Халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастығы
КІРІСПЕ
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЫНТЫМАҚ.ТАСТЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықтың түсінігі, құқықтық сипаттамасы мен мазмұны
1.2 Халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықтың нысандары. Шарттық нысандағы халықаралық ынтымақтастық
1.3 Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық экологиялық құқықтық ынтымақтастыққа қатысуы
2 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ұйымдар түсінігі және түрлері
2.2 Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі, қызметтерінің негізгі бағыттары
2.3 Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ұйымдар қызметіне қатысуы және олардың маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЫНТЫМАҚ.ТАСТЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықтың түсінігі, құқықтық сипаттамасы мен мазмұны
1.2 Халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықтың нысандары. Шарттық нысандағы халықаралық ынтымақтастық
1.3 Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық экологиялық құқықтық ынтымақтастыққа қатысуы
2 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ұйымдар түсінігі және түрлері
2.2 Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі, қызметтерінің негізгі бағыттары
2.3 Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ұйымдар қызметіне қатысуы және олардың маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыс қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ұйымдар қызметінің құқықтық негіздері мәселелеріне арналған. Қоршаған орта мен экология саласындағы халықаралық ынтымақтастық, халықаралық ұйымдар қызметі мен Қазақстан Республикасының халықаралық экологиялық ынтымақтастыққа қатысуы зерттеледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу тақырыбы келесі белгілеріне қарап өзектілігі туралы айтуға болады:
- Қазақстан Республикасының тәулсіздігі жарияланғаннан кейін мемлекетеіміз халықаралық қатынастарған қатысуға толыққанды құқылы, халықаралық құқық субъектісі ретінде таныла бастады. Барлық салаларда еліміз халықаралық қатынасқа түсу мақсатында көптеген халықаралық құжаттарды бекітті, халықаралық және мемлекетаралық ұйымдарға мүшелікке енді;
- Экология және қоршаған ортаны қорғау мәселелері қазіргі уақытта әлем мемлекеттері секілді еліміз үшін экономикалық даму, қауіпсіздік секілді маңызды сұрақтармен тең дәрежедегі рөлге ие;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық қатынастарындағы Қазақстан Республикасының атқарып жатқан іс – әрекеттері мен шаралары туралы мәліметтерді әр адам өзінің қолайлы қоршаған ортаға құқығын қамтамасыз ету мақсатында білудің қажеттілігі;
- Қоршаған ортаны қорғау – әлем мемлекеттерінің ортақ міндеті. Себебі қоршаған орта бөлінуге жатпайтын тұтас жүйе. Сондықтан да аталған салада басқа мемлекеттердің атқарып жатқан шараларынан хабардар болу;
Зерттеу объектісі – қоршаған ортаны қорғау саласындағы қоғамдық қатынастар.
Зерттеу пәні – халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықты жүзеге асыру барысындағы халықаралық ұйымдардың қызметі.
Зерттеудің негізгі мақсаты – кешенді түрде халықаралық экологиялық ынтымақтастықтың құқықтық негіздерін зерттеу арқылы халықаралық ұйымдардың қызметіне құқықтық сипаттама беру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер көзделеді:
- Экология, қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық түсінігі, түрлері және мәнін анықтау;
- Экология, қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық қағидалары мен құқықтық негіздерін талдау;
- Шарттық және ұйымдық ынтымақтастықтың айырмашылықтарын саралау және жеке – жеке тоқталу;
- Шарттық және ұйымдық ынтымақтастық қатынастарына Республикамыздың қатысуы, нәтижесі мен маңызы туралы деректер жинау;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұйымдарды топтастырып, қызмет бағыттарына жеке – жеке тоқталу;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұйымдардың құқықтық мәртебесін ашықтау;
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу тақырыбы келесі белгілеріне қарап өзектілігі туралы айтуға болады:
- Қазақстан Республикасының тәулсіздігі жарияланғаннан кейін мемлекетеіміз халықаралық қатынастарған қатысуға толыққанды құқылы, халықаралық құқық субъектісі ретінде таныла бастады. Барлық салаларда еліміз халықаралық қатынасқа түсу мақсатында көптеген халықаралық құжаттарды бекітті, халықаралық және мемлекетаралық ұйымдарға мүшелікке енді;
- Экология және қоршаған ортаны қорғау мәселелері қазіргі уақытта әлем мемлекеттері секілді еліміз үшін экономикалық даму, қауіпсіздік секілді маңызды сұрақтармен тең дәрежедегі рөлге ие;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық қатынастарындағы Қазақстан Республикасының атқарып жатқан іс – әрекеттері мен шаралары туралы мәліметтерді әр адам өзінің қолайлы қоршаған ортаға құқығын қамтамасыз ету мақсатында білудің қажеттілігі;
- Қоршаған ортаны қорғау – әлем мемлекеттерінің ортақ міндеті. Себебі қоршаған орта бөлінуге жатпайтын тұтас жүйе. Сондықтан да аталған салада басқа мемлекеттердің атқарып жатқан шараларынан хабардар болу;
Зерттеу объектісі – қоршаған ортаны қорғау саласындағы қоғамдық қатынастар.
Зерттеу пәні – халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықты жүзеге асыру барысындағы халықаралық ұйымдардың қызметі.
Зерттеудің негізгі мақсаты – кешенді түрде халықаралық экологиялық ынтымақтастықтың құқықтық негіздерін зерттеу арқылы халықаралық ұйымдардың қызметіне құқықтық сипаттама беру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер көзделеді:
- Экология, қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық түсінігі, түрлері және мәнін анықтау;
- Экология, қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық қағидалары мен құқықтық негіздерін талдау;
- Шарттық және ұйымдық ынтымақтастықтың айырмашылықтарын саралау және жеке – жеке тоқталу;
- Шарттық және ұйымдық ынтымақтастық қатынастарына Республикамыздың қатысуы, нәтижесі мен маңызы туралы деректер жинау;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұйымдарды топтастырып, қызмет бағыттарына жеке – жеке тоқталу;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұйымдардың құқықтық мәртебесін ашықтау;
1. Ұ.Б.Асқарова, «Экология және қоршаған ортаны қорғау» // Алматы, «Vian Plus», 2007. – 298б.
2. И.М.Авраменко, «Международное экологическое право: учебное пособие» // Ростов – на – Дону, «Феникс», 2005. – 350б.
3. Ж.Құлжабаева, «Халықаралық жария құқық» // Алматы, «НАS», 2003. – 261б.
4. Т.К.Ерджанов, «Международное публичное право (Учебник) » // Алматы, «АВК+», 2006. – 785б.
5. В.И.Дикарев, В.А.Рогалев, Г.А.Денисов, А.П.Доронин, «Методы и средства защиты человека и окружающей среды» // Санкт-Перетбург, «МАНЭБ», 1999. – 452 б.
6. К.А.Бекяшев, «Международное публичное право (Учебник)» // Москва, «Проспект», 2004. – 821 б.
7. М.М.Бринчук, «Экологическое право: учебник» // Москва, «Юристъ», 2003. – 624б.
8. 1982 жылғы теңіз құқығы бойынша БҰҰ – ның Конвенциясы // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1980.shtml
9. 9 мамыр 1992 жылғы БҰҰ – ның климаттың өзгеруі туралы рамалық Конвенциясы // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1990.shtml
10. 1933 жылғы флора мен фаунаны табиғи қалыптарында сақтау туралы Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996.-
11. 1979 жылғы қоныс аударушы жабайы жануарлар түрлерін қорғау туралы Конвенция // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1970.shtml
12. 1946 жылғы кит аулауды реттеу туралы Халықаралық Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
13. 1950 жылғы құстарды қорғау туралы Халықаралық Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
14. 1951 жылғы өсімдіктерді қорғау туралы Халықаралық Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
15. 1959 жылғы өсімдіктерді зиянкестерден, аурулардан қорғау мен өсімдіктер карантинін қолданудағы ынтымақтастық туралы Келісім // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
16. 1992 жылғы 5 маусымдағы биологиялық әртүрлілік туралы Конвенция // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1990.shtml
17. Л.В.Передельский, В.И.Коробкин, О.Е.Приходченко, «Экология: учебник» // Москва, «Просвет», 1998. – 380б.
18. 1959 жылғы Вашингтондағы Антарктида туралы Келісім // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1946.shtml
19. 1972 жылғы антарктикалық тюленьдерді сақтау туралы Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
20. 1988 жылғы Антарктиданың минералды ресурстарын игеруді реттеу туралы Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
21. 10 желтоқсан 1976 жылғы табиғи ортаға әсер ету құралдарын әскери немесе басқа да қастық мақсаттарда пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1970.shtml
22. 1972 жылғы қоршаға орта мәселелері бойынша Стокгольм Декларациясы // www.un.org/ru/documents/decl_conv/decl1970.shtml
23. Қазақстан Республикасының Конституциясы // Алматы, «Юрист», 2008.
24. С.Т.Культелеев, «Экологическое право Республики Казахстан: Учебник (Особенная часть)» // Алматы, «НАS», 2007. – 426б.
25. «Общие сведение и история» // www.un.org/ru/aboutun/#history
26. «Информация о ВОЗ» // www.who.int/about/ru/
27. «Всемирная организация здравоохранения», «Международная организация гражданской авиации» // www.wikipedia.org/ru/wiki/
28. «Информация о ФАО» // www.fao.org/about/ru/
29. «Организационная структура ООН, специфлизированное учреждение ФАО» // www.un.org/ru/aboutun/structure/
30. «Introduction to IMO» // www.imo.org/About/Pages/Default.aspx/
31. «Международная морская организация» // www.wikipedia.org/ru/wiki/
32. «Всемирная метеорологическая организация» // www.wikipedia.org/ru/wiki/
33. «ЮНИДО» // www.un.org/ru/ecosoc/unido/
34. «о ЮНЕСКО: Кто мы?» // www.unesco.org/new/ru/unesco/about-us/
35. «О нас» // web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/
36. « Международная организация гражданской авиации ИКАО» // www.un.org/ru/ecosoc/icao/
37. 1992 жылы экология саласы мен Қоршаған ортаны қорғауда өзара іс – қимыл жасасу туралы Келісім // ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі, 2011.
38. 1995 жылы 27 наурызда Вашингтон қаласында Қазақстан мен АҚШ арасында Қоршаған орта мен табиғи ресурстарды қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы үкіметаралық Келісім // ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі, 2011.
39. «Программа ООН по окружающей среде» // www.un.org/ru/ga/unep/
40. «About UNEP: The Organization» // www.unep.org/Documents.Multilingual/Default/
41. «About Us» // www.eea.europa.eu/abour/
42. «The Arctic Council» // www.arctic-council.org/section/the_arctic_council/
43. «МАГАТЭ» // www.un.org/ru/ga/iaea/facts/
44. «История Гринпис: о Нас» // www.greenpeace.org/russia/ru/about/history/
45. «WWF in Brief» // wwf.panda.org/wwf_quick_facts/
46. «Who we Are» // www.earthcharterinaction.org/content/pages/Who-we-Are.html/
47. «О «Беллоне»//www.bellona.ru/subjects/o_bellone/aboutusrussection_view/
48. Материалы республиканской конференции 12 ноября 1996 г. «Проблемы, приоритеты и партнерство Национального плана действий по охране окружающей среды для устойчивого развития» // Алматы, 1997. – 622б.
49. Ғ.Сағымбаев, «Экология негіздері (оқулық)» // Алматы, «Республикалық баспа кабинеті», 1995. – 186б.
2. И.М.Авраменко, «Международное экологическое право: учебное пособие» // Ростов – на – Дону, «Феникс», 2005. – 350б.
3. Ж.Құлжабаева, «Халықаралық жария құқық» // Алматы, «НАS», 2003. – 261б.
4. Т.К.Ерджанов, «Международное публичное право (Учебник) » // Алматы, «АВК+», 2006. – 785б.
5. В.И.Дикарев, В.А.Рогалев, Г.А.Денисов, А.П.Доронин, «Методы и средства защиты человека и окружающей среды» // Санкт-Перетбург, «МАНЭБ», 1999. – 452 б.
6. К.А.Бекяшев, «Международное публичное право (Учебник)» // Москва, «Проспект», 2004. – 821 б.
7. М.М.Бринчук, «Экологическое право: учебник» // Москва, «Юристъ», 2003. – 624б.
8. 1982 жылғы теңіз құқығы бойынша БҰҰ – ның Конвенциясы // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1980.shtml
9. 9 мамыр 1992 жылғы БҰҰ – ның климаттың өзгеруі туралы рамалық Конвенциясы // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1990.shtml
10. 1933 жылғы флора мен фаунаны табиғи қалыптарында сақтау туралы Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996.-
11. 1979 жылғы қоныс аударушы жабайы жануарлар түрлерін қорғау туралы Конвенция // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1970.shtml
12. 1946 жылғы кит аулауды реттеу туралы Халықаралық Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
13. 1950 жылғы құстарды қорғау туралы Халықаралық Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
14. 1951 жылғы өсімдіктерді қорғау туралы Халықаралық Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
15. 1959 жылғы өсімдіктерді зиянкестерден, аурулардан қорғау мен өсімдіктер карантинін қолданудағы ынтымақтастық туралы Келісім // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
16. 1992 жылғы 5 маусымдағы биологиялық әртүрлілік туралы Конвенция // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1990.shtml
17. Л.В.Передельский, В.И.Коробкин, О.Е.Приходченко, «Экология: учебник» // Москва, «Просвет», 1998. – 380б.
18. 1959 жылғы Вашингтондағы Антарктида туралы Келісім // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1946.shtml
19. 1972 жылғы антарктикалық тюленьдерді сақтау туралы Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
20. 1988 жылғы Антарктиданың минералды ресурстарын игеруді реттеу туралы Конвенция // К.А.Бекяшев, А.Г.Ходяков, «Международное публичное право: сборник документов (Том ІІ)» // Москва, «БЕК», 1996. – 767б.
21. 10 желтоқсан 1976 жылғы табиғи ортаға әсер ету құралдарын әскери немесе басқа да қастық мақсаттарда пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция // www.un.org/ru/documents/decl_conv/conv1970.shtml
22. 1972 жылғы қоршаға орта мәселелері бойынша Стокгольм Декларациясы // www.un.org/ru/documents/decl_conv/decl1970.shtml
23. Қазақстан Республикасының Конституциясы // Алматы, «Юрист», 2008.
24. С.Т.Культелеев, «Экологическое право Республики Казахстан: Учебник (Особенная часть)» // Алматы, «НАS», 2007. – 426б.
25. «Общие сведение и история» // www.un.org/ru/aboutun/#history
26. «Информация о ВОЗ» // www.who.int/about/ru/
27. «Всемирная организация здравоохранения», «Международная организация гражданской авиации» // www.wikipedia.org/ru/wiki/
28. «Информация о ФАО» // www.fao.org/about/ru/
29. «Организационная структура ООН, специфлизированное учреждение ФАО» // www.un.org/ru/aboutun/structure/
30. «Introduction to IMO» // www.imo.org/About/Pages/Default.aspx/
31. «Международная морская организация» // www.wikipedia.org/ru/wiki/
32. «Всемирная метеорологическая организация» // www.wikipedia.org/ru/wiki/
33. «ЮНИДО» // www.un.org/ru/ecosoc/unido/
34. «о ЮНЕСКО: Кто мы?» // www.unesco.org/new/ru/unesco/about-us/
35. «О нас» // web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/
36. « Международная организация гражданской авиации ИКАО» // www.un.org/ru/ecosoc/icao/
37. 1992 жылы экология саласы мен Қоршаған ортаны қорғауда өзара іс – қимыл жасасу туралы Келісім // ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі, 2011.
38. 1995 жылы 27 наурызда Вашингтон қаласында Қазақстан мен АҚШ арасында Қоршаған орта мен табиғи ресурстарды қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы үкіметаралық Келісім // ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі, 2011.
39. «Программа ООН по окружающей среде» // www.un.org/ru/ga/unep/
40. «About UNEP: The Organization» // www.unep.org/Documents.Multilingual/Default/
41. «About Us» // www.eea.europa.eu/abour/
42. «The Arctic Council» // www.arctic-council.org/section/the_arctic_council/
43. «МАГАТЭ» // www.un.org/ru/ga/iaea/facts/
44. «История Гринпис: о Нас» // www.greenpeace.org/russia/ru/about/history/
45. «WWF in Brief» // wwf.panda.org/wwf_quick_facts/
46. «Who we Are» // www.earthcharterinaction.org/content/pages/Who-we-Are.html/
47. «О «Беллоне»//www.bellona.ru/subjects/o_bellone/aboutusrussection_view/
48. Материалы республиканской конференции 12 ноября 1996 г. «Проблемы, приоритеты и партнерство Национального плана действий по охране окружающей среды для устойчивого развития» // Алматы, 1997. – 622б.
49. Ғ.Сағымбаев, «Экология негіздері (оқулық)» // Алматы, «Республикалық баспа кабинеті», 1995. – 186б.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыс қоршаған ортаны
қорғау саласындағы халықаралық ұйымдар қызметінің құқықтық негіздері
мәселелеріне арналған. Қоршаған орта мен экология саласындағы халықаралық
ынтымақтастық, халықаралық ұйымдар қызметі мен Қазақстан Республикасының
халықаралық экологиялық ынтымақтастыққа қатысуы зерттеледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу тақырыбы келесі белгілеріне
қарап өзектілігі туралы айтуға болады:
- Қазақстан Республикасының тәулсіздігі жарияланғаннан кейін
мемлекетеіміз халықаралық қатынастарған қатысуға толыққанды құқылы,
халықаралық құқық субъектісі ретінде таныла бастады. Барлық салаларда
еліміз халықаралық қатынасқа түсу мақсатында көптеген халықаралық
құжаттарды бекітті, халықаралық және мемлекетаралық ұйымдарға
мүшелікке енді;
- Экология және қоршаған ортаны қорғау мәселелері қазіргі уақытта әлем
мемлекеттері секілді еліміз үшін экономикалық даму, қауіпсіздік
секілді маңызды сұрақтармен тең дәрежедегі рөлге ие;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық
қатынастарындағы Қазақстан Республикасының атқарып жатқан іс –
әрекеттері мен шаралары туралы мәліметтерді әр адам өзінің қолайлы
қоршаған ортаға құқығын қамтамасыз ету мақсатында білудің қажеттілігі;
- Қоршаған ортаны қорғау – әлем мемлекеттерінің ортақ міндеті. Себебі
қоршаған орта бөлінуге жатпайтын тұтас жүйе. Сондықтан да аталған
салада басқа мемлекеттердің атқарып жатқан шараларынан хабардар болу;
Зерттеу объектісі – қоршаған ортаны қорғау саласындағы қоғамдық
қатынастар.
Зерттеу пәні – халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықты жүзеге
асыру барысындағы халықаралық ұйымдардың қызметі.
Зерттеудің негізгі мақсаты – кешенді түрде халықаралық экологиялық
ынтымақтастықтың құқықтық негіздерін зерттеу арқылы халықаралық ұйымдардың
қызметіне құқықтық сипаттама беру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер көзделеді:
- Экология, қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық
түсінігі, түрлері және мәнін анықтау;
- Экология, қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық
қағидалары мен құқықтық негіздерін талдау;
- Шарттық және ұйымдық ынтымақтастықтың айырмашылықтарын саралау және
жеке – жеке тоқталу;
- Шарттық және ұйымдық ынтымақтастық қатынастарына Республикамыздың
қатысуы, нәтижесі мен маңызы туралы деректер жинау;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұйымдарды топтастырып, қызмет
бағыттарына жеке – жеке тоқталу;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұйымдардың құқықтық мәртебесін
ашықтау;
Зерттеудің әдістері мен әдістемесі – зерттеу міндеттерін орындауда
деректер жинау, оларды талдау мен басқа дерек көздерімен толықтыру және
салыстыру. Зерттеу жұмысын жазу жалпыдан – жекеге әдісімен жазылды. Негізгі
бөлімнің бірінші тарауы жалпы ынтымақтастық туралы айтылса, ал екінші
тарауында ұйымдық ынтымақтастық туралы айтылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы – Қоршаған ортаны қорғау мен экология
саласындағы халықаралық ұйымдар туралы көптеген ғалымдар кейбір ұйымдарды
ғана атап кетеді және олар туралы жалпы және кең түрде ақпарат бермейді.
Әдебиеттерден тыс біз білмейтін ұйымдар саны жағынан да, атқаратын
қызметтері бағыттарынан да, құқықтық мәртебелері жағынан да айырмашылықтары
бар жетерлік, бірақ олар туралы мәліметтер кітаптарда кемде – кем. Дәл сол
ұйымдардың мақсаттары мен қызметтері глобальды экологиялық ынтымақтастықты
нығайтудағы рөлі зор. Сонымен қатар маңызы мен рөлі жағынан дәрежесі
жоғары халықаралық құжаттарды білу, олардың негізгі пәні мен жүзеге асуы
жөнінде мәліметтерді қарастыру. Еліміз бекіткен қоршаған орта мен экология
саласындағы халықаралық құжаттардың жүзеге асырылуы барысындағы нәтижелер
мен кемшіліктерін басқа мемлекеттерде шешімін қалай тауып жатқаны баспа
құралдарында жариялануы сирек. Сонымен қатар еліміздегі үкіметтік және
үкіметтік емес халықаралық ұйымдар қызметінің заңдылығы әлем үшін атқарып
жатқан пайдалы істері мен мемлекетіміздің алға қойған мақсаттарына
жеткізудегі рөлі көп жағдайда еленбей жатады. Сондықтан да болар зерттеу
тақырыбына сәйкес ғылыми еңбектер азшылықтықты құрайды. Тәуелсіз мемлекет
ретінде халықаралық аренадағы елеулі құқықтар мен міндеттерді жүзеге
асыруға қабілетті болу үшін елеміздің әлеуметтік, экономикалық, саяси,
әскери жағдайының жоғары болуымен қатар, қоршаған орта мен экологиялық
жағдайына, құқықтық тұрғыдан реттелуіне көп мән беріледі. Сондықтан
еліміздің осы саладағы халықаралық қатынастарға түсудің нәтижелері жиі әрі
уақытылы халыққа жеткізілуі тиіс. Себебі барлық адам қолайлы қоршаған
ортаға құқылы және оның жағдайы туралы шынайы ақпарат алуға құқылы.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЫНТЫМАҚ-ТАСТЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықтың түсінігі,
құқықтық сипаттамасы мен мазмұны
Табиғи ресурстарды пайдалану саласында туындайтын мәселелерді көршілес
мемлекеттермен бірлесе отырып шешудің қажеттілігі ХІХ ғасырда-ақ пайда
болды, сондықтан еуропалық көптеген мемлекеттер Қоршаған ортаны қорғау
саласында екіжақты келісімдер мен конвенцияларға қол қойды. 1839 жылы
Франция мен Англия мемлекеттері устрица аулай туралы; пайдалы құстарды
қорғау туралы Австро-Венгрия мен Италия 1875 жылы; теңіз мысықтарын қорғау
туралы Ресей, АҚШ пен Жапония 1897 жылы; солтүстік теңізде балық аулау
жөнінде 1882жылы және 1902 жылы Ресей мен Румыния, т.б. халықаралық
ынтымақтастықтың бастаулары орын алды.
ХХ ғасырдың басында көптеген елдерде табиғи ресурстарды қорғау жөнінде
қоғамдық іс-шараларды жүзеге асыруға бағытталған алғашқы қадамдар жасала
бастады. Осы кезеңдегі аса маңызды оқиға – 1913 жылы Берн қаласында
(Швейцария) халықаралық табиғат қорғау қоғамының бірінші конференциясы
болды, оған 17 елден делегаттар қатысты. Конференцияда жануарларды жаппай
қыру мен басқа табиғи ресурстардың сарқылу мәселелері сөз болды және
халықаралық табиғатты қорғау консультативті комиссиясы құрылды. Бірақ
осыдан кейін басталған екі дүниежүзілік соғыстар бұл конференцияларды
айтылған идеялардың орындалуына мүмкіндік бермеді. Тек қана арада 35 жыл
өткен соң 1948 жылы 30 қыркүйекте Париж маңындағы Фонтенбло қаласында
ЮНЕСКО қолдауымен Халықаралық табиғатты қорғау одағы құрылды. Дегенмен
халықаралық табиғат қорғау қозғалысының бастамасы 1922 жылы құрылған арнайы
ұйым – құстарды қорғау жөніндегі халықаралық Кеңес болды. Осыдан келіп
Қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық құралдырның қажеттіліктері туындайды [1,
294б].
Табиғи ортаны қорғаудағы халықаралық ынтымақтастық не үшін керек?
Табиғи орта түсінігінің өзі көптеген жаратылыс компоненттерінің басын
қосады: өлі табиғат, теңіз, әуе, ғарыш кеңістіктері, сонымен қатар адамның
өз қолымен жасалған табиғи кешендер кіреді. Қоршаған ортаны қорғау
саласындағы барлық құқықтық нормативтік құжаттар халықаралық құқықтың басқа
салаларының құрамында болды: теңіз, әуе, ғарыш құқығы және гуманитарлық
құқық. ХХ ғасырдың соңындағы ғылыми – техникалық прогресстің бірден дамуы
табиғи ортамен байланысты бірнеше мәселе туғызды. Олардың арасында бүгінге
дейін өзектілігін жоғалтпаған ең басты мәселе – табиғи ресурстарды
пайдаланудың қарқындылығы, Қоршаған ортаның ластануы және адамзаттың
өміріне қауіп әкелетін басқа да факторлар [2, 61б].
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық
халықаралық экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажетті
алғышарттардың барлығын жасайды. Халықаралық қауымдастық табиғатқа әскери
немесе басқа да қастандық жасау құралдарын қолданып, ықпал етуге ұмтылмауға
шақырады. Жердің динамикасын, жағдайын, құрылымын қасақана өзгертуге тыйым
салынады. Қоршаған ортаны қорғау мәселелеріндегі халықаралық ынтымақтастық
мақсаттары мынадай:
• адамды және оны қорашаған ортаның ауасын ластанудан қорғау;
• мемлекеттік аумақтағы қайнар көздердің ауаны ластауын шектеу, қысқарту
және оның алдын алу;
• ақпараттар, консультациялар, ғылыми зерттеулер және мониторинг алмасу
арқылы ауаны ластаумен күресу стратегиясын жасау;
• ауа сапасын реттеудің және оны ластаумен күрес шараларының ең жақсы
жүйесін жасау;
• кез келген қайшы әрекеттерге тыйым салу және алдын алу бойынша кез
келген заңды шараларын қабылдау [3, 369б];
Қоршаған ортаны халықаралық – құқықтық құралдар арқылы қорғау
халықаларық құқықтың жас саласы болып табылады. Шындыққа негіздеп айтар
болсақ, бүгінде аталған салаға қатысты нормалар мен қағидалар жүйесінің
қалыптасуы мен құрылуы жөнінде ғана сөз қозғауға болады. Сонымен қатар,
аталған саланың реттеу объектісінің бүкіл адамзат үшін маңыздылығына қарай
отырып халықаралық экологиялық құқық ғылымының тез әрі қарқынды дамитынын
болжауға болады. Әлем бойынша күн тәртібінде тұрған глобалды экологиялық
мәселелер барлық мемлекеттерге қатысты және сол мәселелерді шешудегі
халықаралық экологиялық ынтымақтастықтың тез әрі тиімді түрде ретке
келтірілуі мен үйлестірілуін талап етеді. Қоршаған ортаның жағдайын
сипаттаудағы кейбір цифрлар үрей туғызады. Қазіргі уақытта бүкіл құрлықтың
үштен бірі шөлейттенудің аз – ақ алдында тұр. Соңғы 50 жылда планетамыздың
орман қоры екі есеге дейін азайған. Жануарлардың мыңнан аса түрі қырылу
қаупі бар. Бүкіл адамзаттың жартысына жуығы теңіз ресурстарының
жетіспеушілігінен зардап шегуде. Аталған мәселелердің барлығына жуық ортақ
қасиет антропогендік әсерден болуда. Яғни адам әрекетінің әсерінен осындай
қауіптер туындап отыр. Экологиялық қауіпсіздіктің халықаралық қауіпсіздік
ұғымының ажырамас бөлігі екені жалпымен мойындалған [4, 731б];
Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі алғашқы көпжақты конференция 1972
жылы Стокгольмде шақырылған болатын. Ол БҰҰ-ның ұоршаған ортаны қорғау
жөніндегі Бағдарламасының (ЮНЕП) жүзеге асуына жол ашып берді. БҰҰ Бас
Ассамблеясының ХХVІІ сессиясында Қоршаған орта саласындағы халықаралық
ынтымақтастық жөніндегі ұйымдық және қаржылық шаралар деген қарар
қабылданды. Кейінірек, 1975 жылы Хельсики Қорытындысы актісінде Экономика,
ғылым, техника жіне Қоршаған орта саласындағы ынтымақтастық деген арнайы
бөлім пайда болды. Бұл құжатта осындай сипаттағы ынтымақтастықтың келешегі
белгіленді. Оның ішінде, халықаралық ынтымақтастық Қоршаған ортаны қорғау
мен жақсартудан, сондай – ақ Қоршаған ортаға және оның ресурстарын қазіргі
және келешектегі адамзат игілігі үшін ұтымды пайдаланудан келіп
шығатындықтан, ол экономикалық даму үшін үлкен маңызы бар міндеттерінің
бірі болып табылады. Мемлекеттер өздерінің аумақтарында жүргізіліп жатқан
әрекеттердің басқа мемлекеттің қоршаған ортасының нашарлауына себеп болмауы
керектігін түсінуі тиіс. Хельсинкидегі Қорытынды Акті қарастырылып отырған
саладағы ынтымақтастық мақсаттарын айқындап берді. Оларға:
• қоршаған орта проблемаларын зерттеу, қоршаған орта проблемаларының
кешенді ғылыми амалдарын дамытуды қолдау;
• фактілерді жинауда және саралауда пайдаланылатын тәсілдерді салыстыру
және үйлестіру арқылы қоршаған ортаны қорғау жөніндегі ұлттық және
халықаралық шаралардың тиімділігін арттыру; қоршаған ортаның дастану
проблемалары мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану жөніндегі
білімдерді дамыту;
• қоршаған орта саласындағы мақсатқа сай болатын және оларды үйлестіру
мүмкіндігіндегі саясатты жақындастыру үшін барлық қажетті шараларды
қабылдау;
• қоршаған ортаны қорғау және жақсарту, оның жай – күйін бақылауға
арналған құрал – жабдықтарды жасау, өндіру, жетілдіру саласында
мүдделі ұйымдардың, мекемелердің және фирмалардың ұлттық және
халықаралық деңгейдегі қабылдайтын әрекеттерін қолдау жатады [3, 369-
370б].
Әрбір мемлекет экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін өз
заңнамаларында көрсеткен, кейбір мемлекеттер тіпті конституциялық нормалар
қабылдаған. Бірақ күн сайын өршіп бара жатқан экологиялық мәселелерді шешу
тек бір мемлекеттің ғана құзырындағы мәселе емес екенін және бұл саладағы
жоспар мен қызметті басқа да мемлекеттермен бірігіп, ынтымақтасып шешу
қажеттілігін барлық мемлекет толықтай мойындаған. Осыдан келіп халықаралық
құқықтық ынтымақтастықты нығайту халықаралық құқық саласында қызмет ететін
көптеген ұйымдар мен мекемелердің алдына қойылған мақсат болды. Олардың
әрекеттері маңызды да тұрақты түрде саны жағынан да, сапасы мен көлемі
жағынан да ұлғайып отыраған ережелер мен қағидаларды қабылдаумен аяқталды.
Осыдан келіп халықаралық жария құқықтың халықаралық экологиялық құқық
саласы пайда болды [5, 28-29б].
Халықаралық экологиялық құқық (Қоршаған ортаны халықаралық – құқықтық
қорғау) дегеніміз – халықаралық құқық субъектілерінің табиғи ресурстарды
қорғау мен оларды оңтайлы да экологиялық негізді түрде пайдаланудағы,
Жердегі қолайлы тіршілік шарттарын сақтаудағы әрекеттерін реттейтін
нормалар мен қағидалар жүйесі [4, 731б].
Құқықтанушы Құлжабаеваның пікірінше, халықаралық экологиялық құқық –
жеке мемлекеттердің қоршаған ортасының ұлттық жүйелеріне және және ұлттық
юрисдикция әрекетінен тыс жердегі қоршаған орта жүйелеріне түрлі сипаттағы
және түрлі қайнар көздерден келтірілген залалдардың алдын алу және жою
жөніндегі мемлекеттердің әрекеттерін реттейтін қағидалар мен нормалар
жиынтығын көрсетеді [3, 368б].
Белгілі ғалым К.А.Бекяшев болса халықаралық экологиялық құқыққа былай
анықтама береді: халықаралық экологиялық құқық дегеніміз – табиғи
ресурстарды оңтайлы түрде пайдалануды қамтамасыз ететін және қоршаған
ортаны ластанудан қорғауға бағытталған қағидалар мен нормалар жиынтығы. Ал
қоршаған ортаға кері әсер тигізетін факторлар ретінде келесілерді талдап
кеткен:
а) табиғаттың жекелеген компоненттерін жою және оларды тиімсіз, кері
пайдалану;
ә) Қоршаған ортаны ластау;
б) қарулы қақтығыстар және жергілікті соғыстар [6, 743б];
Халықаралық экологиялық құқыққа қалай анықтама берсек те ортақ мәселе
анық. Ол - адамзаттың, мемлекеттердің қоршаған ортаны оңтайлы да қауіпсіз
пайдалануын қамтамасыз ету, қоршаған ортаны ластанудан қорғау және қолайлы
тіршілік шарттарын сақтаудағы халықаралық ынтымақтастықты күшейту.
Мемлекеттердің қоршаған ортаны қорғаудағы ынтымақтастығы мен қызметі
халықаралық құқықтың жалпы қағидаларына негізделеді: территориялық
тұтастық, егемендік теңдік, міндеттемелердің лайықты түрде жүзеге асырылуы,
ішкі істерге араласпау, ынтымақтастық және т.б. Сонымен қатар, аталған
құқық саласының дамуы салалық басқа да қағидалардың пайда болуына әкелді.
Халықаралық құқықтың басқа да салалары секілді халықаралық экологиялық
құқықтың да салалық қағидаларын толықтай атап көрсетіп кететін бірыңғай
құжат жоқ. Сондықтан қандай да болмасын қағидалар субъективті сипатта
қағидалар қатарынан орын алған және олар халықаралық құқықтың басқа да
мектептерімен таратылуы мүмкін. Басқаша айтар болсақ, халықаралық қоршаған
ортаны қорғау құқығының салалық қағидалар жүйесі – заңды күшін жоғалтпаған
халықаралық келісімдерді доктриналық тұрғыдан талдай мен оларды қолдану
тәжірибесінен туындаған. Сонымен қатар, халықаралық – құқықтық талдаудың
қисынсыз болуы мүмкін емес. Ерекшелігі сол, қағидалар жүйесін үйлестіруде
бір жайтты естен шығармауымыз тиіс – қағида мен халықаралық ынтымақтастық
арасында органикалық байланыс бар. Аталып кететін қағидалар қатып қалған
қағидалар жүйесі емес, себебі, құқық саласы дамыған сайын, кейбір негізгі
қағидалар күшін жойып жатса, ал кейбіреуі, керісінше, уақыт өткен сайын
маңыздылығы арта түсуі мүмкін [4, 740-741б].
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ынтымақтастық халықаралық
экологиялық құқықпен реттеледі және келесі нормалар мен қағидаларға
сүйенеді:
1. Қоршаған орта – адамзатқа ортақ қамқорлық. Бұл қағиданың мәні сол,
халықаралық ынтымақтастық барлық дәрежеде және барлық шараларды қолдана
отырып қоршаған ортаны қорғауға міндетті және қорғай алады. Бұл қағида
жаңадан табылған қағида емес, ол халықаралық құқықтың басқа да салаларында
қолданады.
2. Мемлекет шекарасынан тыс қоршаған табиға орта – жалпы адамзаттың
ортақ игілігі. Ұлттық юрисдикция шегінен тыс қоршаған табиғи орта
адамзаттың ортақ игілігі болып табылады және оларды сақтау барлық
мемлекеттер мен әлем халықтарының ортақ міндеті; қоршаған табиғи ортаға
ұлттық егемендік жариялау, жекелей пайдалану, басып алу немесе басқа да
әрекетер арқылы жекешелендіру әрекеттері тыйым салынған. Аталған қағида
Ғарыш туралы 1967 жылғы Шартта, БҰҰ-ның 1982 жылғы теңіз құқығы жөніндегі
Конвенциясында, мемлекеттердің Айдағы және басқа да аспан денелеріндегі
әрекеттері жөніндегі 1979 жылғы Келісімде, БҰҰ-ның Қоршаған орта мен даму
жөніндегі 1992 жылғы Конференциясында бектілген.
3. Қоршаған орта мен оның құрамдас бөліктерін зерттеу мен пайдалану
еріктілігі. Барлық мемлекеттер мен үкіметаралық халықаралық ұйымдар ешбір
кемсітушіліксіз қоршаған ортада құқыққа сай ғылыми әрекеттердә жүзеге
асыруға құқылы. Бұл ереже қағида ретінде 1959 жылғы Антарктика туралы
Шартта, Ғарыш туралы 1967 жылғы Шартта, БҰҰ-ның 1982 жылғы теңіз құқығы
жөніндегі Конвенциясында, мемлекеттердің Айдағы және басқа да аспан
денелеріндегі әрекеттері жөніндегі 1979 жылғы Келісімде ұағида ретінде
аталып кеткен.
4. Қоршаған ортаны тиімді де оңтайлы пайдалану. Табиғи ресурстарды
пайдалану жоғары дәрежедегі үнемділік пен орнықтылықта жүзеге асырылуы
қажет. Мемлекеттер табиғи ресурстарды ұдайы өндіру мен қайта жаңғырту
шараларын жасауға міндетті. Балық аулау мен ашық теңіз жануарларын қорғау
қорғау туралы 1958 жылғы Конвенцияда, Антарктиканың тірі теңіз ресурстарын
сақтау туралы 1980 жылғы Конвенцияда, қоныс аударушы жануарлар түрлерін
қорғау туралы 1979 жылғы Конвенцияда бұл қағида өз орнын тапқан.
5. Қоршаған орта мен оның құрамдас бөліктерін зерттеу мен пайдалануда
халықаралық ынтымақтастыққа көмектесу. Қоршаған ортаны қорғау, табиғат
ресурстарын жаңғырту мен қайта қалпына келтіру саласындағы халықаралық
экологиялық мәселелерді шешуде, алдын алуда, азайту немесе жою үшін тең
құқық пен өзара пайдалы негізде барлық мемлекеттердің ынтымақтастығы арқылы
жүзеге асыру абзал. Бұл қағида халықаралық – құқықтық қорғаудың басты
қағидаларының бірі және халықаралық келісімдердің барлығына жуығында
көрініс тапқан, мысалы, Антарктиканың тірі теңіз ресурстарын сақтау туралы
1980 жылғы Конвенцияда, БҰҰ-ның 1982 жылғы теңіз құқығы жөніндегі
Конвенциясында аталып кеткен.
6. Қоршаған ортаны қорғаудың бейбітшілікпен, дамумен, адам құқықтары
мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етумен тығыз байланыстылығы. БҰҰ-ның
1968 жылғы адам құқықтары жөніндегі алғашқы Конференциясының өзінде – ақ
халықаралық қоғамдастық адам құқықтары мен бейбітшілік арасындағы тығыз
байланысты атап кеткен.
1972 жылы Стокгольмде болған БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
конференция мемлекетер мен халықаралық ұйымдардың экологиялық саясаттағы
маңызды кезеңінің басталуымен есте қалды. 1972 жылғы Стокгольм
Декларациясының бірінші қағидасы адам құқықтары мен қоршаған ортаның тығыз
байланыстылығын көрсетті. Конференция әлемдік ынтымақтастықтың қоршаған
ортаны қорғаудағы қызметінің негізгі стратегиялық мақсаттары мен бағыттарын
айқындап берген Декларация қабылдаумен аяқталды. Стокгольм конференциясы 5
маусым күнін Халықаралық Қоршаған ортаны қорғау күні деп жариялады.
Конференция нәтижесінде БҰҰ-ның тұрақты жұмыс істейтін қоршаған ортаны
қорғау органы (ЮНЕП, штаб – пәтері Кения мемлекетінің Найроби қаласында)
құрылды.
Кейіндеп БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау мен даму жөніндегі
конференциясы 1992 жылы Рио – де – Жанейро қаласында өтті. Бұл
конференцияға 114 мемлекеттің басшылары, 1600 үкіметтік емес ұйымдардың
өкілдері қатысты және ХХ ғасырдағы экология бойынша ең әсерлі форумы
мәртебесіне ие болды. БҰҰ Конференциясының (Рио-92) басты жетістігі келесі
жағдайларды мойындаумен ерекшеленді: Қоршаған орта мәселелері мен
экономикалық даму жеке – жеке қарастырылуы мүмкін емес (4 – қағида);
Жердің экожүйесінің тұтастығы мен саулығын сақтау, қорғау және қалпына
келтіру мақсатында мемлекеттер жан – жақты ынтымақтасуы қажет (7 –
қағида); Қоршаған ортаны қорғау, даму және бейбітшілік өзара тығыз
байланысты және бір – бірінен ажыратуға жатпайды (25 – қағида).
7. Қоршаған ортаға деген сақтық көзқарас. Бұл қағида Декларацияның (Рио-
92) 15 – Қағидатында бектіліп, айшақталған: мемлекеттер қоршаған ортаны
қорғауда өз мүмкіндіктері шегінде қауіпсіздік қығидасы шараларын сақтайды.
Мемлекеттер теңіз ресурстары мен теңіз кеңістігін сақтау мақсатында
трансшекаралық балықтар қоры мен алысқа қоныс аударушы балықтарды сақтауда,
оларды басқаруда және пайдалануда барлық қауіпсіздік шараларын қолдануда
барлық мүмкіндіктерді кеңінен пайдаланады (БҰҰ-ның 1982 жылғы теңіз құқығы
жөніндегі Конвенциясының ережелерін жүзеге асыру жөніндегі Келісім).
8. Даму құқығы. Бұл қағида бойынша даму құқығының қоршаған ортаны
қорғаумен тығыз байланыста болу керектігін көрсетеді. Рио-92
Декларациясының 3 – Қағидатында бұл қағида нақты көрсетіліп кеткен: даму
құқығы қоршаған орта мен бүгінгі және болашақ ұрпақ сұраныстарын
қанағаттандырумен барабар түрде жүзеге асырылып, сақталуы тиіс.
9. Зиянның алдын алу. Осы қағидаға сәйкес, барлық мемлекеттер Қоршаған
ортаға маңызды түрде әсер етіп жатқан немесе әсер етуі мүмкін заттар мен
технологияларды, өндіріс пен белсенділік дәрежесін бағалауы және
теңдестіруі қажет. Әрбір мемлекет қоршаған ортаға не оның көлемді түрде
зиян әкелетін себептерді жою мақсатында жүйелі түрде зерттеуге, реттеуге
және басқаруға міндетті. Бұл қағиданың мазмұны 1982 жылғы 28 қазандағы БҰҰ-
ның Бас Ассамблеясы қабылдаған Дүниежүзілік табиғат Хартиясының ІІ –
бабында талданып кеткен. Зиянның алдын алу қағидасы 1992 жылғы биологиялық
әртүрлілік туралы Конвенцияның 7 – бабының с тармағы мен 8 – бабының в
тармағында, 1987 жылғы ЮНЕП-тің қоршаған ортаны қорғауға байланысты
Қағидалар мен ережелерінің 7 – бабында көрініс тапқан.
10. Қоршаған орта ластануының алдын алу. Әрбір мемлекет жекелеп болсын,
ұйымдасып болсын қоршаған орта немесе оның жекелеген құрамдарының ластануын
жоюға, алдын алуға және бақылау әрекеттерінде барлық шараларды жүзеге
асыруға міндетті. Бұл мақсаттар үшін әрбір мемлекет тәжірибедегі шараларды
қолдануға міндетті. Аталған қағида көптеген халықаралық келісімдер мен
конвенцияларды аталып кеткен, олардың қатарына мынадай кебіреуін атап
кетсек болады, БҰҰ – ның 1982 жылғы теңіз құқығы жөніндегі Конвенциясы,
1973 жылғы теңіз көліктерімен ластануының алдын алу туралы Халықаралық
Конвенция, 1972 жылғы теңіздің қалдықтармен және басқа да материалдармен
ластануының алдын алу туралы Конвенция, 1974 жылғы Балтық теңізі
аумағындағы теңіз кеңістігін қорғау туралы Конвенция, 1976 жылғы Жерорта
теңізінің ластануының алдын алу туралы Конвенция, Рейн өзенінің химиялық
заттармен ластануының алдын алу туралы 1976 жылғы Конвенция және т.б.
11. Мемлекеттердің жауапкершілігі. Бұл қағида бойынша кез – келген
мемлекет қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық құқықтың шарттық
немесе басқа да нормамен көрсетілген міндеттемелері шегінде саяси не (және)
материалдық жауапкершілікте болады. Бұл қағида Рио – 92 Декларациясының 13
– Қағидатында былай деп бекітілген: мемлекеттер өздерінің бақылауындағы
және юрисдикциясындағы әрекеттер арқылы өз юрисдикциясынан тыс аумақтарға
келтерген зияндары үшін жауаптылығына қатысты қосымша халықаралық –
құқықтық нормалар дайындауда бірігіп қызмет етуге міндетті. Мемлекеттер өз
ішінде қоршаған ортаға зиянды әрекеттердің алдын алу мен келтірілген
зияндар үшін өтемақы төлеу жауапкершілігіне қатысты ұлттық заңнамалық
нормалар қабылдауға міндетті.
12. Халықаралық немесе шетелдік сот органының юрисдикциясымен берілген
иммунитеттен бас тарту. Халықаралық құқыққа немесе ұлттық заңнамаға сәйкес
сот талқылауының кез – келген иммунитеті қоршаған ортаны қорғауға қатысты
халықаралық конвенциялар нәтижесіндегі міндеттемелерге қатысты жарамсыз [2,
8-14б].
Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық – құқықтық ынтамықтастық қызмет
ету қағидалары бір ғана құжатта көрсетілген қағидалар жүйесі емес.
Сондықтан халықаралық құқықтанушы ғалымдар әртүрлі жүйелеуі мүмкін.
Ресейдің атақты құқықтанушысы М.М.Бринчук халықаралық Қоршаған ортаны
қорғаудағы ынтымақтастық қағидаларын екіге бөліп көрсеткен:
1) осы күнгі халықаралық құқықтың жалпымен мойындалған қағидалары:
• мемлекет егемендігін құрметтеу;
• барлық мемлекеттердің егемендік теңдігі;
• ортақ пайда;
• басқа мемлекеттің ішкі ісіне араласпау;
• халықаралық міндеттемелерді уақтылы орындау;
• таластарды бейбіт түрде шешу және т.б.
2) арнайы қағидалар:
• табиғатпен сәйкестіктегі әркімнің пайдалы да сындарлы өмірге деген
құқығы;
• үздіксіз әлеуметтік – экономикалық даму процесіндегі адамның
экологиялық құқықтары мен мүдделерінің басымдылығы;
• жеке меншігіндегі табиғат ресурстарына деген мемлекет егемендігі
тартылып алынбайтындығы;
• тұрақты, яғни, экологиялық негізелген әлеуметтік және экономикалық
даму;
• тең (бірдей) дәрежедегі экологиялық қауіпсіздік (бір мемлекеттің
экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде екінші бір мемлекетке зиян
шектіруге тыйым салынған);
• экологиялық басқыншылыққа тыйым (Қоршаған ортаға әскери немесе кез –
келген басқа да басқыншылық әрекеттерін жасау құралдарын пайдалануға
тыйым салу туралы 1977 жылғы Конвенция);
• ұлттық және аумақтық дәрежеде экологиялық ақпараттармен жиі алмасу;
• қоршаған ортаға трансшекаралық зиянның алдын алу;
• төтенше экологиялық жағдайлардағы ынтымақтастық;
• қоршаған ортаны қорғаудағы ғылыми – техникалық ынтымақтастық, сонымен
қатар қолданбалы пайдаланудағы технологияларды беру, тарату, дайындау
зерттемелерін көтермелеу;
• қоршаған ортаны қорғаудағы ортақтасып қабылдаған талаптарды бақылау;
• қоршаған ортаны қорғауға байланысты трансшекаралық әсер ету таластарды
бейбіт түрде шешу;
• мемлекеттердің өз юрисдикциясы мен бақылауы шегіндегі әрекеттері
арқылы өз юрисдикциясы мен бақылауынан тыс аумақтарға келтірген
зияндары үшін өтемақы төлеу жауапкершілігі мен халықаралық
жауапкершілігі [7, 619-621б];
Жалпы алғанда қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық
ынтымақтастық қағидаларын барлық мемлекет ұстануы керек. Халықаралық
ынтымақтастық қағидалар саны жағынан шектелмейді. Себебі қоршаған орта –
барлық адамзатқа ортақ игілік. Халықаралық келісімдер күн санап дамып
келеді және қағидалар қатары да күн санап өсуде. Бірақ ең басты қағида –
қоршаған ортаны қорғау.
1.2 Халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықтың нысандары.
Шарттық нысандағы халықаралық ынтымақтастық
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы бағдарламалық құжаттар халықаралық
қауымдастықтың ынтымақтастық саласын айқындап берді:
1. Ауаның ластануымен күресу;
2. Суларды және ауыз суларды пайдалануды ластанудан қорғау;
3. Теңіздің Қоршаған ортасын қорғау;
4. Топырақ қабаты мен жерді пайдалануды қорғау;
5. Табиғат пен қорықтарды қорғау;
6. Қоршаған орта мен елді мекендердің жағдайын жақсарту;
7. Қоршаған ортадағы өзгерістерді іргелі зерттеу, бақылау, болжай және
бағалау;
8. Құқықтық және әкімшілік шаралар;
Осындай сипаттағы ынтымақтастық насындары ретінде: ғылыми – техникалық
ақпараттар мен зерттеу нәтижелерін алмасу; конференциялар, симпозиумдар
және сарапшылар кеңесін ұйымдастыру; ғылыми қызметкерлер алмасу; қоршаған
ортаны қорғаудағы түрлі проблемаларды зерттеу мен шешуде бағдарламалар мен
жобаларды бірігіп дайындау мен жүзеге асыру таңдап алынды [3, 370б].
Халықаралық құқықтық ынтымақтастық нысандарын Ресейдің атақты
құқықтанушысы М.М.Бринчук өз еңбегінде былай деп талдаған: қоршаған ортаны
қорғау – қазіргі уақыттың басты сұрақтарының бірі. Дәл осы фактор беделді
көптеген халықаралық ұйымдардың экологиялық мәселелерді шешуга қатысуын
анықтап берді. Қоршаған орта проблемаларын халықаралық деңгейде шешуге жан
– жақты әрекеттер жасау керек. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы
халықаралық құқықтық ынтымақтастықты екі түрге бөліп қарастырудың
тиімділігін айтқан: 1) шарт түріндегі ынтымақтастық – қоршаған ортаны
қорғау мәселелеріне байланысты мемлекеттер, ұйымдар мен мекемелер арасында
конференциялар, симпозиумдар, кеңестер, дөңгелек үстелдер өткізу және
оларды ұйымдастыру; 2) ұйымдық ынтымақтастық – қоршаған ортаны қорғау
қызметін басшылыққа ала отырып, сол саладағы белгілі бір мәселелерді
шешетін, қарастыру үшін мемлекеттер, үкіметтер арасында немесе үкіметтік
емес басқа да нысан негізінде ұйымдар, құрылымдар құру [7, 621-625б];
Осы жүйелеуге байланысты талдап кетуіміз абзал. Себебі халықаралық
құқықтық ынтымақтастық нысандары жекелеп көрсетілмеген, яғни әр ғалым өз
көзқарасын ұсынған. Оған дәлел жоғарыдағы қазақстандық және ресейлік
ғалымдардың пікірі. Сонымен қатар, осы күнге дейін Қоршаған ортаны қорғау
мәселесі бойынша халықаралық құқықтық ынтымақтастық аталған нысандармен
жүзеге асырылуда.
Қоршаған ортаны халықаралық – құқықтық қорғауды жеүзеге асыру бірқатар
факторлармен тығыз байланысты. Экономика жағдайы, ішкі және сыртқы саясат
бағыттары, табиғи ортаны қорғаудағы жекелеген мемлекеттер арысындағы
шарттар жасасудың маңызы зор. Дегенмен, басты ынтымақтастықтың негізгі
мағынасы халықаралық жағдайға, ынтымақтастық үшін сындарлы саясаттың
болуына және өзара тиімді шешімдерге тікелей байланысты.
Халықаралық қарбаластықты сирету кезеңі болған 70 – жылдар мемлекеттің
басқа да саяси – қоғамдық құрылымдар арасындағы саяси, экономикалық, сауда,
мәдени байланыстарды дамытумен қатар нығайтып қана қоймай, сонымен қатар
қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық саласында да
маңызды шарттардың жасалғанымен есте қалды. Қоршаған ортаны қорғау
объектілері бойынша әр түрлі шарттар жасалып, халықаралық конвенциялар
жасалды.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұлттық заңнаманың қаншалықты жоғары
дамығанымен, қоршаған ортаны қорғауды жалғыз мемлекет жүзеге асыра алмайды.
Ұлттық юрисдикциядан да тыс табиғат ресурстары (Әлемдік теңіз бен
Антарктика ресурстары, Ғарыш объектілері, т.б.) бар. Аталған аймақтар мен
басқа да ортақ пайдаланудағы табиғат ресурстарын сақтауға мүдделі
мемлекеттер мен ұйымдар бірігіп қызмет атқаруда. Осыдан келіп халықаралық
ынтамақтастық объектілері мен субъектілері түсініктері алдыға шығады.
Халықаралық құқықтың басқа да салалары секілді халықаралық қоршаған
ортаны қорғау құқығының субъектілері ретінде мемлекеттер, халықаралық
ұйымдар, өз тәуелсіздігі үшін күресуші ұлттар танылады. Халықаралық
ынтымақтастық әлемдік және аймақтық дәрежеде болуы мүмкін. Мысалы БТҚО
(ВСОП) ұйымының аймақтық үйымдарын алуға болады. БТҚО – ның аймақтық арнайы
ұйымдары ретінде ЕО (ЕуроОдақ – ЕС), ТМД (Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы –
СНГ), АМЛ (Араб Мемлекеттерінің Лигасы – ЛАГ), ОШАМА (Оңтүстік – шығыс Азия
мемлекеттерінің ассоциациясы – АСЕАН), АМҰ (Америка мемлекеттерінің ұйымы –
ОАГ), АБҰ (Африкалық бірлік ұйымы – ОАЕ) танылады.
Халықаралық – құқықтық ынтымақтастықтың негізі мақсаты – қоршаған
ортаны қорғаудың халықаралық объектілерін қорғау мен оларға қатысты
құқықтық сұрақтарды шешу. Қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық объектілері
мыналар:
1) Әлемдік мұхит. Әлемдік мұхиттың Жер бетіндегі тіршілік үшін маңызы
өте зор. Бүгінгі күнде Әлемдік мұхитқа адам тарапынан келесідей
зияндардан қауіп төнуде:
а) балық аулау шаруашылығының қарқындылығы жіне балық қоры мен басқа да
биологиялық ресурстарды қайта қалпына келтірудегі құлықсыздық;
ә) теңіз суларының өндірістік сарқынды сулармен, бұрғылау кезіндегі
мұхиттар мен теңіздердің мұхитпен ластануы;
б) атомдық өндіріс қалдықтарымен ластанудан қорғау;
Әлемдік мұхитты сақтауда көптеген аймақтық және көпжақты келісімдер мен
халықаралық конвенциялар қабылданды, мысалы, 1982 жылғы БҰҰ – ның теңіз
құқығы жөніндегі Халықаралық Конвенция, 1946 жылғы кит аулау кәсіпшілігін
реттеу туралы Халықаралық Конвенция, 1957 жылғы Тынық мұхитының солтүстік
бөлігіндегі теңіз мысықтарын сақтау туралы Конвенция, 1969 жылғы Оңтүстік –
Шығыс Атлантика тірі ресурстарын сақтау туралы Конвенция және т.б. [2,
12б].
1982 жылғы теңіз құқығы бойынша БҰҰ – ның Конвенциясы мемлекеттерді
теңіз ортасын қорғау мен сақтауға міндеттейді. Мемлекеттер өз юрисдикциясы
мен бақылауы шегіндегі әрекеттері арқылы басқа мемлекеттердің аумағы мен
олардың теңіз ортасын ластамауды қамтамасыз етуде барлық шараларды жасауға
міндетті. Бұл шаралар теңіз ортасын ластаудың барлық көздеріне қатысты.
Олар, мысалы, келесідей шараларды қамтиды:
- құрлықта орналасқан көздерден, атмосферадан уытты, зиянды және улы
заттарды тастаудан болатын ластану деңгейін жоғарғы дәрежеде
азайту;
- кемелер арқылы ластану деңгейін жоғарғы дәрежеде азайту;
- теңіз түбі мен оның қойнауын пайдаланудағы табиғат ресурстарын
пайдалану мен жобалауда қолданылатын құрылымдар мен қондырғыларды
пайдаланудағы ластану деңгейін жоғарғы дәрежеде азайту;
- теңіз бетіндегі пайдаланылатын басқа да құрылымдар мен
қондырғылардан болатын ластану деңгейін жоғарғы дәрежеде азайту;
Конвенцияның 207 – бабына сәскес, мемлекеттер халықаралық тәртіппен
келісілген нормалады, стандарттарды, ұсынылған тәжірибелерді және
процедураларды басшылыққа ала отырып теңіз ортасы мен құрлықтағы
өзенедерді, су бұрғыш құрылымдар мен су құбырларын ластанудан қорғау, жою
және бақылауды ұстауды қамтамасыз етуде заңнамалар мен ережелер қабылдауға
тиісті.
Конвенция мемлекеттерді теңіз түбіндегі жұмыстар мен басқа да теңіз
бетінде жүзеге асырылатын жұмыстар кезіндегі ластанудың алдын алатын,
жоютын және бақылауды сақтайтын нормалар мен ережелер қабылдауға және сол
құқықтық актілердің халықаралық стандарттар мен нормаларға қарағанда
тиімділік деігейінің доғары болуына міндеттейді. Кемелер мен порттар
мемлекеттерінің байрақтары сол мемлекеттердің Әлемдік Мұхитты ластаудың
алдын алуда ұлттық және халықаралық ережелерді сақтауға міндеттейді.
Мемлекеттер халықаралық құқыққы сәйкес өз әрекеттері үшін жауап беруге
міндетті [8].
Әлемдік Мұхитты сақтаумен қатар оның мұнай не басқа да теңіз жұмыстары
нәтижесіндегі ластанудың алдын алу, Әлемдік Мұхиттың тірі табиғи
ресурстарын қорғау, халықаралық су жүйесін қорғау, теңіз бетіндегі қорғау
жұмыстарын қамтамасыз ету мәселелері бірге қарастырылады. Осы сұрақтырды
шешу мақсатында көптеген құқықтық құжаттар қабылданды, мысалы, 1969 жылғы
теңіздің мұнаймен ластануына әкеп соғушы апат кезіндегі ашық теңізге қатысу
туралы Конвенция мен мұнаймен ластану нәтижеміндегі залал үшін азаматтық
жауаптылық туралы Конвенция, 1989 жылғы құтқару қызметі туралы халықаралық
Конвенция, 1982 жылғы Атлантика мұхитының солтүстік бөлігіндегі албырт
балықтарды (лосось) сақтау туралы Конвенция, 1980 жылғы Антарктиканың тірі
теңіз ресурстаны сақтау туралы Конвенция, 1992 жылғы трансшекаралық су
ағыстары мен халықаралық көлдерді сақтау мен пайдалану туралы Конвенция
және т.б.
2) Атмосфералық ауа. БДҰ (ВОЗ) зерттеулер нәтижесінде атмосфералық
ауаның ластанушы 6 түрлі классикалық себептерді көрсеткен:
көміртегі оксиді, азоттың қос тотығы, қорғасын, күкірт оксиді,
тропосфералық озон және шығындар араласы (шаң, түтін мен ұшқын).
Қышқылдың шөгуі соңғы оншақты жылда Европаны, Солтүстік Американы,
кейіндеп Қытайды алаңдатып отырған экологиялық мәселелердің
қатарына кірді.
Атмосфералық ауа келесідей Конвенциялармен қорғалады: 1979 жылғы үлкен
қашықтыққа ауаның трансшекаралық ластануы туралы Конвенция, 1985 жылғы озон
қабатын қорғау туралы Вена Конвенциясы (оны өзгерту хаттамаларымен қоса
алғанда), 1992 жылғы БҰҰ – ның климаттың өзгеруі туралы рамалық Конвенциясы
және т.б. келісімдер мен актілер [6, 736б].
1992 жылғы БҰҰ – ның климаттың өзгеруі туралы рамалық Конвенциясы.
Климаттың өзгеруі – глобалды атмлсфераның өзгеруіне әкеп соққан адам
әрекеттерінің нәтижесімен тікелей немесе жанама байланысты көптеген
жылдардан соң барып қана байқалатын құбылыс. Бұл Конвенцияның мақсаты –
климатикалық жүйеге антропогендік факторды болдырмайтын дәрежеде азайтатын
атмосферадағы парниктік газдардың концентрациясын тұрақты дәрежеге
келтіруді қамтамасыз ету. Мұндай нәтиже азық – түлік өндірісі мен тұрақты
түрдегі экономиканың дамуына еш зиян келтірмейтіндей экожүйелердің
бейімделуіне қажет уақыт кезеңінде жүзеге асуы тиіс. Конвенция мақсатына
жетуде мүше мемлекеттер өз қызметтерінде келесідей қағидаларға сүйенуі
тиіс: а) климаттың өзгеруі үшін жалпы, бірақ сараланған, жауаптылық; б)
дамушы мемлекеттердің ерекше жағдайлары мен анықталған мұқтаждықтарын
есептей отырып қызмет ету; в) климаттың өзгеруіне әсер етуші факторларды
алдын алу, болжау, жою әрекеттеріндегі ескерту шаралары мен әсер етуші
факторлардың күшін минималды дәрежеге жеткізу шараларын қолдану; г) тұрақты
даму құқығы; Мемлекеттердің негізгі міндеттемелер қатарында келесілер де
бар: антропогендік қоқыс тастандылары ұлттық кадастрын таныстыру; климаттың
өзгеруі салдарынан болатын жағдайды қамтитын бағдарламаларды дайындай мен
бекіту. Конвенцияның орындалуын қамтамасыз еу үшін қатысушы мемлекеттер
тараптар Конференциясын шақырады. Конференцияда мемлекеттер міндеттемелері
кезеңді түрде қарастырылады, климаттың өзгеруіне қатысты тараптар
қолданылған, жүзеге асырған әрекеттер мен оларды нәтижелері туралы
ақпараттар алмасуға ынталандырады және жеңілдетеді. Конвенцияға мезгілімен
өзгерістер де енгізілді. Ол өзгерістер Хаттама түрінде болды, мысалы,
Монреаль, 1997 жылы Киото Хаттамалары. Конвенция 1992 жылы 9 мамырда
қабылданғанымен, заңды күшіне 1994 жылдың 1 наурызынан бастап енді [9].
3) Жануарлар әлемі (қоныс аударушы жануарларды қоса алғанда). Жабайы
жануарларды қорғау. Жаратылыстың басталғанын уақытынан бастап,
жануарлар дүниесі түрлерінің жоғалуы бұлжымас ақиқат болып қалады.
Миллиардтаған жануардың қазіргі кезде миллиондаған түрлері ғана
қалды. Егер де бастапқыда жануарлардың сиреуінің себебі ретінда
табиғи құбылыстар болса, қазіргі уақытта жануарлардың доғалуына
адамдар әрекеттері әсер етуде. Халықаралық қорғауды талап ететін
жануарлар түріне морждар, тюленьдер, ақ аюлар, киттер, дельфиндер
және т.б. жануарлар жатады. Жануарларды халықаралық қорғауға
байланысты халықаралық шарттарды екі топқа бөлуге болады: жалпы
флора мен фаунаны жалпы қорғауға бағытталған келісімдер мен
популяцияны (түр, тұқымдастар, т.б.) қорғауға бағытталған
келісімдер.
а) Бірінші топтағы топтағы құжаттар тобына 1933 жылғы флора мен фаунаны
табиғи қалыптарында сақтау туралы Конвенцияны жатқызуға болады. Әлемнің кей
аймақтарында, әсіресе Африкада, флора мен фаунаны табиғи қалпында сақтау
ұлттық саябақтар мен қорықтар құру арқылы, аулауды реттеу мен тәртіпке
келтіру арқылы және жекелеген түрлерді жинау арқылы (коллекция) жүзеге
асырылады. Конвенция қатысушылары өз аумақтарында ұлттық саябақтар мен
табиғи қорықтар құрады (3-бап), онда орналасқан елді мекендерді бақылайды
(4-бап). Конвенция экологиялық құнды жабайы жануарларды қолға үйретуді
ынталандырады (7-бап). Аталған құжат саудаға, аңшылық олжалары (трофеи) мен
олардан жасалатын бұйымдар өндірісіне бақылау орнатуға үндейді (9-бап).
Аңшылықтың кейбір түрлеріне тыйым салынады, мысалы, улы заттар, жарылыс
заттарын қолдану, аумен аулау, ор қазып және тұзақ құрып аулау, т.б. [10].
Қоныс аударушы жабайы жануарларды қорғау. Жануарлардың қоныс аударушы
топтарын қорғауға бағытталған құжаттардың бірі - 1979 жылғы қоныс аударушы
жабайы жануарлар түрлерін қорғау туралы Конвенцияны алуға болады. Бұл
Конвенцияның мақсаты – ұлттық шекаралар мен шекаралардан тыс қоныс
аударатын жабайы жануарлар түрлерін қорғауға бағытталған. Конвенцияда
мемлекеттер келісімінің пәні болып табылатын жануарлардың жойылып бара
жатқан түрлер мен қоныс аударушы түрлердің тізбесі көрсетілген (300 – ден
астам). Мемлекеттер келісімінің мақсаты – қоныс аударушы түрлерді қайта
қалпына келтіру немесе оларды сақтаудың қолайлы жағдайын қамтамасыз ету.
Келісімнің осындай мазмұны Конвенцияның V бабында көрсетілген. Аталған
Конвенцияның жүзеге асырылуын тараптар Конференциясы жүзеге асырады [11].
ә) Екінші топтағы құжаттарға мыналарды жатқызуға болады: 1946 жылғы кит
аулауды реттеу туралы Халықаралық Конвенцияны жатқызуға болады, 1957 жылы
Тынық мұхитының солтүстік бөлігінде мекен ететін теңіз мысықтарын қорғау
туралы уақытша Конвенция, КСРО Үкіметі мен АҚШ Үкіметтері арасындағы
корольдық теңіз шаяны мен күзелген теңіз шаяндары кәсіпшілігі туралы 1971
жылғы Келісім, КСРО Үкіметі мен Жапония Үкіметі арасындағы Тынық мұхитының
солтүстік – батыс бөлігіндегі теңіз шаяны кәсіпшілігі туралы 1972 жылғы
Келісім, 1973 жылғы ақ аюларды қорғау туралы Келісім, 1979 жылғы Латын
Америкасының бірқатар мемлекеттерінің арасында жасалған витон ламаларын
қорғау және оңтайлы пайдалану туралы Конвенция және т.б.
1946 жылғы кит аулауды реттеу туралы Халықаралық Конвенция киттердің
барлық түрлерін қырылудан сақтауды және болашақ ұрпақ үшін киттер қоры
болып табылатын көлемді табиғи байлықты сақтап қалу мәселелерін
қарастырады. Халықаралық Кит аулау Комиссиясы (ХКК – МКК) жыл сайын
Конвенция қосымшасын бекітіп отырады, онда киттердің қорғаудағы және
қорғаудан тыс түрлері анықталады, кәсіпшілік кезеңі мен аумағының ашылуы
мен жабылуын орнатып отырады, союға рұқсат етілген киттердің әрбір түрінің
көлемін, кәсіпшілік қаруының түрін, өлген киттерді өлшеу тәсілдері мен
оларды есептеп санау тәсілдерін қарастарды. 1985 жылдан бастап экпедициялық
флотилия көмегімен, ал 1986 жылдан бастап жағалық кит аулау станцияларынан
аулай арқылы кәсіпшілік жүргізетін мемлекеттер үшін киттің барлық түрлерін
аулауға (кіші жолақты киттерден басқасына) тоқтау салынған (мораторий).
1980 жылдан бастап ХКК – ның Үнді мұхитының ашық бөлігінде кит қорығын құру
туралы шешімі заңды күшінде [12].
Құстың жабайы түрлерін қорғау шаралары әмбебап халықаралық – құқықтық
нормалар арқылы жүзеге асырылады. Бұл саладағы алғашқы халықаралық келісім
ретінде 1950 жылғы құстарды қорғау туралы Халықаралық Конвенцияны айтуға
болады. Конвенция құстың барлық түрін қорғауға (көбею кезеңін қоса алғанда)
алды, сонымен қатар жыл құстарының ұя салу кезеңінде, әсіресе, наурыз –
маусым айларында, қорғауды қамтамасыз ету шаралары көрсетілген. Жойылып
бара жатқан немесе ғылыми қызығушылық білдірілген құстардың жекелеген
түрлері әр жыл сайын қорғауда болады. Конвенцияның 3 – бабына сәйкес
қорғау кезеңінде қорғаудағы құстардың заңды бұза отырып ауланған немесе
атылған, тірі не өлі жағдайда жекелеген түрлерін немесе сол құстардың
бөліктерін әкелуге, сыртқа шығаруға, басқа аймаққа алып өтуге, сатуға,
сатуға қоюға, сатып алуға, сыйға тартуға, қоршауда ұстауға қатаң тыйым
салынады. Конвенцияға сәйкес қорғау кезеңіндегі, әсіресе кобею кезеңінде,
жекелеген құстар түрлерінің жасалған немесе пайдаланудағы ұяларын бұзуға
немесе жоюға; жұмыртқалары мен табиғи бостандықта тіршілік ететін
ұрпақтарын алуға, зақымдауға, заңсыз әкелуге, сыртқа шығаруға, басқа
аймаққа алып өтуге, сатуға, сатуға қоюға, сатып алуға тыйым салынады.
Конвенцияға қатысуша мемлекеттер өздерінің заңнамаларында тұзақты, құс
желімін, ілгелерді, қақпандарды, торларды, улы алдаусыратушы заттар мен
еліртетін құралдарды, үйректерге тор тұзақтарды, айналарды, балық аулау
ауларын, т.б. қолануды бақылауда ұстау туралы нормаларды қамту керек.
Мемлекеттер құс өсіру қорықтарын ұйымдастыруыға міндетті [13].
Құстарды тіршілік ету орындары бойынша қорғау тиімділігі байқалған және
көптеген келісімдерде көрініс тапқан, мысалы, 1971 жылғы суды мекен ететін
халықаралық маңызы бар сулы – батпақты жер – сулар туралы Конвенция, 1993
жылғы КСРО мен Жапония арасындағы Келісім, 1976 жылғы КСРО мен АҚШ
арасындағы Келісім және т.б.[2, 39б].
4) Өсімдіктер әлемі. Өсімдіктер әлемінің жойылу шегінде миллиондаған
адамдардың денсаулықтарына айтарлақтай әсер етуде. Өсімдіктер
әлемін қорғау арқылы бүкіл адамзатты қорғау мәселесі болып
табылады. Себебі өсімдік әлемі адамзат үшін қажетті энергия мен
тұрмыстық қажеттіліктердің негізгі қайнар көзі. Өсімдіктерді
қорғауда бірқатар халықаралық келісімдер жасалды.
1951 жылғы өсімдіктерді қорғау туралы Халықаралық Конвенция бойынша
әрбір қатысушы өсімдіктерді қорғау ұйымдарын келесі мақсаттарда құруы тиіс:
а) халықаралық сауда – саттықта егілетін жерлер мен өсімдіктер
партиясындағы өсімдіктер аурулары мен зиянкестерінің бар – жоқтығын
тексеру; ә) өсімдіктер мен өсімдіктер өнімдерінің жағдайы мен шығу тектері
туралы фитосанитариялық куәліктер беру; б) өсімдіктерді қорғау саласында
зертеулер жүргізу. Конвенция қатысушылары қажет болған жағдайларда
жеткізілімдерді жою, тексеру немесе тыйым салу арқылы өсімдіктер мен
өсімдік өнімдерін импорттау мен экспорттауды қатаң бақылуы тиіс [14].
1959 жылғы өсімдіктерді зиянкестерден, аурулардан қорғау мен өсімдіктер
карантинін қолданудағы ынтымақтастық туралы Келісім өз қатысушыларын
зиянкестерге, арамшөп пен ауруларға қарсы қажетті шараларды қолдануға
уәкілдік береді. Мемлекеттер өсімдіктер зиянкестері мен аурулары және
оларға қарсы күрес шаралары туралы өзара ақпараттар алмасады. Мемлекеттер
өсімдіктер материалдарын бір елден басқа елге импорттау мен экспорттауда
бірыңғай фитосанитариялық ережелерді қолдану бағытында ынтымақтасады.
Өсімдіктер әлемін қорғауда айтарлықтай үлес қосып жатқан құжате ретінде –
1973 жылғы жойылу қаупі төніп тұрған жабайы фауна мен флорамен жасалатын
халықаралық сауда – саттық туралы Конвенцияны айтуға болады [15].
5) Биологиялық әртүрлілік. Биологиялық әртүрлілік механизмін құрудың,
реттеудің, пайдаланудың, сақтаудың ғаламдық мақсаты биологиялық
әртүрлілік пен оның компоненттерін қазіргі және болашақ ұрпақтың
мүдделерін қамтамасыз етуде ұзақ мерзімдік тұрақты пайдалану
шараларын қамтамасыз ету.
Биологиялық әртүрлілік түсінігі шегіне: а) түрлер әртүрлілігін; ә)
түраралық әртүрлілігін; б) экожүйе әртүрлілігін қамтиды.
1992 жылғы 5 маусымдағы биологиялық әртүрлілік туралы Конвенция
көрсеткендей, биологиялық әртүрлілікті сақтау барша адамзаттың міндеті
болып табылады. Конвенцияның мақсаты ретінде биологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыс қоршаған ортаны
қорғау саласындағы халықаралық ұйымдар қызметінің құқықтық негіздері
мәселелеріне арналған. Қоршаған орта мен экология саласындағы халықаралық
ынтымақтастық, халықаралық ұйымдар қызметі мен Қазақстан Республикасының
халықаралық экологиялық ынтымақтастыққа қатысуы зерттеледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу тақырыбы келесі белгілеріне
қарап өзектілігі туралы айтуға болады:
- Қазақстан Республикасының тәулсіздігі жарияланғаннан кейін
мемлекетеіміз халықаралық қатынастарған қатысуға толыққанды құқылы,
халықаралық құқық субъектісі ретінде таныла бастады. Барлық салаларда
еліміз халықаралық қатынасқа түсу мақсатында көптеген халықаралық
құжаттарды бекітті, халықаралық және мемлекетаралық ұйымдарға
мүшелікке енді;
- Экология және қоршаған ортаны қорғау мәселелері қазіргі уақытта әлем
мемлекеттері секілді еліміз үшін экономикалық даму, қауіпсіздік
секілді маңызды сұрақтармен тең дәрежедегі рөлге ие;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық
қатынастарындағы Қазақстан Республикасының атқарып жатқан іс –
әрекеттері мен шаралары туралы мәліметтерді әр адам өзінің қолайлы
қоршаған ортаға құқығын қамтамасыз ету мақсатында білудің қажеттілігі;
- Қоршаған ортаны қорғау – әлем мемлекеттерінің ортақ міндеті. Себебі
қоршаған орта бөлінуге жатпайтын тұтас жүйе. Сондықтан да аталған
салада басқа мемлекеттердің атқарып жатқан шараларынан хабардар болу;
Зерттеу объектісі – қоршаған ортаны қорғау саласындағы қоғамдық
қатынастар.
Зерттеу пәні – халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықты жүзеге
асыру барысындағы халықаралық ұйымдардың қызметі.
Зерттеудің негізгі мақсаты – кешенді түрде халықаралық экологиялық
ынтымақтастықтың құқықтық негіздерін зерттеу арқылы халықаралық ұйымдардың
қызметіне құқықтық сипаттама беру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер көзделеді:
- Экология, қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық
түсінігі, түрлері және мәнін анықтау;
- Экология, қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық
қағидалары мен құқықтық негіздерін талдау;
- Шарттық және ұйымдық ынтымақтастықтың айырмашылықтарын саралау және
жеке – жеке тоқталу;
- Шарттық және ұйымдық ынтымақтастық қатынастарына Республикамыздың
қатысуы, нәтижесі мен маңызы туралы деректер жинау;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұйымдарды топтастырып, қызмет
бағыттарына жеке – жеке тоқталу;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұйымдардың құқықтық мәртебесін
ашықтау;
Зерттеудің әдістері мен әдістемесі – зерттеу міндеттерін орындауда
деректер жинау, оларды талдау мен басқа дерек көздерімен толықтыру және
салыстыру. Зерттеу жұмысын жазу жалпыдан – жекеге әдісімен жазылды. Негізгі
бөлімнің бірінші тарауы жалпы ынтымақтастық туралы айтылса, ал екінші
тарауында ұйымдық ынтымақтастық туралы айтылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы – Қоршаған ортаны қорғау мен экология
саласындағы халықаралық ұйымдар туралы көптеген ғалымдар кейбір ұйымдарды
ғана атап кетеді және олар туралы жалпы және кең түрде ақпарат бермейді.
Әдебиеттерден тыс біз білмейтін ұйымдар саны жағынан да, атқаратын
қызметтері бағыттарынан да, құқықтық мәртебелері жағынан да айырмашылықтары
бар жетерлік, бірақ олар туралы мәліметтер кітаптарда кемде – кем. Дәл сол
ұйымдардың мақсаттары мен қызметтері глобальды экологиялық ынтымақтастықты
нығайтудағы рөлі зор. Сонымен қатар маңызы мен рөлі жағынан дәрежесі
жоғары халықаралық құжаттарды білу, олардың негізгі пәні мен жүзеге асуы
жөнінде мәліметтерді қарастыру. Еліміз бекіткен қоршаған орта мен экология
саласындағы халықаралық құжаттардың жүзеге асырылуы барысындағы нәтижелер
мен кемшіліктерін басқа мемлекеттерде шешімін қалай тауып жатқаны баспа
құралдарында жариялануы сирек. Сонымен қатар еліміздегі үкіметтік және
үкіметтік емес халықаралық ұйымдар қызметінің заңдылығы әлем үшін атқарып
жатқан пайдалы істері мен мемлекетіміздің алға қойған мақсаттарына
жеткізудегі рөлі көп жағдайда еленбей жатады. Сондықтан да болар зерттеу
тақырыбына сәйкес ғылыми еңбектер азшылықтықты құрайды. Тәуелсіз мемлекет
ретінде халықаралық аренадағы елеулі құқықтар мен міндеттерді жүзеге
асыруға қабілетті болу үшін елеміздің әлеуметтік, экономикалық, саяси,
әскери жағдайының жоғары болуымен қатар, қоршаған орта мен экологиялық
жағдайына, құқықтық тұрғыдан реттелуіне көп мән беріледі. Сондықтан
еліміздің осы саладағы халықаралық қатынастарға түсудің нәтижелері жиі әрі
уақытылы халыққа жеткізілуі тиіс. Себебі барлық адам қолайлы қоршаған
ортаға құқылы және оның жағдайы туралы шынайы ақпарат алуға құқылы.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЫНТЫМАҚ-ТАСТЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықтың түсінігі,
құқықтық сипаттамасы мен мазмұны
Табиғи ресурстарды пайдалану саласында туындайтын мәселелерді көршілес
мемлекеттермен бірлесе отырып шешудің қажеттілігі ХІХ ғасырда-ақ пайда
болды, сондықтан еуропалық көптеген мемлекеттер Қоршаған ортаны қорғау
саласында екіжақты келісімдер мен конвенцияларға қол қойды. 1839 жылы
Франция мен Англия мемлекеттері устрица аулай туралы; пайдалы құстарды
қорғау туралы Австро-Венгрия мен Италия 1875 жылы; теңіз мысықтарын қорғау
туралы Ресей, АҚШ пен Жапония 1897 жылы; солтүстік теңізде балық аулау
жөнінде 1882жылы және 1902 жылы Ресей мен Румыния, т.б. халықаралық
ынтымақтастықтың бастаулары орын алды.
ХХ ғасырдың басында көптеген елдерде табиғи ресурстарды қорғау жөнінде
қоғамдық іс-шараларды жүзеге асыруға бағытталған алғашқы қадамдар жасала
бастады. Осы кезеңдегі аса маңызды оқиға – 1913 жылы Берн қаласында
(Швейцария) халықаралық табиғат қорғау қоғамының бірінші конференциясы
болды, оған 17 елден делегаттар қатысты. Конференцияда жануарларды жаппай
қыру мен басқа табиғи ресурстардың сарқылу мәселелері сөз болды және
халықаралық табиғатты қорғау консультативті комиссиясы құрылды. Бірақ
осыдан кейін басталған екі дүниежүзілік соғыстар бұл конференцияларды
айтылған идеялардың орындалуына мүмкіндік бермеді. Тек қана арада 35 жыл
өткен соң 1948 жылы 30 қыркүйекте Париж маңындағы Фонтенбло қаласында
ЮНЕСКО қолдауымен Халықаралық табиғатты қорғау одағы құрылды. Дегенмен
халықаралық табиғат қорғау қозғалысының бастамасы 1922 жылы құрылған арнайы
ұйым – құстарды қорғау жөніндегі халықаралық Кеңес болды. Осыдан келіп
Қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық құралдырның қажеттіліктері туындайды [1,
294б].
Табиғи ортаны қорғаудағы халықаралық ынтымақтастық не үшін керек?
Табиғи орта түсінігінің өзі көптеген жаратылыс компоненттерінің басын
қосады: өлі табиғат, теңіз, әуе, ғарыш кеңістіктері, сонымен қатар адамның
өз қолымен жасалған табиғи кешендер кіреді. Қоршаған ортаны қорғау
саласындағы барлық құқықтық нормативтік құжаттар халықаралық құқықтың басқа
салаларының құрамында болды: теңіз, әуе, ғарыш құқығы және гуманитарлық
құқық. ХХ ғасырдың соңындағы ғылыми – техникалық прогресстің бірден дамуы
табиғи ортамен байланысты бірнеше мәселе туғызды. Олардың арасында бүгінге
дейін өзектілігін жоғалтпаған ең басты мәселе – табиғи ресурстарды
пайдаланудың қарқындылығы, Қоршаған ортаның ластануы және адамзаттың
өміріне қауіп әкелетін басқа да факторлар [2, 61б].
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық
халықаралық экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажетті
алғышарттардың барлығын жасайды. Халықаралық қауымдастық табиғатқа әскери
немесе басқа да қастандық жасау құралдарын қолданып, ықпал етуге ұмтылмауға
шақырады. Жердің динамикасын, жағдайын, құрылымын қасақана өзгертуге тыйым
салынады. Қоршаған ортаны қорғау мәселелеріндегі халықаралық ынтымақтастық
мақсаттары мынадай:
• адамды және оны қорашаған ортаның ауасын ластанудан қорғау;
• мемлекеттік аумақтағы қайнар көздердің ауаны ластауын шектеу, қысқарту
және оның алдын алу;
• ақпараттар, консультациялар, ғылыми зерттеулер және мониторинг алмасу
арқылы ауаны ластаумен күресу стратегиясын жасау;
• ауа сапасын реттеудің және оны ластаумен күрес шараларының ең жақсы
жүйесін жасау;
• кез келген қайшы әрекеттерге тыйым салу және алдын алу бойынша кез
келген заңды шараларын қабылдау [3, 369б];
Қоршаған ортаны халықаралық – құқықтық құралдар арқылы қорғау
халықаларық құқықтың жас саласы болып табылады. Шындыққа негіздеп айтар
болсақ, бүгінде аталған салаға қатысты нормалар мен қағидалар жүйесінің
қалыптасуы мен құрылуы жөнінде ғана сөз қозғауға болады. Сонымен қатар,
аталған саланың реттеу объектісінің бүкіл адамзат үшін маңыздылығына қарай
отырып халықаралық экологиялық құқық ғылымының тез әрі қарқынды дамитынын
болжауға болады. Әлем бойынша күн тәртібінде тұрған глобалды экологиялық
мәселелер барлық мемлекеттерге қатысты және сол мәселелерді шешудегі
халықаралық экологиялық ынтымақтастықтың тез әрі тиімді түрде ретке
келтірілуі мен үйлестірілуін талап етеді. Қоршаған ортаның жағдайын
сипаттаудағы кейбір цифрлар үрей туғызады. Қазіргі уақытта бүкіл құрлықтың
үштен бірі шөлейттенудің аз – ақ алдында тұр. Соңғы 50 жылда планетамыздың
орман қоры екі есеге дейін азайған. Жануарлардың мыңнан аса түрі қырылу
қаупі бар. Бүкіл адамзаттың жартысына жуығы теңіз ресурстарының
жетіспеушілігінен зардап шегуде. Аталған мәселелердің барлығына жуық ортақ
қасиет антропогендік әсерден болуда. Яғни адам әрекетінің әсерінен осындай
қауіптер туындап отыр. Экологиялық қауіпсіздіктің халықаралық қауіпсіздік
ұғымының ажырамас бөлігі екені жалпымен мойындалған [4, 731б];
Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі алғашқы көпжақты конференция 1972
жылы Стокгольмде шақырылған болатын. Ол БҰҰ-ның ұоршаған ортаны қорғау
жөніндегі Бағдарламасының (ЮНЕП) жүзеге асуына жол ашып берді. БҰҰ Бас
Ассамблеясының ХХVІІ сессиясында Қоршаған орта саласындағы халықаралық
ынтымақтастық жөніндегі ұйымдық және қаржылық шаралар деген қарар
қабылданды. Кейінірек, 1975 жылы Хельсики Қорытындысы актісінде Экономика,
ғылым, техника жіне Қоршаған орта саласындағы ынтымақтастық деген арнайы
бөлім пайда болды. Бұл құжатта осындай сипаттағы ынтымақтастықтың келешегі
белгіленді. Оның ішінде, халықаралық ынтымақтастық Қоршаған ортаны қорғау
мен жақсартудан, сондай – ақ Қоршаған ортаға және оның ресурстарын қазіргі
және келешектегі адамзат игілігі үшін ұтымды пайдаланудан келіп
шығатындықтан, ол экономикалық даму үшін үлкен маңызы бар міндеттерінің
бірі болып табылады. Мемлекеттер өздерінің аумақтарында жүргізіліп жатқан
әрекеттердің басқа мемлекеттің қоршаған ортасының нашарлауына себеп болмауы
керектігін түсінуі тиіс. Хельсинкидегі Қорытынды Акті қарастырылып отырған
саладағы ынтымақтастық мақсаттарын айқындап берді. Оларға:
• қоршаған орта проблемаларын зерттеу, қоршаған орта проблемаларының
кешенді ғылыми амалдарын дамытуды қолдау;
• фактілерді жинауда және саралауда пайдаланылатын тәсілдерді салыстыру
және үйлестіру арқылы қоршаған ортаны қорғау жөніндегі ұлттық және
халықаралық шаралардың тиімділігін арттыру; қоршаған ортаның дастану
проблемалары мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану жөніндегі
білімдерді дамыту;
• қоршаған орта саласындағы мақсатқа сай болатын және оларды үйлестіру
мүмкіндігіндегі саясатты жақындастыру үшін барлық қажетті шараларды
қабылдау;
• қоршаған ортаны қорғау және жақсарту, оның жай – күйін бақылауға
арналған құрал – жабдықтарды жасау, өндіру, жетілдіру саласында
мүдделі ұйымдардың, мекемелердің және фирмалардың ұлттық және
халықаралық деңгейдегі қабылдайтын әрекеттерін қолдау жатады [3, 369-
370б].
Әрбір мемлекет экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін өз
заңнамаларында көрсеткен, кейбір мемлекеттер тіпті конституциялық нормалар
қабылдаған. Бірақ күн сайын өршіп бара жатқан экологиялық мәселелерді шешу
тек бір мемлекеттің ғана құзырындағы мәселе емес екенін және бұл саладағы
жоспар мен қызметті басқа да мемлекеттермен бірігіп, ынтымақтасып шешу
қажеттілігін барлық мемлекет толықтай мойындаған. Осыдан келіп халықаралық
құқықтық ынтымақтастықты нығайту халықаралық құқық саласында қызмет ететін
көптеген ұйымдар мен мекемелердің алдына қойылған мақсат болды. Олардың
әрекеттері маңызды да тұрақты түрде саны жағынан да, сапасы мен көлемі
жағынан да ұлғайып отыраған ережелер мен қағидаларды қабылдаумен аяқталды.
Осыдан келіп халықаралық жария құқықтың халықаралық экологиялық құқық
саласы пайда болды [5, 28-29б].
Халықаралық экологиялық құқық (Қоршаған ортаны халықаралық – құқықтық
қорғау) дегеніміз – халықаралық құқық субъектілерінің табиғи ресурстарды
қорғау мен оларды оңтайлы да экологиялық негізді түрде пайдаланудағы,
Жердегі қолайлы тіршілік шарттарын сақтаудағы әрекеттерін реттейтін
нормалар мен қағидалар жүйесі [4, 731б].
Құқықтанушы Құлжабаеваның пікірінше, халықаралық экологиялық құқық –
жеке мемлекеттердің қоршаған ортасының ұлттық жүйелеріне және және ұлттық
юрисдикция әрекетінен тыс жердегі қоршаған орта жүйелеріне түрлі сипаттағы
және түрлі қайнар көздерден келтірілген залалдардың алдын алу және жою
жөніндегі мемлекеттердің әрекеттерін реттейтін қағидалар мен нормалар
жиынтығын көрсетеді [3, 368б].
Белгілі ғалым К.А.Бекяшев болса халықаралық экологиялық құқыққа былай
анықтама береді: халықаралық экологиялық құқық дегеніміз – табиғи
ресурстарды оңтайлы түрде пайдалануды қамтамасыз ететін және қоршаған
ортаны ластанудан қорғауға бағытталған қағидалар мен нормалар жиынтығы. Ал
қоршаған ортаға кері әсер тигізетін факторлар ретінде келесілерді талдап
кеткен:
а) табиғаттың жекелеген компоненттерін жою және оларды тиімсіз, кері
пайдалану;
ә) Қоршаған ортаны ластау;
б) қарулы қақтығыстар және жергілікті соғыстар [6, 743б];
Халықаралық экологиялық құқыққа қалай анықтама берсек те ортақ мәселе
анық. Ол - адамзаттың, мемлекеттердің қоршаған ортаны оңтайлы да қауіпсіз
пайдалануын қамтамасыз ету, қоршаған ортаны ластанудан қорғау және қолайлы
тіршілік шарттарын сақтаудағы халықаралық ынтымақтастықты күшейту.
Мемлекеттердің қоршаған ортаны қорғаудағы ынтымақтастығы мен қызметі
халықаралық құқықтың жалпы қағидаларына негізделеді: территориялық
тұтастық, егемендік теңдік, міндеттемелердің лайықты түрде жүзеге асырылуы,
ішкі істерге араласпау, ынтымақтастық және т.б. Сонымен қатар, аталған
құқық саласының дамуы салалық басқа да қағидалардың пайда болуына әкелді.
Халықаралық құқықтың басқа да салалары секілді халықаралық экологиялық
құқықтың да салалық қағидаларын толықтай атап көрсетіп кететін бірыңғай
құжат жоқ. Сондықтан қандай да болмасын қағидалар субъективті сипатта
қағидалар қатарынан орын алған және олар халықаралық құқықтың басқа да
мектептерімен таратылуы мүмкін. Басқаша айтар болсақ, халықаралық қоршаған
ортаны қорғау құқығының салалық қағидалар жүйесі – заңды күшін жоғалтпаған
халықаралық келісімдерді доктриналық тұрғыдан талдай мен оларды қолдану
тәжірибесінен туындаған. Сонымен қатар, халықаралық – құқықтық талдаудың
қисынсыз болуы мүмкін емес. Ерекшелігі сол, қағидалар жүйесін үйлестіруде
бір жайтты естен шығармауымыз тиіс – қағида мен халықаралық ынтымақтастық
арасында органикалық байланыс бар. Аталып кететін қағидалар қатып қалған
қағидалар жүйесі емес, себебі, құқық саласы дамыған сайын, кейбір негізгі
қағидалар күшін жойып жатса, ал кейбіреуі, керісінше, уақыт өткен сайын
маңыздылығы арта түсуі мүмкін [4, 740-741б].
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ынтымақтастық халықаралық
экологиялық құқықпен реттеледі және келесі нормалар мен қағидаларға
сүйенеді:
1. Қоршаған орта – адамзатқа ортақ қамқорлық. Бұл қағиданың мәні сол,
халықаралық ынтымақтастық барлық дәрежеде және барлық шараларды қолдана
отырып қоршаған ортаны қорғауға міндетті және қорғай алады. Бұл қағида
жаңадан табылған қағида емес, ол халықаралық құқықтың басқа да салаларында
қолданады.
2. Мемлекет шекарасынан тыс қоршаған табиға орта – жалпы адамзаттың
ортақ игілігі. Ұлттық юрисдикция шегінен тыс қоршаған табиғи орта
адамзаттың ортақ игілігі болып табылады және оларды сақтау барлық
мемлекеттер мен әлем халықтарының ортақ міндеті; қоршаған табиғи ортаға
ұлттық егемендік жариялау, жекелей пайдалану, басып алу немесе басқа да
әрекетер арқылы жекешелендіру әрекеттері тыйым салынған. Аталған қағида
Ғарыш туралы 1967 жылғы Шартта, БҰҰ-ның 1982 жылғы теңіз құқығы жөніндегі
Конвенциясында, мемлекеттердің Айдағы және басқа да аспан денелеріндегі
әрекеттері жөніндегі 1979 жылғы Келісімде, БҰҰ-ның Қоршаған орта мен даму
жөніндегі 1992 жылғы Конференциясында бектілген.
3. Қоршаған орта мен оның құрамдас бөліктерін зерттеу мен пайдалану
еріктілігі. Барлық мемлекеттер мен үкіметаралық халықаралық ұйымдар ешбір
кемсітушіліксіз қоршаған ортада құқыққа сай ғылыми әрекеттердә жүзеге
асыруға құқылы. Бұл ереже қағида ретінде 1959 жылғы Антарктика туралы
Шартта, Ғарыш туралы 1967 жылғы Шартта, БҰҰ-ның 1982 жылғы теңіз құқығы
жөніндегі Конвенциясында, мемлекеттердің Айдағы және басқа да аспан
денелеріндегі әрекеттері жөніндегі 1979 жылғы Келісімде ұағида ретінде
аталып кеткен.
4. Қоршаған ортаны тиімді де оңтайлы пайдалану. Табиғи ресурстарды
пайдалану жоғары дәрежедегі үнемділік пен орнықтылықта жүзеге асырылуы
қажет. Мемлекеттер табиғи ресурстарды ұдайы өндіру мен қайта жаңғырту
шараларын жасауға міндетті. Балық аулау мен ашық теңіз жануарларын қорғау
қорғау туралы 1958 жылғы Конвенцияда, Антарктиканың тірі теңіз ресурстарын
сақтау туралы 1980 жылғы Конвенцияда, қоныс аударушы жануарлар түрлерін
қорғау туралы 1979 жылғы Конвенцияда бұл қағида өз орнын тапқан.
5. Қоршаған орта мен оның құрамдас бөліктерін зерттеу мен пайдалануда
халықаралық ынтымақтастыққа көмектесу. Қоршаған ортаны қорғау, табиғат
ресурстарын жаңғырту мен қайта қалпына келтіру саласындағы халықаралық
экологиялық мәселелерді шешуде, алдын алуда, азайту немесе жою үшін тең
құқық пен өзара пайдалы негізде барлық мемлекеттердің ынтымақтастығы арқылы
жүзеге асыру абзал. Бұл қағида халықаралық – құқықтық қорғаудың басты
қағидаларының бірі және халықаралық келісімдердің барлығына жуығында
көрініс тапқан, мысалы, Антарктиканың тірі теңіз ресурстарын сақтау туралы
1980 жылғы Конвенцияда, БҰҰ-ның 1982 жылғы теңіз құқығы жөніндегі
Конвенциясында аталып кеткен.
6. Қоршаған ортаны қорғаудың бейбітшілікпен, дамумен, адам құқықтары
мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етумен тығыз байланыстылығы. БҰҰ-ның
1968 жылғы адам құқықтары жөніндегі алғашқы Конференциясының өзінде – ақ
халықаралық қоғамдастық адам құқықтары мен бейбітшілік арасындағы тығыз
байланысты атап кеткен.
1972 жылы Стокгольмде болған БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
конференция мемлекетер мен халықаралық ұйымдардың экологиялық саясаттағы
маңызды кезеңінің басталуымен есте қалды. 1972 жылғы Стокгольм
Декларациясының бірінші қағидасы адам құқықтары мен қоршаған ортаның тығыз
байланыстылығын көрсетті. Конференция әлемдік ынтымақтастықтың қоршаған
ортаны қорғаудағы қызметінің негізгі стратегиялық мақсаттары мен бағыттарын
айқындап берген Декларация қабылдаумен аяқталды. Стокгольм конференциясы 5
маусым күнін Халықаралық Қоршаған ортаны қорғау күні деп жариялады.
Конференция нәтижесінде БҰҰ-ның тұрақты жұмыс істейтін қоршаған ортаны
қорғау органы (ЮНЕП, штаб – пәтері Кения мемлекетінің Найроби қаласында)
құрылды.
Кейіндеп БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау мен даму жөніндегі
конференциясы 1992 жылы Рио – де – Жанейро қаласында өтті. Бұл
конференцияға 114 мемлекеттің басшылары, 1600 үкіметтік емес ұйымдардың
өкілдері қатысты және ХХ ғасырдағы экология бойынша ең әсерлі форумы
мәртебесіне ие болды. БҰҰ Конференциясының (Рио-92) басты жетістігі келесі
жағдайларды мойындаумен ерекшеленді: Қоршаған орта мәселелері мен
экономикалық даму жеке – жеке қарастырылуы мүмкін емес (4 – қағида);
Жердің экожүйесінің тұтастығы мен саулығын сақтау, қорғау және қалпына
келтіру мақсатында мемлекеттер жан – жақты ынтымақтасуы қажет (7 –
қағида); Қоршаған ортаны қорғау, даму және бейбітшілік өзара тығыз
байланысты және бір – бірінен ажыратуға жатпайды (25 – қағида).
7. Қоршаған ортаға деген сақтық көзқарас. Бұл қағида Декларацияның (Рио-
92) 15 – Қағидатында бектіліп, айшақталған: мемлекеттер қоршаған ортаны
қорғауда өз мүмкіндіктері шегінде қауіпсіздік қығидасы шараларын сақтайды.
Мемлекеттер теңіз ресурстары мен теңіз кеңістігін сақтау мақсатында
трансшекаралық балықтар қоры мен алысқа қоныс аударушы балықтарды сақтауда,
оларды басқаруда және пайдалануда барлық қауіпсіздік шараларын қолдануда
барлық мүмкіндіктерді кеңінен пайдаланады (БҰҰ-ның 1982 жылғы теңіз құқығы
жөніндегі Конвенциясының ережелерін жүзеге асыру жөніндегі Келісім).
8. Даму құқығы. Бұл қағида бойынша даму құқығының қоршаған ортаны
қорғаумен тығыз байланыста болу керектігін көрсетеді. Рио-92
Декларациясының 3 – Қағидатында бұл қағида нақты көрсетіліп кеткен: даму
құқығы қоршаған орта мен бүгінгі және болашақ ұрпақ сұраныстарын
қанағаттандырумен барабар түрде жүзеге асырылып, сақталуы тиіс.
9. Зиянның алдын алу. Осы қағидаға сәйкес, барлық мемлекеттер Қоршаған
ортаға маңызды түрде әсер етіп жатқан немесе әсер етуі мүмкін заттар мен
технологияларды, өндіріс пен белсенділік дәрежесін бағалауы және
теңдестіруі қажет. Әрбір мемлекет қоршаған ортаға не оның көлемді түрде
зиян әкелетін себептерді жою мақсатында жүйелі түрде зерттеуге, реттеуге
және басқаруға міндетті. Бұл қағиданың мазмұны 1982 жылғы 28 қазандағы БҰҰ-
ның Бас Ассамблеясы қабылдаған Дүниежүзілік табиғат Хартиясының ІІ –
бабында талданып кеткен. Зиянның алдын алу қағидасы 1992 жылғы биологиялық
әртүрлілік туралы Конвенцияның 7 – бабының с тармағы мен 8 – бабының в
тармағында, 1987 жылғы ЮНЕП-тің қоршаған ортаны қорғауға байланысты
Қағидалар мен ережелерінің 7 – бабында көрініс тапқан.
10. Қоршаған орта ластануының алдын алу. Әрбір мемлекет жекелеп болсын,
ұйымдасып болсын қоршаған орта немесе оның жекелеген құрамдарының ластануын
жоюға, алдын алуға және бақылау әрекеттерінде барлық шараларды жүзеге
асыруға міндетті. Бұл мақсаттар үшін әрбір мемлекет тәжірибедегі шараларды
қолдануға міндетті. Аталған қағида көптеген халықаралық келісімдер мен
конвенцияларды аталып кеткен, олардың қатарына мынадай кебіреуін атап
кетсек болады, БҰҰ – ның 1982 жылғы теңіз құқығы жөніндегі Конвенциясы,
1973 жылғы теңіз көліктерімен ластануының алдын алу туралы Халықаралық
Конвенция, 1972 жылғы теңіздің қалдықтармен және басқа да материалдармен
ластануының алдын алу туралы Конвенция, 1974 жылғы Балтық теңізі
аумағындағы теңіз кеңістігін қорғау туралы Конвенция, 1976 жылғы Жерорта
теңізінің ластануының алдын алу туралы Конвенция, Рейн өзенінің химиялық
заттармен ластануының алдын алу туралы 1976 жылғы Конвенция және т.б.
11. Мемлекеттердің жауапкершілігі. Бұл қағида бойынша кез – келген
мемлекет қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық құқықтың шарттық
немесе басқа да нормамен көрсетілген міндеттемелері шегінде саяси не (және)
материалдық жауапкершілікте болады. Бұл қағида Рио – 92 Декларациясының 13
– Қағидатында былай деп бекітілген: мемлекеттер өздерінің бақылауындағы
және юрисдикциясындағы әрекеттер арқылы өз юрисдикциясынан тыс аумақтарға
келтерген зияндары үшін жауаптылығына қатысты қосымша халықаралық –
құқықтық нормалар дайындауда бірігіп қызмет етуге міндетті. Мемлекеттер өз
ішінде қоршаған ортаға зиянды әрекеттердің алдын алу мен келтірілген
зияндар үшін өтемақы төлеу жауапкершілігіне қатысты ұлттық заңнамалық
нормалар қабылдауға міндетті.
12. Халықаралық немесе шетелдік сот органының юрисдикциясымен берілген
иммунитеттен бас тарту. Халықаралық құқыққа немесе ұлттық заңнамаға сәйкес
сот талқылауының кез – келген иммунитеті қоршаған ортаны қорғауға қатысты
халықаралық конвенциялар нәтижесіндегі міндеттемелерге қатысты жарамсыз [2,
8-14б].
Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық – құқықтық ынтамықтастық қызмет
ету қағидалары бір ғана құжатта көрсетілген қағидалар жүйесі емес.
Сондықтан халықаралық құқықтанушы ғалымдар әртүрлі жүйелеуі мүмкін.
Ресейдің атақты құқықтанушысы М.М.Бринчук халықаралық Қоршаған ортаны
қорғаудағы ынтымақтастық қағидаларын екіге бөліп көрсеткен:
1) осы күнгі халықаралық құқықтың жалпымен мойындалған қағидалары:
• мемлекет егемендігін құрметтеу;
• барлық мемлекеттердің егемендік теңдігі;
• ортақ пайда;
• басқа мемлекеттің ішкі ісіне араласпау;
• халықаралық міндеттемелерді уақтылы орындау;
• таластарды бейбіт түрде шешу және т.б.
2) арнайы қағидалар:
• табиғатпен сәйкестіктегі әркімнің пайдалы да сындарлы өмірге деген
құқығы;
• үздіксіз әлеуметтік – экономикалық даму процесіндегі адамның
экологиялық құқықтары мен мүдделерінің басымдылығы;
• жеке меншігіндегі табиғат ресурстарына деген мемлекет егемендігі
тартылып алынбайтындығы;
• тұрақты, яғни, экологиялық негізелген әлеуметтік және экономикалық
даму;
• тең (бірдей) дәрежедегі экологиялық қауіпсіздік (бір мемлекеттің
экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде екінші бір мемлекетке зиян
шектіруге тыйым салынған);
• экологиялық басқыншылыққа тыйым (Қоршаған ортаға әскери немесе кез –
келген басқа да басқыншылық әрекеттерін жасау құралдарын пайдалануға
тыйым салу туралы 1977 жылғы Конвенция);
• ұлттық және аумақтық дәрежеде экологиялық ақпараттармен жиі алмасу;
• қоршаған ортаға трансшекаралық зиянның алдын алу;
• төтенше экологиялық жағдайлардағы ынтымақтастық;
• қоршаған ортаны қорғаудағы ғылыми – техникалық ынтымақтастық, сонымен
қатар қолданбалы пайдаланудағы технологияларды беру, тарату, дайындау
зерттемелерін көтермелеу;
• қоршаған ортаны қорғаудағы ортақтасып қабылдаған талаптарды бақылау;
• қоршаған ортаны қорғауға байланысты трансшекаралық әсер ету таластарды
бейбіт түрде шешу;
• мемлекеттердің өз юрисдикциясы мен бақылауы шегіндегі әрекеттері
арқылы өз юрисдикциясы мен бақылауынан тыс аумақтарға келтірген
зияндары үшін өтемақы төлеу жауапкершілігі мен халықаралық
жауапкершілігі [7, 619-621б];
Жалпы алғанда қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық
ынтымақтастық қағидаларын барлық мемлекет ұстануы керек. Халықаралық
ынтымақтастық қағидалар саны жағынан шектелмейді. Себебі қоршаған орта –
барлық адамзатқа ортақ игілік. Халықаралық келісімдер күн санап дамып
келеді және қағидалар қатары да күн санап өсуде. Бірақ ең басты қағида –
қоршаған ортаны қорғау.
1.2 Халықаралық экологиялық құқықтық ынтымақтастықтың нысандары.
Шарттық нысандағы халықаралық ынтымақтастық
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы бағдарламалық құжаттар халықаралық
қауымдастықтың ынтымақтастық саласын айқындап берді:
1. Ауаның ластануымен күресу;
2. Суларды және ауыз суларды пайдалануды ластанудан қорғау;
3. Теңіздің Қоршаған ортасын қорғау;
4. Топырақ қабаты мен жерді пайдалануды қорғау;
5. Табиғат пен қорықтарды қорғау;
6. Қоршаған орта мен елді мекендердің жағдайын жақсарту;
7. Қоршаған ортадағы өзгерістерді іргелі зерттеу, бақылау, болжай және
бағалау;
8. Құқықтық және әкімшілік шаралар;
Осындай сипаттағы ынтымақтастық насындары ретінде: ғылыми – техникалық
ақпараттар мен зерттеу нәтижелерін алмасу; конференциялар, симпозиумдар
және сарапшылар кеңесін ұйымдастыру; ғылыми қызметкерлер алмасу; қоршаған
ортаны қорғаудағы түрлі проблемаларды зерттеу мен шешуде бағдарламалар мен
жобаларды бірігіп дайындау мен жүзеге асыру таңдап алынды [3, 370б].
Халықаралық құқықтық ынтымақтастық нысандарын Ресейдің атақты
құқықтанушысы М.М.Бринчук өз еңбегінде былай деп талдаған: қоршаған ортаны
қорғау – қазіргі уақыттың басты сұрақтарының бірі. Дәл осы фактор беделді
көптеген халықаралық ұйымдардың экологиялық мәселелерді шешуга қатысуын
анықтап берді. Қоршаған орта проблемаларын халықаралық деңгейде шешуге жан
– жақты әрекеттер жасау керек. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы
халықаралық құқықтық ынтымақтастықты екі түрге бөліп қарастырудың
тиімділігін айтқан: 1) шарт түріндегі ынтымақтастық – қоршаған ортаны
қорғау мәселелеріне байланысты мемлекеттер, ұйымдар мен мекемелер арасында
конференциялар, симпозиумдар, кеңестер, дөңгелек үстелдер өткізу және
оларды ұйымдастыру; 2) ұйымдық ынтымақтастық – қоршаған ортаны қорғау
қызметін басшылыққа ала отырып, сол саладағы белгілі бір мәселелерді
шешетін, қарастыру үшін мемлекеттер, үкіметтер арасында немесе үкіметтік
емес басқа да нысан негізінде ұйымдар, құрылымдар құру [7, 621-625б];
Осы жүйелеуге байланысты талдап кетуіміз абзал. Себебі халықаралық
құқықтық ынтымақтастық нысандары жекелеп көрсетілмеген, яғни әр ғалым өз
көзқарасын ұсынған. Оған дәлел жоғарыдағы қазақстандық және ресейлік
ғалымдардың пікірі. Сонымен қатар, осы күнге дейін Қоршаған ортаны қорғау
мәселесі бойынша халықаралық құқықтық ынтымақтастық аталған нысандармен
жүзеге асырылуда.
Қоршаған ортаны халықаралық – құқықтық қорғауды жеүзеге асыру бірқатар
факторлармен тығыз байланысты. Экономика жағдайы, ішкі және сыртқы саясат
бағыттары, табиғи ортаны қорғаудағы жекелеген мемлекеттер арысындағы
шарттар жасасудың маңызы зор. Дегенмен, басты ынтымақтастықтың негізгі
мағынасы халықаралық жағдайға, ынтымақтастық үшін сындарлы саясаттың
болуына және өзара тиімді шешімдерге тікелей байланысты.
Халықаралық қарбаластықты сирету кезеңі болған 70 – жылдар мемлекеттің
басқа да саяси – қоғамдық құрылымдар арасындағы саяси, экономикалық, сауда,
мәдени байланыстарды дамытумен қатар нығайтып қана қоймай, сонымен қатар
қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық саласында да
маңызды шарттардың жасалғанымен есте қалды. Қоршаған ортаны қорғау
объектілері бойынша әр түрлі шарттар жасалып, халықаралық конвенциялар
жасалды.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұлттық заңнаманың қаншалықты жоғары
дамығанымен, қоршаған ортаны қорғауды жалғыз мемлекет жүзеге асыра алмайды.
Ұлттық юрисдикциядан да тыс табиғат ресурстары (Әлемдік теңіз бен
Антарктика ресурстары, Ғарыш объектілері, т.б.) бар. Аталған аймақтар мен
басқа да ортақ пайдаланудағы табиғат ресурстарын сақтауға мүдделі
мемлекеттер мен ұйымдар бірігіп қызмет атқаруда. Осыдан келіп халықаралық
ынтамақтастық объектілері мен субъектілері түсініктері алдыға шығады.
Халықаралық құқықтың басқа да салалары секілді халықаралық қоршаған
ортаны қорғау құқығының субъектілері ретінде мемлекеттер, халықаралық
ұйымдар, өз тәуелсіздігі үшін күресуші ұлттар танылады. Халықаралық
ынтымақтастық әлемдік және аймақтық дәрежеде болуы мүмкін. Мысалы БТҚО
(ВСОП) ұйымының аймақтық үйымдарын алуға болады. БТҚО – ның аймақтық арнайы
ұйымдары ретінде ЕО (ЕуроОдақ – ЕС), ТМД (Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы –
СНГ), АМЛ (Араб Мемлекеттерінің Лигасы – ЛАГ), ОШАМА (Оңтүстік – шығыс Азия
мемлекеттерінің ассоциациясы – АСЕАН), АМҰ (Америка мемлекеттерінің ұйымы –
ОАГ), АБҰ (Африкалық бірлік ұйымы – ОАЕ) танылады.
Халықаралық – құқықтық ынтымақтастықтың негізі мақсаты – қоршаған
ортаны қорғаудың халықаралық объектілерін қорғау мен оларға қатысты
құқықтық сұрақтарды шешу. Қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық объектілері
мыналар:
1) Әлемдік мұхит. Әлемдік мұхиттың Жер бетіндегі тіршілік үшін маңызы
өте зор. Бүгінгі күнде Әлемдік мұхитқа адам тарапынан келесідей
зияндардан қауіп төнуде:
а) балық аулау шаруашылығының қарқындылығы жіне балық қоры мен басқа да
биологиялық ресурстарды қайта қалпына келтірудегі құлықсыздық;
ә) теңіз суларының өндірістік сарқынды сулармен, бұрғылау кезіндегі
мұхиттар мен теңіздердің мұхитпен ластануы;
б) атомдық өндіріс қалдықтарымен ластанудан қорғау;
Әлемдік мұхитты сақтауда көптеген аймақтық және көпжақты келісімдер мен
халықаралық конвенциялар қабылданды, мысалы, 1982 жылғы БҰҰ – ның теңіз
құқығы жөніндегі Халықаралық Конвенция, 1946 жылғы кит аулау кәсіпшілігін
реттеу туралы Халықаралық Конвенция, 1957 жылғы Тынық мұхитының солтүстік
бөлігіндегі теңіз мысықтарын сақтау туралы Конвенция, 1969 жылғы Оңтүстік –
Шығыс Атлантика тірі ресурстарын сақтау туралы Конвенция және т.б. [2,
12б].
1982 жылғы теңіз құқығы бойынша БҰҰ – ның Конвенциясы мемлекеттерді
теңіз ортасын қорғау мен сақтауға міндеттейді. Мемлекеттер өз юрисдикциясы
мен бақылауы шегіндегі әрекеттері арқылы басқа мемлекеттердің аумағы мен
олардың теңіз ортасын ластамауды қамтамасыз етуде барлық шараларды жасауға
міндетті. Бұл шаралар теңіз ортасын ластаудың барлық көздеріне қатысты.
Олар, мысалы, келесідей шараларды қамтиды:
- құрлықта орналасқан көздерден, атмосферадан уытты, зиянды және улы
заттарды тастаудан болатын ластану деңгейін жоғарғы дәрежеде
азайту;
- кемелер арқылы ластану деңгейін жоғарғы дәрежеде азайту;
- теңіз түбі мен оның қойнауын пайдаланудағы табиғат ресурстарын
пайдалану мен жобалауда қолданылатын құрылымдар мен қондырғыларды
пайдаланудағы ластану деңгейін жоғарғы дәрежеде азайту;
- теңіз бетіндегі пайдаланылатын басқа да құрылымдар мен
қондырғылардан болатын ластану деңгейін жоғарғы дәрежеде азайту;
Конвенцияның 207 – бабына сәскес, мемлекеттер халықаралық тәртіппен
келісілген нормалады, стандарттарды, ұсынылған тәжірибелерді және
процедураларды басшылыққа ала отырып теңіз ортасы мен құрлықтағы
өзенедерді, су бұрғыш құрылымдар мен су құбырларын ластанудан қорғау, жою
және бақылауды ұстауды қамтамасыз етуде заңнамалар мен ережелер қабылдауға
тиісті.
Конвенция мемлекеттерді теңіз түбіндегі жұмыстар мен басқа да теңіз
бетінде жүзеге асырылатын жұмыстар кезіндегі ластанудың алдын алатын,
жоютын және бақылауды сақтайтын нормалар мен ережелер қабылдауға және сол
құқықтық актілердің халықаралық стандарттар мен нормаларға қарағанда
тиімділік деігейінің доғары болуына міндеттейді. Кемелер мен порттар
мемлекеттерінің байрақтары сол мемлекеттердің Әлемдік Мұхитты ластаудың
алдын алуда ұлттық және халықаралық ережелерді сақтауға міндеттейді.
Мемлекеттер халықаралық құқыққы сәйкес өз әрекеттері үшін жауап беруге
міндетті [8].
Әлемдік Мұхитты сақтаумен қатар оның мұнай не басқа да теңіз жұмыстары
нәтижесіндегі ластанудың алдын алу, Әлемдік Мұхиттың тірі табиғи
ресурстарын қорғау, халықаралық су жүйесін қорғау, теңіз бетіндегі қорғау
жұмыстарын қамтамасыз ету мәселелері бірге қарастырылады. Осы сұрақтырды
шешу мақсатында көптеген құқықтық құжаттар қабылданды, мысалы, 1969 жылғы
теңіздің мұнаймен ластануына әкеп соғушы апат кезіндегі ашық теңізге қатысу
туралы Конвенция мен мұнаймен ластану нәтижеміндегі залал үшін азаматтық
жауаптылық туралы Конвенция, 1989 жылғы құтқару қызметі туралы халықаралық
Конвенция, 1982 жылғы Атлантика мұхитының солтүстік бөлігіндегі албырт
балықтарды (лосось) сақтау туралы Конвенция, 1980 жылғы Антарктиканың тірі
теңіз ресурстаны сақтау туралы Конвенция, 1992 жылғы трансшекаралық су
ағыстары мен халықаралық көлдерді сақтау мен пайдалану туралы Конвенция
және т.б.
2) Атмосфералық ауа. БДҰ (ВОЗ) зерттеулер нәтижесінде атмосфералық
ауаның ластанушы 6 түрлі классикалық себептерді көрсеткен:
көміртегі оксиді, азоттың қос тотығы, қорғасын, күкірт оксиді,
тропосфералық озон және шығындар араласы (шаң, түтін мен ұшқын).
Қышқылдың шөгуі соңғы оншақты жылда Европаны, Солтүстік Американы,
кейіндеп Қытайды алаңдатып отырған экологиялық мәселелердің
қатарына кірді.
Атмосфералық ауа келесідей Конвенциялармен қорғалады: 1979 жылғы үлкен
қашықтыққа ауаның трансшекаралық ластануы туралы Конвенция, 1985 жылғы озон
қабатын қорғау туралы Вена Конвенциясы (оны өзгерту хаттамаларымен қоса
алғанда), 1992 жылғы БҰҰ – ның климаттың өзгеруі туралы рамалық Конвенциясы
және т.б. келісімдер мен актілер [6, 736б].
1992 жылғы БҰҰ – ның климаттың өзгеруі туралы рамалық Конвенциясы.
Климаттың өзгеруі – глобалды атмлсфераның өзгеруіне әкеп соққан адам
әрекеттерінің нәтижесімен тікелей немесе жанама байланысты көптеген
жылдардан соң барып қана байқалатын құбылыс. Бұл Конвенцияның мақсаты –
климатикалық жүйеге антропогендік факторды болдырмайтын дәрежеде азайтатын
атмосферадағы парниктік газдардың концентрациясын тұрақты дәрежеге
келтіруді қамтамасыз ету. Мұндай нәтиже азық – түлік өндірісі мен тұрақты
түрдегі экономиканың дамуына еш зиян келтірмейтіндей экожүйелердің
бейімделуіне қажет уақыт кезеңінде жүзеге асуы тиіс. Конвенция мақсатына
жетуде мүше мемлекеттер өз қызметтерінде келесідей қағидаларға сүйенуі
тиіс: а) климаттың өзгеруі үшін жалпы, бірақ сараланған, жауаптылық; б)
дамушы мемлекеттердің ерекше жағдайлары мен анықталған мұқтаждықтарын
есептей отырып қызмет ету; в) климаттың өзгеруіне әсер етуші факторларды
алдын алу, болжау, жою әрекеттеріндегі ескерту шаралары мен әсер етуші
факторлардың күшін минималды дәрежеге жеткізу шараларын қолдану; г) тұрақты
даму құқығы; Мемлекеттердің негізгі міндеттемелер қатарында келесілер де
бар: антропогендік қоқыс тастандылары ұлттық кадастрын таныстыру; климаттың
өзгеруі салдарынан болатын жағдайды қамтитын бағдарламаларды дайындай мен
бекіту. Конвенцияның орындалуын қамтамасыз еу үшін қатысушы мемлекеттер
тараптар Конференциясын шақырады. Конференцияда мемлекеттер міндеттемелері
кезеңді түрде қарастырылады, климаттың өзгеруіне қатысты тараптар
қолданылған, жүзеге асырған әрекеттер мен оларды нәтижелері туралы
ақпараттар алмасуға ынталандырады және жеңілдетеді. Конвенцияға мезгілімен
өзгерістер де енгізілді. Ол өзгерістер Хаттама түрінде болды, мысалы,
Монреаль, 1997 жылы Киото Хаттамалары. Конвенция 1992 жылы 9 мамырда
қабылданғанымен, заңды күшіне 1994 жылдың 1 наурызынан бастап енді [9].
3) Жануарлар әлемі (қоныс аударушы жануарларды қоса алғанда). Жабайы
жануарларды қорғау. Жаратылыстың басталғанын уақытынан бастап,
жануарлар дүниесі түрлерінің жоғалуы бұлжымас ақиқат болып қалады.
Миллиардтаған жануардың қазіргі кезде миллиондаған түрлері ғана
қалды. Егер де бастапқыда жануарлардың сиреуінің себебі ретінда
табиғи құбылыстар болса, қазіргі уақытта жануарлардың доғалуына
адамдар әрекеттері әсер етуде. Халықаралық қорғауды талап ететін
жануарлар түріне морждар, тюленьдер, ақ аюлар, киттер, дельфиндер
және т.б. жануарлар жатады. Жануарларды халықаралық қорғауға
байланысты халықаралық шарттарды екі топқа бөлуге болады: жалпы
флора мен фаунаны жалпы қорғауға бағытталған келісімдер мен
популяцияны (түр, тұқымдастар, т.б.) қорғауға бағытталған
келісімдер.
а) Бірінші топтағы топтағы құжаттар тобына 1933 жылғы флора мен фаунаны
табиғи қалыптарында сақтау туралы Конвенцияны жатқызуға болады. Әлемнің кей
аймақтарында, әсіресе Африкада, флора мен фаунаны табиғи қалпында сақтау
ұлттық саябақтар мен қорықтар құру арқылы, аулауды реттеу мен тәртіпке
келтіру арқылы және жекелеген түрлерді жинау арқылы (коллекция) жүзеге
асырылады. Конвенция қатысушылары өз аумақтарында ұлттық саябақтар мен
табиғи қорықтар құрады (3-бап), онда орналасқан елді мекендерді бақылайды
(4-бап). Конвенция экологиялық құнды жабайы жануарларды қолға үйретуді
ынталандырады (7-бап). Аталған құжат саудаға, аңшылық олжалары (трофеи) мен
олардан жасалатын бұйымдар өндірісіне бақылау орнатуға үндейді (9-бап).
Аңшылықтың кейбір түрлеріне тыйым салынады, мысалы, улы заттар, жарылыс
заттарын қолдану, аумен аулау, ор қазып және тұзақ құрып аулау, т.б. [10].
Қоныс аударушы жабайы жануарларды қорғау. Жануарлардың қоныс аударушы
топтарын қорғауға бағытталған құжаттардың бірі - 1979 жылғы қоныс аударушы
жабайы жануарлар түрлерін қорғау туралы Конвенцияны алуға болады. Бұл
Конвенцияның мақсаты – ұлттық шекаралар мен шекаралардан тыс қоныс
аударатын жабайы жануарлар түрлерін қорғауға бағытталған. Конвенцияда
мемлекеттер келісімінің пәні болып табылатын жануарлардың жойылып бара
жатқан түрлер мен қоныс аударушы түрлердің тізбесі көрсетілген (300 – ден
астам). Мемлекеттер келісімінің мақсаты – қоныс аударушы түрлерді қайта
қалпына келтіру немесе оларды сақтаудың қолайлы жағдайын қамтамасыз ету.
Келісімнің осындай мазмұны Конвенцияның V бабында көрсетілген. Аталған
Конвенцияның жүзеге асырылуын тараптар Конференциясы жүзеге асырады [11].
ә) Екінші топтағы құжаттарға мыналарды жатқызуға болады: 1946 жылғы кит
аулауды реттеу туралы Халықаралық Конвенцияны жатқызуға болады, 1957 жылы
Тынық мұхитының солтүстік бөлігінде мекен ететін теңіз мысықтарын қорғау
туралы уақытша Конвенция, КСРО Үкіметі мен АҚШ Үкіметтері арасындағы
корольдық теңіз шаяны мен күзелген теңіз шаяндары кәсіпшілігі туралы 1971
жылғы Келісім, КСРО Үкіметі мен Жапония Үкіметі арасындағы Тынық мұхитының
солтүстік – батыс бөлігіндегі теңіз шаяны кәсіпшілігі туралы 1972 жылғы
Келісім, 1973 жылғы ақ аюларды қорғау туралы Келісім, 1979 жылғы Латын
Америкасының бірқатар мемлекеттерінің арасында жасалған витон ламаларын
қорғау және оңтайлы пайдалану туралы Конвенция және т.б.
1946 жылғы кит аулауды реттеу туралы Халықаралық Конвенция киттердің
барлық түрлерін қырылудан сақтауды және болашақ ұрпақ үшін киттер қоры
болып табылатын көлемді табиғи байлықты сақтап қалу мәселелерін
қарастырады. Халықаралық Кит аулау Комиссиясы (ХКК – МКК) жыл сайын
Конвенция қосымшасын бекітіп отырады, онда киттердің қорғаудағы және
қорғаудан тыс түрлері анықталады, кәсіпшілік кезеңі мен аумағының ашылуы
мен жабылуын орнатып отырады, союға рұқсат етілген киттердің әрбір түрінің
көлемін, кәсіпшілік қаруының түрін, өлген киттерді өлшеу тәсілдері мен
оларды есептеп санау тәсілдерін қарастарды. 1985 жылдан бастап экпедициялық
флотилия көмегімен, ал 1986 жылдан бастап жағалық кит аулау станцияларынан
аулай арқылы кәсіпшілік жүргізетін мемлекеттер үшін киттің барлық түрлерін
аулауға (кіші жолақты киттерден басқасына) тоқтау салынған (мораторий).
1980 жылдан бастап ХКК – ның Үнді мұхитының ашық бөлігінде кит қорығын құру
туралы шешімі заңды күшінде [12].
Құстың жабайы түрлерін қорғау шаралары әмбебап халықаралық – құқықтық
нормалар арқылы жүзеге асырылады. Бұл саладағы алғашқы халықаралық келісім
ретінде 1950 жылғы құстарды қорғау туралы Халықаралық Конвенцияны айтуға
болады. Конвенция құстың барлық түрін қорғауға (көбею кезеңін қоса алғанда)
алды, сонымен қатар жыл құстарының ұя салу кезеңінде, әсіресе, наурыз –
маусым айларында, қорғауды қамтамасыз ету шаралары көрсетілген. Жойылып
бара жатқан немесе ғылыми қызығушылық білдірілген құстардың жекелеген
түрлері әр жыл сайын қорғауда болады. Конвенцияның 3 – бабына сәйкес
қорғау кезеңінде қорғаудағы құстардың заңды бұза отырып ауланған немесе
атылған, тірі не өлі жағдайда жекелеген түрлерін немесе сол құстардың
бөліктерін әкелуге, сыртқа шығаруға, басқа аймаққа алып өтуге, сатуға,
сатуға қоюға, сатып алуға, сыйға тартуға, қоршауда ұстауға қатаң тыйым
салынады. Конвенцияға сәйкес қорғау кезеңіндегі, әсіресе кобею кезеңінде,
жекелеген құстар түрлерінің жасалған немесе пайдаланудағы ұяларын бұзуға
немесе жоюға; жұмыртқалары мен табиғи бостандықта тіршілік ететін
ұрпақтарын алуға, зақымдауға, заңсыз әкелуге, сыртқа шығаруға, басқа
аймаққа алып өтуге, сатуға, сатуға қоюға, сатып алуға тыйым салынады.
Конвенцияға қатысуша мемлекеттер өздерінің заңнамаларында тұзақты, құс
желімін, ілгелерді, қақпандарды, торларды, улы алдаусыратушы заттар мен
еліртетін құралдарды, үйректерге тор тұзақтарды, айналарды, балық аулау
ауларын, т.б. қолануды бақылауда ұстау туралы нормаларды қамту керек.
Мемлекеттер құс өсіру қорықтарын ұйымдастыруыға міндетті [13].
Құстарды тіршілік ету орындары бойынша қорғау тиімділігі байқалған және
көптеген келісімдерде көрініс тапқан, мысалы, 1971 жылғы суды мекен ететін
халықаралық маңызы бар сулы – батпақты жер – сулар туралы Конвенция, 1993
жылғы КСРО мен Жапония арасындағы Келісім, 1976 жылғы КСРО мен АҚШ
арасындағы Келісім және т.б.[2, 39б].
4) Өсімдіктер әлемі. Өсімдіктер әлемінің жойылу шегінде миллиондаған
адамдардың денсаулықтарына айтарлақтай әсер етуде. Өсімдіктер
әлемін қорғау арқылы бүкіл адамзатты қорғау мәселесі болып
табылады. Себебі өсімдік әлемі адамзат үшін қажетті энергия мен
тұрмыстық қажеттіліктердің негізгі қайнар көзі. Өсімдіктерді
қорғауда бірқатар халықаралық келісімдер жасалды.
1951 жылғы өсімдіктерді қорғау туралы Халықаралық Конвенция бойынша
әрбір қатысушы өсімдіктерді қорғау ұйымдарын келесі мақсаттарда құруы тиіс:
а) халықаралық сауда – саттықта егілетін жерлер мен өсімдіктер
партиясындағы өсімдіктер аурулары мен зиянкестерінің бар – жоқтығын
тексеру; ә) өсімдіктер мен өсімдіктер өнімдерінің жағдайы мен шығу тектері
туралы фитосанитариялық куәліктер беру; б) өсімдіктерді қорғау саласында
зертеулер жүргізу. Конвенция қатысушылары қажет болған жағдайларда
жеткізілімдерді жою, тексеру немесе тыйым салу арқылы өсімдіктер мен
өсімдік өнімдерін импорттау мен экспорттауды қатаң бақылуы тиіс [14].
1959 жылғы өсімдіктерді зиянкестерден, аурулардан қорғау мен өсімдіктер
карантинін қолданудағы ынтымақтастық туралы Келісім өз қатысушыларын
зиянкестерге, арамшөп пен ауруларға қарсы қажетті шараларды қолдануға
уәкілдік береді. Мемлекеттер өсімдіктер зиянкестері мен аурулары және
оларға қарсы күрес шаралары туралы өзара ақпараттар алмасады. Мемлекеттер
өсімдіктер материалдарын бір елден басқа елге импорттау мен экспорттауда
бірыңғай фитосанитариялық ережелерді қолдану бағытында ынтымақтасады.
Өсімдіктер әлемін қорғауда айтарлықтай үлес қосып жатқан құжате ретінде –
1973 жылғы жойылу қаупі төніп тұрған жабайы фауна мен флорамен жасалатын
халықаралық сауда – саттық туралы Конвенцияны айтуға болады [15].
5) Биологиялық әртүрлілік. Биологиялық әртүрлілік механизмін құрудың,
реттеудің, пайдаланудың, сақтаудың ғаламдық мақсаты биологиялық
әртүрлілік пен оның компоненттерін қазіргі және болашақ ұрпақтың
мүдделерін қамтамасыз етуде ұзақ мерзімдік тұрақты пайдалану
шараларын қамтамасыз ету.
Биологиялық әртүрлілік түсінігі шегіне: а) түрлер әртүрлілігін; ә)
түраралық әртүрлілігін; б) экожүйе әртүрлілігін қамтиды.
1992 жылғы 5 маусымдағы биологиялық әртүрлілік туралы Конвенция
көрсеткендей, биологиялық әртүрлілікті сақтау барша адамзаттың міндеті
болып табылады. Конвенцияның мақсаты ретінде биологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz