Қаңлы мемлекетінің саяси-экономикалық және шаруашылық дамуы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Негізгі бөлім
I. Қаңлы мемлекетінің саяси.экономикалық және шаруашылық дамуы
1.1. Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы мен географиялық орналасуы жазба деректерде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Қаңлылардың шаруашылығы, кәсібі, ауыл шаруашылығы археологиялық деректер негізінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II. Қаңлы мемлекетінің археологиялық зерттелуі
2.1. Қала құрылыстары мен елді.мекендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2. Жерлеу салты мен жерлеу құрылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Негізгі бөлім
I. Қаңлы мемлекетінің саяси.экономикалық және шаруашылық дамуы
1.1. Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы мен географиялық орналасуы жазба деректерде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Қаңлылардың шаруашылығы, кәсібі, ауыл шаруашылығы археологиялық деректер негізінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II. Қаңлы мемлекетінің археологиялық зерттелуі
2.1. Қала құрылыстары мен елді.мекендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2. Жерлеу салты мен жерлеу құрылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Кіріспе
Қазақстан жерінде көне тарихта елеулі із қалдырған ірі мемлекеттік құрылымдардың бірі - Қаңлы мемлекеті. Бұл туралы алғаш рет біздің дәуірге дейінгі ғасырдағы жазба деректерде айтылады. Осы деректерге сүйенсек, бұл мемлекеттің орталығы Орта Сырдарияда, яғни Оңтүстік өлкемізде орын тепкен деген болжам айтуға болады.
Жұмыстың өзектілігі. Қаңлы мемлекеті өмір сүрген уақыт ішінде Сырдария арқылы өтетін Жібек жолының Ферғана мен Арал жиегіндегі аралығына бақылау жасау саясатын ұстанған ірі мемлект болып, көшпелі және отырықшы өркениет үлгілерін тиімді ұштастыра біліп, өзіндік ерекшеліктерге толы саяси мемлекеттілік құрған. Сондықтан Қаңлы мемлекетін зерттей келе, біз, өз ата-бабаларымыздың озық тәжірибесін, бай мәдени құндылықтарын қайта жаңғыртып, ұрпақтары мақтан тұта алатын өркениет иелерімен қайта танысамыз. Оның үстіне осы мемлекеттің Оңтүстік Қазақстан территориясында орнығуы өлке тарихын зерттеуге зор мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты. Оңтүстік қазақстан территориясындағы б.з.д. II – б.з. IV ғғ. аралығында өмір сүрген Қаңлы (Кангюй, Канцзюй) мемлекетінің археологиялық ескерткіштеріне жүргізілген қазба жұмыстар нәтижелерін жинақтап, ғылыми тұжырымдарды сараптау арқылы осы мемлекеттің материалдық және рухани құндылықтарын айқындау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы мен географиялық орналасуын айқындау;
2. Қаңлы мемлекеті туралы жазба деректерге тоқталу;
3. Қаңлылардың қала құрылыстары мен елді-мекендеріне жүргізілген археологиялық зерттеулерге шолу;
4. Қаңлылардың жерлеу салты мен құрылыстарын сипаттау жұмыстың негізгі міндеттері болып табылады.
Қаңлы халқының этникалық құрамы жайлы мәселе әлі күнге шешілген жоқ. Осы уақытқа дейін қаңлылар қай тілде, сөйлегені жайлы орныққан пікір жоқ. Бірқатар зерттеушілердің тұжырымдауына қарағанда олар – түрік тілдес халық. Сондай – ақ, қаңлылар б.д.д. І мыңжылдықтың орта тұсына қарай түрік тайпаларының әсерімен өң келбетті мен тілін өзгерте бастаған солтүстік ирандық мал баққан тайпаларға жатқан деп пайымдайтындар бар.
Бір кезде қаңлылықтар өктемдік еткен аудандарда зерттеушілер көптеген ескерткіштерді тауып, оларды археологиялық мәдениеттер санына жатқызды. Ташкент алқабы болса, екіншісі Сырдарияның Қаратау мен Талас аралығындағы ауқымға орналасқан.
Сөйтіп, б.д. басталған тұста Қазақстанның оңтүстігінде ірі де аса қуатты мемлекеттік құрылым – Қаңлы дамып, өркендеген. Ол Шығыс тарихында елеулі роль атқарды. Қаңлы Қытаймен, Парфиямен, Риммен және құшан империясымен сайси, экономикалық мәдени тұрғыда тығыз байланысты болған.
Қаңлы мемлекеті – орта Азиядағы ежелгі мемлекет. Бес аймаққа бөлінген. Ташкент көгапты орта ағысы бойы, Қазалыға дейінгі аудан Сырдарияның төменгі ағысы мен Хорезм. Қаңлы мемлекетін көшпелі, жартылай отырықшы тайпалар мекендеген. Сондықтан олардың ірілі – ұсақты қалалары болған. Тарихи деректерге қарағанда қаңлылар қабырғасы биік дуалдан соғылған үйлерде тұрған, қаңлылардың астанасы бір деректе «Битянь қаласы» деп көрсетілсе тағы бір деректерде Отырар (Фараб), Шаш (Ташкент) деп те көрсетілген. Қаңлы мемлекеті б.з.б. 36 – жылы Ғұндармен бірігіп Қытай басқыншыларына қарсы күрескен. Қаңлы мемлекеті тарихтан белгілі ежелгі мемлекеттердің бірі.
Қазақстан жерінде көне тарихта елеулі із қалдырған ірі мемлекеттік құрылымдардың бірі - Қаңлы мемлекеті. Бұл туралы алғаш рет біздің дәуірге дейінгі ғасырдағы жазба деректерде айтылады. Осы деректерге сүйенсек, бұл мемлекеттің орталығы Орта Сырдарияда, яғни Оңтүстік өлкемізде орын тепкен деген болжам айтуға болады.
Жұмыстың өзектілігі. Қаңлы мемлекеті өмір сүрген уақыт ішінде Сырдария арқылы өтетін Жібек жолының Ферғана мен Арал жиегіндегі аралығына бақылау жасау саясатын ұстанған ірі мемлект болып, көшпелі және отырықшы өркениет үлгілерін тиімді ұштастыра біліп, өзіндік ерекшеліктерге толы саяси мемлекеттілік құрған. Сондықтан Қаңлы мемлекетін зерттей келе, біз, өз ата-бабаларымыздың озық тәжірибесін, бай мәдени құндылықтарын қайта жаңғыртып, ұрпақтары мақтан тұта алатын өркениет иелерімен қайта танысамыз. Оның үстіне осы мемлекеттің Оңтүстік Қазақстан территориясында орнығуы өлке тарихын зерттеуге зор мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты. Оңтүстік қазақстан территориясындағы б.з.д. II – б.з. IV ғғ. аралығында өмір сүрген Қаңлы (Кангюй, Канцзюй) мемлекетінің археологиялық ескерткіштеріне жүргізілген қазба жұмыстар нәтижелерін жинақтап, ғылыми тұжырымдарды сараптау арқылы осы мемлекеттің материалдық және рухани құндылықтарын айқындау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы мен географиялық орналасуын айқындау;
2. Қаңлы мемлекеті туралы жазба деректерге тоқталу;
3. Қаңлылардың қала құрылыстары мен елді-мекендеріне жүргізілген археологиялық зерттеулерге шолу;
4. Қаңлылардың жерлеу салты мен құрылыстарын сипаттау жұмыстың негізгі міндеттері болып табылады.
Қаңлы халқының этникалық құрамы жайлы мәселе әлі күнге шешілген жоқ. Осы уақытқа дейін қаңлылар қай тілде, сөйлегені жайлы орныққан пікір жоқ. Бірқатар зерттеушілердің тұжырымдауына қарағанда олар – түрік тілдес халық. Сондай – ақ, қаңлылар б.д.д. І мыңжылдықтың орта тұсына қарай түрік тайпаларының әсерімен өң келбетті мен тілін өзгерте бастаған солтүстік ирандық мал баққан тайпаларға жатқан деп пайымдайтындар бар.
Бір кезде қаңлылықтар өктемдік еткен аудандарда зерттеушілер көптеген ескерткіштерді тауып, оларды археологиялық мәдениеттер санына жатқызды. Ташкент алқабы болса, екіншісі Сырдарияның Қаратау мен Талас аралығындағы ауқымға орналасқан.
Сөйтіп, б.д. басталған тұста Қазақстанның оңтүстігінде ірі де аса қуатты мемлекеттік құрылым – Қаңлы дамып, өркендеген. Ол Шығыс тарихында елеулі роль атқарды. Қаңлы Қытаймен, Парфиямен, Риммен және құшан империясымен сайси, экономикалық мәдени тұрғыда тығыз байланысты болған.
Қаңлы мемлекеті – орта Азиядағы ежелгі мемлекет. Бес аймаққа бөлінген. Ташкент көгапты орта ағысы бойы, Қазалыға дейінгі аудан Сырдарияның төменгі ағысы мен Хорезм. Қаңлы мемлекетін көшпелі, жартылай отырықшы тайпалар мекендеген. Сондықтан олардың ірілі – ұсақты қалалары болған. Тарихи деректерге қарағанда қаңлылар қабырғасы биік дуалдан соғылған үйлерде тұрған, қаңлылардың астанасы бір деректе «Битянь қаласы» деп көрсетілсе тағы бір деректерде Отырар (Фараб), Шаш (Ташкент) деп те көрсетілген. Қаңлы мемлекеті б.з.б. 36 – жылы Ғұндармен бірігіп Қытай басқыншыларына қарсы күрескен. Қаңлы мемлекеті тарихтан белгілі ежелгі мемлекеттердің бірі.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Әбдіжапар Әбдәкімұлы Қазақстан тарихы(ерте дәуірден бүгінге дейін) Алматы – 1997 Республикалық баспа кобинеті 34-бет
2. Ежелгі Қазақстан. Қазақстан балалар энциклопедиясы. Құрастырушы авторлар: Т.Жұмаханов, Т.Шаңбай, Б.Жұматаев, Л. Тетенков «Аруна» баспасы, 20025 ж 91-бет
3. Әбдіжапар Әбдәкімұлы Қазақстан тарихы (ерте дәуірден бүгінге дейін) Алматы – 1997 Республикалық баспа кобинеті 38-бет
4. Қазақстан тарихы. Хадиша Кенжеғұлқызы Ермұханова. Шың Алматы 2006 жыл 32-бет, 32-бет.
5. К.М.Байпақов Ежелгі Қазақстан тарихы Алматы, «Рауан» 1998 жыл 93-94 беттер
6. Т. Тұрлығұл, Ә. Төлеубаева, Қ.Құнапина Ежелгі Қазақстан тарихы. Алматы «Атамұра» 2002 жыл 4 103-бет, 120-бет.
7. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін төрт томдық. 1-том
«Атамұра » баспасы Алматы, 1996 жыл 279-280 бетбеттер.
8. К.М.Байпақов Ежелгі Қазақстан тарихы Алматы, «Рауан» 1998 жыл 93-94 беттер
9. Мұхамедхан Н. Қаңлы мемлекеті. «Жұлдыз» 2000жыл N7 -142 бет-153 беттер
10. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк) Алматы, «Дәуір» баспасы 1994 жыл. 48-49 бет.
11. Қазақстан тарихы Көне заманнан бүгінге дейін төрт томдық «Атамұра» баспасы Алматы 1996 жыл. 274-282 беттер
12. Қайдар Ә. Қаңлы мемлекеті «Парасат» баспасы 2005 жыл N 1 – 7бет
13. Мұхамедхан Н. Қаңлы мемлекеті. «Жұлдыз» 2000жыл N7 -142 бет-153 беттер
14. Оразбай М. Қаңлы мемлкеті «Қазақ батырлары» 2005 жыл N 4 5-12 ет.
15. Қазақстан тарихы. 2005жыл 32-33 бет.
15. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейінгі. 1-том «Атамұра» 1996 жыл Алматы. 282-284 беттер.
16. Қазақстан тарихы К.Аманжолов Дәуір 1-том 1996 жыл
17. Д.Талеев. Көне ескерткіштер зерттеу күтеді. Қазақстан тарихы 1994 жыл, N 1 20 бет
18. Мұхамедхан Н. Қаңлы мемлекеті. «Жұлдыз» 2000жыл N7 -142 бет-153 беттер
19. С.Жолдасов «Шежірелі Оңтүстік» Алматы 2002 жыл 11 бет.
20. К.Байпақов, А. Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан» Алматы, 1992 жыл 49-59 бет.
21. К.Сыздықов, С.Жолдасов «Ата қоныс» Шымкент 1992 жыл 18 бет.
22. Мұхамедхан Н. Қаңлы мемлекеті. «Жұлдыз» 2000жыл N7 -142 бет-153 беттер
23. Елеуов. Мадияр. Ескерусіз қалған ескерткіштер. Түркістан.2005. 120 б.
24. З. Самашев. Қазақ археологиясының табысы дүние жүзін қызықтырып отыр. «Жас Алаш» 2001. №103-104 б.
25. Айтбаева М. Ақышев – қазақтың көрнекті археологы. // Хабаршы. тарих сериясы 2006.№3. 144б
26. Нұсқабайұлы Ж., Жәнібек Ө. Ежелгі Отырар. Алматы, Рауан, 1997ж. 25б
27. Подушкин А.Н. Арысская культура Южного Казахстана ... с. 150-152.
28. Свод памятников истории и культуры Казахстана. Том 1. ... с. 56-60.
29. Қазақ тарихы // 2004ж. №2. 152 б.
30. Ақышев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алма-ата. 1972г. 125 б.
31. Байпаков К.М, Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан. Алматы, 1992 ж, 59-бет.
32. Қозғанбаева Г, Исабек Б, Ахмет С. Отырар өңірінің зерттелу тарихы, Шымкент. 4 б.
33. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана ... с.181.
34. Нурмуханбетов Б. Некоторые итоги раскопок Борижарского могильника. По следам древних культур Казахстана. Алма-ата. 1970. с. 119 35. Подушкин А.Н. Арысская культура Южного Казахстана ... с. 159-161.
1.Әбдіжапар Әбдәкімұлы Қазақстан тарихы(ерте дәуірден бүгінге дейін) Алматы – 1997 Республикалық баспа кобинеті 34-бет
2. Ежелгі Қазақстан. Қазақстан балалар энциклопедиясы. Құрастырушы авторлар: Т.Жұмаханов, Т.Шаңбай, Б.Жұматаев, Л. Тетенков «Аруна» баспасы, 20025 ж 91-бет
3. Әбдіжапар Әбдәкімұлы Қазақстан тарихы (ерте дәуірден бүгінге дейін) Алматы – 1997 Республикалық баспа кобинеті 38-бет
4. Қазақстан тарихы. Хадиша Кенжеғұлқызы Ермұханова. Шың Алматы 2006 жыл 32-бет, 32-бет.
