәуекел көлемі келесі
сома ретінде есептелінеді:
– банк балансында есептелінетін бактің қарыз алушыға талаптары;
– ағымдағы жылдан жоғары соңғы бес жыл ішінде банк балансынан
шығарылған банктің қарыз алушыға талаптары;
– ағымдағы және одан кейінгі екі ай аралығында немесе белгісіз
мерзімге қарыз алушының міндеттерін банк өзіне алу бойынша үшінші
тұлғалар есебіне немесе қарыз алушыдан, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының заң актілерінде немесе жасасқан келісімдерде
қарастырылған басқа да негіздемелер бойынша талаптар;
– қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз етілген
сомаларының шегерісі, яғни бұл қамтамасыз етілген міндеттемелерге:
– бұл міндеттемені қамтамасыз ету негізінде банктің иелігіне
ұсынылған салымдар;
– Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Ұлттық Банкінің шығарған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары;
– аффинированды бағалы металдар;
– Қазақстан Республикасы Үкіметінің кепілдері;
– Standard & Poor’s агенттігінің немесе рейтингтерінің сәйкес
деңгейдегі басқа рейтингтік агенттіктердің Аң ұзақ мерзімді
қарыздық рейтингі бар басқа банктердің кепілдері;
– Standard & Poor’s агенттігінің немесе Қазақстан Республикасының
резидент емес банктерінің еншілес банктері үшін халықаралық
рейтингтік агенттіктері негізінде рейтингтері сәйкес деңгейдегі
басқа рейтингтік агенттіктердің ВВВң ұзақ мерзімді қарыздық
рейтингінен төмен емес бас банктердің кепілдері.
Жоғарыда айтылған ережеге сәйкес несиелік тәуекелдің ең жоғарғы
мөлшерін төменде келтірілген коэффициенттер арқылы анықтауға болады.
P
К =———≤ 0,10 (10%);
(4)
K
мұндағы, К- несиелік тәуекелдің ең жоғарғы мөлшерінің коэффициенттері;
P – шартты түрде бір клиентке келетін несиелік қарыздың абсолюттік
сомасы;
К – банктің жалпы меншікті капиталы.
P
К=———≤ 0,25 (25%);
(5)
K
мұндағы, К - несиелік тәуекелдің ең жоғарғы мөлшерінің
коэффициенттері;
P – шартты түрде бір клиентке келетін несиелік қарыздың абсолюттік
сомасы;
К – банктің жалпы меншікті капиталы.
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру жолдары
2.1 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдірудің негізгі
бағыттары
Жақында ғана отандық банктердің шаруашылық субъектілермен қарым-
қатынасы туралы, яғни олардың нақты секторды несиелеуіне байланысты сынға
алынды. Қазақстандық экономикаға айналмалы және инвестициялық қаражаттар
жетпеді, яғни бұл қаражаттарға сұраныс несиелеумен де жаппады. Бұл сын
негізінен әділетті болды, бірақ бұл жылдары банктердің саясатын объективті
жағдайлармен түсіндіруге болады, яғни банкирлердің өздері бұны сапалың
қарыз алушылардың аздығымен және несиелеу үшін дәлелденген, анық жобалардың
жеткілікті көлемдерінің болмауымен байланыстырады.
Шындығына келетін болсақ, банктер мен нақты сектор арасындағы қарым-
қатынастың салқынң болуы жоғарыда аталып өткен себептермен ғана
шектелмеді, яғни бұл жылдары банктердің инвестициялық қызметтерінің
шектеулі болуы негізінен нақты секторды несиелеудің жоғары жүйелі
тәуекелдердің болуымен байланысты, сонымен қатар несиелердің пайыздарының
жоғары болуына байланынсты қарыз алушылардың төлем қабілеттілігінің төмен
болуы, қарыз алушылардың қаржылық жағдайларының тұрақсыз болуы да өз әсерін
тигізді. Банктердің мүмкіндіктері де шектеулі болды, сонымен қатар табысты
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында да алуға да болатын, ал олардың
тәуекел деңгейі мейлінше төмен болатын. Сонымен бірге қаржылық сектордан
нақты секторға ақшалай ағымдардың шектеулігі басқада себептерге де
байланысты болатын 20.
Бұл жағдай 2000 жылдан бастап өзгере бастады және бүгінгі таңда банк
активтерінің 60%-ы экономиканы несиелеуге бағытталған. Өндірістің өсумен
байланысты, сонымен қатар қаржылық нарықтың тұрақты дамуымен байланысты
және ресурстық базаның өсуімен байланысты банктер нақты секторды
несиелеуге байланысты өз қызметтерін қарқынды жоғарлатты. Банктердің
несиелік портфелі 2004 жылы 1 086,6 миллиард теңгені құраса, ал 2005 жылы
1 813,4 миллиард теңгені құрап отыр. Яғни банктердің несиелік портфелінің
қарқынды өсуімен қатар, банктердің нақты секторды несиелеуі де өте жоғары
деңгейге жетті.
Сонымен қатар несиелер көлемінің көбеюіне тағы да бір әсер еткен фактор-
бұл банктердің ресурстық базаның қарқынды көбеюі болып отыр. Бұл
банктердің жеке және заңды тұлғаларға арналған депозиттерінің көбеюіне
байланысты болып отыр. Ресурстық базаның және меншікті капиталдың көбеюі
банктерге экономиканы несиелеуге және инвестициялауға үлкен мүмкіндік
туғызды. Сонымен қатар несиелеу көлемінің өсімі тек банк жүйесінің жалпы
активтерінің өсімімен ғана емес, сонымен бірге банктердің өздерінің
несиелік белсенділігіне де байланысты болып отыр. Активтер құрлымының
несиелік портфельге қарай өсу өзгерісі, бұл қаржылық нарықтың өзгеруіне
байланысты болып отыр. Яғни инфляция және девольвацияның салыстырмалы
жоғары емес деңгейі негізгі қаржылық инстументтердің табыс деңгейінің
төмендеуіне алып келді. Демек банктер мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығында және валюталық нарықта жоғары табыс алуынан айырылды, ал бұл өз
кезегінде банктердің несиелік операциялар көлемінің ұлғаюын талап етті,
яғни негізгі табыс көзі ретінде енді несиелік операциялар болды. Қазір
банктердің беретін несиелерінің негізгі бөлігі саудалық операцияларды
қамтамасыз ету үшін беріледі, бұл банктердің несиелік портфеліндегі барлық
несиелерінің үштен бірін құрап отыр. Несиелеу көлемі бойынша несиелер
құрлымы аздаған өзгеріске ұшырады, яғни несиелердің негізгі көлемі қарыз
алушылардың айналым капиталын толықтыру үшін алынады, яғни бұндай
несиелердің барлық берілетін несиелер көлемінің үштен екі бөлігін құрайды.
Негізгі қорды алу үшін, жаңа құрылыс жүргізу үшін, тұрғын үй сатып алу үшін
несиелердің жалпы үлесі төмендеді, бірақ нақты бұл мақсаттарға несиелер
көлемі салыстырмалы өсті. Сонымен қатар тұтыну және бағалы қағаздарды сатып
алуға байланысты несиелер көлемі жоғарлады.
Сонымен қатар осы өткен жылдарда болған өзегерістер несиелеу көлемінің
өсуімен қатар несие құрлымындағы экономиканың салалары және объектісі
бойынша несиелеуді өзгерткен жоқ деуге болады және несиені беру мерзімдері
бойынша осындай жағдайдың сақталуын көруге болады, яғни қысқа мерзімді
несиелердің көлемі несиелердің барлық көлемінен 50% шамасында қалып отыр.
Тұрақты өсуге байланыссыз айырбастау курсы өзегеріссіз қалуда, берілген
шетел валютасындағы несиелер көлемі 50%-дан аса шамасында қалып отыр.
Бірақ несиелер бойынша сыйақылар үлкен өзгерістерге ұшырады, яғни өткен
жылдарда қаржылық инструменттер бойынша табыстылық деңгейінің төмендеуіне
байланысты, несиелер бойынша пайыздық ставкілердің төмендеу тенденциясы да
байқалды.
Соңғы жылдары несиелеу көлемінің жоғары өсімі нақты секторды несиелеуін
біршама ұлғайтты, бірақ банктердің несиелеу белсенділігі және қызметі әлі
де болса экономиканың қажеттіліктерін өтеген жоқ, яғни нақты секторды
несиелеу проблемеларын әлі де толығымен шешкен жоқ. Экономиканың несиелік
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін банктердің жалпы активтердің көлемін
және меншікті капиталын ұлғайту қажет. Бұл қазіргі уақыттағы Қазақстанның
экономикасының дамуындағы жағымды тенцияларының сақталуы банк жүйесіне
бірнеше жылдарды қажет етеді. Бұл тек банк жүйесіне ғана тәуелді емес,
сонымен қатар экономиканың дамуына және т.б. факторларға да байланысты
болып отыр.
Қорыта келе, отандық банк жүйесінің шектеулі мүмкіндіктеріне қарамастан
соңғы жылдарда несиелеуге байланысты болған өзгерістер, яғни несиелеу
көлемінің қарқанда өсуі, бұл экономиканың нақты секторын несиелеу оң
өзгерістерін айтуға болады. Егер алдымыздағы бірнеше жылдарда бұндай
тенденция сақталатын болса, яғни несиелеу көлемінің өсуінде жеткен
қарқындар сақталатын болса және банк жүйесінің қаржылық тұрақтылық деңгейі
сақталатын болса, онда отандық банктер өзінің негізгі қызметін, яғни
экономиканың нақты секторының тұтыну және инвестициялық мақсаттарын
қаржыландыру көрсете алды, мақсатқа жетті деп айтуға болады.
Активтерді орналастырған кезде банк активтер портфеліне әсер ететін
көптеген факторларды есепке алулары қажет, яғни табыстылық, тәуекел,
өтімділік және т.б. Банк активтерін орналастырған кезде олардың дұрыс және
тиімді орналастыруына аса назар аудару қажет. Егер банк өз активтерін дұрыс
орналастырмаса, онда банк өзіне қажетті табысты ала алмайды және қиын
жағдайларға ұшырауы мүмкін.
Тәуекел дәрежесі бойынша активтерді келесідей топтауға болады, яғни
банктің өзіне тиесілі тәуекел дәрежесін бағалау үшін банктің барлық
активтерін бес топқа бөледі және әр бір топқа құнды жоғалту мүмкіндігіне
байланысты өзіне тиесілі коэффициенттер белгіленген және коммерциялық
банктердің активтерін тәуекел дәрежесіне байланысты орналастыруының келесі
классификациясын қарастыруға болады 31:
– тәуекелі жоқ активтер – кассадағы қолма – қол ақшалар, Ұлттық
Банктің шоттарындағы қаражаттар, мемлекеттік қарыздық
міндеттемелер (дефолт мүмкіндігін есепке алмағанда, бірақ
тәжірибе көрсеткендей аздаған мүмкіндік болуы мүмкін);
– тәуекел дәрежесі 10 % - ды құрайтын активтер – шетел банк –
корреспондент шоттарындағы қаражаттар;
– тәуекел дәрежесі 20 % - ды құрайтын активтер – аймақтық және
жергілікті бағалы қағаздарына ақшалай салымдар;
– тәуекел дәрежесі 50 % - ды құрайтын активтер – отандақ
коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттарындағы
қаражаттар, банкпен берілген гарантиялар және тапсырыстар;
– тәуекел дәрежесі 100 % - ды құрайтын активтер – қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер мен банктің басқада инвестициялары.
Бірақ тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, соғұрлым жоғары табысты алу
мүмкіндігі де төмен болады. Сондықтан әр бір банк тәуекел дәрежесін
минимумдауға тырысады және бірнеше альтернативті шешімдерден тек тәуекел
дәрежесі төмен болатын шешімді қабылдайды, басқа жағынан қарасақ, тәуекел
деңгейі мен кәсіпкерлік белсенділіктің дәрежесінің, табыстылығының
оптималды қатынасын таңдау қажет. Ал оптималды қатынасқа тек тәуекелді
басқару (тәуекелді реттеу) процесінде ғана жетуге болады. Тәуекелді басқару
– сәйкес тәуекелді минимизациялауға және табыстылық пен тәуекелдің
оптималды қатынасын табуға және оған сәйкес тәуекелдің бағасына, болжамына,
сақталынуына бағытталынатын шара болып табылады.
Өтімділік банктің табыс алуымен байланысты болып келеді, бірақ
өтімділік көрсеткіштеріне талдау жүргізген уақытта жоғары өтімді қамтамасыз
ету банктің жоғары табыс ала алмауына алып келеді.
Өтімділікті басқару кезінде коммерциялық банктер өтімділікті қажет
деңгейінде ұстау проблемасымен кездеседі. Бұл банктің активтік және
пассивтік операцияларды жүргізу саясаты (бұл саясат нақты ақшалай нарық
жағдайын және жүргізілетін операциялардың ерекшеліктерін ескеру арқылы
жүзеге асырылады) арқылы жүзеге асады. Яғни банктер активтік және пасситік
операцияларды басқарудың сауатты саясатын жасаулары тиіс.
Мәліметтер базасы негізінде банктер күн сайын төлем қабілеттілік
көрсеткіштерінің және өтімділіктің мәнін ашулары қажет және төлем
қабілеттілік пен өтімділік нормаларын ескерумен банктің операцияларының
даму болашағына талдау жүргізулері қажет. Бұл қаражаттарды орналастыруға,
банктің меншікті қаражаттарын ұлғайтуға, басқа кәсіпорындар мен банктерде
банктің қатысуын кеңейтуге, яғни қосымша табыс көздерін іздестіруге және
коммерциялық банктердің төлем қабілеттілік және өтімділік туралы
талаптарды сақтаумен қатар жаңа операцияларын дамытуға мүмкіндік береді.
Бұндай талдау коммерциялық банктің төлем қабілеттілік пен өтімділік
деңгейінің өзгерісін көруге мүмкіндік береді және олар бойынша
тұрақтандырудың уақытылы қажетті шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Шетел тәжірибесінде банктің өтімділігін басқару проблемасын шешуге
байланысты менеджерлер бұл қызметті жақсартуға байланысты өздерінің
бірнеше ұсыныстарын берді. Біріншіден, өтімділікті басқарумен байланысты
менеджерлер банктің барлық бөлімдерін бақылаулары қажет, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері ... ... ... .4
1. Активтер туралы түсінік және олардың банктің инвестициялық
қызметін тұрақтандырудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. Базель стандарты, банк активтерін жіктеудің
критерийлері ... ... ... ... ... ... ..6
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2. Банктердің активтері және активтер портфеліне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
Кіріспе
Курстық жұмыс коммерциялық банктердің инвестиция сферасындағы
инвестициялық қызметі деген тақырыбына арналады.
Банктік ең негізі мақсаты – максималды табыс табу болып табылады, ол
банктің мобилизацияланған ақша ресуртарын неғұрлым тиімді орналастырып,
пайдалану арқылы жүзеге асады. Активтерді басқару банктің сырттан
тартылған және меншікті қаражаттарын орналастырудың тиімді жолдарын тиімді
пайдаланумен байланысты. Банк активтерін дұрыс орналастырмайынша өзіне
қажетті табысқа қол жеткізу мүмкін емес.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктер сырттан тартылған және меншікті
қаражаттарын орналастырған кезде тек нарықтық критерийлерге, яғни
өтімділікке, табыстылыққа және тәуекелділікке негізделеді. Бұл өз кезегінде
банктің активтер портфеліне әсер етеді.
Өтімділік деп – уақытысында құнды ақша қаражатына айналдыру мүмкіндігі.
Тәуекел деп – мүмкін болатын қауіпті жағдайлардың әсерін немесе
солардың нәтижесінен туындайтын шығындар мен зияндардың себептері.
Осыдан, курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып қарастырылған
банктік активтер, оларды бағалау, дұрыс, тиімді орналастыру және банктің
активтер портфелін басқару әдістері банктің тұрақтылығының бір факторы
болып табылады. Осының барлығы курстық жұмыстың тақырыбын таңдауға әсер
етті.
Осы жұмыстың мақсаты банктің активтер портфелінің теориясы мен
практикасына талдау жүргізу, активтер портфельді басқару түрлерін,
әдістерін анықтау және бағалау және олардың ішінен ең тиімдісін таңдау
болып табылады. Осы мақсатты орындау үшін келесі міндеттер қойылды:
1. Банктің активтері мен активтер портфелінің мәні
және активтер портфеліне талдау жасау;
2. Банк активтерін жіктеудің критерийлерін
қарастыру;
3. Банктің активтерінің және активтер портфелінің
өтімділігі, тәуекелділігі және оларды талдаудың
көрсеткіштерін қарастыру;
4. Несиелік портфель және оның сапасына талдау
жасау;
5. Инвестициялық портфель және оны басқаруды
арастыру.
Осы жұмыстың зерттеу объектісі болып — Банк ЦентрКредитң АҚ-ның
активтері мен активтер портфелін басқару мәліметтері бойынша есептік
көрсеткіштері мен практикалық тәжірибелері алынды.
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері
1.1. Активтер туралы түсінік және олардың банктің инвестициялық
қызметін тұрақтандырудағы маңызы
Активтер деген термин ХХ ғасырдың 60-70 жылдарында қаржы нарығының
жеткілікті дамып, қоғамда игіліктің, ақшалай формасының өте көп мөлшерде
пайда болып қалыптасуының нәтижесінде қолданысқа кеңінен ене бастады.
Активтер ұғымының пайда болуына тағы да үлкен қозғау салып себеп болған
– қарыз капитал нарығының бір ғана ұлттық мемлекеттің шеңберінен асып
жаһандана бастауы. Ал бұл процеске өз кезегінде мына қоғамдық экономикалық
құбылыстар ықпал етті 6:
– халықаралық тауар айналымының көбеюі;
– халықаралық деңгейде капитал қозғалысының етек алуы;
– халықаралық және дүниежүзілік экономикалық интеграциялық
процестің дами түсуі.
Міне осы аталған өзгерістердің нәтижесінде дүниежүзілік нарықтарда әр
түрлі қаржы инструменттері пайда болып, коммерциялық банктердің
корреспонденттік қатынас шеңбері ұлғая түсті. Сөйтіп коммерциялық банктер
үшін өз ресурстарын тиімді орналастыру объектілері көбейді. Осының
нәтижесінде коммерциялық банктердің табыс табу мақсатында өз ресурстарын
орналастыру мүмкіндігі артты.
Активтер деп – тұтыну құны бар және табыс табу көзі болып табылатын,
материалдық және материалдық емес игіліктердің жиынтығы.
Активтерді әр түрлі белгілеріне байланысты былайша жіктеуге болады:
– активтердің функционалдық формасына байланысты;
– шаруашылық процеске активтердің қатысу сипатына және олардың
айналымының ерекшелігіне байланысты;
– активтерді қалыптастырудағы қаржылық көздердің сипатына қарай;
– банктік активтерді иеленудің сипатына қарай;
– басқарудың объектісі ретінде активтердің агрегаттану дәрежесіне
байланысты;
– активтердің өтімділік дәрежесіне байланысты;
– банктің ағымдағы шаруашылық қызметінде қалыптасқан активтердің
қолдану сипатына қарай;
– банкке қатынасы бойынша активтердің орналасу сипатына қарай.
Енді жоғарыда аталған активтер жіктемесіне кеңірек тоқталып өтейік 7.
Функционалды формасына байланысты негізгі үш түрлі материалдық,
материалдық емес және қаржылық активтерді қарастыруға болады.
Материалдық активтер – бұл банк мүлкінің құндылықтарын сипаттайды, оған
заттай мазмұны бар активтер жатады.
Материалдық емес активтер – бұл заттай мазмұны жоқ, бірақ шаруашылық
қызметке қатысатын және табыс әкелетін банктің құндылықтарын айтамыз.
Қаржылық активтер – бұл қолма-қол ақша қаражаттар формасындағы банктің
мүліктік құндылықтары және әр түрлі эмитенттердің бағалы қағаздары.
Шаруашылық процеске активтердің қатысу сипатына және олардың айналым
ерекшелігіне байланысты, активтерді айналым және айналымнан тыс активтер
болып екі түрге бөлеміз.
Айналым (ағымдағы) активтері – бұл банктің ағымдағы коммерциялық
қызметін көрсететін және бір операционды цикл кезінде түгелімен өткізілетін
банктің мүліктік құндылықтарының жиынтығын сипаттайды.
Айналымнан тыс активтер – бұл банктің мүліктік құндылықтарының
жиынтығы, яғни шаруашылық қызметтің жеке циклдер процесінде көп рет
қатысатын және өз құнының белгілі бір бөлігін өнімге беретін активтерді
айтамыз.
Активтерді қалыптастырудағы қаржылық көздердің сипатына қарай жалпы
және таза активтер деп бөлуге болады.
Жалпы (жиынтық) активтер – бұл шаруашылық қызметті қаржыландыруға
арналған меншікті және тартылған капитал негізінде қалыптасқан банктің
құндылықтарының жиынтығын білдіреді.
Таза активтер – бұл тек меншікті капитал есебінен қалыптасқан банктің
құндылықтарының құндық жиынтығын сипаттайды. Банктің таза активтер құнын
келесі формуламен анықтауға болады:
ТА = А – ТК,
(1)
мұндағы, ТА – банктің таза активтер құны;
А – банктің балансты құнының барлық активтерінің жалпы сомасы;
ТК – банктің қолданылған тартылған капиталының жалпы сомасы.
Банктік активтерді иеленудің сипатына қарай меншікті, жалға алынған
және өтеусіз түрде қолданылатын активтер деп бөлеміз.
Меншікті активтер – бұл банктің тұрақты иелігінде болатын және оның
балансының құрамында көрініс табатын, сонымен қатар оларға меншік құқығы
бар банктің мүліктік құндылықтарын айтады.
Жалға алынған активтер – бұл шаруашылық қызметті жүргізу үшін жал
құқығымен (оперативті лизинг негізінде) алынған банктің мүліктік
құндылықтарын айтамыз.
Өтеусіз түрде қолданылатын активтер – бұл банкке уақытша шаруашылық
жүргізу үшін тегін негізде басқа шаруашылық субъектілермен берілген
мүліктік құндылықтарды айтамыз және бұл активтер банк балансында
көрсетілмейді.
Басқару объектісі ретінде активтердің агрегаттану дәрежесіне байланысты
жеке актив, кешенді басқарылатын активтер тобы және банктің активтерінің
жиынтық кешені деп бөлуге болады.
Жеке актив – шаруашылық басқарудың жалғыз, минималды бөлшектенген
объектісі (мысалы: кассадағы ақша, банктің алған жеке акциялары,
материалдық емес активтердің нақты түрі және т.б.) болып табылатын мүліктік
құндылықтардың бір түрін (немесе әр түрлілігін) айтамыз.
Активтер тобы – бұл бірдей принциптермен ұйымдастырылған және бірдей
қаржылық саясатқа бағынған (мысалы: банктің дебиторлық қарызы, бағалы
қағаздар портфелі және т.б.) функционалды басқарудың кешенді объектісі
болып табылатын мүліктік құндылықтарының бөлігін айтамыз.
Банк активтерінің жиынтық кешені – бұл банктің қолданатын активтерінің
жалпы құрамын айтады.
Өтімділік дәрежесіне қарай банк активтерін жоғары өтімді, өтімділігі
орташа, өтімділігі төмен және өтімсіз активтер деп бөлуге болады.
Өтімділігі жоғары активтер – бұл ағымдағы қаржылық міндеттемелерді
уақытылы төлеммен қамтамасыз ету мақсатында, тез арада ақша формасына
(әдетте бір айға дейін) конверсияланатын және ағымдағы нарықтық құнын аз
немесе тіптен жоғалтпайтын, банктің мүліктік құндылықтарының тобын
білдіреді.
Өтімділігі орташа активтер – бұл өзінің нарықтық құнын аз жоғалтумен,
ақша формасына бір айдан алты айға дейінгі мерзімде конверсияланатын,
банктің мүліктік құндылықтарының тобын білдіреді.
Өтімділігі төмен активтер – бұл тек белгілі бір кезең өткеннен кейін
(жарты жыл немесе одан жоғары) өзінің ағымдағы нарықтық құнын жоғалтпайтын,
ақша формасына конверсияланатын, мүліктік құндылықтарының тобын айтамыз.
Өтімсіз активтер – бұл жеке болып өткізілмейтін (олар толық мүліктік
құндылықтардың кешенінде ғана сатылуы мүмкін), баланста банктің мүліктік
құндылықтарының жеке түрлері болып көрініс табатын активтер.
Банктің ағымдағы шаруашылық қызметінде қалыптасқан активтерді қолдану
сипатына қарай қолданылатын және қолданылмайтын активтер деп бөлеміз.
Қолданылатын активтер – бұл банктің операциялық немесе инвестициялық
қызметіне тікелей қатысатын және оның табысының қалыптасуын қамтамасыз
ететін банктің мүліктік құндылықтарының белгілі бір бөлігін айтамыз.
Қолданылмайтын активтер – бұл шаруашылық қызметтің өткен сатыларында
қалыптасқан, бірақ әр түрлі объективті және субъективті себептерге
байланысты қазіргі уақытта қолданылмайтын банктің мүліктік құндылықтарының
бөлігін білдіреді.
Банкке қатынасы бойынша активтердің орналасу сипатына қарай ішкі және
сыртқы активтер деп бөлеміз.
Ішкі активтер – бұл тікелей территориясында болатын банктің мүліктік
құндылықтарын білдіреді.
Сыртқы активтер – бұл шаруашылықтың басқа субъектілерінде, жолда немесе
жауапты сақталуда болатын банктің мүліктік құндылықтарын білдіреді.
1.2. Базель стандарты, банк активтерін жіктеудің критерийлері
Шведцарияның Базель қаласында халықаралық есепайырысу банкісі жанынан
Европалық экономикалық қауымдастыққа мүше мемлекеттердің Орталық банкінің
ұйғарымымен 1988 жылы Базель комитеті құрылды. Бұл комитет банк қызметтерін
реттеудің мынадай принциптерін бекітті 7:
– коммерциялық банктердің капиталдық базасының біркелкі құрамын,
құрлымын анықтайтын және қадағалап отыратын бір халықаралық орган
болуы керек;
– коммерциялық банктердің капиталдық базасы екі деңгейден тұру
керек: бірінші деңгей банктің негізгі капиталын құрауы керек, ал
екінші деңгейде банктің қосымша капиталын құруы керек;
– банкте қолданылатын құжаттамалар және есеп айырысу тәртібі
біріңғай халықаралық стандартқа сай келу керек;
– банктің екінші деңгейдегі қосымша капиталының мөлшері бірінші
деңгейдегі негізгі капиталға байланысты шектелініп отыруы керек;
– банктің активтері өтімділік дәрежесіне сәйкес халықаралық
стандартқа келтіріліп тәуекелдік дәрежесіне қарай жіктелуі керек.
1994 жылы Базель стандарты жарық көрді. Бұл стандартқа сәйкес банк
қызметтерін реттеудің принциптері жиырма беске жетті.
Қазіргі кезде Европалық Одаққа кіретін жиырма бес мемлекет банк
қызметтерін ұйымдастыруда осы Базель келісімін басшылыққа алып отырады.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының банк жүйесін реттейтін
заңдар мен нормативтік актілерін қарастырып өтейік. Қазақстан
Республикасының екінші деңгейдегі банктерді реттейтін заңдар мен
нормативтік актілерді жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі бекіткен екі ережені қарастырып өтейік, оларға: Ұлттық Банк
Басқармасының 2002 жылдың 16 қарашасында №465 қаулысымен бекітілген
Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және
үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизия құру туралы (2003
жылдың 01 қыркүйегінен батап №327 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
Басқармасының қаулысына енгізілген өгертулер туралың)ң Ережесі және Ұлттық
Банк Басқармасының 2002 жылдың 03 маусымындағы №465 қаулысымен бекітілген
Екінші деңгейдегі банктер үшін пруденциалдық нормативтерді бекіту туралың
(2002 жылдың 26 қарашасынан бастап №467, 2003 жылдың 21 сәуірінен бастап
№97, 2003 жылдың 07 маусымынан бастап №151, 2004 жылдың 16 ақпанынан бастап
№36, 2004 жылдың 24 маусымынагн бастап №149 Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банк Басқармасының қаулыларына енгізілген өгертулер туралың)ң
Ережесі жатады.
Ал енді жоғарыда аталып өткен Ұлттық Банк Басқармасының 2002 жылдың 16
қарашасында №465 қаулысымен бекітілген Активтердің, шартты
міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға
жатқыза отырып, оларға қарсы провизия құру туралы (2003 жылдың 01
қыркүйегінен батап №327 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының
қаулысына енгізілген өгертулер туралың)ң Ережеге толықрақ тоқталайық.
Осы ереже Бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер
туралың Кодексіне, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралың және
Банктер және банктік қызмет туралың Қазақстан Республикасының Заңдарына
сәйкес жасалған және осы ережеде активтердің және шартты міндеттемелердің
жіктелу реттілігі мен шарттары белгіленеді және оларды күмәнді және
үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру барлық
екінші деңгейдегі банктерге және банктік операциялардың кейбір түрлерін
жүзеге асыратын ұйымдарға міндетті болып келеді.
Активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеудің негізгі принциптері
жоғарыда келтірілген ережеге сәйкес, активтер деп – барлық жеке және заңды
тұлғаларға, оның ішінде банктерге де талаптар болып табылады.
Активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеу және олардың банктің
бухгалтерлік есебіндегі көрінісі банкпен оның қарызгері (дебиторы)
арасындағы келісімнің шарттарын өзгертпейді, соның ішінде банктің негізгі
сомасынан (қарыздың) және олар бойынша толық көлемде сыйақы алуға және
қажет болған жағдайда қарызгердің (дебитордың) келісімнің шарттарын бұзғаны
үшін айыппұлдар мен өсімпұлдар алу құқығына әсер етпейді.
Жіктеуге келесі активтер жатады, яғни барлық жеке, заңды тұлғаларға
және банктерге талаптар, сонымен бірге Қазақстан Республикасының
Үкіметінің, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің талаптарын және
бюджетке төленетін салықтар мен басқада міндетті төлемдер үшін есептеулерді
ескермегендегі шартты міндеттемелер жатады. Активті жіктеудің негізгі
критерийі, бұл есептелген сыйақымен оның толық немесе бөлшектеп өтелуі,
ал шартты міндеттемелер үшін банктің өз міндеттемелерін орындау
мүмкіндігіне байланысты болып келеді. Активтер және шартты міндеттемелер
стандартты және жіктелген болып бөлінеді. Жіктелген актив деп – келісім
шартқа сәйкес талаптар орындалмайтын активтер немесе олар бойынша талаптар
толық көлемде немесе тіптен орындалмайтынын білгенде немесе анықталған
талаптар болып табылады. Жіктелген активтерге және шартты міндеттемелерге
жатпайтын активтер мен шартты міндеттемелер стандартты болып есептелінеді.
Несиелерді жіктеу олардың қамтамасыз етілуінің сапасына байланысты және
қарыз алушының қаржылық жағдайына, оның несиелік тарихына, бұрын банктерде
қарыз алушының алған несиелердің жіктеу категориясына және олардың толық
қайтарылу мүмкіндігіне және олар бойынша сыйақыларды есептеуге әсер етеін
басқа факторларға байланысты жүзеге асады. Бағалы қағаздардың жіктелуі тек
банк портфелінде бар қарыздық бағалы қағаздар үшін жүргізіледі, сонымен
қатар бұл қарыздық бағалы қағаздар баланста әділетті құн (нарықтық
катеровкалар немесе бухгалтерлік есеп стандарттарында және Қазақстан
Республикасының өзге заңдарында белгіленген басқада амалдар) бойынша
қайта бағаланбауы тиіс. Жіктелімге банктің инвестициялары және заңды
тұлғалардың акциялары жатпайды.
Шетел эмитентінің Аң тобы рейтингінен төмен емес жеке рейтингі бар
бағалы қағаздар немесе Қазақстан Республикасының резиденті эмитент болып
табылатын және оның рейтингі Қазақстан Республикасының егеменді рейтингінің
бір позициясынан төмен болатын жеке рейтингі бар бағалы қағаздар, сонымен
бірге кешіктіру шарттары болмаған немесе төлемдерді толық төлемеген кезде
Қазақстандық қор биржасының Аң категориялы ресми тізіміне қосылған бағалы
қағаздар стандартты болып есептелінеді.
Банктер ай сайын және бір уақытта айдың бірінші күндеріне баланспен
қоса Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің банктік қадағалау бөліміне
активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеу және олар бойынша провизиялар
құру туралы есептерін өткізуге тиіс және бұл есеп төмендегі формада болуы
тиіс.
Келтірілген 4 қосымшада сәйкес қаржылық жағдай келесідей жіктеледі 3:
– тұрақты жағдайға төмендегілерді жатқызады, яғни қарыз алушының
қаржылық жағдайы тұрақты; нарықта жақсы бәсекелестігі, төлем
қабілеттігі бар, шығынсыз компания; белгілі бір актив бойынша
келісімнің жұмыс істеу мерзімі аралығында қарыз алушының қаржылық
жағдайын төмендететін ішкі және сыртқы факторлар анықталмаған;
клиенттің банкпен өзінің міндеттемесі бойынша есептесу мүмкіндігі
күмән келтірмейді; қарыз алушының активтері мен міндеттемелерінің
мерзімі өлшенерлік;
– қанағаттанарлық жағдай төменде қарастырылған жағдайлар әсерінен
туындауы мүмкін, яғни қарыз алушының қаржылық жағдайының уақытша
төмен болатынына анықталған белгілердің болуы, табыстардың, төлем
қабілеттілігінің, нарықтық позициясының төмендеуі немесе актив
бойынша келісім мерзімі аралығында қарыз алушының қаржылық
жағдайын ішкі және сыртқы факторлар төмендетуге белгілер
анықталған; клиент өз міндеттемелері бойынша банкпен есептесе
алмайтынына аздаған мүмкіндіктің болуы; сонымен бірге қарыз алушы
уақытша қиыншылықтарын жеңе алатынына және банк алдында өз
міндеттемелері бойынша есептесе алатынына мүмкіндіктердің болуы;
– тұрақсыз жағдай төменде айтылған факторлар әсерінен туындауы
мүмкін, яғни қарыз алушының қаржылық жағдайы ұдайы төмендейтін
белгілердің бар болуы, қызметінің шығынды болуы, төлем
қабілеттілігінің төмен деңгейі, нарықтық үлестің тұрақты
төмендеуі, сонымен бірге қарыз алушының өзінің қаржылық жағдайын
тұрақтандыратындығына және жақсартандығына сенімділіктің
болмауы, қарыз алушының өз міндеттемелері бойынша банк алдында
есептесе алмайтынын үлкен мүмкіндіктің болуы, 1 жылдан аспайтын
қарыз алушыға санация жарияланған, форс-мажор және басқада
жағдайлардың әсерінен қарыз алушыға материалды шығын келтірілген,
бірақ оның қызметі одан тоқталмайды, қарыз алушының қаржылық
жағдайына баға беру үшін қарыз алушының несиелік досьесінің және
басқада қажетті мәліметтердің болмауы;
– өте нашар жағдай төменде қарастырылған факторлар әсерінен
туындайды, яғни қарыз алушының қаржылық жағдайының ұдайы төмендеу
әсерінен өте нашар деңгейге алып келді, шығындардың салмақты
деңгейі, төлем қабілетсіздік, нарықтық позицияны жоғалту, қарыз
алушының теріс меншікті капиталының болуы, 1 жылдан асатын қарыз
алушыға санация жарияланған, қарыз алушы банкрот болып
есептелінеді, форс-мажор және басқада жағдайлардың әсерінен қарыз
алушыға материалды шығын келтірілген жәненемесе оның қызметі
одан тоқталған. Қарыз алушының қаржылық жағдайы туралы ақпарат
болмаған жағдайда оның қаржылық жағдайы өте нашар деп
есептелінеді.
Қамтамасыз етудің сапасы келесідей жіктелінеді 4:
– сенімді (жоғары өтімді қамтамасыз ету) – Қазақстан Республикасы
Үкіметінің жәненемесе бір рейтингтік агенттіктің берген АА тобы
рейтингінен төмен емес жеке рейтингі бар және олардың тізімі
Ұлттық Банпен бекітілген банктердің гарантиялары, депозитте
ақшалай қаражаттарды кепілге қою және олардың тізімін Ұлттық Банк
бекіткен кез-келген рейтингтік агенттіктердің берген А рейтингінен
төмен емес егеменді рейтингі бар шетел мемлекеттерінің үкіметтері
шығарған бағалы қағаздар және белгілі бір актив бойынша (негізгі
қарыз және сыйақы бойынша) қарыз алушының 100%-дық міндеттемесін
жабатын монеталы бағалы металдар;
– жақсы – жоғарыда бірінші пункте келтірілген және оның құны
белгілі бір актив бойынша (негізгі қарыз және сыйақы бойынша)
қарыз алушының 90%- дық міндеттемесін жабатын жоғары өтімді
қамтамасыз ету;
– қанағаттанарлық – белгілі бір актив бойынша (негізгі қарыз және
сыйақы бойынша) қарыз алушының 100%-дық міндеттемесін жабатын
қамтамасыз ету немесе оның құны активтердің (негізгі қарыз және
сыйақы бойынша) 75%-ын жабатын жоғары өтімді қамтамасыз ету;
– қанаттаннарлықсыз - клиенттің белгілі бір актив бойынша (негізгі
қарыз және сыйақы бойынша) құны міндеттемесінің 50%-нан азын
жабатын толық емес қамтамасыз ету;
– қамтамасыз етусіз – қамтамасыз ету құны белгілі бір актив бойынша
(негізгі қарыз және сыйақы бойынша) клиенттің міндеттемесін 50%-
нан азын жабатын бланктік несие немесе бөлшектеп қамтамасыз ету.
Кесте 1. Активтердің жіктелуі және оларға провизия құрау тәртібі
Баллдардың саны Активтің Провизиялардың көлемі
классификациялық (негізгі қарыз сомасынан
категориясы %-бен)
1 дейін (қоса стандартты 0
алғанда)
күмәнді
1-ден 2-ге дейін 1 категориялы 5% - төлемді мерзімінде және
(қоса алғанда) толық төлеу кезінде
2 категориялы 10% - төлемдерді кешіктіру
немесе толық емес төлеу
кезінде
2-ден 3-ке дейін 3 категориялы 20% - төлемді мерзімінде
(қоса алғанда) және толық төлеу кезінде
4 категориялы 25% - төлемдерді кешіктіру
немесе толық емес төлеу
кезінде
3-тен 4-ке дейін 5 категориялы 50% - барлық жағдайларда
(қоса алғанда)
4-тен және одан сенімсіз 100 % - барлық жағдайларда
жоғары
Ұлттық Банк Басқармасының 2002 жылдың 16 қарашасында №465 қаулысымен
бекітілген Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды
күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизия
құру туралы (2003 жылдың 01 қыркүйегінен батап №327 Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының қаулысына енгізілген өгертулер
туралың)ң Ережеге №2 қосымшаның №2 кестесі.
Болашақта келетін тауарларға және сол тауарларға талаптар құқтары (бар
жоғары өтімді қамтамасыз етуді есептемегенде) негізіндегі активтер
қамтамасыз етілмеген активтер болып бағаланады. Егер белгілі бір актив
бойынша айналымдағы тауарлар қамтамасыз етілсе, онда бұл қағаттанрлықсыз
қамтамасыз етуден жоғары бағаланбайды. Бұл талап Қазақстан Республикасының
заңдарымен анықталатын кіші бизнес субъектілеріне қатысы жоқ, оларды
несиелеу халықаралық қаржылық ұйымдардың ұсынған несиелік желінің бес
миллион теңгеден аспайтын (немесе гарантияны берген уақытта орташа биржалық
курс бойынша есептелген жоғарыда көрсетілген соманың шетел валютасындағы
ақшалай эквиваленті) көлемінде жүзеге асырылады.
Жоғарыда келтірілген теориялық материалдарды бекіту үшін тәжірибе
жүзінде олардың қолданысын көрсетіп, оларға талдау жүргізейік, ондай
материалдар есебінде төменде келтірілген банктік сектордың жиынтық
активтерінің құрлымы, активтердің және шартты міндеттемелердің сапаларының
динамикасы және несиелік портфельдің сапасының динамикасы болып табылады.
Кесте 2. Банктік сектордың жиынтық активтерінің құрылымына талдау
Банктік сектордың 01.01.06 ж. 01.01.07 ж.
жиынтық активтерінің Өсім, %
құрлымы
млрд. Қорытындыға млрд. Қорытындыға
теңге (барлығына) теңге (барлығына)
%-бен %-бен
Ақшалар 45,0 2,7 55,0 2,0 22,2
Корреспонденттік шоттар 68,8 4,1 150,1 5,6 118,2
Бағалы қағаздар 328,3 19,6 468,0 17,4 42,6
Басқа банктерде 84,6 5,1 85,0 3,2 0,5
орналастырған салымдар
Банкаралық займдар 39,2 2,3 105,1 3,9 168,1
Клиенттердің займдары 1 047,462,5 7 708,363,5 63,1
Субординацияланған
қарызға және капиталға 10,0 0,6 13,8 0,5 38,0
инвестициялар
Негізгі құралдар және
материалдық емес 33,6 2,0 44,6 1,7 32,7
активтер
Басқада активтер 19,1 1,1 59,8 2,2 213,1
Активтердің барлығы 1 676,0100 2 689,7100 60,5
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөніндегі агенттігінің қаржы хабаршысы. 2006.
Банктік сектордың активтері мен міндеттемелері есебінде Қазақстан
Республикасының барлық екінші деңгейдегі банктерінің активтері алынып отыр.
Кестеден банктердің активтері өткен жылмен салыстырғанда 60,5%-ға өскенін
көріп отырмыз, жиынтық активтер құрлымының ең үлкен үлесін 2004 жылмен
салыстырғанда басқада активтер алып жатыр, олар 213,1 %-ға өскен, екінші
орынды банкаралық займдар алып отыр, олар 168,1 %-ға өскен, жиынтық
активтер құрлымының тағы да үлкен бөлігін банктердің корреспонденттік
шоттары алып жатыр, олар өткен жылмен салыстырғанда 118,2 %-ға өскен,
клиенттердің заемдары 63,1%-ға, бағалы қағаздар 42,6%-ға субординацияланған
қарызға және капиталға инвестициялар 38,0%-ға, негізгі құралдар және
материалдық емес активтер 32,7 %-ға, ақшалар 22,2 %-ға және ең соңғы орында
басқа банктерде орналастырылған салымдар 0,5 %-ға өскенін көріп отырмыз.
Кесте 3. Активтердің және шартты міндеттемелердің сапаларының
динамикасына талдау
Активтердің және 01.01.06 ж. 01.01.07 ж.
шартты
міндеттемелердің
сапаларының
динамикасы
негізгі қарызҚорытындыға негізгі Қорытындыға
сомасы, млрд.(барлығына) қарыз (барлығына)
теңге %-бен сомасы, %-бен
млрд. теңге
Активтердің және
шартты 1 965,9 100,0 3 330,3 100,0
міндеттемелердің
барлығы
Стандартты 1 467,2 74,6 2 411,5 72,4
Кұмәнді 475,0 24,2 862,6 25,9
Үмітсіз 23,7 1,2 56,2 1,7
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөніндегі агенттігінің қаржы хабаршысы. 2006.
Активтер мен шартты міндеттемелер сапаларының динамикасына талдау
жасасақ, онда жоғарыда келтірілген кестеден көріп отырғанымыздай активтер
және шартты міндеттемелердің барлығы 1965,9 млрд. теңгеден 3330,3 млрд.
теңгеге дейін өскен, оның ішінде стандартты несиелердің 1467,2 млрд.
теңгеден 2411,5 теңгеге өскен, күмәнді несиелер 475,0 млрд. теңгеден 862,6
млрд. теңгеге өскен, ал үмітсіз несиелер 23,7 млрд. теңгеден 56,2 млрд.
теңгеге өскенін көріп отырмыз.
Кесте 3. Несиелік портфельдің сапасының динамикасына талдау
Несиелік 01.01.06 ж. 01.01.07 ж.
портфельдің
сапасының
динамикасы
негізгі қарызҚорытындыға негізгі Қорытындыға
сомасы, млрд.(барлығына) қарыз (барлығына)
теңге %-бен сомасы, %-бен
млрд. теңге
Несиелік портфель 1 086,6 100,0 1 813,4 100,0
Стандартты 660,1 60,8 1 020,8 56,3
Күмәнді 403,6 37,1 740,4 40,8
Үмітсіз 22,9 2,1 52,2 2,9
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөніндегі агенттігінің қаржы хабаршысы. 2006.
Несиелік портфельдің динамикасына талдау жасайтын болсақ, онда несиелік
портфельдің 1086,6 млрд. теңгеден 1813,4 млрд. теңгеге өскенін көріп
отырмыз, стандартты несиелердің 660,1 млрд. теңгеден 1020,8 млрд. теңгеге
өскенін, күмәнді несиелердің 403,6 млрд. теңгеден 740,4 млрд. теңгеге дейін
өскенін, ал үмітсіз несиелердің 22,9 млрд. теңгеден 52,2 млрд. теңгеге
дейін өскенін көріп отырмыз.
Ал енді Ұлттық Банк Басқармасының 2002 жылдың 03 маусымындағы №465
қаулысымен бекітілген Екінші деңгейдегі банктер үшін пруденциалдық
нормативтерді бекіту туралың (2002 жылдың 26 қарашасынан бастап №467, 2003
жылдың 21 сәуірінен бастап №97, 2003 жылдың 07 маусымынан бастап №151, 2004
жылдың 16 ақпанынан бастап №36, 2004 жылдың 24 маусымынагн бастап №149
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының қаулыларына енгізілген
өгертулер туралың)ң Ережені қарастырып өтейік. Осы Ережеге сәйкес өтімділік
екі коэффициентпен сипатталынады:
– банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті (k4);
– банктің қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті (k5);
Банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті келесідей анықталынады:
∑A ж.ө.
К= —————;
(2)
∑О қ.у.т.е.м.
мұндағы, К – ағымдағы өтімділік коэффициенті;
∑A ж.ө. - жоғары өтімді активтер;
∑О қ.у.т.е.м.- қажет уақытында талап етілетін міндеттемелер,
депозиттер.
Жоғары өтімді активтер есебіне келесілер жатқызылады:
– қолма-қол ақшалар;
– аффинированды бағалы металдар;
– Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Ұлттық Банкінің шығарған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары,
Қазақстанның ипотекелық компаниясың ЖАҚ-мен шығарылған қарыздық
бағалы қағаздары, банктің қайта сатып алу шартымен сатқан бағалы
қағаздарды есептемегенде;
– Ұлттық Банктегі, Қазақстан Республикасының банктерінде және
Standard & Poor’s агенттігінің немесе рейтингтерінің сәйкес
деңгейдегі басқа рейтингтік агенттіктердің Аң ұзақ мерзімді
қарыздық рейтингі бар резидент емес банктердегі талап еткенге
дейінгі салымдары;
– Standard & Poor’s агенттігінің немесе рейтингтерінің сәйкес
деңгейдегі басқа рейтингтік агенттіктердің Аң ұзақ мерзімді
қарыздық рейтингі бар резидент емес банктеріне және Қазақстан
Республикасының банктеріне овернайтң қарызы;
– №219 2003 жылдың 4 шілдесінен Ұлттық Банк Басқармасының
қаулысымен бекітілген №2428 Қазақстан Республикасының құқықтық
нормативтік актілерін мемлекеттік тіркеу Реестірінде тіркелген
Мемлекттік бағалы қағаздармен мемлекеттердің қажетті минималды
рейтингтері туралы және брокерлік, диллерлік қызметті жүзеге
асырған кезде екінші деңгейдегі банктердің сол мемлекеттік бағалы
қағаздармен жасалатын құқықтық мәмілелерің рейтигінен төмен емес
мемлекеттердің шетел валютасында егеменді ұзақ мерзімді рейтингі
бар мемлекеттік бағалы қағаздары.
Банктіердің қысқа мерзімді өтімділік коэффициенттерін келесідей
анықтауға болады:
∑A мерзімі 3 ай
К= —————————;
(3)
∑М мерзімі 3 ай
мұндағы, К– қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті;
∑A мерзімі 3 ай – 3 ай мерзімді активтер;
∑М мерзімі 3 ай – 3 ай мерзімді міндеттемелер.
Бір қарыз алушыға, оның ішінде банктің максималды тәуекел көлемі келесі
сома ретінде есептелінеді:
– банк балансында есептелінетін бактің қарыз алушыға талаптары;
– ағымдағы жылдан жоғары соңғы бес жыл ішінде банк балансынан
шығарылған банктің қарыз алушыға талаптары;
– ағымдағы және одан кейінгі екі ай аралығында немесе белгісіз
мерзімге қарыз алушының міндеттерін банк өзіне алу бойынша үшінші
тұлғалар есебіне немесе қарыз алушыдан, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының заң актілерінде немесе жасасқан келісімдерде
қарастырылған басқа да негіздемелер бойынша талаптар;
– қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз етілген
сомаларының шегерісі, яғни бұл қамтамасыз етілген міндеттемелерге:
– бұл міндеттемені қамтамасыз ету негізінде банктің иелігіне
ұсынылған салымдар;
– Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Ұлттық Банкінің шығарған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары;
– аффинированды бағалы металдар;
– Қазақстан Республикасы Үкіметінің кепілдері;
– Standard & Poor’s агенттігінің немесе рейтингтерінің сәйкес
деңгейдегі басқа рейтингтік агенттіктердің Аң ұзақ мерзімді
қарыздық рейтингі бар басқа банктердің кепілдері;
– Standard & Poor’s агенттігінің немесе Қазақстан Республикасының
резидент емес банктерінің еншілес банктері үшін халықаралық
рейтингтік агенттіктері негізінде рейтингтері сәйкес деңгейдегі
басқа рейтингтік агенттіктердің ВВВң ұзақ мерзімді қарыздық
рейтингінен төмен емес бас банктердің кепілдері.
Жоғарыда айтылған ережеге сәйкес несиелік тәуекелдің ең жоғарғы
мөлшерін төменде келтірілген коэффициенттер арқылы анықтауға болады.
P
К =———≤ 0,10 (10%);
(4)
K
мұндағы, К- несиелік тәуекелдің ең жоғарғы мөлшерінің коэффициенттері;
P – шартты түрде бір клиентке келетін несиелік қарыздың абсолюттік
сомасы;
К – банктің жалпы меншікті капиталы.
P
К=———≤ 0,25 (25%);
(5)
K
мұндағы, К - несиелік тәуекелдің ең жоғарғы мөлшерінің
коэффициенттері;
P – шартты түрде бір клиентке келетін несиелік қарыздың абсолюттік
сомасы;
К – банктің жалпы меншікті капиталы.
2. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру жолдары
2.1 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдірудің негізгі
бағыттары
Жақында ғана отандық банктердің шаруашылық субъектілермен қарым-
қатынасы туралы, яғни олардың нақты секторды несиелеуіне байланысты сынға
алынды. Қазақстандық экономикаға айналмалы және инвестициялық қаражаттар
жетпеді, яғни бұл қаражаттарға сұраныс несиелеумен де жаппады. Бұл сын
негізінен әділетті болды, бірақ бұл жылдары банктердің саясатын объективті
жағдайлармен түсіндіруге болады, яғни банкирлердің өздері бұны сапалың
қарыз алушылардың аздығымен және несиелеу үшін дәлелденген, анық жобалардың
жеткілікті көлемдерінің болмауымен байланыстырады.
Шындығына келетін болсақ, банктер мен нақты сектор арасындағы қарым-
қатынастың салқынң болуы жоғарыда аталып өткен себептермен ғана
шектелмеді, яғни бұл жылдары банктердің инвестициялық қызметтерінің
шектеулі болуы негізінен нақты секторды несиелеудің жоғары жүйелі
тәуекелдердің болуымен байланысты, сонымен қатар несиелердің пайыздарының
жоғары болуына байланынсты қарыз алушылардың төлем қабілеттілігінің төмен
болуы, қарыз алушылардың қаржылық жағдайларының тұрақсыз болуы да өз әсерін
тигізді. Банктердің мүмкіндіктері де шектеулі болды, сонымен қатар табысты
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында да алуға да болатын, ал олардың
тәуекел деңгейі мейлінше төмен болатын. Сонымен бірге қаржылық сектордан
нақты секторға ақшалай ағымдардың шектеулігі басқада себептерге де
байланысты болатын 20.
Бұл жағдай 2000 жылдан бастап өзгере бастады және бүгінгі таңда банк
активтерінің 60%-ы экономиканы несиелеуге бағытталған. Өндірістің өсумен
байланысты, сонымен қатар қаржылық нарықтың тұрақты дамуымен байланысты
және ресурстық базаның өсуімен байланысты банктер нақты секторды
несиелеуге байланысты өз қызметтерін қарқынды жоғарлатты. Банктердің
несиелік портфелі 2004 жылы 1 086,6 миллиард теңгені құраса, ал 2005 жылы
1 813,4 миллиард теңгені құрап отыр. Яғни банктердің несиелік портфелінің
қарқынды өсуімен қатар, банктердің нақты секторды несиелеуі де өте жоғары
деңгейге жетті.
Сонымен қатар несиелер көлемінің көбеюіне тағы да бір әсер еткен фактор-
бұл банктердің ресурстық базаның қарқынды көбеюі болып отыр. Бұл
банктердің жеке және заңды тұлғаларға арналған депозиттерінің көбеюіне
байланысты болып отыр. Ресурстық базаның және меншікті капиталдың көбеюі
банктерге экономиканы несиелеуге және инвестициялауға үлкен мүмкіндік
туғызды. Сонымен қатар несиелеу көлемінің өсімі тек банк жүйесінің жалпы
активтерінің өсімімен ғана емес, сонымен бірге банктердің өздерінің
несиелік белсенділігіне де байланысты болып отыр. Активтер құрлымының
несиелік портфельге қарай өсу өзгерісі, бұл қаржылық нарықтың өзгеруіне
байланысты болып отыр. Яғни инфляция және девольвацияның салыстырмалы
жоғары емес деңгейі негізгі қаржылық инстументтердің табыс деңгейінің
төмендеуіне алып келді. Демек банктер мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығында және валюталық нарықта жоғары табыс алуынан айырылды, ал бұл өз
кезегінде банктердің несиелік операциялар көлемінің ұлғаюын талап етті,
яғни негізгі табыс көзі ретінде енді несиелік операциялар болды. Қазір
банктердің беретін несиелерінің негізгі бөлігі саудалық операцияларды
қамтамасыз ету үшін беріледі, бұл банктердің несиелік портфеліндегі барлық
несиелерінің үштен бірін құрап отыр. Несиелеу көлемі бойынша несиелер
құрлымы аздаған өзгеріске ұшырады, яғни несиелердің негізгі көлемі қарыз
алушылардың айналым капиталын толықтыру үшін алынады, яғни бұндай
несиелердің барлық берілетін несиелер көлемінің үштен екі бөлігін құрайды.
Негізгі қорды алу үшін, жаңа құрылыс жүргізу үшін, тұрғын үй сатып алу үшін
несиелердің жалпы үлесі төмендеді, бірақ нақты бұл мақсаттарға несиелер
көлемі салыстырмалы өсті. Сонымен қатар тұтыну және бағалы қағаздарды сатып
алуға байланысты несиелер көлемі жоғарлады.
Сонымен қатар осы өткен жылдарда болған өзегерістер несиелеу көлемінің
өсуімен қатар несие құрлымындағы экономиканың салалары және объектісі
бойынша несиелеуді өзгерткен жоқ деуге болады және несиені беру мерзімдері
бойынша осындай жағдайдың сақталуын көруге болады, яғни қысқа мерзімді
несиелердің көлемі несиелердің барлық көлемінен 50% шамасында қалып отыр.
Тұрақты өсуге байланыссыз айырбастау курсы өзегеріссіз қалуда, берілген
шетел валютасындағы несиелер көлемі 50%-дан аса шамасында қалып отыр.
Бірақ несиелер бойынша сыйақылар үлкен өзгерістерге ұшырады, яғни өткен
жылдарда қаржылық инструменттер бойынша табыстылық деңгейінің төмендеуіне
байланысты, несиелер бойынша пайыздық ставкілердің төмендеу тенденциясы да
байқалды.
Соңғы жылдары несиелеу көлемінің жоғары өсімі нақты секторды несиелеуін
біршама ұлғайтты, бірақ банктердің несиелеу белсенділігі және қызметі әлі
де болса экономиканың қажеттіліктерін өтеген жоқ, яғни нақты секторды
несиелеу проблемеларын әлі де толығымен шешкен жоқ. Экономиканың несиелік
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін банктердің жалпы активтердің көлемін
және меншікті капиталын ұлғайту қажет. Бұл қазіргі уақыттағы Қазақстанның
экономикасының дамуындағы жағымды тенцияларының сақталуы банк жүйесіне
бірнеше жылдарды қажет етеді. Бұл тек банк жүйесіне ғана тәуелді емес,
сонымен қатар экономиканың дамуына және т.б. факторларға да байланысты
болып отыр.
Қорыта келе, отандық банк жүйесінің шектеулі мүмкіндіктеріне қарамастан
соңғы жылдарда несиелеуге байланысты болған өзгерістер, яғни несиелеу
көлемінің қарқанда өсуі, бұл экономиканың нақты секторын несиелеу оң
өзгерістерін айтуға болады. Егер алдымыздағы бірнеше жылдарда бұндай
тенденция сақталатын болса, яғни несиелеу көлемінің өсуінде жеткен
қарқындар сақталатын болса және банк жүйесінің қаржылық тұрақтылық деңгейі
сақталатын болса, онда отандық банктер өзінің негізгі қызметін, яғни
экономиканың нақты секторының тұтыну және инвестициялық мақсаттарын
қаржыландыру көрсете алды, мақсатқа жетті деп айтуға болады.
Активтерді орналастырған кезде банк активтер портфеліне әсер ететін
көптеген факторларды есепке алулары қажет, яғни табыстылық, тәуекел,
өтімділік және т.б. Банк активтерін орналастырған кезде олардың дұрыс және
тиімді орналастыруына аса назар аудару қажет. Егер банк өз активтерін дұрыс
орналастырмаса, онда банк өзіне қажетті табысты ала алмайды және қиын
жағдайларға ұшырауы мүмкін.
Тәуекел дәрежесі бойынша активтерді келесідей топтауға болады, яғни
банктің өзіне тиесілі тәуекел дәрежесін бағалау үшін банктің барлық
активтерін бес топқа бөледі және әр бір топқа құнды жоғалту мүмкіндігіне
байланысты өзіне тиесілі коэффициенттер белгіленген және коммерциялық
банктердің активтерін тәуекел дәрежесіне байланысты орналастыруының келесі
классификациясын қарастыруға болады 31:
– тәуекелі жоқ активтер – кассадағы қолма – қол ақшалар, Ұлттық
Банктің шоттарындағы қаражаттар, мемлекеттік қарыздық
міндеттемелер (дефолт мүмкіндігін есепке алмағанда, бірақ
тәжірибе көрсеткендей аздаған мүмкіндік болуы мүмкін);
– тәуекел дәрежесі 10 % - ды құрайтын активтер – шетел банк –
корреспондент шоттарындағы қаражаттар;
– тәуекел дәрежесі 20 % - ды құрайтын активтер – аймақтық және
жергілікті бағалы қағаздарына ақшалай салымдар;
– тәуекел дәрежесі 50 % - ды құрайтын активтер – отандақ
коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттарындағы
қаражаттар, банкпен берілген гарантиялар және тапсырыстар;
– тәуекел дәрежесі 100 % - ды құрайтын активтер – қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер мен банктің басқада инвестициялары.
Бірақ тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, соғұрлым жоғары табысты алу
мүмкіндігі де төмен болады. Сондықтан әр бір банк тәуекел дәрежесін
минимумдауға тырысады және бірнеше альтернативті шешімдерден тек тәуекел
дәрежесі төмен болатын шешімді қабылдайды, басқа жағынан қарасақ, тәуекел
деңгейі мен кәсіпкерлік белсенділіктің дәрежесінің, табыстылығының
оптималды қатынасын таңдау қажет. Ал оптималды қатынасқа тек тәуекелді
басқару (тәуекелді реттеу) процесінде ғана жетуге болады. Тәуекелді басқару
– сәйкес тәуекелді минимизациялауға және табыстылық пен тәуекелдің
оптималды қатынасын табуға және оған сәйкес тәуекелдің бағасына, болжамына,
сақталынуына бағытталынатын шара болып табылады.
Өтімділік банктің табыс алуымен байланысты болып келеді, бірақ
өтімділік көрсеткіштеріне талдау жүргізген уақытта жоғары өтімді қамтамасыз
ету банктің жоғары табыс ала алмауына алып келеді.
Өтімділікті басқару кезінде коммерциялық банктер өтімділікті қажет
деңгейінде ұстау проблемасымен кездеседі. Бұл банктің активтік және
пассивтік операцияларды жүргізу саясаты (бұл саясат нақты ақшалай нарық
жағдайын және жүргізілетін операциялардың ерекшеліктерін ескеру арқылы
жүзеге асырылады) арқылы жүзеге асады. Яғни банктер активтік және пасситік
операцияларды басқарудың сауатты саясатын жасаулары тиіс.
Мәліметтер базасы негізінде банктер күн сайын төлем қабілеттілік
көрсеткіштерінің және өтімділіктің мәнін ашулары қажет және төлем
қабілеттілік пен өтімділік нормаларын ескерумен банктің операцияларының
даму болашағына талдау жүргізулері қажет. Бұл қаражаттарды орналастыруға,
банктің меншікті қаражаттарын ұлғайтуға, басқа кәсіпорындар мен банктерде
банктің қатысуын кеңейтуге, яғни қосымша табыс көздерін іздестіруге және
коммерциялық банктердің төлем қабілеттілік және өтімділік туралы
талаптарды сақтаумен қатар жаңа операцияларын дамытуға мүмкіндік береді.
Бұндай талдау коммерциялық банктің төлем қабілеттілік пен өтімділік
деңгейінің өзгерісін көруге мүмкіндік береді және олар бойынша
тұрақтандырудың уақытылы қажетті шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Шетел тәжірибесінде банктің өтімділігін басқару проблемасын шешуге
байланысты менеджерлер бұл қызметті жақсартуға байланысты өздерінің
бірнеше ұсыныстарын берді. Біріншіден, өтімділікті басқарумен байланысты
менеджерлер банктің барлық бөлімдерін бақылаулары қажет, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz