Қаржы нарығының жаһандануы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. Бюджет жүйесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекеттік бюджеттің ұғымы және оның экономикалық мәні мен ролі ... ..5
1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. Қ.Р мемлекеттік бюджеті бойынша статистика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3. Қазақстандағы бюджет жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.1 2009 . 2011 жылдарға арналған республикалық бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.2 2010.2012 жылдарға арналған республикалық бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ..25

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бюджет жүйесіне әсерін береді. Әлемдік бюджет жүйесінің дамуы, ең алдымен дамыған бюджет жүйесінен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бюджет жүйесінің микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бюджет жүйесінің қаржылық ресурстарды шоғырландыруын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
Бюджет қатынастары – мемлекетпен, халық, мекемелер,кәсіпорындар арасында пайда болатын қаржы қатынастары деген ұстанымды ұстайтын болсақ, онда бір жағынан мемлекет кәсіпорындар, мекеме мен халық қаражаттарын ала отырып, мемлекет бұл қаражаттарды өз иелігіне жұмылдырады және өзінің мемлекеттік қызметін орындауға жұмсайды, сондай-ақ коммерциялық және коммерциялық емес салаларға, халыққа әсер етуге және тұтастай экономиканы реттеу қызметіне пайдаланады. Әсер ету нысандары әр түрлі болуы мүмкін: кәсіпорындарды қаржыландыру және қаражаттандыру;
мемлекеттік инвестицияларды іске асыру; өнеркәсіптің қорғаныс
салаларының айырбасталымын қаржыландыру арқылы экономиканың құрылымдық қайтақұруына әсер ету.Мұнда кіріс немесе шығыс баптарын ұлғайту немесе азайту қатынасы саяси кеудемсоқтыққа байланысты елдің халықпен айла-шарғы жасау қаупі туындайды. Осыған орай, бюджет саясатының қалыптасуы , оның іске асуының бағытталуы барлық кезде тек экономикалық даму үрдістерімен ғана байланысты емес, сондайа-ақ саяси кеудемсоқтықты көрсетеді. Егер, бюджет саясатының бағытталуы экономиканың дамуы заңдылықтарының анықталуы негізінде емес, ал ол көпшілік дауыс пен көптеген түзетулер нәтижесінде анықталады, онда мұндай бюджет саясаты тұрақты болмай, үнемі өзгерту үстінде болады, яғни тек экономикалық саланың қайта қалыптасуы нәтижесінде ғана емес, сондай –ақ биліктің осы немесе өзге саласының жағжаяттық пайымдауынан.Макроэкономикалық реттеудің маңызды құралы болып бюджет саясаты табылады, ол салық салу мен мемлекеттік шығындарды өзгерту арқылы іскерлік белсенділік деңгейіне мемлекеттің әсерін көрсетеді.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында бюджет жүйесінің, ұлттық қорды дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бюджет жүйесінің дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне әсер ете алады.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым қатынасының даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.

1. «Қаржы» Құлпыбаев С Алматы 2007ж
2. Қ.Р Бюджет кодексі 24.04.2004ж N 548
ИНТЕРНЕТ САЙТТАРЫ:
3. Қ.Р. Ұлттық банкі www.nationalbank.kz ( жаңалықтар - қаржы) 2010ж
4. Қ.Р. Юстиция министірлігі www.minust.kz ( қаржылық жаңалықтар ) 2010ж
5. Қаржылық шолу www.fintools.ru ( контент - документ ) 2010ж
6. www.kaz.gazeta.kz сайты ( экономика және қаржы ) 2010ж
7. Қ.Р. Заң шығару институты www.inszak.kz ( негізгі бет ) 2010ж
8. Қ.Р. Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы қызметін реттеу орталығы www.rfca.gov.kz ( Қаржы жаңалықтары ) 2010ж
9. Қ.Р Қаржы министірлігі www.minfin.kz (статистикалық бюллетен) 2010ж
10. Қаржылық бақылау агенттігі www.minplan.kz
11. Қ.Р Статистика агенттігі www.stat.kz

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Бюджет жүйесінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Мемлекеттік бюджеттің ұғымы және оның экономикалық мәні мен ролі ... ..5
1.2 Мемлекеттік бюджеттің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен
шығыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 11

2. Қ.Р мемлекеттік бюджеті бойынша
статистика ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...16

3. Қазақстандағы бюджет жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .22
3.1 2009 - 2011 жылдарға арналған республикалық
бюджет ... ... ... ... ... ... ... . ...22
3.2 2010-2012 жылдарға арналған республикалық
бюджет ... ... ... ... ... ... ... . ... .25

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы нарығының жаһандануы және
әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бюджет жүйесіне әсерін береді.
Әлемдік бюджет жүйесінің дамуы, ең алдымен дамыған бюджет жүйесінен сипат
алады. Макро деңгеймен қатар, бюджет жүйесінің микро деңгейде де үлесі зор.
Ең алдымен, бюджет жүйесінің қаржылық ресурстарды шоғырландыруын атауға
болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі
бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір
факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі
арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
Бюджет қатынастары – мемлекетпен, халық, мекемелер,кәсіпорындар
арасында пайда болатын қаржы қатынастары деген ұстанымды ұстайтын болсақ,
онда бір жағынан мемлекет кәсіпорындар, мекеме мен халық қаражаттарын ала
отырып, мемлекет бұл қаражаттарды өз иелігіне жұмылдырады және өзінің
мемлекеттік қызметін орындауға жұмсайды, сондай-ақ коммерциялық және
коммерциялық емес салаларға, халыққа әсер етуге және тұтастай экономиканы
реттеу қызметіне пайдаланады. Әсер ету нысандары әр түрлі болуы мүмкін:
кәсіпорындарды қаржыландыру және қаражаттандыру;
мемлекеттік инвестицияларды іске асыру; өнеркәсіптің қорғаныс
салаларының айырбасталымын қаржыландыру арқылы экономиканың құрылымдық
қайтақұруына әсер ету.Мұнда кіріс немесе шығыс баптарын ұлғайту немесе
азайту қатынасы саяси кеудемсоқтыққа байланысты елдің халықпен айла-шарғы
жасау қаупі туындайды. Осыған орай, бюджет саясатының қалыптасуы , оның
іске асуының бағытталуы барлық кезде тек экономикалық даму үрдістерімен
ғана байланысты емес, сондайа-ақ саяси кеудемсоқтықты көрсетеді. Егер,
бюджет саясатының бағытталуы экономиканың дамуы заңдылықтарының анықталуы
негізінде емес, ал ол көпшілік дауыс пен көптеген түзетулер нәтижесінде
анықталады, онда мұндай бюджет саясаты тұрақты болмай, үнемі өзгерту
үстінде болады, яғни тек экономикалық саланың қайта қалыптасуы нәтижесінде
ғана емес, сондай –ақ биліктің осы немесе өзге саласының жағжаяттық
пайымдауынан.Макроэкономикалық реттеудің маңызды құралы болып бюджет
саясаты табылады, ол салық салу мен мемлекеттік шығындарды өзгерту арқылы
іскерлік белсенділік деңгейіне мемлекеттің әсерін көрсетеді.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында бюджет жүйесінің, ұлттық қорды
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бюджет
жүйесінің дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму
серпініне әсер ете алады.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым қатынасының даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін
реформалау, оның негізгі тармағы бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта
құруын мәжбүр . Сол реформалаудың логикалық жалғасы ол жаңа бюджеттік
заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы көкек айының 24
жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі қабылданып,
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі
күнгі қаржылық қарым қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын
көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатынасушылардың барлық іс
әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан жағынан жазылып
дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатқа мемлекеттік міндеттемелері мен
функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды
жұмсау процестері толығымен анықталған.
Бюджет жүйесінің мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі,
таңдалған тақырыптың өзектілігін сипаттайды.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ретінде
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің теориялық-әдістемелік және
тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, бюджет жүйесінің даму бағыттарын
анықтау болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында
келесідей міндеттер анықталған:
- бюджет жүйесінің теориялық пен тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- әлемдік және ұлттық бюджет жүйесінің үлгілерін, оны құрушы
факторларды зерттеу;
- бюджет жүйесінің дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік реттеудің
сипатын айқындау;
- ҚР бюджет жүйесінің механизмін және оның қызметіне бағалау жүргізу;
- Бюджет жүйесінің даму бағыттары бойынша ұсыныстар беру.

1. Бюджет жүйесінің теориялық негіздері.

1. Мемлекеттік бюджеттің ұғымы және оның
экономикалық мәні мен ролі.
Бюджет – мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі.
Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың ақша
қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік билік пен жергілкті өзін-өзі басқару
органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды.
Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі
шоғырландырылады, бұл мемлекеттіңқаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін
қажет.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқындары мен
үйлесімдерін қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымдарын
жетілдіруге жетуге, экономика салаларын дамытудың бірінші кезектегі
бағдарламаларыүшін қажетті мөлшерлерде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі
әлеуметтік өзгертулер жүргізуге жағдай жасайды.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайлар
жасай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады.
Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты арналымды орындайды – жалпықоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға қызмет етеді. Объективтік бөлгіштік қатынастардың өмір
сүруінің экономикалық нысаны бола отырып, айрықшалықты қоғамдық арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде болады.
Қаржылық қатынастардың белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен оны жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше
белгілер тән: Бюджеттік қатынастардың бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша
нысанында жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және
пайдаланумен қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджеттік қатынастарға
белгілі бір өзіндік ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше
белгілердің шеңберінен шықпайды. Құндық бөліністіңайрықшалықты сферасы
ретінде мемлекеттік бюджет мына өзгеше белгілерімен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен
байланысты бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны
болып табылады;

2. құнды жасау және оны тұтыну үдерісін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік
емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;

3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғаласымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, материалдық емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен
тығыз байланысып жатады.

Мемлекеттік бюджет, кез-келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында-бюджеттік қорда затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық(бөлгіштік) үдерістер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында көрініс табады.
Бюджеттік қор – бұл құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және
ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс
және басқару жөніндегі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке
түскен қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігі қозғалысының объективті
түрде шарттастырылған, экономикалық нысан. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану құнды болумен және қайта бөлумен байланысты құнның қозғаласын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұлғаймалы ұдайы өндіріс
процесінде және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
ақшалай қатынастарды білдіреді. Қаржылық қатынастардың бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс-қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджеттік қатынастардың қаралған айырмашылығымен
анықталады.
Бөлгіштік функциясының іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол, қоғамдық
өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде
мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап
айтқанда: орналастыру, қайтабөлгіштік, тұрақтандыру сияқты сипатты
функцияларды орындайды.
Бақылау функциясы бюджеттік қроларды бөлудің сандық үйлесімдерінде,
олардың қоғамдық өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігінде,
бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігінде
көрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық үдерістерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарау
керек. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
үдерістер бейнеленетіндіктен сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары –
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттің қарыздары
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғаласын анықтайды. Елдің негізгі
қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын
қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға
жатады.
Мелекеттік бюджет – Ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі.Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Шығындар мен салықтар
арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың,
өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады. Жалпы
экономикаға ықпал етудң құралы ретіндегі бюджеттің ролі осында көрінеді.
Экономиканы реттеу орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау,
оны жасау мен бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу,бюджеттің атқарылу
үдерісіне қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекеттік заңдардың
бірі болып табылады. (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заң).
Қоғамдық ұдайы өндірісте мемлекеттік бюджеттің ролі ең алдымен
мемлекеттік бюджеттің ( шығыс бөлігінің ) көмегімен ұлттық табыстың 30%,
жалпы ішік өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінетіндігімен және
қайта бөлінетіндігімен анықталады. Ол ақша қаражаттарын ұлттық
шаруашылықтың әр түрлі салалары, өндіріс секиорлары, қоғамдық қызметтің
сфералары, елдің экономикалық аудандары мен аумақтары арасында бөлінеді.
Рыноктық қатынастар жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлеуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтан табысы аз
жіктерін(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау,
сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру, және мәдениет мекемелерін
әлеуметтік қорғауға бғытталуы тиіс.
Қаржылық жоспарлау үдерісінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және материалдық емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау мен пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субъектілермен және ұжымдармен
етене байланысқан.

1.2 Мемлекеттік бюджеттің құрылымы
Мемлекттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың
барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Бюджеттердің жекелеген
түрлерінің кірістері мен шығындарын қалыптастыру, оларды теңестіру
үдерісіне заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-
қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы – бюджет жүйесін
ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қатынастары мен
байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының жиынтығы – бюджет
құрылысын құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай деңгейдегі
бюджеттер жұмыс істейді:
1. Республикалық бюджет;
2. Жергілікті бюджет

Бюджет кодесіне сәйкес, мемлекеттік бюджет – бұл араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет, ол тек
талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылады.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі

Республикалық бюджет – бұл салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық
бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын
іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
ауданның(облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет Кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер
есебiнен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
жергiлiктi мемлекеттiк органдарының, оларға ведомстволық бағынысты
мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз
етуге және тиiстi аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттiк
саясатты iске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық
маңызы бар қала) бюджетi болып табылады.
Салықтық және басқа да түсiмдер, есебiнен қалыптастырылатын және
облыстық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiкте мемлекеттiк саясатты iске асыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджетi, республикалық маңызы
бар қала, астана бюджетi болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджет - республикалық және жергілікті
бюджеттердің негізінде қалыптастырылады және енгізілген мерзім ішінде
қолданыста болады. Бұл бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасы заңнамасында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджеттен, жергілікті
бюджеттерден, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін және
Үкіметтің Ұлттық банкіндегі шоттарына аударылатын, талдамалық ақпарат
ретінде пайдаланылатын және бекітілуге жатпайтын бюджеттік түсімдерден
құрылған бюджет болып табылады.
Ұлттық қор - Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкiндегi шотында шоғырландырылатын, мемлекеттiң
қаржылық актив түрiндегi, сондай-ақ, материалдық емес активтердi
қоспағанда, өзге де мүлiк түрiндегi активтерi. Қазақстан Республикасының
Ұлттық қоры мемлекеттiң тұрақты әлеуметтiк-экономикалық дамуын қамтамасыз
етуге, қаржылық активтердiң және, материалдық емес активтерді қоспағанда,
өзге де мүліктердiң қорлануына, экономиканың мұнай секторына тәуелдiлiгiн
және қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.
1991 жылдан бастап Қ.Р бюджет жүйесі түбірлі өзгеріске ұшырады. Бұған
дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас республикалардың
мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне кірді, онда
ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және поселкалық
бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас
республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж.мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 50-52% тиді, оның 35% республикалардың
республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында
болды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті белгілі бір принциптерге
негізделеді:
1) бiрлiк принципi - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бiрыңғай бюджеттiк заңдарының қолданылуын, соның iшiнде
бiрыңғай бюджеттiк сыныптауды, бюджет процесiн жүзеге асырудың бiрыңғай
рәсiмдерiн пайдалануды қамтамасыз ету;
2) толықтық принципi - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсiмдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды
есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан
шегiнуге жол бермеу;
3) реалистiк принципi - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет
көрсеткiштерiнiң орта мерзiмдi фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi
жоспарының бекiтiлген (түзетiлген) өлшемдерi мен бағыттарына сәйкес келуi;
4) транспаренттiлiк принципi - мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi,
бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджеттердi және олардың атқарылуы
туралы есептердi, мемлекеттiң фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты мiндеттi түрде жариялау; бюджет процесiнiң ашықтығы, мемлекеттiк
қаржы бақылауын жүргiзу;
5) дәйектiлiк принципi - бюджеттiк қатынастар аясында бұрын
қабылданған шешiмдердi мемлекеттiк басқару органдарының сақтауы;
6) тиiмдiлiк және нәтижелiлiк принципi - бюджеттердi бюджеттiк
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгiлi бiр нәтижелерге қол жеткiзу
қажеттiлiгiн негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткiзу
үшiн қажеттi оңтайлы көлемiн пайдалана отырып әзiрлеу және атқару немесе
бюджеттiк қаражаттың бекiтiлген көлемiн пайдалана отырып ең үздiк нәтиженi
қамтамасыз ету;
7) басымдық принципi - бюджеттiк процестi республиканың немесе
аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
8) жауапкершiлiк принципi - бюджет процесiне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттiк заңдарын бұзғаны үшiн жауапқа тарту;
9) бюджеттердiң дербестiк принципi - түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты түрде бөлiнiп тұруын орнықтыру және осы
Кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттiк басқарудың
барлық деңгейлерiнiң осы Кодекске сәйкес бюджет процесiн дербес жүзеге
асыру құқығы, жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған
кiрiстердi, осы Кодекстiң 40-бабының 6-тармағында белгiленген жағдайларды
қоспағанда, жергiлiктi бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған
бюджетке алып қоюға жол берiлмейтiндiгi, тиiстi өтемсiз төмен тұрған
бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол берiлмейтiндiгi.
Нақтылы жағдайларда бұл принциптерден жиі ауытқиды. Мысалы, кейде
бюджеттің бірлігі принципінен ауытқиды, өйткені көптеген арнаулы және
бюджеттен тыс қорлар пайда болады. Нақтылық принципі де өзінің маңызын
жоғалтып барады: әр түрлі бюджеттен тыс қорлар жұмыс істеуі мүмкін, олар
арқылы мемлекет қаржылық қатынастарды саралауға ұмтылады.

1.3 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты
өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттары на байланысты болады. Бұл кезде
мемлекеттік белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және
шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келді. Ол
бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен
– айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930
жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік
қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдадан алынатын
нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке
кәсіпорындар қызметінің жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.
Кірістердің көзі салықтар немесе оларға барабар төлемдер болып
табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің құрамы
мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және салыстырмалы
тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен айқындалады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру;
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Бюджеттің кірістері салықтық және басқа міндетті төлемдер (салықтар
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептептеуге
тиісті ақшалар болып табылады. Салықтық емес түсімдер – бюджетке төленетін
міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті,
мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекеттік меншігіндегі жер
учаскелерін жеке меншікке сатудан түсетін ақшалар жатады. Ресми
трансферттердің түсімдері – бұл бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне Ұлттық
қордан бюджетке түсетін трансферттердің түсімдері.
Мақсатты ресми трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты
болмайды.
Бюджет шығындары – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындардың түрлері:
1) мемлкеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс шараларды ұйымдастыру менөткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік органдардардың ақы төлуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, ҚР-ның заңнамалық актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға
ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңыи тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңи тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз
негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ
Ұлттық қорға трансферттер төлеу және мемлекеттік міндеттемелерді
орындауға арналған шығындардың өзге де түрлері.

Республикалық және жергілікті бюджеттерді болджауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын
қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және
жергілікті бюджеттердің құрамында Үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар бюджеттерінің кассалық алшақтығын жабуға
арналған резервті кіріктіреді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру – қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету.
Бюджет профицитін пайдалану – ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.