Қате және қате сөйлеу мәселелері

Адам іс-әрекет үстінде ғана өмір сүреді. Оның күллі қызметі тіл арқылы көрініс береді. Дұрыс іс те, бұрыс іс те тілде бейнеленеді. Бұрыс істелген істің бәрі қисынсыз да қалыпты жағдайға сәйкес келмейтін әрекет ретінде қабылданып, қате ретінде бағаланады. «Жұмыс істемеген адам ғана қателеспейді», «Адам қатесіз болмас, көл бақасыз болмас» - деген сөздер тәжірибесі мол халық даналығы. Шынында да «Жаңылмайтын жақ жоқ, сүрінбейтін тұяқ жоқ».
Әрекет бар жерде қарекет бар, іс бар, бұлар болған жерде қателік пен ауытқулар болуы әбден мүмкін. Бұл жағдай адамның жалпы іс-әрекетіне, соның ішінде сөйлеу әрекетіне де тән екендігі ақиқат.
Қатенің не екенін түсіну үшін адамның түйсік сезіміндегі танымы, білімі, өмір тәжірибесі, қоршаған ортадағы қалыптасқан нормаларды қабылдауы ерекше орын алады. Олай болса, әр адамның қатені өзінше түсінуі де осыған байланысты болар. Құбылыс пен затты қаз қалпында қабылдау, ой таразысына тарту, оларды қорыту сияқты күрделі психикалық үдерістер түйсіну негізінде құрылады. Адам дүниеге келгеннен кейін, даму барысында қоршаған ортасын танып, біледі. Адам ағзасының ішкі не сыртқы әсерге жауабы, яғни реакция пайда бола бастайды. Соның негізінде заттар мен құбылыстар жөнінде ілім-білім, таным қалыптасады. Ол білімді шындық өмірде қолдану үдерісінде заттар мен құбылыстарды, іс-әрекеттерді саралау, сараптау, салыстыру барысында белгілі түсінік қалыптасады.
Адамның жалпы іс-әрекеті дүниетанымымен байланысты болғандықтан, шындық өмірге көзқарас негізінде, қалыптасқан норма аясында ненің қате, ненің қате емес екендігін нақты анықтаймыз. Мәселен, сөйлеу қателерін сөз ету үшін алдымен «қате» деген не – соны түсінісіп алу шарт.
Адамзаттың қоғамдық нормадан, қалыпты қабылданған әдеп пен мінез-құлықтан тыс, таптауырын іс-әрекет пен жағдайлардан ауытқулар негізінде, белгілі бір өлшем таразысы арқылы күллі өмір саласында (мысалы, ғылым, өнер, баспасөз, спорт саласында т.б.) уақыт сынынан өтіп, әлеуметтік темір талқылар негізінде қателер анықталып, жүйеленіп, ғылыми тұрғыдан өз сипатын алады, солар арқылы қателер теориясы қалыптасуда. Мысалы, математикалық статистиканың шамалар мағынасын анықтау санына орай, өлшемдер негізінде қателер теориясы қалыптасты, сол арқылы өлшем ауытқуларын бағалау мен табудың әдістемесі жасалды [1, 865 б.]. Айталық, педагогика саласында қате «педагогтың кейбір іс-әрекетінде, қарым-қатынас барысында қалыптасқан кәсіби нормалардан ауытқу» деп берілген [2, 231 б.].
«Қате» сөзінің түп төркініне келетін болсақ, ол (араб. хәта) – теріс, бұрыс, жаңсақ деген мағынаны білдіреді. Ал қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: «Қате - жаңылыс, теріс іс. Қате түсініктер ерте замандарда өте көп болған, өйткені ол замандарда дүниені дұрыс түсіндіретін ғылым болмаған» [3, 145 б.] деп сөздің жалпы мағынасын ашқан. Экономикалық сөздікте: «қате - адамның алдын-ала болжауға келмейтін нәтижеге апарып соғатын іс-әрекеті» деп түсіндіріледі [4. 698 б.]. Бұл дұрыс анықтама болмаса керек, өйткені «болжауға келмейтін нәтижеге апарып соғатын іс-әрекет» қате болмауы да мүмкін

1. Большой энциклопедический словарь. Гл. ред. А.М. Прохоров. Изд. 2-е, перер. и доп. М.: Большая Российская академия. 1998.
2. Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. Словарь по педагогике. – Москва: ИКЦ «МарТ»; Ростов на /Д: Издательский центр «МарТ», 2005. – 488 с.
3. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 6-том. –Алматы.: Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, 1982. – 624 б.
4. Большой экономический словарь/ Под ред. Азрилияна А.Н. – 6-е изд., доп. – М .: Институт новой экономики, 2004. – 1376с.
5. Понятийно-терминологический словарь логопеда / Под ред. Селиверстова В.И. – М .: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 1997. – 400 с.
6. Васильев Н.В., Виноградов В.А., Шахнарович А.М. Краткий словарь лингвистических терминов. М.: «Русский язык», 1995.
7. Англо-русский терминологический справочник по методике преподавания иностранных языков / Колесникова И.А., Долгина О.А., СПб.: «Русско-Балтийский информационный центр», БЛИЦ 2001.
8. Қазақ білімпаздарының тұңғыш сіиезі. А., 2005. – 144 бет.
9. Л е о н т ь е в А.А. Психолингвистика. Л.: 1967.
10. M e r i n g e r R., Mayer K. Versprechen und Verlesen, eine psychologisch-linguistische Studie , Stuttgart, 1895.
11. В о р о н и н Б.Ф. Некоторые вопросы психологического анализа грамматических ошибок в устной речи иностранца на русском языке.Автореф. канд. дис. Аку, 1969.
12. К р а с и к о в Ю.В. Теория речевых ошибок. М.:1980.