5. К.М.Байпақов Ежелгі Қазақстан тарихы Алматы, «Рауан» 1998 жыл 93-94 беттер
6. Т. Тұрлығұл, Ә. Төлеубаева, Қ.Құнапина Ежелгі Қазақстан тарихы. Алматы «Атамұра» 2002 жыл 4 103-бет, 120-бет.
7. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін төрт томдық. 1-том
«Атамұра » баспасы Алматы, 1996 жыл 279-280 бетбеттер.
8. К.М.Байпақов Ежелгі Қазақстан тарихы Алматы, «Рауан» 1998 жыл 93-94 беттер
9. Мұхамедхан Н. Қаңлы мемлекеті. «Жұлдыз» 2000жыл N7 -142 бет-153 беттер
10. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк) Алматы, «Дәуір» баспасы 1994 жыл. 48-49 бет.
11. Қазақстан тарихы Көне заманнан бүгінге дейін төрт томдық «Атамұра» баспасы Алматы 1996 жыл. 274-282 беттер
12. Қайдар Ә. Қаңлы мемлекеті «Парасат» баспасы 2005 жыл N 1 – 7бет
13. Мұхамедхан Н. Қаңлы мемлекеті. «Жұлдыз» 2000жыл N7 -142 бет-153 беттер
14. Оразбай М. Қаңлы мемлкеті «Қазақ батырлары» 2005 жыл N 4 5-12 ет.
15. Қазақстан тарихы. 2005жыл 32-33 бет.
15. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейінгі. 1-том «Атамұра» 1996 жыл Алматы. 282-284 беттер.
16. Қазақстан тарихы К.Аманжолов Дәуір 1-том 1996 жыл
17. Д.Талеев. Көне ескерткіштер зерттеу күтеді. Қазақстан тарихы 1994 жыл, N 1 20 бет
18. Мұхамедхан Н. Қаңлы мемлекеті. «Жұлдыз» 2000жыл N7 -142 бет-153 беттер
19. С.Жолдасов «Шежірелі Оңтүстік» Алматы 2002 жыл 11 бет.
20. К.Байпақов, А. Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан» Алматы, 1992 жыл 49-59 бет.
21. К.Сыздықов, С.Жолдасов «Ата қоныс» Шымкент 1992 жыл 18 бет.
22. Мұхамедхан Н. Қаңлы мемлекеті. «Жұлдыз» 2000жыл N7 -142 бет-153 беттер
23. Елеуов. Мадияр. Ескерусіз қалған ескерткіштер. Түркістан.2005. 120 б.
24. З. Самашев. Қазақ археологиясының табысы дүние жүзін қызықтырып отыр. «Жас Алаш» 2001. №103-104 б.
25. Айтбаева М. Ақышев – қазақтың көрнекті археологы. // Хабаршы. тарих сериясы 2006.№3. 144б
26. Нұсқабайұлы Ж., Жәнібек Ө. Ежелгі Отырар. Алматы, Рауан, 1997ж. 25б
27. Подушкин А.Н. Арысская культура Южного Казахстана ... с. 150-152.
28. Свод памятников истории и культуры Казахстана. Том 1. ... с. 56-60.
29. Қазақ тарихы // 2004ж. №2. 152 б.
30. Ақышев К.А, Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алма-ата. 1972г. 125 б.
31. Байпаков К.М, Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан. Алматы, 1992 ж, 59-бет.
32. Қозғанбаева Г, Исабек Б, Ахмет С. Отырар өңірінің зерттелу тарихы, Шымкент. 4 б.
33. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана ... с.181.
34. Нурмуханбетов Б. Некоторые итоги раскопок Борижарского могильника. По следам древних культур Казахстана. Алма-ата. 1970. с. 119 35. Подушкин А.Н. Арысская культура Южного Казахстана ... с. 159-161.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Негізгі бөлім
I. Қаңлы мемлекетінің саяси-экономикалық және шаруашылық дамуы
1.1. Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы мен географиялық орналасуы жазба
деректерде ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Қаңлылардың шаруашылығы, кәсібі, ауыл шаруашылығы археологиялық
деректер
негізінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10
II. Қаңлы мемлекетінің археологиялық зерттелуі
2.1. Қала құрылыстары мен елді-
мекендері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2. Жерлеу салты мен жерлеу
құрылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 43
Кіріспе
Қазақстан жерінде көне тарихта елеулі із қалдырған ірі мемлекеттік
құрылымдардың бірі - Қаңлы мемлекеті. Бұл туралы алғаш рет біздің дәуірге
дейінгі ғасырдағы жазба деректерде айтылады. Осы деректерге сүйенсек, бұл
мемлекеттің орталығы Орта Сырдарияда, яғни Оңтүстік өлкемізде орын тепкен
деген болжам айтуға болады.
Жұмыстың өзектілігі. Қаңлы мемлекеті өмір сүрген уақыт ішінде
Сырдария арқылы өтетін Жібек жолының Ферғана мен Арал жиегіндегі аралығына
бақылау жасау саясатын ұстанған ірі мемлект болып, көшпелі және отырықшы
өркениет үлгілерін тиімді ұштастыра біліп, өзіндік ерекшеліктерге толы
саяси мемлекеттілік құрған. Сондықтан Қаңлы мемлекетін зерттей келе, біз,
өз ата-бабаларымыздың озық тәжірибесін, бай мәдени құндылықтарын қайта
жаңғыртып, ұрпақтары мақтан тұта алатын өркениет иелерімен қайта танысамыз.
Оның үстіне осы мемлекеттің Оңтүстік Қазақстан территориясында орнығуы өлке
тарихын зерттеуге зор мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты. Оңтүстік қазақстан территориясындағы б.з.д. II –
б.з. IV ғғ. аралығында өмір сүрген Қаңлы (Кангюй, Канцзюй) мемлекетінің
археологиялық ескерткіштеріне жүргізілген қазба жұмыстар нәтижелерін
жинақтап, ғылыми тұжырымдарды сараптау арқылы осы мемлекеттің материалдық
және рухани құндылықтарын айқындау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы мен географиялық орналасуын айқындау;
2. Қаңлы мемлекеті туралы жазба деректерге тоқталу;
3. Қаңлылардың қала құрылыстары мен елді-мекендеріне жүргізілген
археологиялық зерттеулерге шолу;
4. Қаңлылардың жерлеу салты мен құрылыстарын сипаттау жұмыстың негізгі
міндеттері болып табылады.
Қаңлы халқының этникалық құрамы жайлы мәселе әлі күнге шешілген жоқ.
Осы уақытқа дейін қаңлылар қай тілде, сөйлегені жайлы орныққан пікір жоқ.
Бірқатар зерттеушілердің тұжырымдауына қарағанда олар – түрік тілдес халық.
Сондай – ақ, қаңлылар б.д.д. І мыңжылдықтың орта тұсына қарай түрік
тайпаларының әсерімен өң келбетті мен тілін өзгерте бастаған солтүстік
ирандық мал баққан тайпаларға жатқан деп пайымдайтындар бар.
Бір кезде қаңлылықтар өктемдік еткен аудандарда зерттеушілер көптеген
ескерткіштерді тауып, оларды археологиялық мәдениеттер санына жатқызды.
Ташкент алқабы болса, екіншісі Сырдарияның Қаратау мен Талас аралығындағы
ауқымға орналасқан.
Сөйтіп, б.д. басталған тұста Қазақстанның оңтүстігінде ірі де аса
қуатты мемлекеттік құрылым – Қаңлы дамып, өркендеген. Ол Шығыс тарихында
елеулі роль атқарды. Қаңлы Қытаймен, Парфиямен, Риммен және құшан
империясымен сайси, экономикалық мәдени тұрғыда тығыз байланысты болған.
Қаңлы мемлекеті – орта Азиядағы ежелгі мемлекет. Бес аймаққа
бөлінген. Ташкент көгапты орта ағысы бойы, Қазалыға дейінгі аудан
Сырдарияның төменгі ағысы мен Хорезм. Қаңлы мемлекетін көшпелі, жартылай
отырықшы тайпалар мекендеген. Сондықтан олардың ірілі – ұсақты қалалары
болған. Тарихи деректерге қарағанда қаңлылар қабырғасы биік дуалдан
соғылған үйлерде тұрған, қаңлылардың астанасы бір деректе Битянь қаласы
деп көрсетілсе тағы бір деректерде Отырар (Фараб), Шаш (Ташкент) деп те
көрсетілген. Қаңлы мемлекеті б.з.б. 36 – жылы Ғұндармен бірігіп Қытай
басқыншыларына қарсы күрескен. Қаңлы мемлекеті тарихтан белгілі ежелгі
мемлекеттердің бірі.
I. Қаңлы мемлекетінің саяси-экономикалық және шаруашылық дамуы
1.1. Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы мен географиялық орналасуы жазба
деректерде
Қаңлы туралы мәліметтер б.з.д. ІІ ғасырда қытай деректерінде
жазылған. Б.з.д. ІІ ғасырда халықтардың ұлы қоныс аударуы деп аталатын
оқиға нәтижесінде Орталық Азияда Бірнеше жаңа мемлекеттік бірлестіктер
пайда болды. Соның бірі – Қаңлы мемлекеті.
Қазақстанның оңтүстігінде қаңлылардың тайпалық бірлестігі құрылды
(б.з.д. ІІІғ. Немесе ІІ ғасыр соңы). Халқы – 600 мың, 120 мың үй.
Билеушінің титулы – Хан. Бүкіл елді басқару ісін ханның 3 уәзірі атқарған.
Жазба деректерге қарағанда қаңлы елі 5 бөлікке бөлінген. Әр бөліктің
кіші хандары болған, олар ұлы ханға бағынышты болды. Лауазымдық қызмет
мұрагерлік жолмен берілді (1).
Соғыс тұтқындары құлға айналдырылды. Құл еңбегі ұсақ малды күту, мал
өнімдерін өңдеу, кейде қолөнер кәсібі және егін егуде қолданылды.3
Қаңлылар туралы мәліметтер Қытайдың Шицзы, Цянь Ханьшу атты
тарихи хроникалары мен деректерінде бар. Сол деректерге сүйеніп, Қаңлы
мемлекетінің пайда болған уақытын, оның нақты шекарасын, астанасының қайда
екенін, бас илігінің қай жерлер екенін, басқада маңызды мәселелерді
анықтап, жобалауға болады.4
Қаңлы, Қытайша Канцзюй жазба деректерде б.з.д. ІІ ғ. айтылады. Қытай
императоры Уди Батыс елдеріне Чжан Цянді бас етіп сауда елшілігін жібереді.
13 жылдан кейін талай қиыншылықтан өтіп, Чжан Цянь қайта оралады. Ол
бастырған жазбаларда бұрын Қытайға беймәлім болып келген мемлекеттерге
сипаттама беріледі. Солардың арасында Қаңлы мемлекеті де аталады, оның
билеушісінің ордасында Чжан Цянның өзі болған екен.
Қытай елшісінің мәліметіне қарағанда, Қаңлы Дауанның (Фергана)
солтүстік батысында 200 ме жерде. Осынау әдеп – ғұрпы жағынан юечжисылармен
өте ұқсас, 90 мың әскері бар, бірақ өзі әлсіз болғандықтан, түскейінде
юечжисылардың, батысында хұндардың өкіметін мойындайды. Яньцай Қаңлының
айнымайды. 100 мыңнан асатын әскері жайпақ жағалы үлкен көл жағасында
жатады екен. Солтүстік теңізі дейтіні соның өзі. Батыс өлке туралы хикаятта
және Хань үлкен үйінің тарихында қаңлылар жайлы көбірек айтылады. Мәселен,
қаңлы билеушісінің мекенжайы Люяни еліндегі Битян шаһарында, Билеушінің
жазғы мекенжайы Люяниден жеті күндік жерде. Оның халқы 120 мың адам – деп
жазады. Осынау деректен қаңлы сыртқы саясатының кейбір жәйттары белгілі
болды, сонда ол б.з.д. 46-36 жылдары Чжичи бастаған ғұндарды қолдайды,
кейін үйсін және қытайға бірігіп, оларға қарсы шығады. 85ж. қаңлылар
Қашқардағы қытай уәлиі Бань Чаоға қарсы көтерілген ферганалықтарды
жақтайды. Сол сияқты Қаңды менмен және қияңқы келеді, үлкендерге сәлем
беріп, тәжім етуге қырсығып шиікпейді. Оған уәлилер жіберген шенеуніктерді
үйсін елшілерінен төменге отырғызады. Билері мен ағамандарына ауқатты
алдымен береді, уәли жіберген кісіге содан кейін ғана қояды – деп
хабарлайды (2).
Оңтүстік Қазақстан территориясындағы қаңлылардың ескерткіштері
археологиялық тұрғыда едәуір зерттелген. Оңтүстік Қазақстанның
археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметті, Семен Ремезовтың
Сібірдің сызба кітабы (1701) және оған қосымша ретінде 1737 ж. Ресей
ғылым академиясы шығарған атлас береді. ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Сырдарияның төменгі ағысынан Жетісуға дейінгі аралықтағы (А.К. Гейнс 1866,
П. Лерх 1867ж.) және Арыс өзенінің орта ағысындағы Мамаев елді мекенінің
маңындағы (Н.П. Остроумов 1893ж.) археологиялық ескерткіштерді зерттеу
басталады (3). Осы кезеңде Түркістанның археологиямен әуестенушілер
үйірмесінің мүшелері, арехологиялық қазба жұмыстарын бастады (1895 ж.
бастап). Қазба жұмыстары Сауранның, Иассының, Қарнақтың, Испиджабтың
(Сайрамның), Жаңакенттің, Женттің, Шардараның, Сүткенттің және Байырқұмның
қирап қалған жұрттарында, Арыс өзенінің аңғарларында, Бадам өзенінің
жағалауында жүргізілді. ХХ ғасырдың басында А.О. Руднев, көне қалалар мен
елді мекендердің (Оксус, Ұзын-ата, Сүткент және басқалар) 11 қираған жұртын
тіркеттіріп, зерттеген. Көне Отырардың қираған жұртында Қ.А. Кларе мен А.
Черкасов қазба жұмыстарын жүргізген. Боралдай шатқалындағы петроглифтерді
П.А. Комаров байқап, тапқан. Археологиялық зерттеулерді Н. Лыкошин мен И.А.
Кастанье жасаған. Қазан төңкерісінен кейін 1925ж. М.Е. Массон Сайрам мен
Түркістанда болған А.Н. Бернштамның басшылығымен кең көлемдегі қазба
жұмыстарын, 1946-1951 жылдар кезеңінен бастап Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясы жүргізген. Осы қазба жұмыстарының нәтижесінде
Оңтүстік Қазақстанның этногенезі мен көне тарихының мәселелері, Ежелгі
Отырар және басқа еңбектер сериясы жарық көрді. Осы экспедицияға қатысушы
археологтар Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевич, өлкенің негізгі археологиялық
мәселелері бойынша жинақталған кең көлемдегі археологиялық материалды бір
жүйеге келтіріп: Оңтүстік Қазақстанның қалалары мен отырықшы қоныстарының
тарихынан дейтін жалпылама еңбекті шығарды. Археологиялық мағлұматтар
мәліметтері бойынша олар, керамиканы хронология бойынша сыныптаудың 6
кезеңін бөліп көрсеткен: сақтық (б.д.д. ҮІІ-ІҮғ.ғ.), ерте кангюйлік (б.д.д.
III-б.д. І ғ.ғ.), соңғы кангюйлік (І-ІYғ.ғ.) кенгерестік (Ү-ҮІІІ ғ.ғ.),
қарлықтық (ҮІІІ-ХІІ ғ.ғ.), шығыс қыпшақтық (ХІІІ-ХҮ ғ.ғ.) (10). ХХ ғ.
алпысыншы жылдарының басында Ақтөбе 2 қонысы, Жаушы құм төбе қалашығы,
Ақтөбе, Жаушықұм, Жаман-тоғай, Төребай-Тұмсық қорған зираттары кешенді
түрде зерттеліп, Шардараның көнеліктері кітабы шығарылды (4). Алпысыншы
жылдардың ортасынан бастап Н.П. Подушкин басшы болған Шымкент
пединститутының археологиялық тобы, Арыс өзенінің жоғарғы, орта
ағыстарының алабын және Қаратау – Қаржантау тауларының өңірін зерттеді.
Осы зерттеулердің нәтижесінде Ш. Уалиханов атындағы ТАЭИ-ның жарық көрген
мақалалар сериясынан басқа Арыс өзені аңғарының І-ҮІІІ ғ.ғ ерте отырықшы
қоныстары дейтін тақырыпқа диссертация жазылды. 1969 ж. бастап өлкеде Қ.
Ақышевтің басшылық етуімен ОҚӘ археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп,
зертетудің алғашқы жылдарының қорытындысы ретінде Көне Отырар еңбегі
пайда болады. Өлкеде, аталмыш экспедициямен қатар Б.Н. Нұрмұхамедов
басшылық ететін ОҚКАЭ да өз жұмысын жүргізді (Арыс-Сырдария өңірінің
өңірінің ескерткіштері, Бөріжар зираты). ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының
соңынан бастап, қазіргі күнге дейін ШПИ-дің (90-шы жылдардың ортасынан
бастап ХҚТУ ШБ және ШИ) археологиялық тобы ғылыми-практикалық жұмыспен
айналысып келеді. Осы топ, Арыс пен Бадам өзендерінің алабында және Қаратау-
Қаржан таудың Оңтүстік жоталарында жоспарлы қазба жұмыстарын жүргізуде. Осы
жұмыстардың нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанның екінші-бақташылық
мәдениеттерінің ескерткіштері. І-ІҮ ғ.ғ. (Арыс өзені алқабы, Қаратау-
Қаржантаудың Оңтүстік жоталары), Оңтүстік Қазақстанның Арыс мәдениеті
б.д.д. ІҮ-ғ-б.д. ҮІ ғ. дейтін тақырыптардағы монографиялар жарық көрді
(15). ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының ортасына қарай белгілі болған
археология ескерткіштері баршасының материалдары жинақталған:
Қазақстанның тарихы мен мәдениеті ескерткіштерінің жинағы. Том.І.
Оңтүстік Қазақстан облысы атты фундаментальды еңбек, жоғарыда
аталғандардың баршасының және басқа да еңбектер мен зерттеулердің жалпылама
нәтижесі болып табылады.
1.2. Қаңлылардың шаруашылығы, кәсібі, ауыл шаруашылығы археологиялық
деректер негізінде
Қаңлылар мемлекеті Сыр бойында және Ұлы Жібек жолының жол торабында
орналасқандықтан көшпелі және отырықшы шаруашылықты да бірге меңгерген
мемлекет болып табылды. Ежелгі қалалар мен мекен-жайлар қазған кезде
археологтар табатын негізгі материал, әдетте, керамика ас әзірлеуге керекті
ыдыс – аяқтар- қазандар, қақпалы құмыралар, табалар, тағанды ошақтар, су
таситын ыдыстар – аузы кең, бір не екі тұтқалы көзелер, көлденең тұтқалы
көзелер, екі тұтқалы құмыралар.
Қаңлылар темірді балқатып, одан күнделікті тұтыныс заттарын жасауды
білген. Ұсталар орақ, пышақ, жебе ұштарын жасайтын темірдің дөңгелек
бөліктері табылған. Сүйектен құранды садақтар жасауға қажетті бөлшектер,
пышақ саптары, түйреуіштер, қаптырмалар, әртүрлі бойтұмарлар істелген.
Қасқыр мен иттің, бүркіттің буын сүйектерінен жасалған бойтұмарлар әсем –
ақ. Сүйектен ойып жасаған, басы бедерлі түйреуіштері де қарауға қызықты
(5).
Б.з алғашқы ғасырларында егінді суғару шектеулі көлемде жүргізілген.
Әдетте, суды пайдалануға еңбектің ең қарапайым әдістері қолданылады.
Шаруашылықтың маңызды бір саласы - мал өсіру болған. Егіншілігі біраз
дамыған ежелгі қоныстардан жылқы, қой, ешкі, сияр сияқты үй жануарлары
сүйектерінің көп кездесетініне қарап қаңлылар терімшілігінде мал шаруашлығы
едәуір орын алғанын байқаймыз.
Қоныстанушылар өмірінде аң аулау ісі де үлкен орын алған. Қазбалардан
еліктің, таутекенің, арқар мен ақбөкенің сүйектері табылған. Арқар мен
марал мүйіздері де жиі кездеседі, ісмерлер олардан әртүрлі бұйымдар
жасаған. Қаңлылар су құстары үйректер мен қаздарды да, бірқазандарды да
аулаған. Қытай жазуларының мәліметтеріне қарағанда қаңлылар әлі
де көшіп жүруді біле қоймаған деп көрсетеді Ә.Х. Марғұлан.
Олар бір жерде қоныстап егіншілік кәсібімен, мал
бағумен, кен қазу жұмысымен айналықан. Аңыз бойынша
қаңлыларға ең алғаш егіншілік кәсібіне үйреткен аяулы қарт
Кәуке. Ол қаңлылардың ескі жырларында үзілмей
айтылатын ұлы бейне. Қаңлылардың ескі дәуіріндегі тұрмысын
археологиялық зерттеулерімен ашқан белгілі совет ғалымы
В. Киселев болатын.
Қаңлылар кейінгі заманда көшпелі тұрмысқа өтуі б.э.б. ІІІ
ғасыр деп көрсетеді Әлекең... Қаңлылардың мал өсіруі де
сол кезден бастап дамыған. Олардың ең жақсы көрген
малы түйе болса - түйенің тәңірісін - Ойсылқара деп
атаған. Жылқының иесін, яғни оны қолдайтын тәңірісін Қамбар
ата, сиырдікі - Зәңгі баба, қойдікі - Шопан ата деп айтқан.
Сондықтан осы уақытқа дейін қазақ елінде:
Шопан ата байыта гөр - деп айтылатын халық сөзін
келтіреді. Кезінде Ақсақ Темір Қожа Ахмет мавзолейін
тұрғысбас бұрын Зәңгі атаның күмбезін тұрғызған. Содан
кейін Қожа Ахмет кесенесін тұрғызған. Ал Зәңгі баба
күмбезі осы күнге дейін сақталған, Ташкентке жақын жерде
тұр. Төрт түлік малға қатысты Ә. Диваев жинаған қазақ
аңыздарын зерттеген Әлекең. Малдың шығуын қазақтар мифке
айналдырғанын айтады. Мысалы, Жылқы желден, түйе сордан, сиыр
судан, қой ауадан - деп айтылатын қазақтың әдемі
жырларынан аса қажетті үзінділер келтірген ...
Сондай –ақ Әлекең Қаңлыларға төтем болған малдарға – көк
бұға, бөрі, марал – деп айта келіп бұған Рим жазушыларының
еңбектерін мысалға алады ... Қаңлыларға елес беріп, жол
көрсетіп отыратын сөлу – Ақ Марал болған дейді. Бірде
Меотий батпағында аң аулап жүрген бір топ ғұндар
батпақтан шыға алмай көп қиыншылық көреді. Сол кезде
кенеттен бір сұлу Марал кездесіп, батпақты кесіп өтіп,
көлдің ар жағына шығып тұрады. Оған таң қалған аңшылар
Маралдың ізімен бірге өтеді. Олар шыққан кезде Ақ Марал
көзден ғайып болып жоқ болады ... Осынау Рим
жазушыларының ғұндар туралы аңыздарын мұқият
зерттегендердің бірі ағылшын ғалымы Томсон. Көк бұқаның
бейнесі ғұндар қол өнерінен де көп орын алған.
Қаңлылардың ұғымында бұқа – мал өсірудің бір алыбының бірі ...
Сондай-ақ Қаңлылардың Өкр, оғыз деген сөздері де
тарихта ел аты болып қалды. Мысалы, Өкіреш найман, Оғыз
мемлекеті т.б. Оғыз қаған түгелдей Моде қағанының
прототипі ... Барлық тарихи оқиғалар соны меңзейді. Алайда,
ислам діні келген соң Оғыз туралы аңыз-ертегілер және
жырлар мейлінше бұрмаланған.
Қаңлылар жаратылыстағы барлық көркем бейнелерді ардақтап,
оған бас иген. Аса сүйген дүниелері аспан, көк, жер-су,
әдемі зәулім таулар, ұлы орман. Олардың бас иетін
тәңірісі, діні аспан, көк, одан ізгі, одан қадірлі дүние
болмаған. Көкке қарап күнге, айға табынған. Қаңлылардың
басшылары таңертең ерте тұрып, шығып келе жатқан
дүниеге бас иіп, қолын көкке көтерген... – деп Ә.Х.
Марғұлан түйіндеген (6).
II. Қаңлы мемлекетінің археологиялық зерттелуі
2.1. Қала құрылыстары мен елді-мекендері
Археология- гуманитарлық жас ғалым. Осыдан 200 жылдай уақыт бұрын
адамзаттың өмір сүрген уақыты мирологиялық дәуірлерді есепке алмағанда
шамамен 3000 жыл деп саналып келген. Бұл шешімге негіз болған ертедегі
патшалар әулеті немесе соғыстар жайлы жазылған жылнамалар мен діни
тақырыптардағы жазбалар еді. Археология тарих ғылымында төңкеріс жасады. Ол
әлемдегі көптеген тарихи жаңалықтарды ашып оны жұртқа мрйындатып, абройын
асқақтатты. Ағылшын археологы Г.Чайлдтың айтуы бойынша Телес коп астрономия
саласына қанша пайда әкелсе археология да тарих көкжиегін соншалықты
кеңейтті. Қазіргі әлемнің барлық түпкірінде археологиялық экспедициялары
жұмыс істеуде. Соның нәтижесінде бүкіл әлемде антикалық Греция мен Рим
дәуіріндегі Египет өркениеті.
Тарихи қағаз бетіне түспей қалған елдер үшін оның маңызы тіпті зор.
Бұл жағдай тамыры тереңде жатқан ата – бабаларымыз қалдырған ескерткіштер
сыр шертетін Қазақстан тарихына да қатысты. Қазақстанды экспометтары ашық
аспан астында орналасқан көрме деуге болады. Оның ескеркіштері Арла
маңында, Сырдарияның ежелгі соғысында, Сарыарқада, Жетісуда Мұғалжар мен
Ертіс маңында кең тараған. Қазақстанның ежелгі және ортағасырлар тарихының
жаңа парақтары Қазақ Ғылым Академиясының жолымен құрылған алдымен
археологиялық бөлімінің содан соң тарих, археология және этнография
институтының жолынан ашылған Археологиялық орталықтың жұмыстарының
арқасында толығы түсті. 1991 жылдан бастап Археологиялық орталықтың
Археология институты болып және өз алдына отау болып бөлініп шықты.
Институтқа көрнекті ғалым Әлекей Марғұлан есімі берілді. Есімізде
археология ғылымы өмір сүріп келе жатқаннан бері ғалымдардың бірнеше
ұрпақтарының жанкешті еңбегінің нәтижесінде Қазақстанның ежелгі тарихының
даму кезеңдері сонымен қатар мәдениет тарихы жұртқа танымал болды.
Археологиялық деректер Қазақстан жерінде Отанымыздың кең – байтақ даласында
сан алуан мәдениеттің болғанын, әртүрлі мәдениеттердің жатқанын көрсетті.
Археологиялық мәліметтер бойынша орталығы Қазақстан жерінде орналасқан
ортағасырлақ Батыс Түрік, содан кейін Түргеш, Қарлұқ қағанаттарының,
қарахандар мен қыпшақ мемлекеттерінің мәдениеттерінде көшпелілер мен
отырықшы халықтардың дәстүрлері қала мен даланың үйлесім тапқаны.
Қазақстанның ежелгі қалалары туралы алғаш жазылған аттап осыдан отыз үш
жылдай уақыт бұрын жарық көрді. Бұл ежелгі қала орындарындағы қазба
жұмыстарының жаңадан басталған кезі болатын. Отырар, Түркістан, Құлан
Сауран қалалары толық зерттелмеген еді. Қазақстан жеріндегі көне қалалар:
Отырар, Испиджаб, Тараз, Түркістан, Құлан қалалықтың орындарында қазба
жұмыстарын жүргізуге есіне тен біздің елімізде ғана емес, әлемге әйгілі
көптеген археологтар қатысты. Олардың ішіндегі көрнекті ғалым Ә.Х.
Марғұлан, ресейлік С.П. Толстов, А.Н. Бернштам, өзбекстандық М.Е. Мамонов,
қазақстандық Е.И. Агеева, Қ.А. Ақышев, М.Е. Елеуов, Н.О. Алдабергенов, Б.А.
Байтанаев, Е.А. Смағұлов, В.А. Ториев, Т.В. Савельева болды (7).
Қазақстан жерінде Қызылорда обылысында қола ғасырының (біздің
эрамызға дейінгі 2 мыңыншы жылдардың басы және 1 мыңыншы жылдардың шамасы)
мәдени мұралары ертедегі тайпалардың мал шаруашылығын дамытуға ерекше деп
қойды. Өлке тарихында темір ғасыры біздің эрамыздың 1 мыңышы жылдықтардың
ортасында өшпес із қалдырған. Ерте темір ғасырының ескерткіштері
Сырдарияның бұрынғы саласы - Іңкәрдария жағалауына орналасқан Түгіскен мен
Үйғарақ, Оба бейіттері, көрнекті совет археологы С.Л. Толстовтың
пайымдауынша, мұнда ертедегі теңіз сақтары тайпалары өмір сүрген. Оны
дәлелдеуге Шірік–Рабат және Бәбіш–Молда қоныстарын зерттеу нәтижесінде
ашылған археология саласындағы ғылыми жаңалықтар негіз болды.
Қазақстан территориясындағы белгілі ескерткіштердің үлкен тобына
жатады. Шірік – Рабат Сыр өңіріндегі ертедегі қалалардың бірі. Ол Қызылорда
қаласыннан оңтүстік батысқа қарай 300 километрдей жерде. Осы ескерткішіне
жақын жерде жалпы аты – Бәбіш Молла деп аталатын опасынан қоныстарының
комплексті археологиялық ескерткіші орналасқан.
Цитатель дегеніміз – қаланың басқарушылары мен ақсүйектері тұратын
жер. Мұнда мықты қабырғалар тұрғызылған. Олардың қалындығы кейбір жерлерде
5,3 метрге жетеді. Қам кірпіштен қаланған жартылай шеңберлі мұнаралар да
бар. Археологтар алған материалдарда ғылыми лабароториядан жеткізіп олардың
жылын ІІІ – ІІ ғасырларға жатқызды.
Қаңлылардың тайпалық бірлестіктердің бірі – Сырдарияның төменгі жағын
мекендеген тохарлар. Олар біздерге Жетіасар мәдениеті көптеген саналатын
ескерткіштерді мұраға қалдырған. Хорезм археологиялық этнографиялық
экспедициясының 1947-1951 жылдардағы зерттеулері тохарлар мәдениетінің
апоснантар мен саноравантар мәдениетімен түбегейлі астырношылығы бар. Қазақ
тілінде Жетіасар – жеті қала дегенді білдіреді. Ал шындығында олардың саны
жиырмаға жетеді. Бұл комплекстің ірі ескерткіші Алтынасар трапецияға ұқсас
бейнелі құрлыстардан тұрады. Ол 16 гентар алаңды алып жатыр. Оның бір
мысалы – қазіргі Қазалы ауданының территориясында Жангент немесе Янгикент
атты қаланың орны бар. Ол бір кездері сәулетті орталық болған. Ертедегі
қала орнын қазу кезінде табылған археологиялық олжалардың ішінде ХV – ХVI
ғасырларда жасалған әшекейлі аспалы шамның сынықтары да бар. 1899 жылы
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі – В.А. Каллаур ертедегі
қала орнына (төменарық станциясы Жауақорған ауданы) алғашқылардың бірі
болып зерттеу жұмысын жүргізді. Ашынас қаласы жайлы. Археологтардың
дәлелдеуінше бұл қаланың (Бірқазан станциясы маңы, Сырдария ауданы)
тұрғындары оғыздар болған. Коллуар бес қақпалы қорған құрлысын және оның
маңындағы бекіністер қалдықтарын сақтайды (8).
1955 жылы СССР ғылым Академиясы этнография институтының аспиранты
археолог А.В. Виноградовтың басшылығымен экспедициясы шықты.
Табылған заттарға қарағанда қорымға б.з.д. 1 ғасырына дейінгі
аралықта өмір сүрген адамдар жерленген. Олар отырықшы болып, жер өңдеумен
шұғылданған.
1945-1951 жылдары Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы
жетекшілері (Е.И. Агеева, А.Н. Бернштам), ал 1986 жылы ескерткіштерді
есепке алып, мемлекет қамқорлығына өткізу. Бұлардың типологиясын жасау,
жекеленген ескерткіштерде тұрақты түрде қазба жүргізіп, одан жинақталған
материалдарға сүйене отырып, осы өңірді мекен еткен тайпалардың шаруашылығы
олардың көрші тайпалармен қарым–қатынасы жайында зерттеулер жүргізуде оның
міндетіне де жатады.
Қаңлы мемлекеті алып жатқан жер табиғи-климаттық және ландшафтық
географиялық көрсеткіштері жөнінен мейлінше алуан түрлі болған. Мұнда тау
аңғарларындағы құнарлы тау беткейлері, өзендердің аңғарлары, кең – байтақ
дала кеңестіктері шөлейттер мен шөлдерде бар еді. Нақты шағын аймақтардың
әрқайсысындағы тұрғындардың шаруашылық қызметінің негізгі бағытын да
географиялық орта анықтады. Оның үстіне түрлі аудандар адамның игеру
дәрежесімен, шаруашылық қызметке тартылуымен шаруашылықтың белгілі бір
түрінің дамуы дәрежесімен ерекшеленеді. Хорезмде, Арал өңірінде, Зеравшан
аңғарында, Ташкент алқабында ертеден және алдыңғы антик дәуірінде
отырықшылық дамып ежелгі, қоныстар мен қалалар қалыптасқан. Көшпелі
(жартылай көшпелі) мал шаруашылығы мен суармалы егіншілікпен айналысқан
тұрғындар мемлекеттік құрылым шеңберінде жарасымды біріктірілді. Бұл орайда
сол шаруашылық бағыттарының өкілдері этникалық жағынан туыс еді, олардың
мәдени тамырлары бір болатын.
Бұл қоныстар тұрғындарының шаруашылық қызметі қарапайым суландыру
негізіндегі егіншілік болды. Бірақ біздің заманымыздағы алғашқы ғасырлардың
өзінде –ақ, мысалы, Шыршық өзенінің оң жағалауында ірі Зах каналы (20
шақырым) қазылды, ал сол жағалауында Ханарық каналы тартылды.
Жетіасар алқабында тұрақты емес, тасыған өзендерді, су жайылған
тоғандарды, көп еңбек жұмсау керек етілмейтін шағын суландыру жүйелерін
пайдаланып, көлдете жайып суару түрі басым болды. Көк–Мардан алқабындағы
суландыру жүйесін қосымша зерттеу Арыстың ескі арналарында топырақ үйіп
бөгелген тоғандар мен бөгет салынған тармақтары суландыру үшін
пайдаланылғанын көрсетті, олардан егістіктер мен бақшаларға су ағатын
арықтар тартылған. Жергілікті жерде зерттелген және ескерткіштер мен
олардың төңіректерінің аэрафотосуреттерін ажыратып қарағанда арықтардың
іздері, платиналар мен бөгеттердің қалдықтары аңғарылды. Қаңлының (кангюй)
қазылған қоныстары мен ертедегі қала орталықтарының бәрінен дәнді
дақылдардың (арпа, тары, бидай) қалдықтары бақша дақылдары (қауын, қарбыз)
мен жемістердің (алма, жүзм, өрік және басқалары) дән сүйектері табылды.
Тұрғын үйлер жанындағы зат сақтайтын жайлардан қор сақтауға арналған
үлкен қыш көзелер мен ыдыстар табылды, еденнен ұра – шұңқырлар қазылған.
Мәдени қабатта, тұрғын үйлердің қираған жұртында дәнүккіштер, тас
диірмендер мен келілер көп. Тұрғын үйлер жанында малды қоршауда ұстағанға
арналған анық орындар кездеседі. Малдың негізгі бөлігі, сірә, қоныстан тыс
жерде, ұжымдық табында ұсталса керек. Қаңлылардың қоныстарын қазған кезде
үй жануарларының сүйектері көп кездеседі. Олардың ішінде ең көбі қойдың,
сиырдың, ешкінің, жылқының сүйектері. Палеозоалогтар елік, таутеке, арқар,
киік, марал, қабан сияқты жабайы жануарлардың сүйектерінде бөліп көрсетеді.
Басқасын былай қойғанда, мүйіөдерден әр түрлі бұйымдар жасалған. Үйрек,
қаз, бірқазан сияқты суда жүзетін құстар ауланған. Балық аулау дамыған, оны
балық сүйектері мен қабіршақтарының табылуы дәлелдейді. Балықты сүңгімен
түйреп, басқа да әр түрлі құралдармен ауланған.
Тегінде, мемлекеттің билеуші таңдаулы адамдары кейініректе Орталық
Азия тарихында болғанындай, өздерінің ерте замандағы ата – бабаларының
көшпелі тұрмыс дәстүрін, идеологиясын тарихи аңыздарын сақтап қалса керек.
Осыған байланысты қытай хроникаларының қаңлылар билеушілерін жазға және
қысқы ордаларының әр жерде орналасқан. Олардың бір – бірінен 900м
қашықтықта жатқанын хабарлайтындығын еске сала кетейік.
Қазақсатан аумағындағы көшпелі мал шаруашылығына өте ертеден бастап,
қазіргі кезге дейін жайылымдардың маусымдар бойынша болатынын ескере келіп,
қаңлының қысқы астанасы Сырдария бойындағы аймақта болса, жазғы жайылымы
мен билеушінің ордасы алыста жатқан Орталық Қазақстан далаларында болуы
мүмкін деп жорамалдау әбден орынды болады.3
Қаңлылар жеріндегі металл өндірісінің орталығы – Шаш – Илан
аймағындағы қоныстар. Ежелгі Құлата қаласы металл өңдеудің ірі орталығы.
Қаңлыларда сүйек ұқсату ісі дамыған, сүйектен пышақ, қанжар, семсерлерге
қиын жасалған. Қаңлы әйелдері арасында қолөнердің жүн өңдеу кісібі жақсы
дамыды. Қаңлылардың материалдық мәдениеті негізінен қоныстар мен обалардың
орнынан табылған заттар бойынша анықталып отыр.
Орталық Сырдария аймағында ( Шаш, Отырар, Қаратау) тараған қаңлы
материалдың мәдениеті тарихи әдебиеттерде Қауыншы, Жетіасар, Отырар –
Қаратау мәдениеті делінсе, ал І мыңжылдықтың басынан бастап Сырдарияның
төменгі ағысында бұлармен тектес Жетіасар мәдениеті де қалыптасады.
Жетіасар мәдениетінің ескі жұрттары көлемінің кеңдегімен, орналасуының
айрықшалығымен және материалдық мәдениетінің ерекшелігімен сипатталады.
Қазіргі оңдаған қаңлы жұрттары белгілі. Ең ірі ескі жұрттың бірі –
Алтыасар. Ол трапеция пішінді келген төбе секілді. Қалалар өзен жағасында,
оның Тармақтарының боиына орналасқан. Алтыасар, Ақтөбе, Қарауылтөбе т.б.
жұрттарды зерттеудің нәтижесінде оны мекендеген халықтардың өмірін, мәдени
табыстарын байқауға мүмкіндік туды. Қауыншы мәдениетінің неғұрлым жақсы
зерттелген ескерткіштерінің бірі – Шардара маңындағы Ақтөбе қонысы. Қаңлы
қоныстарында көптеген тұрғын үйлер мен шаруашылыққа қажетті құрылыстар
болған. Олардың сыртына дуалдар соғылып, ор қазылған. Кірпіштен тұрғызылған
монументальды құрлыстар, архитектурасы күрделі ғимараттар мен түрлі ою -
өрнектер ежелгі қаңлылық мәдениеттің жоғарғы дәрежеде болғанының бір
айғағы. Үй шаруашылығының кәсіпшілігінен ұсталық пен қыш ыдыстар жасау ісі,
түрлі зергерлік өнер мен тас сүйек өңдеу өнері кеңінен тараған. Жазба
деректермен археологиялық қазбаларға қарағанда Қаңлы тайпалары Орта Азия
мемлекеттерімен Кавказдың бергі бетімен Рим, Қытаймен қарым – қатынаста
болған. Б.з.д. ІІ – І ғасырларда қаңлылар өздернің шаһарларын соққан. Қаңлы
тайпалардың саяси бірлестігі көптеген белгілер орын алды деген қорытынды
жасауға негіз бар.
Кангюй мемлекеті мен оның иеліктерінің орналасу мәселелерінің тарихы
И.Бичуриннен басталады, ол оның орналасқан жерін Сырдария өзенінің
солтүстік жағындағы далалар деп белгіленген. Шицзи тексіне Давань туралы
хикаяда берген түсініктемесінде ол кангюй илігі қазір қазақтың Ұлы жүзі мен
Орта жүзі көшіп жүрген Сырдарияның солтүстік жағындағы далаларды алып жатыр
деп атап өткен.
Бірінші көз қарасты С.П.Толстов мейлінше дәлелдә қорғады. Кангюй
жерлері шығысында Ферғанаға (Давань) дейін жетті, оңтүстігінде Парфиямен
және Бактериямен шектесіп жатқан батысында Бұхара жазирасы мен Хорезмды
қамтыған. Бес илігі былайша орналасқан:
1. Сусе – Қашқариядағы Шахрисябз.
2. Фуму – Зеравшан өзеніндегі Кушания облысы.
3. Юени – Ташкент жазирасы.
4. Чи – Бұхара
5. Юагань – бүкіл мемлекеттің орталығы болған Хорезм (9) .
С.П.Толстовтың бұл мәселесіндегі негізгі қарсыласы А.Н.Бернштам кангюй
жерінің шығыстағы шекарасы Талас өзенінің бойымен өтеді деп санады. Кейін
біздің заманымыздағы ІІІ ғасырда Цзиньшидің мәліметтеріне қарағанда, ол Іле
өзеніне дейін жеткен.
Алайда, кангюйлердің байырғы жерлері, атап айтқандай, Сырдарияның
орта ағысы бойындағы жерлер болған. А.Бернитамның пікірі бойынша, неғұрлым
ертедегі тарихи ескерткіштер. Авестада, Махабхаратада, Пехлевилердің
бундахишны мен эпикалық Шахнамада аңызға айналдырылған Канха нақ осында
орналасқан (10).
Қаңлы мемлекетінің ең жоғарғы билеушісі Ваңпатша, яғни қаңлы патшасы.
Ол қаңлы мемлекетінің барлық істерін басқарушы немесе ең жоғарғы ел билеуші
болып табылады. Одан соңғы яки екінші орындағы билеуші фу ваң – патшаның
орынбасары немесе орынбасар патша. Ол патшаның бірінші көмекшісі әрі әскери
істерін басқарушы бас сардар саналады. Патшаның орынбасары ірі жорықтарға
өзі қолбасшылық жасайды. Ханнашада: Қаңлы патшасының орынбасары Баудүн
бірнеше мың қол бастап шығып, Чыгушың (Қызыл сай қаласы) қаласының шығыс
алқабын таман – таражылады, үлкен күнбидің мыңнан аса адамын қырғындап,
көптеген малдарын айдап әкетті. Содан соң олар хан патшалығы әскерлерімен
шайқасып, олардың артқы шеп тасымал керуендерін мейлінше тонады. Қаңлы
мемлекетінің үшінші орындағы билеушісі Гүй рын - Ақсүйектер немесе
Төрелер болып табылады. Олар негізінен халықтық әлуметтік істерді, еларалық
қатынастарды, бітімгершілік миссияларды басқалары, кезекті кеңес
жиналыстарға қатысып маңызды қарар қабылдайтын мемлекеттік кеңесшілер болып
саналады.
Қаңлы мемлекетінің төртінші дәрежелі билеушісі Ябғулар болып
табылады. Ябғу – ірі рубасылары немесе ұлыстардың басшылары. Олар өз
руларының әскери және әкімшілік істерін басқарды. Сондай- ақ олар ақсүйек –
төрелер кеңесіне де қатысып, мемлекеттік кемелі істерге шешім қабылдауға
ықпал жасайтын беделді адамдар болып саналады.
Қаңлы мемлекетінің бесінші дәрежелі билеушісі Түменбасылар болып
табылады. Қаңлы мемлекетінде әкімшілік пен әскери жүйе біртұтас болды.
Әрбір отбасының бір адам тұрақты түрде әскер болуға міндетті.
Көне қаңлылардың салттық әдет – ғұрыптарына өлікті жерлеу рәсімдері
мен діни дәстүрлері, ұлтық ойын сауық өнерде жатады.
Қытай жылнамаларында жазылып, сақталған деректер негізінде автор ойын
- сауыққа қатысты бірер қызықты мағлұматтарды да келтіреді. Қаңлылар
қытайлар үшін ойын – сауық мәдениеті, музыкалық аспаптары, ән - әуен
шығару, оларды орындау өнері дамыған ел саналған. Қытай жылнамаларында:
Қаңлыларда үлкен және кішкене барабандар, пипа, бес ішекті аспап, яғни
жетілген және басқа аспаптары бар деп жазылған.2
Музыка өнеріне байланысты тағы бір қызықты дерек: Сүй патшалығын
құрушы Ян Шан патша өз ордасында жеті түрлі музыка өнеріне ұстағандығы
айтылады. Олардың біріншісі мен екіншісі – қытайдың орталық өлкелеріне
тараған өзінің ұлтық өнері, үшіншісі – корей өнері, төртіншісі – үнді
өнері, бесіншісі – Бұхар өнері, алтыншысы – күшан өнері, жетіншісі – қаңлы
өнері делінеді (11).
Тағы бір қызықты дерек: Жау патшалығының Уди патшасы солтүстік
бұратаналардан қыз алғаннан бері, қаңлы мемлекеті батыс бұртаналар өнерінің
иесі болды. Олардың дауысы бойынша жіктегенде, өлеңдері орта дауыс – қоңыр
дауысқа жатады. Музыка аспаптары – сыбызғы, барабан, қос барабан, дүңба
асапаптары бір қосын болып, болып жеті адам орындайды деп жазған.
Осыны қорыта келе Н.Мұқамедқанұлы Осы тарихи жазба деректерден қаңлы
елінің ойын - сауық өнері сол кездегі жоғарғы өреге жетіп өзінің
көркемдігімен қытай патшалығы ордасынан орын алғандығын, сондай – ақ Қытай
елінің ән –би өнерінің дамуына игі ықпал жасағандығын байқауға болады- деп
түйіндейді (12).
Дін - әрбір халықтың рухани ғұмырының басты тірегі. Түркі тайпалары
ұзақ тарихында талай діндерді басынан кешірген. Олар кезінде Көк Тәңір мен
шамандық нанымға сеніп, басиді. Пұтқа да табынд, христиан – несторлан
діндеріне де мінәжат етіп келді. Тіпті кейде бір қабылдап, екіншісін
жалғастырып, синкретикалық (қос дінділікке) құбылысқа ұшыраған кезеңдері де
болды. Түркі тайпаларының бір жағы пұтқа табынып жатқанда, екінші жағы Көк
тәңірге жалбарынды. Бір қазақтың өзі қазірге дейін Тәңір жарылқасын!,
Құдай сақтасын!, Алла бұйырса!, Жасаған нем жар боагөр! деп сыйынып
жүрген жоғарғы иелерінің санамызда қатар сақталуынан болса керек.
Б.А.Ливинский – б.з. І ғасырында Кангюй мемлекетінің жерінде Будда
храмдары кездесетін еді және Шығыс Түркістанда будда дінін уағыздаушы
кангюйлер болды деп көрсетеді. Отырардан Үндістанға барып, онда будда
дінінің негіздерін жетік меңгеріп, одан кейін Қытай елінде Будда храмын
ашып ол дінді уағыздап таратушы қаңлыдан шыққан ұстаз діндалардың болғаныда
қытай тарихында аталады.
Ислам дінінің жері Сырдарияның орта және тзменгі саласындағы
қаңлыларға Х ғасырда да жете қойған жоқ болатын. Кейбір араб деректеріне
сүйеніп, В.В.Бартоьдтың айтуына қарағанда, мысалы, Жент, Сығанақ
қалаларындағы қыпшақтармен қаңлылар ХІІ ғасырдың тек екінші жартысында ғана
онда да Хорезм патшалығымен тығыз қарым – қатынаста болуының арқасында ғана
ислам діні қабылданған көрінеді.
Тағы сол ғалым Сыр бойына мұсылмандық қаман келді? деген сауалға
байланысты Ислам ХІІ ғ Қазақстанның Батыс өңіріне өте бояу тараса, Шығыс
өңірінде жеделдеу тарады. Маңғыстау түбегі, Каспи бойы, Сыр бойы ХІІ
ғасырда мұсылман дінінің алғы шебі болатын: Сыр бойындағы Сығанақ мұсылман
иелігінің орталығы ... деп көрсетіледі. Осы кезде (ХІІғ) Қыпшақ иелігі
Хорезмшах Текешке 1181 ж өзінің бағынышты екеннің мойындайды. Мұның бір
себебін ислам дініне байланысты деп жобалаған жөн.
Бір кездерде кангюйлер мекендеген аудандардан археологтар қоныстар
мен қорымдар тапты. Бұл ескерткіштер қауынмы, отырар – қаратау, жетіасар
археологиялық мәдениеттеріне жатқызылды.
Шардараға жақын жердегі Ақтөбе қонысы қауынмы мәдениетінің ең жақсы
зерттелген ескерткіші болып табылады. Ол Сырдарияның сол жақ жағалауына
орналасқан. Қала орны үш жағынан дуалмен, ал Сырдария жағынан қазылған
ормен қоршалған. Қала орнының орталығында орналасқан биіктігі 20 метрге
жуық дөңгелек төбе (шоқы, оба) ерекше көрінеді. Төбе аумағында және Ақтөбе
2-нің басқа бөліктерінде қазба жұмыстары жүргізілді.
Қазбалардың біреуінен Сарай үйі толық аршылды. Ол тік бұрышты, көлемі
28х 18,5 м болып шықты. Сарай шаршылап орналасқан бес жайдан, кіру кешені
мен құрлысты батыстан шығысқа қарай орап өтетін екі дәлізден тұрған. Оның
орталығында шаршы зал (3,6х 3,6 м) бар, ол басқа жайлардың бәрімен арка
арқылы өтетін жолдармен байланысқан. Бір кездерде оның төбесі жалпақ етіп
жабылған. Үй солтүстік – батыс бұрышына салынған, мұржасыз камин
үлгісіндегі ошықпен жылытылған. Залдың айналасына орналасқан жайлар
доғалана иіліп, ал олардың біреуі күмбездеп жабылған, бұл күмбез Орта Азия
мен Қазақстандағы ертедегі үлгімен жабылған күмбездердің бірі болып
табылады. Сарайдағы бүкіл құрылысы – қабырғалар, тіреулер, арка жолдары
тікбұрышты ұзынша және төрт бұрышты шаршылы шикі кірпіштерден қаланған.
Қазба жұмыстарын жүргізген кезде керамиканың бай жиынтығы: көзелер,
саптыаяқтар, табалар, құмғандар, шүмекті құмыралар жиналды, олар біздің
ғасырымыздың І жартысындағы ескерткіштердің материалдарына ұқсас келеді
(13).
2.2. Жерлеу салты мен жерлеу құрылыстары
Қаңлылардың қазылып, зерттелген жерлеу ескерткіштерінің ішінен Отырар
жазирасындағы Мардан – күйік қорымының орны еркеше. Ол біздің заманымыздың
басында ірге тасты қаланған осы аттас үлкен қаланың жанында орналасқан.
Қорым көпшілік жерлеу орны ретінде пайдаланылған қорған – алаңдардан
тұрады. Сырдария өзенінің тасуы кезінде су астында қалу қаупі болғандықтан
қорғандар қолдан биіктетілген үсті жазық төбелерге орналасқан. Көлемі 35х
45 м болып келген осындай бір жазық төбе бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Негізгі бөлім
I. Қаңлы мемлекетінің саяси-экономикалық және шаруашылық дамуы
1.1. Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы мен географиялық орналасуы жазба
деректерде ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Қаңлылардың шаруашылығы, кәсібі, ауыл шаруашылығы археологиялық
деректер
негізінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10
II. Қаңлы мемлекетінің археологиялық зерттелуі
2.1. Қала құрылыстары мен елді-
мекендері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2. Жерлеу салты мен жерлеу
құрылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 43
Кіріспе
Қазақстан жерінде көне тарихта елеулі із қалдырған ірі мемлекеттік
құрылымдардың бірі - Қаңлы мемлекеті. Бұл туралы алғаш рет біздің дәуірге
дейінгі ғасырдағы жазба деректерде айтылады. Осы деректерге сүйенсек, бұл
мемлекеттің орталығы Орта Сырдарияда, яғни Оңтүстік өлкемізде орын тепкен
деген болжам айтуға болады.
Жұмыстың өзектілігі. Қаңлы мемлекеті өмір сүрген уақыт ішінде
Сырдария арқылы өтетін Жібек жолының Ферғана мен Арал жиегіндегі аралығына
бақылау жасау саясатын ұстанған ірі мемлект болып, көшпелі және отырықшы
өркениет үлгілерін тиімді ұштастыра біліп, өзіндік ерекшеліктерге толы
саяси мемлекеттілік құрған. Сондықтан Қаңлы мемлекетін зерттей келе, біз,
өз ата-бабаларымыздың озық тәжірибесін, бай мәдени құндылықтарын қайта
жаңғыртып, ұрпақтары мақтан тұта алатын өркениет иелерімен қайта танысамыз.
Оның үстіне осы мемлекеттің Оңтүстік Қазақстан территориясында орнығуы өлке
тарихын зерттеуге зор мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты. Оңтүстік қазақстан территориясындағы б.з.д. II –
б.з. IV ғғ. аралығында өмір сүрген Қаңлы (Кангюй, Канцзюй) мемлекетінің
археологиялық ескерткіштеріне жүргізілген қазба жұмыстар нәтижелерін
жинақтап, ғылыми тұжырымдарды сараптау арқылы осы мемлекеттің материалдық
және рухани құндылықтарын айқындау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы мен географиялық орналасуын айқындау;
2. Қаңлы мемлекеті туралы жазба деректерге тоқталу;
3. Қаңлылардың қала құрылыстары мен елді-мекендеріне жүргізілген
археологиялық зерттеулерге шолу;
4. Қаңлылардың жерлеу салты мен құрылыстарын сипаттау жұмыстың негізгі
міндеттері болып табылады.
Қаңлы халқының этникалық құрамы жайлы мәселе әлі күнге шешілген жоқ.
Осы уақытқа дейін қаңлылар қай тілде, сөйлегені жайлы орныққан пікір жоқ.
Бірқатар зерттеушілердің тұжырымдауына қарағанда олар – түрік тілдес халық.
Сондай – ақ, қаңлылар б.д.д. І мыңжылдықтың орта тұсына қарай түрік
тайпаларының әсерімен өң келбетті мен тілін өзгерте бастаған солтүстік
ирандық мал баққан тайпаларға жатқан деп пайымдайтындар бар.
Бір кезде қаңлылықтар өктемдік еткен аудандарда зерттеушілер көптеген
ескерткіштерді тауып, оларды археологиялық мәдениеттер санына жатқызды.
Ташкент алқабы болса, екіншісі Сырдарияның Қаратау мен Талас аралығындағы
ауқымға орналасқан.
Сөйтіп, б.д. басталған тұста Қазақстанның оңтүстігінде ірі де аса
қуатты мемлекеттік құрылым – Қаңлы дамып, өркендеген. Ол Шығыс тарихында
елеулі роль атқарды. Қаңлы Қытаймен, Парфиямен, Риммен және құшан
империясымен сайси, экономикалық мәдени тұрғыда тығыз байланысты болған.
Қаңлы мемлекеті – орта Азиядағы ежелгі мемлекет. Бес аймаққа
бөлінген. Ташкент көгапты орта ағысы бойы, Қазалыға дейінгі аудан
Сырдарияның төменгі ағысы мен Хорезм. Қаңлы мемлекетін көшпелі, жартылай
отырықшы тайпалар мекендеген. Сондықтан олардың ірілі – ұсақты қалалары
болған. Тарихи деректерге қарағанда қаңлылар қабырғасы биік дуалдан
соғылған үйлерде тұрған, қаңлылардың астанасы бір деректе Битянь қаласы
деп көрсетілсе тағы бір деректерде Отырар (Фараб), Шаш (Ташкент) деп те
көрсетілген. Қаңлы мемлекеті б.з.б. 36 – жылы Ғұндармен бірігіп Қытай
басқыншыларына қарсы күрескен. Қаңлы мемлекеті тарихтан белгілі ежелгі
мемлекеттердің бірі.
I. Қаңлы мемлекетінің саяси-экономикалық және шаруашылық дамуы
1.1. Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы мен географиялық орналасуы жазба
деректерде
Қаңлы туралы мәліметтер б.з.д. ІІ ғасырда қытай деректерінде
жазылған. Б.з.д. ІІ ғасырда халықтардың ұлы қоныс аударуы деп аталатын
оқиға нәтижесінде Орталық Азияда Бірнеше жаңа мемлекеттік бірлестіктер
пайда болды. Соның бірі – Қаңлы мемлекеті.
Қазақстанның оңтүстігінде қаңлылардың тайпалық бірлестігі құрылды
(б.з.д. ІІІғ. Немесе ІІ ғасыр соңы). Халқы – 600 мың, 120 мың үй.
Билеушінің титулы – Хан. Бүкіл елді басқару ісін ханның 3 уәзірі атқарған.
Жазба деректерге қарағанда қаңлы елі 5 бөлікке бөлінген. Әр бөліктің
кіші хандары болған, олар ұлы ханға бағынышты болды. Лауазымдық қызмет
мұрагерлік жолмен берілді (1).
Соғыс тұтқындары құлға айналдырылды. Құл еңбегі ұсақ малды күту, мал
өнімдерін өңдеу, кейде қолөнер кәсібі және егін егуде қолданылды.3
Қаңлылар туралы мәліметтер Қытайдың Шицзы, Цянь Ханьшу атты
тарихи хроникалары мен деректерінде бар. Сол деректерге сүйеніп, Қаңлы
мемлекетінің пайда болған уақытын, оның нақты шекарасын, астанасының қайда
екенін, бас илігінің қай жерлер екенін, басқада маңызды мәселелерді
анықтап, жобалауға болады.4
Қаңлы, Қытайша Канцзюй жазба деректерде б.з.д. ІІ ғ. айтылады. Қытай
императоры Уди Батыс елдеріне Чжан Цянді бас етіп сауда елшілігін жібереді.
13 жылдан кейін талай қиыншылықтан өтіп, Чжан Цянь қайта оралады. Ол
бастырған жазбаларда бұрын Қытайға беймәлім болып келген мемлекеттерге
сипаттама беріледі. Солардың арасында Қаңлы мемлекеті де аталады, оның
билеушісінің ордасында Чжан Цянның өзі болған екен.
Қытай елшісінің мәліметіне қарағанда, Қаңлы Дауанның (Фергана)
солтүстік батысында 200 ме жерде. Осынау әдеп – ғұрпы жағынан юечжисылармен
өте ұқсас, 90 мың әскері бар, бірақ өзі әлсіз болғандықтан, түскейінде
юечжисылардың, батысында хұндардың өкіметін мойындайды. Яньцай Қаңлының
айнымайды. 100 мыңнан асатын әскері жайпақ жағалы үлкен көл жағасында
жатады екен. Солтүстік теңізі дейтіні соның өзі. Батыс өлке туралы хикаятта
және Хань үлкен үйінің тарихында қаңлылар жайлы көбірек айтылады. Мәселен,
қаңлы билеушісінің мекенжайы Люяни еліндегі Битян шаһарында, Билеушінің
жазғы мекенжайы Люяниден жеті күндік жерде. Оның халқы 120 мың адам – деп
жазады. Осынау деректен қаңлы сыртқы саясатының кейбір жәйттары белгілі
болды, сонда ол б.з.д. 46-36 жылдары Чжичи бастаған ғұндарды қолдайды,
кейін үйсін және қытайға бірігіп, оларға қарсы шығады. 85ж. қаңлылар
Қашқардағы қытай уәлиі Бань Чаоға қарсы көтерілген ферганалықтарды
жақтайды. Сол сияқты Қаңды менмен және қияңқы келеді, үлкендерге сәлем
беріп, тәжім етуге қырсығып шиікпейді. Оған уәлилер жіберген шенеуніктерді
үйсін елшілерінен төменге отырғызады. Билері мен ағамандарына ауқатты
алдымен береді, уәли жіберген кісіге содан кейін ғана қояды – деп
хабарлайды (2).
Оңтүстік Қазақстан территориясындағы қаңлылардың ескерткіштері
археологиялық тұрғыда едәуір зерттелген. Оңтүстік Қазақстанның
археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметті, Семен Ремезовтың
Сібірдің сызба кітабы (1701) және оған қосымша ретінде 1737 ж. Ресей
ғылым академиясы шығарған атлас береді. ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Сырдарияның төменгі ағысынан Жетісуға дейінгі аралықтағы (А.К. Гейнс 1866,
П. Лерх 1867ж.) және Арыс өзенінің орта ағысындағы Мамаев елді мекенінің
маңындағы (Н.П. Остроумов 1893ж.) археологиялық ескерткіштерді зерттеу
басталады (3). Осы кезеңде Түркістанның археологиямен әуестенушілер
үйірмесінің мүшелері, арехологиялық қазба жұмыстарын бастады (1895 ж.
бастап). Қазба жұмыстары Сауранның, Иассының, Қарнақтың, Испиджабтың
(Сайрамның), Жаңакенттің, Женттің, Шардараның, Сүткенттің және Байырқұмның
қирап қалған жұрттарында, Арыс өзенінің аңғарларында, Бадам өзенінің
жағалауында жүргізілді. ХХ ғасырдың басында А.О. Руднев, көне қалалар мен
елді мекендердің (Оксус, Ұзын-ата, Сүткент және басқалар) 11 қираған жұртын
тіркеттіріп, зерттеген. Көне Отырардың қираған жұртында Қ.А. Кларе мен А.
Черкасов қазба жұмыстарын жүргізген. Боралдай шатқалындағы петроглифтерді
П.А. Комаров байқап, тапқан. Археологиялық зерттеулерді Н. Лыкошин мен И.А.
Кастанье жасаған. Қазан төңкерісінен кейін 1925ж. М.Е. Массон Сайрам мен
Түркістанда болған А.Н. Бернштамның басшылығымен кең көлемдегі қазба
жұмыстарын, 1946-1951 жылдар кезеңінен бастап Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясы жүргізген. Осы қазба жұмыстарының нәтижесінде
Оңтүстік Қазақстанның этногенезі мен көне тарихының мәселелері, Ежелгі
Отырар және басқа еңбектер сериясы жарық көрді. Осы экспедицияға қатысушы
археологтар Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевич, өлкенің негізгі археологиялық
мәселелері бойынша жинақталған кең көлемдегі археологиялық материалды бір
жүйеге келтіріп: Оңтүстік Қазақстанның қалалары мен отырықшы қоныстарының
тарихынан дейтін жалпылама еңбекті шығарды. Археологиялық мағлұматтар
мәліметтері бойынша олар, керамиканы хронология бойынша сыныптаудың 6
кезеңін бөліп көрсеткен: сақтық (б.д.д. ҮІІ-ІҮғ.ғ.), ерте кангюйлік (б.д.д.
III-б.д. І ғ.ғ.), соңғы кангюйлік (І-ІYғ.ғ.) кенгерестік (Ү-ҮІІІ ғ.ғ.),
қарлықтық (ҮІІІ-ХІІ ғ.ғ.), шығыс қыпшақтық (ХІІІ-ХҮ ғ.ғ.) (10). ХХ ғ.
алпысыншы жылдарының басында Ақтөбе 2 қонысы, Жаушы құм төбе қалашығы,
Ақтөбе, Жаушықұм, Жаман-тоғай, Төребай-Тұмсық қорған зираттары кешенді
түрде зерттеліп, Шардараның көнеліктері кітабы шығарылды (4). Алпысыншы
жылдардың ортасынан бастап Н.П. Подушкин басшы болған Шымкент
пединститутының археологиялық тобы, Арыс өзенінің жоғарғы, орта
ағыстарының алабын және Қаратау – Қаржантау тауларының өңірін зерттеді.
Осы зерттеулердің нәтижесінде Ш. Уалиханов атындағы ТАЭИ-ның жарық көрген
мақалалар сериясынан басқа Арыс өзені аңғарының І-ҮІІІ ғ.ғ ерте отырықшы
қоныстары дейтін тақырыпқа диссертация жазылды. 1969 ж. бастап өлкеде Қ.
Ақышевтің басшылық етуімен ОҚӘ археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп,
зертетудің алғашқы жылдарының қорытындысы ретінде Көне Отырар еңбегі
пайда болады. Өлкеде, аталмыш экспедициямен қатар Б.Н. Нұрмұхамедов
басшылық ететін ОҚКАЭ да өз жұмысын жүргізді (Арыс-Сырдария өңірінің
өңірінің ескерткіштері, Бөріжар зираты). ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының
соңынан бастап, қазіргі күнге дейін ШПИ-дің (90-шы жылдардың ортасынан
бастап ХҚТУ ШБ және ШИ) археологиялық тобы ғылыми-практикалық жұмыспен
айналысып келеді. Осы топ, Арыс пен Бадам өзендерінің алабында және Қаратау-
Қаржан таудың Оңтүстік жоталарында жоспарлы қазба жұмыстарын жүргізуде. Осы
жұмыстардың нәтижесінде Оңтүстік Қазақстанның екінші-бақташылық
мәдениеттерінің ескерткіштері. І-ІҮ ғ.ғ. (Арыс өзені алқабы, Қаратау-
Қаржантаудың Оңтүстік жоталары), Оңтүстік Қазақстанның Арыс мәдениеті
б.д.д. ІҮ-ғ-б.д. ҮІ ғ. дейтін тақырыптардағы монографиялар жарық көрді
(15). ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының ортасына қарай белгілі болған
археология ескерткіштері баршасының материалдары жинақталған:
Қазақстанның тарихы мен мәдениеті ескерткіштерінің жинағы. Том.І.
Оңтүстік Қазақстан облысы атты фундаментальды еңбек, жоғарыда
аталғандардың баршасының және басқа да еңбектер мен зерттеулердің жалпылама
нәтижесі болып табылады.
1.2. Қаңлылардың шаруашылығы, кәсібі, ауыл шаруашылығы археологиялық
деректер негізінде
Қаңлылар мемлекеті Сыр бойында және Ұлы Жібек жолының жол торабында
орналасқандықтан көшпелі және отырықшы шаруашылықты да бірге меңгерген
мемлекет болып табылды. Ежелгі қалалар мен мекен-жайлар қазған кезде
археологтар табатын негізгі материал, әдетте, керамика ас әзірлеуге керекті
ыдыс – аяқтар- қазандар, қақпалы құмыралар, табалар, тағанды ошақтар, су
таситын ыдыстар – аузы кең, бір не екі тұтқалы көзелер, көлденең тұтқалы
көзелер, екі тұтқалы құмыралар.
Қаңлылар темірді балқатып, одан күнделікті тұтыныс заттарын жасауды
білген. Ұсталар орақ, пышақ, жебе ұштарын жасайтын темірдің дөңгелек
бөліктері табылған. Сүйектен құранды садақтар жасауға қажетті бөлшектер,
пышақ саптары, түйреуіштер, қаптырмалар, әртүрлі бойтұмарлар істелген.
Қасқыр мен иттің, бүркіттің буын сүйектерінен жасалған бойтұмарлар әсем –
ақ. Сүйектен ойып жасаған, басы бедерлі түйреуіштері де қарауға қызықты
(5).
Б.з алғашқы ғасырларында егінді суғару шектеулі көлемде жүргізілген.
Әдетте, суды пайдалануға еңбектің ең қарапайым әдістері қолданылады.
Шаруашылықтың маңызды бір саласы - мал өсіру болған. Егіншілігі біраз
дамыған ежелгі қоныстардан жылқы, қой, ешкі, сияр сияқты үй жануарлары
сүйектерінің көп кездесетініне қарап қаңлылар терімшілігінде мал шаруашлығы
едәуір орын алғанын байқаймыз.
Қоныстанушылар өмірінде аң аулау ісі де үлкен орын алған. Қазбалардан
еліктің, таутекенің, арқар мен ақбөкенің сүйектері табылған. Арқар мен
марал мүйіздері де жиі кездеседі, ісмерлер олардан әртүрлі бұйымдар
жасаған. Қаңлылар су құстары үйректер мен қаздарды да, бірқазандарды да
аулаған. Қытай жазуларының мәліметтеріне қарағанда қаңлылар әлі
де көшіп жүруді біле қоймаған деп көрсетеді Ә.Х. Марғұлан.
Олар бір жерде қоныстап егіншілік кәсібімен, мал
бағумен, кен қазу жұмысымен айналықан. Аңыз бойынша
қаңлыларға ең алғаш егіншілік кәсібіне үйреткен аяулы қарт
Кәуке. Ол қаңлылардың ескі жырларында үзілмей
айтылатын ұлы бейне. Қаңлылардың ескі дәуіріндегі тұрмысын
археологиялық зерттеулерімен ашқан белгілі совет ғалымы
В. Киселев болатын.
Қаңлылар кейінгі заманда көшпелі тұрмысқа өтуі б.э.б. ІІІ
ғасыр деп көрсетеді Әлекең... Қаңлылардың мал өсіруі де
сол кезден бастап дамыған. Олардың ең жақсы көрген
малы түйе болса - түйенің тәңірісін - Ойсылқара деп
атаған. Жылқының иесін, яғни оны қолдайтын тәңірісін Қамбар
ата, сиырдікі - Зәңгі баба, қойдікі - Шопан ата деп айтқан.
Сондықтан осы уақытқа дейін қазақ елінде:
Шопан ата байыта гөр - деп айтылатын халық сөзін
келтіреді. Кезінде Ақсақ Темір Қожа Ахмет мавзолейін
тұрғысбас бұрын Зәңгі атаның күмбезін тұрғызған. Содан
кейін Қожа Ахмет кесенесін тұрғызған. Ал Зәңгі баба
күмбезі осы күнге дейін сақталған, Ташкентке жақын жерде
тұр. Төрт түлік малға қатысты Ә. Диваев жинаған қазақ
аңыздарын зерттеген Әлекең. Малдың шығуын қазақтар мифке
айналдырғанын айтады. Мысалы, Жылқы желден, түйе сордан, сиыр
судан, қой ауадан - деп айтылатын қазақтың әдемі
жырларынан аса қажетті үзінділер келтірген ...
Сондай –ақ Әлекең Қаңлыларға төтем болған малдарға – көк
бұға, бөрі, марал – деп айта келіп бұған Рим жазушыларының
еңбектерін мысалға алады ... Қаңлыларға елес беріп, жол
көрсетіп отыратын сөлу – Ақ Марал болған дейді. Бірде
Меотий батпағында аң аулап жүрген бір топ ғұндар
батпақтан шыға алмай көп қиыншылық көреді. Сол кезде
кенеттен бір сұлу Марал кездесіп, батпақты кесіп өтіп,
көлдің ар жағына шығып тұрады. Оған таң қалған аңшылар
Маралдың ізімен бірге өтеді. Олар шыққан кезде Ақ Марал
көзден ғайып болып жоқ болады ... Осынау Рим
жазушыларының ғұндар туралы аңыздарын мұқият
зерттегендердің бірі ағылшын ғалымы Томсон. Көк бұқаның
бейнесі ғұндар қол өнерінен де көп орын алған.
Қаңлылардың ұғымында бұқа – мал өсірудің бір алыбының бірі ...
Сондай-ақ Қаңлылардың Өкр, оғыз деген сөздері де
тарихта ел аты болып қалды. Мысалы, Өкіреш найман, Оғыз
мемлекеті т.б. Оғыз қаған түгелдей Моде қағанының
прототипі ... Барлық тарихи оқиғалар соны меңзейді. Алайда,
ислам діні келген соң Оғыз туралы аңыз-ертегілер және
жырлар мейлінше бұрмаланған.
Қаңлылар жаратылыстағы барлық көркем бейнелерді ардақтап,
оған бас иген. Аса сүйген дүниелері аспан, көк, жер-су,
әдемі зәулім таулар, ұлы орман. Олардың бас иетін
тәңірісі, діні аспан, көк, одан ізгі, одан қадірлі дүние
болмаған. Көкке қарап күнге, айға табынған. Қаңлылардың
басшылары таңертең ерте тұрып, шығып келе жатқан
дүниеге бас иіп, қолын көкке көтерген... – деп Ә.Х.
Марғұлан түйіндеген (6).
II. Қаңлы мемлекетінің археологиялық зерттелуі
2.1. Қала құрылыстары мен елді-мекендері
Археология- гуманитарлық жас ғалым. Осыдан 200 жылдай уақыт бұрын
адамзаттың өмір сүрген уақыты мирологиялық дәуірлерді есепке алмағанда
шамамен 3000 жыл деп саналып келген. Бұл шешімге негіз болған ертедегі
патшалар әулеті немесе соғыстар жайлы жазылған жылнамалар мен діни
тақырыптардағы жазбалар еді. Археология тарих ғылымында төңкеріс жасады. Ол
әлемдегі көптеген тарихи жаңалықтарды ашып оны жұртқа мрйындатып, абройын
асқақтатты. Ағылшын археологы Г.Чайлдтың айтуы бойынша Телес коп астрономия
саласына қанша пайда әкелсе археология да тарих көкжиегін соншалықты
кеңейтті. Қазіргі әлемнің барлық түпкірінде археологиялық экспедициялары
жұмыс істеуде. Соның нәтижесінде бүкіл әлемде антикалық Греция мен Рим
дәуіріндегі Египет өркениеті.
Тарихи қағаз бетіне түспей қалған елдер үшін оның маңызы тіпті зор.
Бұл жағдай тамыры тереңде жатқан ата – бабаларымыз қалдырған ескерткіштер
сыр шертетін Қазақстан тарихына да қатысты. Қазақстанды экспометтары ашық
аспан астында орналасқан көрме деуге болады. Оның ескеркіштері Арла
маңында, Сырдарияның ежелгі соғысында, Сарыарқада, Жетісуда Мұғалжар мен
Ертіс маңында кең тараған. Қазақстанның ежелгі және ортағасырлар тарихының
жаңа парақтары Қазақ Ғылым Академиясының жолымен құрылған алдымен
археологиялық бөлімінің содан соң тарих, археология және этнография
институтының жолынан ашылған Археологиялық орталықтың жұмыстарының
арқасында толығы түсті. 1991 жылдан бастап Археологиялық орталықтың
Археология институты болып және өз алдына отау болып бөлініп шықты.
Институтқа көрнекті ғалым Әлекей Марғұлан есімі берілді. Есімізде
археология ғылымы өмір сүріп келе жатқаннан бері ғалымдардың бірнеше
ұрпақтарының жанкешті еңбегінің нәтижесінде Қазақстанның ежелгі тарихының
даму кезеңдері сонымен қатар мәдениет тарихы жұртқа танымал болды.
Археологиялық деректер Қазақстан жерінде Отанымыздың кең – байтақ даласында
сан алуан мәдениеттің болғанын, әртүрлі мәдениеттердің жатқанын көрсетті.
Археологиялық мәліметтер бойынша орталығы Қазақстан жерінде орналасқан
ортағасырлақ Батыс Түрік, содан кейін Түргеш, Қарлұқ қағанаттарының,
қарахандар мен қыпшақ мемлекеттерінің мәдениеттерінде көшпелілер мен
отырықшы халықтардың дәстүрлері қала мен даланың үйлесім тапқаны.
Қазақстанның ежелгі қалалары туралы алғаш жазылған аттап осыдан отыз үш
жылдай уақыт бұрын жарық көрді. Бұл ежелгі қала орындарындағы қазба
жұмыстарының жаңадан басталған кезі болатын. Отырар, Түркістан, Құлан
Сауран қалалары толық зерттелмеген еді. Қазақстан жеріндегі көне қалалар:
Отырар, Испиджаб, Тараз, Түркістан, Құлан қалалықтың орындарында қазба
жұмыстарын жүргізуге есіне тен біздің елімізде ғана емес, әлемге әйгілі
көптеген археологтар қатысты. Олардың ішіндегі көрнекті ғалым Ә.Х.
Марғұлан, ресейлік С.П. Толстов, А.Н. Бернштам, өзбекстандық М.Е. Мамонов,
қазақстандық Е.И. Агеева, Қ.А. Ақышев, М.Е. Елеуов, Н.О. Алдабергенов, Б.А.
Байтанаев, Е.А. Смағұлов, В.А. Ториев, Т.В. Савельева болды (7).
Қазақстан жерінде Қызылорда обылысында қола ғасырының (біздің
эрамызға дейінгі 2 мыңыншы жылдардың басы және 1 мыңыншы жылдардың шамасы)
мәдени мұралары ертедегі тайпалардың мал шаруашылығын дамытуға ерекше деп
қойды. Өлке тарихында темір ғасыры біздің эрамыздың 1 мыңышы жылдықтардың
ортасында өшпес із қалдырған. Ерте темір ғасырының ескерткіштері
Сырдарияның бұрынғы саласы - Іңкәрдария жағалауына орналасқан Түгіскен мен
Үйғарақ, Оба бейіттері, көрнекті совет археологы С.Л. Толстовтың
пайымдауынша, мұнда ертедегі теңіз сақтары тайпалары өмір сүрген. Оны
дәлелдеуге Шірік–Рабат және Бәбіш–Молда қоныстарын зерттеу нәтижесінде
ашылған археология саласындағы ғылыми жаңалықтар негіз болды.
Қазақстан территориясындағы белгілі ескерткіштердің үлкен тобына
жатады. Шірік – Рабат Сыр өңіріндегі ертедегі қалалардың бірі. Ол Қызылорда
қаласыннан оңтүстік батысқа қарай 300 километрдей жерде. Осы ескерткішіне
жақын жерде жалпы аты – Бәбіш Молла деп аталатын опасынан қоныстарының
комплексті археологиялық ескерткіші орналасқан.
Цитатель дегеніміз – қаланың басқарушылары мен ақсүйектері тұратын
жер. Мұнда мықты қабырғалар тұрғызылған. Олардың қалындығы кейбір жерлерде
5,3 метрге жетеді. Қам кірпіштен қаланған жартылай шеңберлі мұнаралар да
бар. Археологтар алған материалдарда ғылыми лабароториядан жеткізіп олардың
жылын ІІІ – ІІ ғасырларға жатқызды.
Қаңлылардың тайпалық бірлестіктердің бірі – Сырдарияның төменгі жағын
мекендеген тохарлар. Олар біздерге Жетіасар мәдениеті көптеген саналатын
ескерткіштерді мұраға қалдырған. Хорезм археологиялық этнографиялық
экспедициясының 1947-1951 жылдардағы зерттеулері тохарлар мәдениетінің
апоснантар мен саноравантар мәдениетімен түбегейлі астырношылығы бар. Қазақ
тілінде Жетіасар – жеті қала дегенді білдіреді. Ал шындығында олардың саны
жиырмаға жетеді. Бұл комплекстің ірі ескерткіші Алтынасар трапецияға ұқсас
бейнелі құрлыстардан тұрады. Ол 16 гентар алаңды алып жатыр. Оның бір
мысалы – қазіргі Қазалы ауданының территориясында Жангент немесе Янгикент
атты қаланың орны бар. Ол бір кездері сәулетті орталық болған. Ертедегі
қала орнын қазу кезінде табылған археологиялық олжалардың ішінде ХV – ХVI
ғасырларда жасалған әшекейлі аспалы шамның сынықтары да бар. 1899 жылы
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі – В.А. Каллаур ертедегі
қала орнына (төменарық станциясы Жауақорған ауданы) алғашқылардың бірі
болып зерттеу жұмысын жүргізді. Ашынас қаласы жайлы. Археологтардың
дәлелдеуінше бұл қаланың (Бірқазан станциясы маңы, Сырдария ауданы)
тұрғындары оғыздар болған. Коллуар бес қақпалы қорған құрлысын және оның
маңындағы бекіністер қалдықтарын сақтайды (8).
1955 жылы СССР ғылым Академиясы этнография институтының аспиранты
археолог А.В. Виноградовтың басшылығымен экспедициясы шықты.
Табылған заттарға қарағанда қорымға б.з.д. 1 ғасырына дейінгі
аралықта өмір сүрген адамдар жерленген. Олар отырықшы болып, жер өңдеумен
шұғылданған.
1945-1951 жылдары Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы
жетекшілері (Е.И. Агеева, А.Н. Бернштам), ал 1986 жылы ескерткіштерді
есепке алып, мемлекет қамқорлығына өткізу. Бұлардың типологиясын жасау,
жекеленген ескерткіштерде тұрақты түрде қазба жүргізіп, одан жинақталған
материалдарға сүйене отырып, осы өңірді мекен еткен тайпалардың шаруашылығы
олардың көрші тайпалармен қарым–қатынасы жайында зерттеулер жүргізуде оның
міндетіне де жатады.
Қаңлы мемлекеті алып жатқан жер табиғи-климаттық және ландшафтық
географиялық көрсеткіштері жөнінен мейлінше алуан түрлі болған. Мұнда тау
аңғарларындағы құнарлы тау беткейлері, өзендердің аңғарлары, кең – байтақ
дала кеңестіктері шөлейттер мен шөлдерде бар еді. Нақты шағын аймақтардың
әрқайсысындағы тұрғындардың шаруашылық қызметінің негізгі бағытын да
географиялық орта анықтады. Оның үстіне түрлі аудандар адамның игеру
дәрежесімен, шаруашылық қызметке тартылуымен шаруашылықтың белгілі бір
түрінің дамуы дәрежесімен ерекшеленеді. Хорезмде, Арал өңірінде, Зеравшан
аңғарында, Ташкент алқабында ертеден және алдыңғы антик дәуірінде
отырықшылық дамып ежелгі, қоныстар мен қалалар қалыптасқан. Көшпелі
(жартылай көшпелі) мал шаруашылығы мен суармалы егіншілікпен айналысқан
тұрғындар мемлекеттік құрылым шеңберінде жарасымды біріктірілді. Бұл орайда
сол шаруашылық бағыттарының өкілдері этникалық жағынан туыс еді, олардың
мәдени тамырлары бір болатын.
Бұл қоныстар тұрғындарының шаруашылық қызметі қарапайым суландыру
негізіндегі егіншілік болды. Бірақ біздің заманымыздағы алғашқы ғасырлардың
өзінде –ақ, мысалы, Шыршық өзенінің оң жағалауында ірі Зах каналы (20
шақырым) қазылды, ал сол жағалауында Ханарық каналы тартылды.
Жетіасар алқабында тұрақты емес, тасыған өзендерді, су жайылған
тоғандарды, көп еңбек жұмсау керек етілмейтін шағын суландыру жүйелерін
пайдаланып, көлдете жайып суару түрі басым болды. Көк–Мардан алқабындағы
суландыру жүйесін қосымша зерттеу Арыстың ескі арналарында топырақ үйіп
бөгелген тоғандар мен бөгет салынған тармақтары суландыру үшін
пайдаланылғанын көрсетті, олардан егістіктер мен бақшаларға су ағатын
арықтар тартылған. Жергілікті жерде зерттелген және ескерткіштер мен
олардың төңіректерінің аэрафотосуреттерін ажыратып қарағанда арықтардың
іздері, платиналар мен бөгеттердің қалдықтары аңғарылды. Қаңлының (кангюй)
қазылған қоныстары мен ертедегі қала орталықтарының бәрінен дәнді
дақылдардың (арпа, тары, бидай) қалдықтары бақша дақылдары (қауын, қарбыз)
мен жемістердің (алма, жүзм, өрік және басқалары) дән сүйектері табылды.
Тұрғын үйлер жанындағы зат сақтайтын жайлардан қор сақтауға арналған
үлкен қыш көзелер мен ыдыстар табылды, еденнен ұра – шұңқырлар қазылған.
Мәдени қабатта, тұрғын үйлердің қираған жұртында дәнүккіштер, тас
диірмендер мен келілер көп. Тұрғын үйлер жанында малды қоршауда ұстағанға
арналған анық орындар кездеседі. Малдың негізгі бөлігі, сірә, қоныстан тыс
жерде, ұжымдық табында ұсталса керек. Қаңлылардың қоныстарын қазған кезде
үй жануарларының сүйектері көп кездеседі. Олардың ішінде ең көбі қойдың,
сиырдың, ешкінің, жылқының сүйектері. Палеозоалогтар елік, таутеке, арқар,
киік, марал, қабан сияқты жабайы жануарлардың сүйектерінде бөліп көрсетеді.
Басқасын былай қойғанда, мүйіөдерден әр түрлі бұйымдар жасалған. Үйрек,
қаз, бірқазан сияқты суда жүзетін құстар ауланған. Балық аулау дамыған, оны
балық сүйектері мен қабіршақтарының табылуы дәлелдейді. Балықты сүңгімен
түйреп, басқа да әр түрлі құралдармен ауланған.
Тегінде, мемлекеттің билеуші таңдаулы адамдары кейініректе Орталық
Азия тарихында болғанындай, өздерінің ерте замандағы ата – бабаларының
көшпелі тұрмыс дәстүрін, идеологиясын тарихи аңыздарын сақтап қалса керек.
Осыған байланысты қытай хроникаларының қаңлылар билеушілерін жазға және
қысқы ордаларының әр жерде орналасқан. Олардың бір – бірінен 900м
қашықтықта жатқанын хабарлайтындығын еске сала кетейік.
Қазақсатан аумағындағы көшпелі мал шаруашылығына өте ертеден бастап,
қазіргі кезге дейін жайылымдардың маусымдар бойынша болатынын ескере келіп,
қаңлының қысқы астанасы Сырдария бойындағы аймақта болса, жазғы жайылымы
мен билеушінің ордасы алыста жатқан Орталық Қазақстан далаларында болуы
мүмкін деп жорамалдау әбден орынды болады.3
Қаңлылар жеріндегі металл өндірісінің орталығы – Шаш – Илан
аймағындағы қоныстар. Ежелгі Құлата қаласы металл өңдеудің ірі орталығы.
Қаңлыларда сүйек ұқсату ісі дамыған, сүйектен пышақ, қанжар, семсерлерге
қиын жасалған. Қаңлы әйелдері арасында қолөнердің жүн өңдеу кісібі жақсы
дамыды. Қаңлылардың материалдық мәдениеті негізінен қоныстар мен обалардың
орнынан табылған заттар бойынша анықталып отыр.
Орталық Сырдария аймағында ( Шаш, Отырар, Қаратау) тараған қаңлы
материалдың мәдениеті тарихи әдебиеттерде Қауыншы, Жетіасар, Отырар –
Қаратау мәдениеті делінсе, ал І мыңжылдықтың басынан бастап Сырдарияның
төменгі ағысында бұлармен тектес Жетіасар мәдениеті де қалыптасады.
Жетіасар мәдениетінің ескі жұрттары көлемінің кеңдегімен, орналасуының
айрықшалығымен және материалдық мәдениетінің ерекшелігімен сипатталады.
Қазіргі оңдаған қаңлы жұрттары белгілі. Ең ірі ескі жұрттың бірі –
Алтыасар. Ол трапеция пішінді келген төбе секілді. Қалалар өзен жағасында,
оның Тармақтарының боиына орналасқан. Алтыасар, Ақтөбе, Қарауылтөбе т.б.
жұрттарды зерттеудің нәтижесінде оны мекендеген халықтардың өмірін, мәдени
табыстарын байқауға мүмкіндік туды. Қауыншы мәдениетінің неғұрлым жақсы
зерттелген ескерткіштерінің бірі – Шардара маңындағы Ақтөбе қонысы. Қаңлы
қоныстарында көптеген тұрғын үйлер мен шаруашылыққа қажетті құрылыстар
болған. Олардың сыртына дуалдар соғылып, ор қазылған. Кірпіштен тұрғызылған
монументальды құрлыстар, архитектурасы күрделі ғимараттар мен түрлі ою -
өрнектер ежелгі қаңлылық мәдениеттің жоғарғы дәрежеде болғанының бір
айғағы. Үй шаруашылығының кәсіпшілігінен ұсталық пен қыш ыдыстар жасау ісі,
түрлі зергерлік өнер мен тас сүйек өңдеу өнері кеңінен тараған. Жазба
деректермен археологиялық қазбаларға қарағанда Қаңлы тайпалары Орта Азия
мемлекеттерімен Кавказдың бергі бетімен Рим, Қытаймен қарым – қатынаста
болған. Б.з.д. ІІ – І ғасырларда қаңлылар өздернің шаһарларын соққан. Қаңлы
тайпалардың саяси бірлестігі көптеген белгілер орын алды деген қорытынды
жасауға негіз бар.
Кангюй мемлекеті мен оның иеліктерінің орналасу мәселелерінің тарихы
И.Бичуриннен басталады, ол оның орналасқан жерін Сырдария өзенінің
солтүстік жағындағы далалар деп белгіленген. Шицзи тексіне Давань туралы
хикаяда берген түсініктемесінде ол кангюй илігі қазір қазақтың Ұлы жүзі мен
Орта жүзі көшіп жүрген Сырдарияның солтүстік жағындағы далаларды алып жатыр
деп атап өткен.
Бірінші көз қарасты С.П.Толстов мейлінше дәлелдә қорғады. Кангюй
жерлері шығысында Ферғанаға (Давань) дейін жетті, оңтүстігінде Парфиямен
және Бактериямен шектесіп жатқан батысында Бұхара жазирасы мен Хорезмды
қамтыған. Бес илігі былайша орналасқан:
1. Сусе – Қашқариядағы Шахрисябз.
2. Фуму – Зеравшан өзеніндегі Кушания облысы.
3. Юени – Ташкент жазирасы.
4. Чи – Бұхара
5. Юагань – бүкіл мемлекеттің орталығы болған Хорезм (9) .
С.П.Толстовтың бұл мәселесіндегі негізгі қарсыласы А.Н.Бернштам кангюй
жерінің шығыстағы шекарасы Талас өзенінің бойымен өтеді деп санады. Кейін
біздің заманымыздағы ІІІ ғасырда Цзиньшидің мәліметтеріне қарағанда, ол Іле
өзеніне дейін жеткен.
Алайда, кангюйлердің байырғы жерлері, атап айтқандай, Сырдарияның
орта ағысы бойындағы жерлер болған. А.Бернитамның пікірі бойынша, неғұрлым
ертедегі тарихи ескерткіштер. Авестада, Махабхаратада, Пехлевилердің
бундахишны мен эпикалық Шахнамада аңызға айналдырылған Канха нақ осында
орналасқан (10).
Қаңлы мемлекетінің ең жоғарғы билеушісі Ваңпатша, яғни қаңлы патшасы.
Ол қаңлы мемлекетінің барлық істерін басқарушы немесе ең жоғарғы ел билеуші
болып табылады. Одан соңғы яки екінші орындағы билеуші фу ваң – патшаның
орынбасары немесе орынбасар патша. Ол патшаның бірінші көмекшісі әрі әскери
істерін басқарушы бас сардар саналады. Патшаның орынбасары ірі жорықтарға
өзі қолбасшылық жасайды. Ханнашада: Қаңлы патшасының орынбасары Баудүн
бірнеше мың қол бастап шығып, Чыгушың (Қызыл сай қаласы) қаласының шығыс
алқабын таман – таражылады, үлкен күнбидің мыңнан аса адамын қырғындап,
көптеген малдарын айдап әкетті. Содан соң олар хан патшалығы әскерлерімен
шайқасып, олардың артқы шеп тасымал керуендерін мейлінше тонады. Қаңлы
мемлекетінің үшінші орындағы билеушісі Гүй рын - Ақсүйектер немесе
Төрелер болып табылады. Олар негізінен халықтық әлуметтік істерді, еларалық
қатынастарды, бітімгершілік миссияларды басқалары, кезекті кеңес
жиналыстарға қатысып маңызды қарар қабылдайтын мемлекеттік кеңесшілер болып
саналады.
Қаңлы мемлекетінің төртінші дәрежелі билеушісі Ябғулар болып
табылады. Ябғу – ірі рубасылары немесе ұлыстардың басшылары. Олар өз
руларының әскери және әкімшілік істерін басқарды. Сондай- ақ олар ақсүйек –
төрелер кеңесіне де қатысып, мемлекеттік кемелі істерге шешім қабылдауға
ықпал жасайтын беделді адамдар болып саналады.
Қаңлы мемлекетінің бесінші дәрежелі билеушісі Түменбасылар болып
табылады. Қаңлы мемлекетінде әкімшілік пен әскери жүйе біртұтас болды.
Әрбір отбасының бір адам тұрақты түрде әскер болуға міндетті.
Көне қаңлылардың салттық әдет – ғұрыптарына өлікті жерлеу рәсімдері
мен діни дәстүрлері, ұлтық ойын сауық өнерде жатады.
Қытай жылнамаларында жазылып, сақталған деректер негізінде автор ойын
- сауыққа қатысты бірер қызықты мағлұматтарды да келтіреді. Қаңлылар
қытайлар үшін ойын – сауық мәдениеті, музыкалық аспаптары, ән - әуен
шығару, оларды орындау өнері дамыған ел саналған. Қытай жылнамаларында:
Қаңлыларда үлкен және кішкене барабандар, пипа, бес ішекті аспап, яғни
жетілген және басқа аспаптары бар деп жазылған.2
Музыка өнеріне байланысты тағы бір қызықты дерек: Сүй патшалығын
құрушы Ян Шан патша өз ордасында жеті түрлі музыка өнеріне ұстағандығы
айтылады. Олардың біріншісі мен екіншісі – қытайдың орталық өлкелеріне
тараған өзінің ұлтық өнері, үшіншісі – корей өнері, төртіншісі – үнді
өнері, бесіншісі – Бұхар өнері, алтыншысы – күшан өнері, жетіншісі – қаңлы
өнері делінеді (11).
Тағы бір қызықты дерек: Жау патшалығының Уди патшасы солтүстік
бұратаналардан қыз алғаннан бері, қаңлы мемлекеті батыс бұртаналар өнерінің
иесі болды. Олардың дауысы бойынша жіктегенде, өлеңдері орта дауыс – қоңыр
дауысқа жатады. Музыка аспаптары – сыбызғы, барабан, қос барабан, дүңба
асапаптары бір қосын болып, болып жеті адам орындайды деп жазған.
Осыны қорыта келе Н.Мұқамедқанұлы Осы тарихи жазба деректерден қаңлы
елінің ойын - сауық өнері сол кездегі жоғарғы өреге жетіп өзінің
көркемдігімен қытай патшалығы ордасынан орын алғандығын, сондай – ақ Қытай
елінің ән –би өнерінің дамуына игі ықпал жасағандығын байқауға болады- деп
түйіндейді (12).
Дін - әрбір халықтың рухани ғұмырының басты тірегі. Түркі тайпалары
ұзақ тарихында талай діндерді басынан кешірген. Олар кезінде Көк Тәңір мен
шамандық нанымға сеніп, басиді. Пұтқа да табынд, христиан – несторлан
діндеріне де мінәжат етіп келді. Тіпті кейде бір қабылдап, екіншісін
жалғастырып, синкретикалық (қос дінділікке) құбылысқа ұшыраған кезеңдері де
болды. Түркі тайпаларының бір жағы пұтқа табынып жатқанда, екінші жағы Көк
тәңірге жалбарынды. Бір қазақтың өзі қазірге дейін Тәңір жарылқасын!,
Құдай сақтасын!, Алла бұйырса!, Жасаған нем жар боагөр! деп сыйынып
жүрген жоғарғы иелерінің санамызда қатар сақталуынан болса керек.
Б.А.Ливинский – б.з. І ғасырында Кангюй мемлекетінің жерінде Будда
храмдары кездесетін еді және Шығыс Түркістанда будда дінін уағыздаушы
кангюйлер болды деп көрсетеді. Отырардан Үндістанға барып, онда будда
дінінің негіздерін жетік меңгеріп, одан кейін Қытай елінде Будда храмын
ашып ол дінді уағыздап таратушы қаңлыдан шыққан ұстаз діндалардың болғаныда
қытай тарихында аталады.
Ислам дінінің жері Сырдарияның орта және тзменгі саласындағы
қаңлыларға Х ғасырда да жете қойған жоқ болатын. Кейбір араб деректеріне
сүйеніп, В.В.Бартоьдтың айтуына қарағанда, мысалы, Жент, Сығанақ
қалаларындағы қыпшақтармен қаңлылар ХІІ ғасырдың тек екінші жартысында ғана
онда да Хорезм патшалығымен тығыз қарым – қатынаста болуының арқасында ғана
ислам діні қабылданған көрінеді.
Тағы сол ғалым Сыр бойына мұсылмандық қаман келді? деген сауалға
байланысты Ислам ХІІ ғ Қазақстанның Батыс өңіріне өте бояу тараса, Шығыс
өңірінде жеделдеу тарады. Маңғыстау түбегі, Каспи бойы, Сыр бойы ХІІ
ғасырда мұсылман дінінің алғы шебі болатын: Сыр бойындағы Сығанақ мұсылман
иелігінің орталығы ... деп көрсетіледі. Осы кезде (ХІІғ) Қыпшақ иелігі
Хорезмшах Текешке 1181 ж өзінің бағынышты екеннің мойындайды. Мұның бір
себебін ислам дініне байланысты деп жобалаған жөн.
Бір кездерде кангюйлер мекендеген аудандардан археологтар қоныстар
мен қорымдар тапты. Бұл ескерткіштер қауынмы, отырар – қаратау, жетіасар
археологиялық мәдениеттеріне жатқызылды.
Шардараға жақын жердегі Ақтөбе қонысы қауынмы мәдениетінің ең жақсы
зерттелген ескерткіші болып табылады. Ол Сырдарияның сол жақ жағалауына
орналасқан. Қала орны үш жағынан дуалмен, ал Сырдария жағынан қазылған
ормен қоршалған. Қала орнының орталығында орналасқан биіктігі 20 метрге
жуық дөңгелек төбе (шоқы, оба) ерекше көрінеді. Төбе аумағында және Ақтөбе
2-нің басқа бөліктерінде қазба жұмыстары жүргізілді.
Қазбалардың біреуінен Сарай үйі толық аршылды. Ол тік бұрышты, көлемі
28х 18,5 м болып шықты. Сарай шаршылап орналасқан бес жайдан, кіру кешені
мен құрлысты батыстан шығысқа қарай орап өтетін екі дәлізден тұрған. Оның
орталығында шаршы зал (3,6х 3,6 м) бар, ол басқа жайлардың бәрімен арка
арқылы өтетін жолдармен байланысқан. Бір кездерде оның төбесі жалпақ етіп
жабылған. Үй солтүстік – батыс бұрышына салынған, мұржасыз камин
үлгісіндегі ошықпен жылытылған. Залдың айналасына орналасқан жайлар
доғалана иіліп, ал олардың біреуі күмбездеп жабылған, бұл күмбез Орта Азия
мен Қазақстандағы ертедегі үлгімен жабылған күмбездердің бірі болып
табылады. Сарайдағы бүкіл құрылысы – қабырғалар, тіреулер, арка жолдары
тікбұрышты ұзынша және төрт бұрышты шаршылы шикі кірпіштерден қаланған.
Қазба жұмыстарын жүргізген кезде керамиканың бай жиынтығы: көзелер,
саптыаяқтар, табалар, құмғандар, шүмекті құмыралар жиналды, олар біздің
ғасырымыздың І жартысындағы ескерткіштердің материалдарына ұқсас келеді
(13).
2.2. Жерлеу салты мен жерлеу құрылыстары
Қаңлылардың қазылып, зерттелген жерлеу ескерткіштерінің ішінен Отырар
жазирасындағы Мардан – күйік қорымының орны еркеше. Ол біздің заманымыздың
басында ірге тасты қаланған осы аттас үлкен қаланың жанында орналасқан.
Қорым көпшілік жерлеу орны ретінде пайдаланылған қорған – алаңдардан
тұрады. Сырдария өзенінің тасуы кезінде су астында қалу қаупі болғандықтан
қорғандар қолдан биіктетілген үсті жазық төбелерге орналасқан. Көлемі 35х
45 м болып келген осындай бір жазық төбе бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz