Қылмыскердің тұлғасының ұғымы және қылмыстық мінез – құлықтың ерекшеліктері
Кіріспе 3.5
I ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасының ұғымы және қылмыстық мінез . құлықтың ерекшеліктері 6.32
1.1. Қылмыскердің тұлғасындағы
әлеуметтіктің және биологиялықтың ара.қатынасы. 33.39
1.2. Генетикалық және психикалық ауытқулардың
маңызы. 40.43
1.3. Қылмыскердің тұлғасының сипаттамасы. 44.51
II ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасын жіктеу. 51.52
Қорытынды. 59.60
Сурет, схема. 61
Пайдаланылған әдебиеттер. 62.63
I ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасының ұғымы және қылмыстық мінез . құлықтың ерекшеліктері 6.32
1.1. Қылмыскердің тұлғасындағы
әлеуметтіктің және биологиялықтың ара.қатынасы. 33.39
1.2. Генетикалық және психикалық ауытқулардың
маңызы. 40.43
1.3. Қылмыскердің тұлғасының сипаттамасы. 44.51
II ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасын жіктеу. 51.52
Қорытынды. 59.60
Сурет, схема. 61
Пайдаланылған әдебиеттер. 62.63
Қылмыскердің жеке тұлғасы барлық кезде барша криминалдық профильдегі ғылымдардың маңызды проблемалырының бірі болатын, әсіресе бірінші кезекте криминологияның. Осы ғылымдардың тарихы барлық мектептер және концепциялар сол формада, сол немесе басқа деңгейде өздеріне қылмыскердің жеке тұлғасының проблематикасын қосып қамтығанын куәландырады. Қылмыскердің жеке тұлғасы дегеніміз не, қылмыс жасаудағы оның ролі, келешекте қылмыстық әрекет жіберіп қоймау үшін оған қалай әсер ету керек, оның құқықтары мен міндеттерінің шегі қандай деген сұрақтар әлеуметтік-тарихи жағдайларға, әлеуметтік практиканың талаптарына және ғылыми жетістіктердің деңгейіне байланысты әр-түрлі қойылып және шешілетін болатын.
Қазіргі кезде қылмыскердің жеке тұлғасы ерекше маңызды проблемаға ие болды. Дәл осы проблеманың маңызды болуының себебі ең алдымен жалпы қылмыстылықпен толық күресу үшін, осы қылмысты жасағандарды ғылыми тұрғыда тану керектігімен байланысты болды, яғни, қылмыскердің жеке тұлғасын ғылыми тұрғыда қарастырмай жатып, жалпы қылмыстылықпен нәтижелі күресу мүмкінсіз болды. Бұл проблеманың маңызы мынада: қылмыстылық бұл адамдардың белгілі бір қоғамға қарсы мінез-құлықпен байланысты әлеуметтік құбылыс; ал бұл мінез-құлықты түсіндіру, оның себептерін ашу, қылмыс жасағандарға қолайлы эсер ету тәсілдерін табу үшін, қылмыстардың алдын алу тәсілдерін табу үшін тек қылмыскерді әлеуметтік индивид, тұлға ретінде сипатгайтын баршаны терең оқып-тану арқылы рана қол жеткізуге болады.Қылмыстылықпен нәтижелі күресу ұйымының көзқарасы бойынша, тұлға қылмыс «жасағысы» келді дегенді көрсету әлі жеткіліксіз, оның не үшін жасағысы келді және неліктен дәл осы белгілі бір мақсаты бар мінез-құлық вариантын қалаулы болранын анықтау қажет. Ал бұл үшін қылмыскердің жеке тұлғасын қылмысты мінез-құлықта жүзеге асатын қоғамға қарсы көз-қарастар мен әдеттердің пайда болуына және тамырлауына алып келген қүбылыстар мен байланысты оқу қажет.
Қазіргі кезде қылмыскердің жеке тұлғасы ерекше маңызды проблемаға ие болды. Дәл осы проблеманың маңызды болуының себебі ең алдымен жалпы қылмыстылықпен толық күресу үшін, осы қылмысты жасағандарды ғылыми тұрғыда тану керектігімен байланысты болды, яғни, қылмыскердің жеке тұлғасын ғылыми тұрғыда қарастырмай жатып, жалпы қылмыстылықпен нәтижелі күресу мүмкінсіз болды. Бұл проблеманың маңызы мынада: қылмыстылық бұл адамдардың белгілі бір қоғамға қарсы мінез-құлықпен байланысты әлеуметтік құбылыс; ал бұл мінез-құлықты түсіндіру, оның себептерін ашу, қылмыс жасағандарға қолайлы эсер ету тәсілдерін табу үшін, қылмыстардың алдын алу тәсілдерін табу үшін тек қылмыскерді әлеуметтік индивид, тұлға ретінде сипатгайтын баршаны терең оқып-тану арқылы рана қол жеткізуге болады.Қылмыстылықпен нәтижелі күресу ұйымының көзқарасы бойынша, тұлға қылмыс «жасағысы» келді дегенді көрсету әлі жеткіліксіз, оның не үшін жасағысы келді және неліктен дәл осы белгілі бір мақсаты бар мінез-құлық вариантын қалаулы болранын анықтау қажет. Ал бұл үшін қылмыскердің жеке тұлғасын қылмысты мінез-құлықта жүзеге асатын қоғамға қарсы көз-қарастар мен әдеттердің пайда болуына және тамырлауына алып келген қүбылыстар мен байланысты оқу қажет.
1. Антонян Ю.М. Изучение личности преступника. М., 1982.
2. Лнтонян Ю.М. Личность преступника: методы изучения и проблемы воздействия. М., 1988.
3. Антонян Ю.М. Личность преступника и вопросы исправления и перевоспитания осужденных. М., 1990.
4. Антонян Ю.М. Преступность женщин. М., 1982.
5. Антонян Ю.М. Роль конкретной жизненной ситуации в совершении преступления. М., 1973.
6. Антонян Ю.М. Социальная среда и формирование личности. М., 1975.
7. Антонян Ю.М., Бородин С.В. Преступность и психические аномалии. М., 1987.
8. Антонян Ю.М., Гульдан В.В. Криминальная психология. М., 1991.
9. Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершеннолетних.
10. Дубинин Н.П., Карпец И.И., Кудрявцев В.Н. Генетика,
поведение, ответственность. М., 1989. 1 1. Журавлев М.П. Личность преступника и предупреждение
преступлений. М., 1987.
12. Кудрявцев В.И. и др. Личность преступника. М.: Юридическая литература. 1975.
13. Кузнецова Н.Ф. Проблемы криминологической детерминации. М., 1984.
14. Курс советской криминологии. М., 1985.
15. Криминология: Учебник . М., 1992.
16. Криминология: Учебник. М.: Изд-во МГУ, 1994.
17. Криминология: Учебник. М., 1995.
18. Личность преступника. М., 1975.
19. Личность преступника. Казань, 1978.
6820. Личность преступника как объект криминологического исследования. М, 1979.
21. Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения. М., 1991.
22. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. т.З.
23. Минская В.С., Чечель Г.И. Виктимологические факторы и механизм преступного поведения. Иркутск, 1988.
24. Михлин А.С. Общая характеристика осужденных. М., 1991.
25. Мотивация преступного поведения. М., 1981.
26. Номоконов В.А. Преступное поведение: детерминизм и ответственность. Владивосток, 1989.
27. Ной И.С. Личность преступника и уголовная ответственность. Саратов, 1981.
28. Полубинский В.И. Виктимологические аспекты профилактики преступлений. М., 1980.
29. Франк Л.В. Потерпевшие от преступлений и проблемы советской криминологии. Душанбе, 1977.
2. Лнтонян Ю.М. Личность преступника: методы изучения и проблемы воздействия. М., 1988.
3. Антонян Ю.М. Личность преступника и вопросы исправления и перевоспитания осужденных. М., 1990.
4. Антонян Ю.М. Преступность женщин. М., 1982.
5. Антонян Ю.М. Роль конкретной жизненной ситуации в совершении преступления. М., 1973.
6. Антонян Ю.М. Социальная среда и формирование личности. М., 1975.
7. Антонян Ю.М., Бородин С.В. Преступность и психические аномалии. М., 1987.
8. Антонян Ю.М., Гульдан В.В. Криминальная психология. М., 1991.
9. Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершеннолетних.
10. Дубинин Н.П., Карпец И.И., Кудрявцев В.Н. Генетика,
поведение, ответственность. М., 1989. 1 1. Журавлев М.П. Личность преступника и предупреждение
преступлений. М., 1987.
12. Кудрявцев В.И. и др. Личность преступника. М.: Юридическая литература. 1975.
13. Кузнецова Н.Ф. Проблемы криминологической детерминации. М., 1984.
14. Курс советской криминологии. М., 1985.
15. Криминология: Учебник . М., 1992.
16. Криминология: Учебник. М.: Изд-во МГУ, 1994.
17. Криминология: Учебник. М., 1995.
18. Личность преступника. М., 1975.
19. Личность преступника. Казань, 1978.
6820. Личность преступника как объект криминологического исследования. М, 1979.
21. Лунеев В.В. Мотивация преступного поведения. М., 1991.
22. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. т.З.
23. Минская В.С., Чечель Г.И. Виктимологические факторы и механизм преступного поведения. Иркутск, 1988.
24. Михлин А.С. Общая характеристика осужденных. М., 1991.
25. Мотивация преступного поведения. М., 1981.
26. Номоконов В.А. Преступное поведение: детерминизм и ответственность. Владивосток, 1989.
27. Ной И.С. Личность преступника и уголовная ответственность. Саратов, 1981.
28. Полубинский В.И. Виктимологические аспекты профилактики преступлений. М., 1980.
29. Франк Л.В. Потерпевшие от преступлений и проблемы советской криминологии. Душанбе, 1977.
Мазмұны:
Кіріспе 3-5
I ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасының ұғымы және қылмыстық мінез – құлықтың
ерекшеліктері
6-32
1. Қылмыскердің тұлғасындағы
әлеуметтіктің және биологиялықтың ара-қатынасы. 33-39
2. Генетикалық және психикалық ауытқулардың
маңызы. 40-43
1.3. Қылмыскердің тұлғасының сипаттамасы. 44-51
II ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасын жіктеу. 51-52
Қорытынды. 59-60
Сурет, схема. 61
Пайдаланылған әдебиеттер. 62-63
КІРІСПЕ
Қылмыскердің жеке тұлғасы барлық кезде барша криминалдық профильдегі
ғылымдардың маңызды проблемалырының бірі болатын, әсіресе бірінші кезекте
криминологияның. Осы ғылымдардың тарихы барлық мектептер және концепциялар
сол формада, сол немесе басқа деңгейде өздеріне қылмыскердің жеке
тұлғасының проблематикасын қосып қамтығанын куәландырады. Қылмыскердің жеке
тұлғасы дегеніміз не, қылмыс жасаудағы оның ролі, келешекте қылмыстық
әрекет жіберіп қоймау үшін оған қалай әсер ету керек, оның құқықтары мен
міндеттерінің шегі қандай деген сұрақтар әлеуметтік-тарихи жағдайларға,
әлеуметтік практиканың талаптарына және ғылыми жетістіктердің деңгейіне
байланысты әр-түрлі қойылып және шешілетін болатын.
Қазіргі кезде қылмыскердің жеке тұлғасы ерекше маңызды проблемаға ие
болды. Дәл осы проблеманың маңызды болуының себебі ең алдымен жалпы
қылмыстылықпен толық күресу үшін, осы қылмысты жасағандарды ғылыми тұрғыда
тану керектігімен байланысты болды, яғни, қылмыскердің жеке тұлғасын ғылыми
тұрғыда қарастырмай жатып, жалпы қылмыстылықпен нәтижелі күресу мүмкінсіз
болды. Бұл проблеманың маңызы мынада: қылмыстылық бұл адамдардың белгілі
бір қоғамға қарсы мінез-құлықпен байланысты әлеуметтік құбылыс; ал бұл
мінез-құлықты түсіндіру, оның себептерін ашу, қылмыс жасағандарға қолайлы
эсер ету тәсілдерін табу үшін, қылмыстардың алдын алу тәсілдерін табу үшін
тек қылмыскерді әлеуметтік индивид, тұлға ретінде сипатгайтын баршаны терең
оқып-тану арқылы рана қол жеткізуге болады.Қылмыстылықпен нәтижелі күресу
ұйымының көзқарасы бойынша, тұлға қылмыс жасағысы келді дегенді көрсету
әлі жеткіліксіз, оның не үшін жасағысы келді және неліктен дәл осы белгілі
бір мақсаты бар мінез-құлық вариантын қалаулы болранын анықтау қажет. Ал
бұл үшін қылмыскердің жеке тұлғасын қылмысты мінез-құлықта жүзеге асатын
қоғамға қарсы көз-қарастар мен әдеттердің пайда болуына және тамырлауына
алып келген қүбылыстар мен байланысты оқу қажет.
Қылмыскердің жеке түлғасының түсінігіне ғылыми түрғыда жақындау,
сонымен қатар қылмысты істерді тергеу тактикасы мен әдістерінің тиесілі
ережелерін жетілдіру, сот психологиясыньщ негізгі ережелерін, еңбекпен
түзеу педагогикасын жетілдіру барысында да қажет.
Қылмыскердің жеке түлғасы бірқатар ғылымдардың барытымен де оқытылады:
криминологиямен, қылмыстық құқықпен, еңбекпен түзеу құқықығымен,
криминалистикамен, сот психологиясымен және т.с.с.
Берілген осы жұмыста қылмыскердің жеке тұлғасы туралы танымның
объектілері емес пәні ретінде айтылады. Бізге белгілі марксистік
геосиологияда зерттеудің пәні және объектісінің түсініктері ажыратылады.
Жеке тұлға бұл толық объектіні қөрсетеді, бірақ сол не басқа ғылым оның
өзінің саласына кіретін бөлімдерін рана окиды. Біз криминалдық профильдегі
рылымыныҢ түррысынан жеке түлганы қарастыррандықтан, оның қылмыстық мінез-
қүлықпен байланысты бөлігін зерттедік және бұл жеке тұлганың бөлімі өз
кезегінде кез-келген әр ғылым үшін, оның танымының пәні ретінде шығып
отырады.
Қылмыскердің жеке тұлғасының проблемасы — үлкен методологиялық
маңыздары проблема. Негізінен бұл құқықтың, социологияның, философияның,
психологияның және басқа да ғылымдардың торабында тұрған комплексті
проблема. Оны оқып-тану міндетті түрде қылмыстық құқықтың, қриминологияның
және басқа да ғылымдардың бірқатар маңызды институттарын жетілдіруге елеулі
әсерін тигізеді.
Берілген проблема — көптеген қылмыстық-құқықтық институттарымен де
тығыз түрде байланысты, оның ішінде мысалы: қылмыстық жауапкершілік, жазаны
тағайындау және жазадан босату сияқты.
Қылмыстық заңда көрсетілген жазаның адамгершілікке сүйенген мақсаттары
мен міндеттері абстракцияменен өмірден үзіліп, жалаңаш күйде қалар еді,
егер олар қылмыскердің жеке тұлғасын сипаттайтын тұлғалық қатынастардың
қасиеттерінің, ерекшеліктерінің жан-жақты есебіне негізделмесе. Сондықтан
да қылмыстық кодекске байланысты қаулыларда мынадай ұйрарым бар — барлық
жардайларда қылмыстық жауапкершілктен босату және жазаны тарайындау туралы
мәселені шешу барысында, басқа жағдайлармен қатар, қылмыскердің жеке
тұлғасына үлкен назар аудару керек.
I ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасының ұғымы және қылмыстық мінез –
құлықтың ерекшеліктері
Жеке адамныц тұлғасы — бұл, қоғамдық қатынасқа түсушінің өлеуметтік
және психикалық сипаты, сапасы мен өзіндік қасиетінің жалпылай бүтін жүйесі
болып табылады. Оған үш негізгі компонентті жатқызамыз:
1. Жеке тұлғаның әлеуметтік статусы, яғни бұл арқылы әлеуметтік-
демографиялық сипатына байланысты жеке тұлғаның белгілі бір класқа немсес
топқа жататынын айқындаймыз (жынысы, жасы, білімі, отбасының жардайы және
с.с.).
2. Жеке тұлғаның элеуметтік функциясы, ролі, яғни бұл дегеніміз азаматтың,
еңбек ұжымының мүшесінің, семьялы адамның қоғамдық қатынас жүйесіндегі
түрлі іс-әрекеттерінің жиынтығы.
3. Адамгершілік-психологиялық сипаттамасы. Бұл жеке тұлғаның әлеуметтік
құндылықтар мен орындалып жатқан әлеуметтік функцияларға деген қатынасын
айқындайды. Жеке тұлға азаматтың іс-әрекетте көрінетін (қоғамға, мемлекетке
деген қатынасын, идеологиялық және саяси көз-қарастары және т.б.с.с.),
азаматтық психологиямен сипатталады; кәсіптік іс-әрекеттерде қөрінетін
(еңбекке деген қатынасы), еңбектік психологияменен; тұрмыстық
психологияменен (отбасына, бос уақытына қатынасы) және оған қатысты
тәртібімен; құқықтық психологиямен (заңға, қүқықтық тәртіпке, құқық қорғау
органдарына деген қатынасы) және оған сәйкес қылықтармен, сонымен бірге
Мен деген психологияменен (өзіндік баға) сипатталады1.
Тұрақтылығы басымырақ қатынастар құнды бағдарламалардың немесе мінез
құлқының мүдделері мен мотивацияларының жүйесін құрайды (әрекеттерді
таңдауды айқындайтын және белсенділікті тудыруға түрткі күш).
Антонян Ю.М. Изучение личности преступника. М., 1982г., стр. 59.
Адамды қылмыскердің жеке тұлғасы деп, тек сол жағдайда айтамыз, егер
сол адаммен қылмыс жасалған болса, яғни оның қылмыстық заң түсінігі
бойынша, жазасын өтеуге кетпей жатып, қылмыс субъектісі болып танылуы.
Қылмысқердің жеке тұлғасы қылмыскер емес жеке тұлғадан қоғамдық
қауіптілігімен ерекшеленіп бөлінеді. Әдеттегідей қоғамдық қауіптілік жан-
жақты қамтитын мінездемемен сипатталмайды, ал кейбір басымдау бағдарламалар
және мотивацияларда айқындалады, мысалы пайдақорлықпен немесе зорлықпен
т.б. Осындай тұлғаның криминогендік бағдарлары оның қоғамдық қауіптілігінің
мазмұнын және оның қылмыстық мінез-құлқының мазмұнын айқындайды. Жеке
тұлғаның қоғамдық қауіптілігінің міндетті қомпоненті болып, құқықтық
психологияның криминогендік деформациясы болып табылады, ол дегеніміз
қылмыстық заңды сыйламайтын-қылықтың түрлі варианттары.
Қылмыскердің жеке тұлғасының қоғамдық қауіптілігі оның әлеуметтік
негізі сияқты оны айқынды түрде басқа азаматтардың тұлғаларынан бөліп
қарауға негіздеме береді.
Сонымен бірге қылмыскердің жеке тұлғасының түрлерінің және
қылмыстылықтағы қылмыскерлердің қоғамдық қауіптілігінің айырмашылығы өте
үлкен. Ал қоғамдық қауіптіліктің өзі болса тұлғаның істеген әрекетінің
сипатымен ғана анықталып қоймайды, сонымен бірге қылмыстық іс-әрекеттің
және оның субъектісінің тұлғалық сапалары мен мінез құлқының барлық
жүйесіндегі мотивациясының алатын орнымен, әлеуметті мәні бар тұлғаның
дұрыс және бұрыс немесе жағымды және жағымсыз қасиеттерінің ара-қатынасымен
анықталады.
Жеке тұлғаның қоғамдық қауіптілігі көбінесе қылмыстық іс істелмей
жатып қалыптасады. Мұндай қауіптіліктің уақыт өтуімен келе пайда болуы
көбіне нақты тұлғаның қоғамға жат әрекеттерінен айқындалады — тәртіптілік,
әкімшілік құқық бұзушылықтарда, аморальдық моральға жат әрекеттерде, бірақ
бұл әрекеттер қылмыс сипатына ие болмауы тиіс. Дегенмен осы әрекеттер
қайталанып, тереңдей беруінің салдарынан, статистикамен қылмыс істеуі
мүмкін деп дәлелденген субъектінің криминогендік бағыты дами береді. Бұл
мінез-құлқы белгілі бір қылмыстары мотивацияларына тиесілі тұлғалық
қасиеттердің бара-бара дамуын дәлелдейтін тұлғалар үшін әкімшілік, еңбектік
азаматтық, отбасылық заңдылықтармен көрсетілген тәрбиелік-ескертулік
шараларын қолдануға негіз береді. Бірақ бұл шаралар сондай-ақ заңға сәйкес
қүқық бұзушылық жасап қойған тұлғаларға да қолданылады. Әрине бірақ бұл
шаралар тұлғара алдын-ала қылмыскер ретінде қарауға негіз бермейді.
70-80 жылдары КСРО ІІМ-нің Бүкіл Одақтық Ғылыми зерттеу институтында
және КСРО Прокуратурасының БОҒЗ институтында сандық-сапалық, статистикамен
айқындалып кескінделген тұлғаның қоғамға қауіптілігін жүйесі туралы
зерттеулер жүргізілген болатын. ЭВМ-нің көмегімен бейнені танып білу әдісін
қолданып, ғалымдар тұлғаның келешектегі мінез-құлқын болжады. 10 жылдан
кейін кайталанып жасалған зерттеулер, тұлғаның қоғамдық қауіптілігіне
негізделген 70-80% жағдайларда болжам расталғанын қөрсетті1.
Криминология, қылмысқердің жеке тұлғасын зерттеп және осындай
зерттеулердің әдісін жетілдіріп жатып, қылмыс істеген тұлғаның
демографиялық, ролдіқ, адамгершіліқ-психологиялық ерекшеліктерінің
белгілерімен ғана шектеліп қоймай, сонымен бірге қылмыспен күресудегі
практикалық және ғылымдық әдістерді шығару керек. Себебі қылмыспен
күресудің қолайлығы, ыңғайлығы терең білімсіз жоғары болмайды, кім және
қашан қылмыс жасайды және не үшін. қылмыстылықтың динамикасының және хал
жағдайының бағасының өзі, оның тенденциясының болжамы қылмыс істеген
адамдардың тұлғасы туралы жинақталған берілгендеріне тәуелді болады, осы
тұлғалардың құрамының
сипаттамасы бойынша: жынысына, жасына, отбасылық жағдайына,
Криминология: Учебник. М., 1995.
мәдени-білімділік деңгейіне, әлеуметтік-ролдік қасиетіне, психологиялық
ерекшеліктеріне байланысты.
Қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеу қылмыстың жасалу себебін анықтау
немесе ашу үшін қажет. Нақты қылмыстардың жасалу себебі болып, әлеуметтік-
теріс қасиеттер және бәрінен бұрын ортаның және ситуация криминогендік
жағдайларымен өзара әрекеттесетін, тұлғаның мінез-қүлқының криминогендік
мотивациясы болып табылады. Қылмысқердің жеке тұлғасын зертгеу сонымен
бірге субъектілерінің типтік ерекшеліктерін бөліп қарастыруға көмек береді.
Бұл қылмыскерелер категориясы, қылмыстылықтың жекеленген түрлері
деңгейіндегі ескерту жұмысымен айналысатын организациялары үшін өте қажет
әрі маңызды.
Тұлғаның криминализациялануының мынадай этаптарын бөліп қарастыруға
болады: криминогендікке дейінгі, яғни қылмыстың жасалуына дейін, тұлғаның
құқық бұзушылық немесе ұдайы дөрекі моральға жат қылықтар жасауы1. Бұл
этапта ерте бастан профилактика жүргізу қажет, оны құқық қорғау
органдарының түрлі есеп жүргізулеріне, яғни учеттарына енгізу жолдарымен
жүргізеді. Криминалдық қоғамдық қауіптіліктің бар болуы тек тұлға қылмыс
жасағанда және міндетті түрде зиян келтірген жағдайда ғана болады. Бұл
жағдайда қылмыскердің жеке тұлғасы қоғамға қауіпті болып құрылып және
жазасын өтеуге кеткенінше қоғамға қауіпті болып қала береді. Алынбаған және
арылмаған сотталғандылық қылмыскердің жеке тұлғасы туралы айтуға негіз
бермейді. Егер сотталғандылығы бар тұлға қылмыс жасаса, оған қатысты
әкімшілік құқығының тиісті санкциясы қолданылады (мысалы, әкімшілік
қадағалау ережелерін бұзғаны үшін). Мұндай тұлға әкімшілдік антисоциалды
ретінде сипаттала алады, яғни әлеуметке қарсы (ИМ органдарының кейбір
нормативтік актілерінде Қылмыс істтеуге бейім
' Личность преступника и вопросы исправления и перевоспитания осужденных.
Ю.М. Антонян. М., 1990. Стр. 97.
тұлға деп кездесетін түсінік дәл емес, бұл кінәсіздік презумпция
принципіне қайшы болады).
Қылмыскердің жеке тұлғасы туралы криминологиялық оқу, зерттеулер үш
деңгейде жүргізіледі. Жеке дара дәрежедегі зертгеулер нақты қылмыскердің
тұлғасының мінездік ерекшеліктерін, (қасиеттерін) белгілеуге бағытталған.
Бұл зертгеулер тергеу процессінде және қылмыстық істі қарауда үлкен маңызға
ие болады, сонымен бірге жеке даралық профилактиканың ең жоғарғы дәрежедегі
негіздемелері және әдістемелерін құруға көмегін тигізеді. Қылмыскердің жеке
тұлғасын оқу, зерттеулер криминологиялық ғылымдық зерттеулерінде және құқық
қолдану практикасының жинақтарында әрі қарай топтық деңгейде жүргізіледі.
Мұнда, қалай, жасалынып жатқан қылмыстардың, солай олардың субъектілерінің
әлеуметтік мәнге ие түлғалылық қасиетттерінің ұқсастығымен ажыратылатын,
қылмыскердің түрлері мен категориялары оқытылады.
Қылмыскердің категориялары мен түрлерін оқып білу, зерттеу қылмыстың
кейбір түрлерімен күресу шараларын жетілдіру үшін қалай қажет болса, осы
шараларды жүзеге асыру үшін де дәл солай қажет. Бұндай оқып білудің
түрлілігі қылмыскердің құрамындағы демографиялық белгілерімен (мысаалы:
кәмелетке толмау) бөлінген немесе қылмыстың не басқа да құқық бұзушылық
мінез-құлқының белгілерімен бөлінген (рецидивистер, наркомандар және т.б.)
оның типологиясы мен классификациясын жетілдіру болып табылады.
Сонымен соңғы үш деңгейдегі қылмыскердің жеке түлғасын зерттеу,
қылмыскердің түлғасын өзінше бір жалпы, толық жинақталған қылмыстылықтың
субъектісі ретінде қарастырады. Мұндай тоқтау, яғни оқып танудың жолы оның
жалпы ортақ қасиеттерін, элементтерін, құрылысын ашуға мүмкіндік береді, ал
жалпы ортақ көріністегі қылмыстың себептері мен жагдайларын және
ескертудегі шара жолдарын анықтауға көмегін тигізеді. Едәуір толық, жан-
жақты қылмыскердің жеке түлғасының сипаттамасы тек сол белгілерді қамтиды
және өзіне қосады,
егер де олар қылмыскер деген түсінікті анықтап айқындайтын болса, қылмыс
істеген кез-келген түлғаны басқа азаматтардан шектеп бөлетін болса1.
Қылмыскердің жеке тұлғасы қалай белгіленгеніндей, қылмыскер болып
табылмайтын түлғадан қоғамдық қауіптілігімен ерекшеленеді. Бірақ та ол
өзінің түрлі жағымды қасиеттеріменен заңды әрекет ететін азаматтарменде
ұқсас болып келеді, мысалы семьялы адам, пайдалы жұмыспенен айналысатын
адам, спортсмен және т.б. Осының салдарынан қылмыскердің тұлғасында қоғамға
қауіпті және әлеумет аралық қасиеттер қарама-қайшы әрекеттеседі. Соңғылары
дәл сол сияқты жазаны тағайындауда және оны орындауда ескерілуі тиіс,
себебі олар сотталғанның қоғамдық қауіптілігін, оның түзелуін, қайталауына,
яғни рецидивке жол берілмеуін қамтып орналастыратын әлеуметтік-
психологиялық базасын құрайды.
Адамның жеке тұлғасы туралы баяндалған жалпы теориялық мәселелер, жеке
тұлға проблемасының криминологиялық және құқықтық аспектілерін шешуінің
негізі болып табылады.
Көбіне криминологияның бұл проблемасының шешімі, қандай адам
табиғатының, оның адамгершілік мәнісінің танылатынына тікелей тәуелділікте
болады. Шешімнің біреу адамды табиғатынан-хайуан деп тануынан шығады,
оның бойында тиісті жағдайларды қылмыста көрініс табатын зұлымдықтың,
жауыздықтың, әдепсіздіктің белгілі бір қуаты бар екеніне байланыстырады
(туа біткен жаратылысы сияқты). Ал егер де зұлымдылық, жауздық,
пайдакүнемдікке жақындық секілді қасиеттерді — жеке тұлғаның құрылуындағы
белгілі бір әлеуметтік жағдайлардың
1 Антонян Ю.М. Изучение личности преступника. М., 1982. Стр. 67.
туындысы ретінде санасақ, онда принципиалды түрде бұл жөнінде басқа шешімді
қабылдау керек болады.
Бірінші жағдайда қылмыскердің жеке тұлғасының проблемасы биологизмнің
туа біткен асоциалдықтың, агрессивтіліктің, сараңдылықтың
бағытында шешіледі немесе осы әдепсіз алғы шарттардан шығып отырады.
Екінші жағдайда болса бұл проблеманың шешілуі қылмыскердің жеке
тұлғасын сипаттайтын әлеуметтік келісімнің мойындауында негізделеді, адамды
қылмыскерге айналдыратын әлеуметтік табиғатты, әлеуметтік байланыстар мен
тәуелділіктерді ашуға бағытталады.
Жеке тұлғаның түсінігі тек өз тұрмыс қалпын дәуірдің немесе таптық
мұраттарына сәйкес жүргізетін субъектілерге ғана қолдану керек деген көз-
қараспен келісуге болмайды. бұл сияқты тұжырымдар жеке тұлғаның түсінігін
және оның бағытын, ориентациясын араластырады. Қылмысқа алып келген әдет
пен көзқарастардың құрылуының, қылмыстың мотивациясының, жасалуға жататын
әдептілік деформациялардың көз-қайнарларны ашып-білу қажеттілігі — жеке
тұлға терминін оның жай мағынасында және қылмыс жасаран тұлғаларға қатысты
пайдаланылуының заңдылығы мен қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Қылмыскердің жеке тұлғасы — бұл қылмыстық жауапкершілікті тартатын
заңмен тиым салынған, қоғамға қауіпті іс-әрекетті кінәлі түрде жасаған
адамның жеке тұлғасы. Қылмыстың жасалу фактісі берілген жеке тұлғаны
қоғамға қауіпті ретінде сипаттайды, бірақ ол оның бүкіл мазмұнын қамтымайды
және түсіндірмейді. Қылмыс жасаған адамнан, құқық бұзушылықтан гөрі үлкен
нәрсені көру керек... Әр азамат өз мемлекетімен мыңдаған өмірлік
жүйкелермен байланысты емес не, және бұл азаматтың өз бетінше осы
жүйкелердің біреуін кесіп тастаса, мемлекет барлық жүйкелерді кесіп
тастауға құқылы ма? Мемлекет құқық бұзушының өзінде де... адамды, өзінің
тірі бөлігін, отанын қорғауға міндетті сарбазын, сот даусына құлақ салатын
кәугерін, қоғамдық қызметтерді жүзеге асыратын қоғам мүшесін, жанұя ағасын
танып-көру керек, және ең бастысы — мемлекеттің азаматы ретінде санау
керек1.
Жеке тұлғаның сол не басқа көрінісі, сонымен қатар қылмыстың жасалу
фактісі де қаншалықты елеулі болса дары, ол туралы дұрыс байымдау, тек жеке
тұлғаның барлық маңызды әлеуметтік қасиеттерінің, олардың мазмұнының,
әлеуметгіқ жарымды және әлеуметті жарымсыз белгілерінің үлес салмақ
қатынасының және барлық оның көрінісінің негізінде ғана мүмкін болады. Дәл
осындай жеке тұлғаның әлеуметтік қасиеттері мен белгілерінің жиынтығы,
олардың құрылысы мен ара-байланысы тек қылмыс жасайтындар туралы едәуір
толық түсінік бермей, сонымен бірге осындай мінез-құлықты түсінуге
айтарлықтай көмек береді,
істеген іс-қылықтың өзін және оны жасаған түлғаны тиісті бағалауға үлес
қосады. Қылмыскердің жеке тұлғасын қарастыруда осы бағыт қана, оның оқып-
тануының нәтижелерін қылмыстылықпен күресудің әлеуметтік жоспары үшін,
қылмыстық саясаты үшін және әр нақты жағдайдағы профилактикамен жеке
тұлғаның тиісті корекция шараларын таңдап алу үшін дұрыс пайдалануын
қамтамасыз ете алады. Қылмыскердің жеке тұлғасы, кез-келген адамның жеке
тұлғасы секілді, өзіне белгілі бір адамгершілік-психологиялық қасиеттерді
қосады. Жеке тұлғаның психологиясы, сонымен қатар тұлғаның белгілі бір
нақты жағдайларда заңмен тиым салынған қылмыстың қолсұғушылықты жасауына
әсер ететін оның ерекшеліктері де, берілген тұлға шығып отыратын, нақты
әлеуметтік байланыстарға айтарлықтай тәуелділікте болатын белгілі бір
әлеуметтік жағдайлардың әсері арқасында құрылады. Осы уақытта әлеуметтік
жағдайлар мен нақты сыртқы әсерлер оның психикасы мен ерекшеліктері арқылы
қабылданып, оның мінез-құлқында көрініс табады.
Қылмысты жеке тұлғаның өзі маңызды роль атқаратын көптеген
жағдайлардың күрделі өзара қатынастарының нәтижесі ретінде қарастыра
отырып, сонымен бірге берілген тұлғаның белгілерін, қасиеттерін,
байланыстарын, қатынастарын және әдепті-психологиялық қасиеттері мен
ерекшеліктерін қарастыра отырып, тұлғаның қылмысты жасауын алдын-ала және
сөзсіз болжап белгілейтін жеке тұлғаның белгілері болмайды деген тұжырым
шығарамыз. Қокамға қарсы мінез-құлықты қамтамасыз ететін жеке тұлғаның
ерекшеліктері белгілі бір өмірдің, тұрмыстық жағдайларының, тәрбиенің,
әсерлердің, байланыстардың нәтижесі болып табылады; бұлар өз қезегінде
қылмыстың жасалуына автоматты ттрде емес, мінез-құлықтың түрлі варианттарын
тандау мүмкіндігін сақтайтын тұлғаның санасы мен еркінің қатысуымен жүретін
нақты ситуацияның сыртқы жағдайларының әсерімен фатальды, яғни тайтарылмас
түрде әкеледі.
Басқа сөзбен айтқанда, қылмыскердің жеке тұлғасы — қылмыстық
әлеуметтік рольге іштей душар болған, қылмысты жеке түлға ретінде
түсіндіріле алмайда, қылмыстылықтың өзі сияқты — өзінің табиғаты бойынша
әлеуметтік құбылыс, сол сияқты қылмысты тұлғаның жеке дара ерекшеліктермен
түсіндіріле алмайды.
1. Қылмыскердің жеке тұлғасын құқықтық және шектес ғылымдарда зерттеу.
Қылмыскердің жеке тұлғасын комплексті оқып білудегі маңызды теориялық
алғы шарты болып, белгілі бір ғылымның оның қандай аспектілерін
зерттейтінін түсіндіру болып табылады. Осы құбылыстың түрлі аспектілері
қазіргі уақытта келесі заң ғылымдарын жетілдіруде: криминология,
криминалистика, қылмыстық құқық, қылмыстық процесс. Қылмыскердің жеке
тұлғасын, жалпы түрде өзінің мазмұнына құқыққа қарсы мінез құлық,
құқықбүзушылық түсінігі мен белгілері, юридицалық жауапкершіліктің
түсінігі, түрлері және негізгі сияқты проблемаларды қосқанына байланысты
мемлекет және қүқық теориясы да зерттейді.
Қылмыскердің жеке тұлғасы бірқатар шектес ғылымдардың да танымының
пәні болып табылады: заң психологиясының, еңбекпен түзеу педагогикасының,
сот психиатриясының, сот статистикасының. Қылмыскердің жеке тұлғасына
көптеген ғылымдардың көңіл бөлуі, қызырушылығы Қылмыскердің жеке тұлғасының
түрлі түсініктерінің арасындағы ара-қатынасын анықтау қажеттігін көрсетті.
Г.М. Миньковскийдің көз-қарасы бойынша, қылмыскердің жеке тұлғасының
криминологиялық, қылмысты-құқықтық, процессуалдық, психологиялық,
криминалистік түсінігінің болуы мүмкін емес дейді, айтылған пәндердің өзара
байланысты түсініктегі аспектілері бар дейді1.
Бұл көзқарас белгілі бір анықтауды қажет етеді. Жоғарыда көрсетілген
әр ғылым психологиядан басқа, (себебі, онда қылмыскердің жеке тұлғасы деген
өзінді түсінігі болмайды) берілген құбылыстың өзіне қажет қана бөлігін оқи
отырып, осы бөліктің өзіндік түсінігін анықтайды және оған спецификалық
мазмұнын береді. Мысалы, қылмыстық қүқық
Миньковский Г.М. Методологические и методические аспекты изучения личности
в криминологии. М., 1977. Стр. 19.
ғылымында қылмыстық субъектісінің түсінігі анықталып, зерттелсе, қылмыстық
процесс және криминалистика ғылымында — сезікті мен айыпкердің тұлғасы, ал
криминологияда — қылмыскердің жеке тұлғасы, және соңғысы— сотталғанның жеке
түлғасының түсінігі анықталып және зерттеледі. бұл түсіндірмелердің әр-
қайсысы қылмыскердің жеке тұлғасының әр-түрлі қасиеттері мен сапларын ашып
көрсететді, және сол немесе баска ғылымның мазмүны мен пәнін тиісті
функцияларға ие болады.
Криминология ғылымы тек қана қылмыскердің жеке түлғасын, оның айрықша
белгілерін оқып қоймай, сонымен қатар қылмыстық мінез-қүлықтық мазмұны мен
механизмін, себептерін, қылмыстық істі, жеке қылмыстық әреқетті, қоғамға
қарсы өмірдің образын, ауытқыган мінез-құлықтық социологиясы мен
психологиясын зерттеп оқығандықтан, бұл берілген проблеманың өте кең
танымын қаматамасыз етеді. Қылмыскердің жеке тұлғасы криминологияда басқа
заң ғылымдарына қарағанда жан-жақты және өте терең зерттелген.
Сондықтан да қриминология қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеуде ең
басты ғылым болып табылады.
И.И. Карпецпен келісуге болады, ол криминология қылсмыстық құқықты
қылмыс жасаған адамдарды
қарастыруына байланысты барлық жерде дамуын ынталандырып отырды деді.
Мұндай жағдай И.И. Карпецке маңызды ой құруға жардай жасады, яғни мемлекет
және құқық теориясы барша құқық ғылымына қандай болса, криминологияны
ғылымдардың криминалдық циклы үшін жалпы теориялық ғылымретінде қарастыруға
болады деді1.
Бірақ криминология қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеу саласында өзінің
құдіретіне кірмегендіктен, басқа ғылымдар үшін бастапқы түсінігінің
құрылысын бермейді. Осы сияқты түсініктерді өз пәнінің шегінде
Карпец И.И. Соотношение криминологии, уголовного и исправительно-трудового
права. 1981.
Стр. 75, 77.
криминологиялық жетістіктерді кең түрде қолданатын тиісті ғылыми-
ілімдердің салалары жетілдіреді және дамытады. Сол себептен криминология
басқа ғылымдармен жүзеге асатын қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеудегі
тапсырмаларын, шектерін және инструментарийлерін анықтайды.
Айтылған Г.М. Миньковскийдің әдеттегідей криминологиялық атаумен
аталатын қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеу шын мәнісінде тәртіпаралық,
комплекстік зерттеу деген көз-қарасымен келіспеуге құқық береді.
Криминологияда жеке тұлғаны зерттеу тек криминологиялық болып табылады.
Криминология тәртіпаралық танымның функцияларын өзіне қоспайды және қоса да
алмайды, себебі олар оның шегінен тыс жеке бір рылым ретінде шығады.
Қылмыскердің жеке түлгасы қылмыстық процесстің және барлық алдын-алу
қызметтерінің орталық фигурасы болып табылады; қылмыспен күресудегі
жетістіктер де көбіне қылмыскердің жеке тұлғасының рылыми танымынң
деңгейіне байланысты болады. Демек, қылмыс жасағанның немесе жасауы мүмкін
жеке тұлғаны арнайы оқып зерттемей отырып, қылмыстың алдын-алу, тергеудің,
қылмысты ашудың эффекивті әдістері мен тәсілдерін жетілдіру мүмкін емес.
Нақты ғылымдардың қылмыскердің жеке тұлғасының өзіндік аспектісін зерттеуде
мақсаттары әр-түрлі. Мысалы, жеке тұлғаны криминалистік түрғыда оқып-
зерттеу қылмысты
табысты ашу үшін, эффективті тактикапық тәсілдерді қолдану және таңдау
үшін, сонымен қатар қылмыскерге тиісті тәрбиелік әсерді тигізу үшін
көрнекті деректерді алу мақсатында жүзеге асырылады. Сонымен,
криминалистика қылмыскердің жеке тұлғасының алдын-ала тергеуді және сот
талқылауын табысты жүргізу үшін қажет болатын рана жақтарын оқып-зерттейді
екен.
Қылмыстық іс жүргізу рылымы процессуалдық функцияларды жүзеге асыратын
қылмыстық-процессуалдық қүқық қатынастарының субъектілері, дәлелдеу
субъектісі, қылмыстық іс жүргізудің активті қатысушысы ретінде сезіктінің,
айыпталушының және сотталушының жеке тұлғасын зерттейді.
Сот психиатриясы тек жай ғана қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеп
қоймайды, сонымен қатар ол айыпталушының жеке тұлғасының патологиялық
ерекшеліктерін, есі дұрыс немесе есі дұрыс емес проблемаларын, адамның
өзінің әрекеттеріне жауап беруі және олармен басқару қабілетіне психиқалық
ауытқулардың тигізетін әсерін қоса зерттейді. Сондай-ақ сот психиатриясы
сотталушының да жеке тұлғасын зерттеп-оқиды, себебі жазасын өтеу
мүмкіндігі бар ма? деген сүраққа жауап беру үшін сотталрандар
психиатриялық куәландырура тартылуы мүмкін1.
Осылайша, сот психиатриясы қылмыскердің жеке тұлғасын тануда ерекше
рольге ие болады. Сонда да өздерінің бар маңыздылығына қарамай, сот
психиатриялық комплекстің криминоло-психиатриялық зерттеулер сияқты,
қылмыстылық мінез-құлықтың себептерін, механизмі мен табиғатын,
сотталрандардың, айыпталушылардың және сезіктілердің мінез-құлқының
ерекшеліктерін толық түсіндіре алмайды.
Біз көргендей, қылмыстық мінез-құлықты түсіндіру үшін психиатриялық
факторларды қолдану мүмкіндігі айтарлықтай шектеулі екен. Сондықтан да тек
психиатриялық деректердің негізінде қылмыспен
күресу саласында пайда болатын көптеген криминологиялық, криминалистикалық,
қылмысты-құқықтық және басқа мәселелерді шешу мүмкін емес. Осыран
байланысты көбіне қылмыскердің жеке тұлғасын айтарлықтай сапалы түрде тек
психиатрлар ғана зерттей алады деген И.С. Нойдың көз-қарасына қарсы шығуға
болады1. Қылмыстылықпен күресуді жетілдіру мақсатында көбіне қылмыскердің
жеке тұлғасына психиатрлық зерттеулер жүргізу әрқашанда криминологтың
немесе басқа заң
Судебная психиатрия. М., 1971. Стр. 3.
ғылымының өкілінің қатысуымен жүзеге асырылуы қажет және осы криминологтар
психиатр алдына мәселе қойып, одан алынған нәтижелерді түсіндіріп беру
керек.
Қылмыстық құқық ғылымы көбіне қылмыскердің жеке тұлғасының бірінші
кезекте қүқықтық аспектісін оқып, оны қылмыстың субъектісі және қылмысты
жауаптылықтың субъектісі ретінде зерттейді. Берілген рылымныҢ қарастыратын
саласына қылмыстың жауаптылықтың шарты болып, ал белгіленген дәрежеде оның
негіздеуі болып табылатын қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктері
кіреді.
Қылмыскердің жеке тұлғасы құқықтық базаны құрай отырып, өз кезегінде
сол немесе басқа қылмыстың құрамының жиынтығын құрайтын кез-келген әр
элементінде көрінеді. Сондықтан да қылмыстық құқық ғылымы қылмыскердің жеке
тұлғасын сипаттайтын тек құқықтық белгілерін тануменен шектелмеу керек, ол
сонымен қатар қылмысты дұрыс квалификациялау және жазаны дұрыс тағайындауға
маңызды болатын басқа да ерекшеліктерін зерттеуі қажет.
А.В. Кузнецовтың ойы бойынша, көрсетілген сұрақтардың шешімі, тек
қылмыскердің жеке тұлғасын сипаттайтын және қылмыстық субъектілерінің
түсінігінің шегінен тыс жатқан белгілерді тиянақты түгендеу және зерттеу
негізінде ғана шешілуі мүмкін2. П.С. Дагель, қылмыс субъектісі мен
қылмыскердің жеке тұлғасы деген түсінік
қылмыстық құқықта әр-түрлі фунқциялар атқарады, - дейді; біріншісі —
қылмыстық жауапкершіліктің шарттарының біреуінің функциясын, оның негізіне
кіретін, екіншісі — оның индивидуализациялану функциясын1. Бұдан қылмыстық
ҚҰҚЫҚ ӨЗІНІҢ ДӘСТҮрЛІ ҚЫЛМЫСТЫҢ субъектісінен басқа, жеке өзіндіше
қылмыскердің жеке тұлғасының түсінігін жасай ала ма? деген сұрақ туындайды.
Менің көз-қарасымша, жауап тек қайшы болуы
Ной И.С. Методологические проблемы советской криминологии. Саратов., 1975.
Стр. 44.
Кузнецов А.В. Уголовное право и личность М, 1977. Стр. 43.
тиіс, себебі қылмыстық құқықта қылмыскердің жеке тұлғасы қылмыстық
субъектісі арқылы білінеді, және біз дәлелдеуге тырысатынымыздай қылмыстың
субъективтік жағы арқылы білінеді. Бұл көрсетілген ғылыммен жеке тұлға
туралы қриминологиялық информацияларды қолдануын жоққа шығармайды.
Қылмыстық құқықта қылмыскердің жеке тұлғасын және қылмыстың
субъектісін оқып білу, қылмыстық жауапкершіліктің, жазаны
индивидуализациялаудың, қылмысты қылмыстық-құқықтық әдістермен алдын-
алудың, қылмыстылықпен қылмыстық-құқықтық күрестің ғылыми проблемаларын
шешуге бағынышты. Ал криминологияда болса жеке тұлғаның құбылыстарын оқып
білу қылмыстық мінез-құлықтың механизмі мен себептерін тану үшін жүзеге
асырылады, оның профилактикасының нәтижелі шараларын жетілдіру мақсатында.
Міне қылмыстық құқықтағы қылмыстық субъектісі мен қылмыскердің жеке
тұлғасын танып білу криминологиялық жеқе тұлғаны танып білуден айырмашылығы
осында.
Сотталғанның жеке тұлғасы қылмыскердің жеке тұлғасының бір түрі сияқты
пенитенциарлық профильдегі ғылымдардың бір қатарымен оқылады. Қылмыстық
атқару қүқығы сотталғандардың қүқықтық жағдайын зерттейді, оның жазасын
өтеудегі шарты мен тәртібін, оның түзелу немесе қайта тәрбиелеуінің
қүқықтық негіздерін зерттейді.
Сотталранның жеке түлғасы пенитенциарлық гылымдардың танымының пәні
ретінде жазаның орындалуына байланысты пайда болатын құқықтық қатынастың
субъектісі ретінде, және қылмыстық атқару мен жазалау әсерінің объектісі
ретінде шығады. Сотталғанның жеқе түлғасы мазмүнының өзі болса өте кең. Ол,
Ф.Р. Сундуровтың көз қарасы бойынша, яғни түсініғі, жеқе түлғаның қылмыс
жасауға дейінгі
2 Дагель II.С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве.
Владивосток.
1970. Стр. 10.
және жасағандағы мінез-қүлығын сипаттайтын жағдайларды ғана ашпайды,
сонымен бірғе жазаны орындау кезіндеғі және түзелу әсерін жүзеге асырып
жатқан қездегі жағдайларды да ашып-айқындайды1.
Айтып өткен жөн, қылмыскердің жеке тұлғасының психологиясы криминалдық
психологиямен зерттелген жоқ, ол негізінен қриминологиямен зерттелғен
болатын. бұл берілғен құбылысты қандай ғылым шын мәнісінде оқып-білумен
айналысатынына жеткілікті объективтік дәлел болып табылады деп ойлаймын.
Егер қылмыскердің психологиясын және қылмыстық мінез-құлқын
криминология емес, криминалдық психология зерттеу керек деп есептейтін
болсақ, онда тізбекті сақтай отырып, жеке тұлғаның социологиясын
криминалдық социология, демографиялық проблемаларын — криминалдық
демография, адамгершілікті — криминалдық этика зерттеу керек деген
тұжырымға келер едік. Содан кейін қылмыскердің жеке тұлғасы криминологиядан
толық алынып тасталған болар еді, ал бұл өз кезегінде алдын-алу іс-
әрекетінің айырылмас және маңызды бөлімі болып табылатын қылмыстың
жекеленген профилактикасында қайшы түрде көрінер еді.
Бұл қауіп тектен-текке шығып отырған жоқ, себебі кейбір ғалымдар
криминалдық психология қылмыскердің жеке тұлғасының психологиясын зерттеп
қана қоймай, сонымен қатар қылмыстың алдын-алуы бойынша психологиялық
рекомендацияларды жетілдіру қажет деп есептейді.
Криминалдық психология бүгінгі күнге шейін профилактика, қылмыстың
алдын-алу жайлы сұрақтарды зерттеген жоқ. Бұл жұмыспен криминология
айналысады. Айдан анық, қылмыстың алдын-алу мүмкін емес, егер тек
психологиялық сипаттағы шаралар жетілдірілетін болса. Дәл осы криминология
психологиялық, экономикалық, демографиялық, культуралық, педагогикалық және
басқа да қылмыстың алдын-алу
' Сундуров Ф.Р. Правовы аспекты управления и перевоспитания осужденных.
Казань., 1976. Стр. 16.
шараларын бір негізге шоғырландыруга арналған, ғылыми рекомендацияларды
қамтамассыз етуге (олардың өзара толықтырулары бойынша) арналған.
Қылмысқердің жеке тұлғасының құрылымының психологиялық аспектілері,
оның қоршаған ортамен ара-қатынасы мен тұрмыс-қалпы, қылмыстық мінез-
құлықтың себебі мен механизмі, қылмысқердің рухани-психологиялық
ерекшеліктері, қылмыстың профилактикасының психоло-гиялық проблемалары —
криминалдық психологияның прерогативасы емес, керісінше криминологияның
прерогативасы болып табылады. Ал психикалық ерекшеліктері болса сезікті мен
айыпкердің әділ сотты жүзеге асыру барысында пайда болатын және өзгеретін
психикалық құбылыстары — криминалдық және сот психологиясының
компетенциясына жатады; дәл сол ерекшеліктер мен құбылыстар жазаны
орындаумен байланысты және сотталғандарға тән — қылмыстық атқару
психологиясына жатады.
Жоғарыдағы айтылғандардың нәтижесіне сүйене отырып, келесі ғылымдар
өздерінің пәндеріне тиесілі қылмыскердің жеке тұлғасының аспектілеррін
зерттейтінін пайымдаймыз (Сурет N01.1.).
II ТАРАУ.
Қылмыскердің жеке ттлғасы криминологиялық танымның пәні ретінде.
Қылмыскердің жеке тұлғасы криминологиялық танымның пәні ретінде
қарастырған кезде, менің көз-қарасым бойынша міндетті түрде екі ең басты
негізгі сұрақтарды шешіп алу қажет: 1) Қылмыс жасаған барлық тұлғаларды
оқып білу керек пе, жоқ әлде олардың бір бөлігін ғана ма; 2) қылмыскердің
жеке түлғасының қандай жақтары криминологиялық зерттеуге жатады.
Бірінші сұрақтың туындауы кейбір ғалымдардың қылмыскердің жеке
тұлғасы деген түсінікті барлық қылмыс жасаған тұлғаларға қолдану
мүмкіндігінен бас тартуынан пайда болды. Мысалы, Г.М. Резник былай деп
ойлайды: қылмыскердің жеке тұлғасы туралы қылмысты жасау негізгі, алдыңғы
қызметі болып табылатын өте шектеулі мөлшердегі тұлғаларға қатысты
қолдануға болады1. Ю. Лившицтің позициясы бойынша: қылмыс жасаған кез-
келген адам туралы қылмыскердің жеке тұлғасы туралы сияқты айтуга болады ма
деген сұрақ, берілгендерді сипаттайтын барлық жиынтықтарды багалау, қарау,
жинау жолымен кезекті айқындалып жүзеге асады2.
Мен бұл қөз-қарасатарды оспариваты етпеймін, себебі өз алдыма басқа
мәселені мақсат етіп қоямын — жеке тұлғаны таным пәні ретінде көрсету.
Сондықтан да, таным мақсатында қылмыскердің жеке тұлғасы деген түсінікке
қылмысты әрекетте кінәлі барлық тұлғаларды қосып біріктіреміз және
гнеосеологиялық түсінікте көрсетілген түсінікті қылмысты жасаған жеке
тұлға деген түсінікпен теңестіреміз. бұның қажеттілігінің себебі,
криминология барлық қылмыстардың жасалуының
1- Резник Г.М. Вопросы борьбы с преступностью. М, 1979. Стр. 29.
2- Лившиц Ю. Личность и общественный порядок. Таллин, 1975. Стр. 17.
механизмі мен себептерін оқып білмеуі мүмкін емес, сонымен қатар абайсызды
және алдын-ала қасақаналықпен емес, белгілі бір дәрежеде кездейсоқ
жасалынған қылмыстардың да. Басқа сөзбен айтқанда, қылмыс жасағандардың
жеке тұлғасы криминологиялық танымның пәні болуы қажет, ал бұл өз кезегінде
үлкен практикалық мәнге ие, бірінші кезекте профилактикасы үшін.
Әрине қылмыскердің жеке тұлғасының түсінігі белгілі бір дәрежеде
шартты және формальды екенін мойындауымыз керек, себебі, белгілі бір іс-
әрекеттерді қылмыстық іс-әрекеттерге жатқызу заң шығарушыға байланысты
болады. Заң шығарушы біз білетініміздей бұрын онымен қылмыстық деп
табылатын іс-әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікті жоюы мүмкін. Сонымен
бірге, қылмыс — бірлі-жарым және кездейсоқ факт болып табылатын тұлғаларда
қоғамға қарсы белгілері болмауы мүмкін екенін мойындамауға болмайды. Бірақ
мұндай тұлғалар кездейсоқ қылмыскердің түрі ретінде дәрежеленіп,
криминологиямен зерттелуі тиіс.
Кейбір қылмыскерлерде, мысалы, кездейсоқ қылмыскерлерде қоғамға
қарсы белгілері болмауы олардың жеке тұлғасы мен қылмыстық мінез-қүлықтың
себептерін зерттеу қажеттігін жоққа шығармайды. Дегенмен қылмыскерлердің
негізгі массасы көрсетілген ерекшеліктерімен ажыратылады, сондықтан да А.И.
Долгованың көз-қарасына қосылмауға болмайды, яғни егер қылмыскердің қылмыс
жасамағандардан ажырататын кейбір белгілері болмаса, онда қылмыскердің жеке
тұлғасы туралы ғылыми проблема ретінде талқылау мәнісі болмайды1 .
Барлық қылмыскерлерді біріктіретін маңызды белгілер — олармен
қылмыстық жазаланатын іс-әрекеттер жасауы және қоғамға қауіптілігі —
олардың жеке тұлғасының айтарлықтай маңызды сипаттамасы. Барлық
жаасағандарға қолданатын қылмыскердің жеке тұлғасын әрі қарай
Долгова А.И. Изучение личности преступника. 1978. №6., Стр.
тереңірек мазмұнды және гиосеологиялық тұрғыда түсіну соңғыларды топтарға
бөлу барысында ғана мүмкін. Келесі топтарды әлеуметтік қарсы бағыты және
құнды ориентациялары бойынша бөлу айтарлықтай ыңғайлы (адамдардың жеке
тұлғалары мен мүдделеріне теріс қараушылық; пайдақорлық және жекеменшік
дәстүр бойынша, түрлі әлеуметтік бекітулер мен жазбаларға жалпы азаматтық,
қызметтік, жанұялық және басқа да міндеттерге индивидуалистикалық түрде
қарау; әлеуметтік қүндылықтарға және өзінің міндеттеріне жеңіл ойлықпен,
жауапсыздықпен қарау). Әлеуметке қарсы барыттың және құнды ориентациялардың
тереңдігі, беріктігі, қиянаттылығы өз кезегінде қылмыскердің кездейсоқ,
ситуациялық, қиянатты және өте қауіпті жеке тұлғалары туралы айтура
мүмкіндік береді.
Егер криминологиялық зерттеу орбитасынан, қылмыстық мінез-құлық
негізгі, бастар қызметі болып табылмай қалған тұлғаларды шығарып
тастайтын болсақ, онда қылмыс жасаған, бірақ берілген қылмыстың жеке
тұлғасы түсінігінің рамкасына кірмейтін тұлғаларды қандай ғылыми қарастыруы
керек деген сұрақ туады.
Криминология тұлғалық ерекшеліктердің қылмысты жасаудары немесе
маңызды рольге ие болмау негізінде кейбір қылмыскерлердің жеке
категорияларын ескермей алмайды. Басқа сөзбен айтқанда қылмыстық себептік
комплексінде шешуші мәне және жеке түлғаға емес, қылмыс ситуациясының
сыртқы жардайларына тән деген ойра жол бермеу керек.
Алғаш рет жеке тұлра мен ситуация арасындары байланыс туралы сүрақты
В.И. Кудрявцев қарастырран еді. Оның ойынша ситуация шешуші роль атқаратын
жардайларда, оны қылмыстық мінез-құлықтың себебі деп есептеу керек және
жеке тұлғаның қорамга қарсы бағыты тек кейде ғана қылмыстың себебі болып
табылады екен1 . Егер бұл көз-қарасты қолдасақ,
онда ситуация қылмыстың себебі болып табылатындығынан, кейде
Кудрявцев В.И. Преступность и ее предупреждение. Л., 1971. Стр. 50.
субъектінің санасы мен еркінен тыс тіпті оның қалауына қайшы әрекет етуі
мүмкін деген қорытындыға келуіміз керек; адам болса бүл жағдайда келіп
түскен зиян зардаптар үшін жауаптылыққа тартылмауы тиіс.
Б.В. Волженкин дұрыс айтады, егер бірқатар жағдайларда қылмыстың
себебі деп ситуацияны есептесек, онда себептердің санына жәбірленушінің
теріс мінез-құлқын, оның жағынан қүш қолдануын да жатқызуға болады. Егер
қылмыс — қоғамға қауіпті кінәлі мінез-қүлық болса, демеқ ешқандай ситуация
қылмыстың себебі бола алмайды1 . Егер адам кінәлі әреқет жасаса — онда ең
теріс ситуацияның өзі де оған мінез-құлықтық вариантын таңдап алуға
мүмкіндік берген, бірақ ол өзінің әлеуметтік сапаларына байланысты берілген
варианттар ішінен қылмыстық жолды таңдап алды. Ситуацияны қылмыстың себебі
деп есептемеудің тагы бір мысалы, бір ситуацияның өзі адамгершіліқ
сапаларына байланысты түрлі субъектілермен әр-түрлі қабылданып, бағаланып
қөрінеді. Жеке тұлғаның жеңіл ойлылық, салақтық, басқалардың мүдделеріне
деген немқүрайлық, өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін объективті және
негізінде бағалауды қаламау сияқты сапалары абайсызда жасалынған
қылмыстардың себебі болып табылады. Ситуацияның жағымсыз факторлары (машина
мен механизмдердің бүзылу күйі, жарықтың төменділігі, ауы-райының жағымсыз
болуы) қылмыстың жасалуына мүмкіндік туғызатын жағдайларға ғана жатқызылуы
мүмкін.
Менің көз-қарасым бойынша, қылмысқердің жеке тұлғасын оқып-тану өзіне
сонымен бірге қылмыстық мінез-қүлықты және әсіресе қылмыскерлердің тұрмыс
қалпы проблемасын оқып-тануды қосу керек, себебі дәл осы тұрмыс қалпында
мінез-құлыққа қарағанда олардың негізгі ерекшеліктері үлкен толықтылықпен,
қажеттілікпен және объективтілікпен көрсетіледі. Тұрмыс қалпын оқып-білу
адамның өмірлік
ісінің барлық қырларын қамтуға мүмкшдік береді; сонымен қатар
Личность преступника. М., 1975. Стр. 50-53
қылмыскердің жеке тұлғасының жүйелік анализдеуіне өтуге мүмкіндік береді:
оның қүрылымы, мінез-құлығы, байланысы.
Қылмыстық мінез-қүлықты оқып-білуінің қажеттілігі тек оның
қылмыскердің жеке тұлғасының проблемасының бір бөлігі болып
табылатындығынан ғана емес, сонымен қатар осындай жеке тұлғаның құрылуында
қатысатын көз-қайнар ретінде де оқып-білу қажет. Қылмысты немесе бірқатар
әсіресе ауыр қылмыстарды жасау, осымен байланысты қылмыстық ортаға қосылу,
қылмысының ашылып қалуынан әрқашан қоорқып жүруі және тергеуде немесе сотта
болуы, бас бостандырын шектеу орындарында жазасын өтеуі де қылмыскердің
жеке тұлғасына да эсер етеді, жеке тұлғаны теріс бағытта өзгертіп оның
психологиясына да әсерін тигізеді.
Қылмыскердің тұлғасын оқып-білу қатаң заң негізінде құрылу қажет, яғни
заң бойынша қылмыс субъектісі болып табылатын жеке тұлғаны оқып-білу
керек. Сондықтан қаралатын категория уақытша рамкаларға ие: қылмысты жасау
мезетінен бастап, сотпен куәландырылған және қылмыстық жазасын өтеуге
дейін. Жазасын өтегеннен кейін түлга қылмыскер болып табылмайды, ярни ол
қылмыскердің жеке тұлғасы болып қарастырыла алмайды. Адам жазадан түзелгені
үшін босатылмайды, сотпен белгіленген мерзімнің өтуіне байланысты
босатылады. Қылмыскердің шын мәнісіндегі түзелуі, ярни жазасын өтеуден
кейін айтарлықтай кеш орын алуы мүмкін немесе мүлдем түзеленбеуі де мүмкін.
А.А. Герцензон қылмыскердің жеке тұлғасын оқып-білу мына мақсаттарда
жүзеге асырылады деп көрсеткен: 1) қриминогендік факторларды табу оған және
көрсетілген жеке тұлғаны қайта тәрбиелеу мен түзеуге тиімді қолдану; 2)
қылмыскерлер сипатталатын басты әлеуметтік белгілерді табу және
қорытындылау1.
Герцензон А.А. Уголовное право и сооциология. М., 1970. Стр. 144.
Бірақ криминология тек қылмыс жасап қойғандарды зерттеп қана қоймайды,
сонымен бірге көз-қарасы, тұрмыс-қалпы, ориентациялары қылмыс жасау
мүмкіндігін туғызатын тұлғаларды да зерттейді, дегенмен бұл тұлғалар
қылмысты ешқашан жасамауы да мүмкін. Оған қоса криминологиялық мәселелердің
сферасына маскүнемдік, жатып ішер арамтамақтық, қаңғыбастық және басқа
қылмыстық емес қоғамға қарсы құбылыстар және осыған байланысты осындай іс-
әрекеттерді істейтін жеке тұлғалар кіреді. Осы және басқа зерттеулер
болжаушылық мәнғе ие, осымен бірге криминология қылмысты жасауы мүмкін
тұлғаларды табу методикасын жетілдіреді және индивидаулды болжау
методикасын да жетілдіреді. Осының бәрі ғылыми негізделген қылмыстық
профилактикасы жүйесінің базасы ретінде қызмет жасайды, сонымен қоса ерте
профилактика үшін де, бірақ бұл жағдайдағы жеке тұлғаларды оқып-білу қылмыс
субъектісінің жеке тұлғасының шегінен тыс шығады. Демек криминологияның
пәніне жеке қылмыскердің тұлғасы ғана кірмей, сонымен бірге қылмыстық жолға
түсуі мұмкін тұлғалар да кіреді, ал бұл өз кезегінде қылмыстылықпен күресу
үшін өте маңызы үлкен.
Соңғы жылдарда криминологиялық ғылым қылмыскерің жеке тұлғасын жүйелі
анализдеу тәсілін көп қолданып жүр. Бұл жеке тұлғалардың өзі болса жұйе
ретінде табиғатпен анықталған, сол не басқа қасиеттерге ие өзара
байланысқан компоненттер есебінде шығады.
Қылмыскердің жеке тұлғасын жүйелі түрде зерттеу қылмысты жасау
себебінің анализіне біржақты жақындау жолын қысқартады, қылмыстық мінез-
құлыққа эсер ететін барлық факторларды табуға мүмкіндік береді, сонымен
бірге белгілі себептермен аз зерттелгендерді де.
Жүйелік анализдің пәні болып қылмыскердің жеке тұлғасының қасиеттері
болуы керек. Осымен қоса мынаны есте ұстау керек:
1. Компоненттер арасындағы ішкі өзара тәуелді ішкі, жеке қасиетгерін.
2. Сыртқы қасиеттерін, сыртқы объектілермен (жүйлермен) байланысты жүзеге
асырылатын жағдайларда ғана өмір сүретін, мысалы, қылмысты жасаудағы
ситуацияға байланысты.
А.М. Леонтьевтің адамды индивид ретінде және жеке тұлға ретіндегі
ерекшелітерін ажыратудағы ғылыми зерттеу қажеттілігін қолдауы менің ойымша
өте дүрыс болған. Олардың анық айырмашылықтары, және бұран тиісті оның
негізінде жатқан индивид пен жеке тұлғаның түсінігінің айырмашылықтары
да жеке тұлғаның психологиялық анализінің қажетті алғы шартын қүрайды1.
Криминологиялық танымның объектісі болып адам толығымен танылуы керек,
және бүл өз кезегінде қылмыскердің жеке тұлғасының концепциясының маңызын
төмендетпеу керек, себебі қылмыстың механизміндегі жетекші орынға дәл осы
жеке тұлғаның ерекшеліктері ие болады. Жеке тұлғаның түсінігі адамның
қасиеттерін көрсетеді, ал адам болса осы қасиеттердің иесі... адамға жеке
тұлға болу қасиеті биологиялық орғанизмге сияқты тән емес, қоғамдық қарым-
қатынастардың ретінде тән.
Тек қылмыскердің жеке тұлғасын ғана емес, сонымен бірге
криминологиялық танымның пәні ретінде қылмыс жасаған дәл адамды бөліп
қарастыру, қылмыстық мінез-құлықты түсіндіру үшін және профилактикалық
мақсаттарда физиологияның, гинетиканың, медицинаның жетістіктерін кеңінен
қолодануға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде адамның жеке даралығына (индивидуальность) деген
қызығушылық өсуде, жеке даралықтың түсінігі жеке тұлғаның түсінігінен
өзгешеленеді, және адамды комплексті оқып-тану мәселелерінің ішінде жеке
даралық туралы сұрақ елеулі орынға ие.
Жеке даралық теориясы жайлы ең басты еңбектердің иесі И.И.
Резвицкийдің айтуы бойынша адамдардың жеке даралығы оның жалғыздық,
қайталанбастық, ерекшеліктік сияқты ажыратылмас белгілерімен біте қоймайды.
Жеке даралық тек адамның ішкі құрылысының, оның негізгі
А.М. Леонтьев. Деятельность, сознание, личность. М., 1977. Стр. 175.
қасиеттерінің өзара байланыстық, ішкі тұйықтылық, жүйелік, талаптылық
бағытында ғана түсіндіріле алады. Сондықтан да адамның кейбір қасиеттері
өзімен-өзі түсіндірілмейді, ол оның жеке даралық көрінісі ретінде
түсіндіріледі1. Жек даралық адамның өмір сүріп әрекет ететін қоршаған
әлемдегі, қоғамдағы, ерекше тұрмыс формасынкөрсетеді, және үзіліссіз сыртқы
және ішкі өзгерістер жағдайында өзіне-өзі өзінің тұтастығы мен теңдігін
сақтап қалады.
Жеке даралықтың тгсінігі нақты адамның көпттрлі белгілерінің
бірыңғайлығын белгілеуге көмектеседі, оның тек жалғызды және дербес
белгілерін ғана емес, сонымен қатар қайталанбас және дербес белгілерін де
ажыратуға көмектеседі. бұл белгілер қылмыстың өзінде де көрініс табады және
қылмысты іс-әрекеттің себептерін одан-әрі түсініктірек қылып қылмыскердің
тұрмыс қалпы мен мінез-құлқының барлығында да көрініс табады. Қылмыста
өзінің көрінісін адамның қайталанбастығы, өзіндік ерекшелігі, дербестігі
табады, оның өзімен өзі болу және тұрақтылықты сақтау қабілеті көрініс
табады.
Тек адамның даралығы мен қайталанбастылығын ескере отырып қана,
неліктен объективті бірдей сыртқы әсерлер адамдарда әр-түрлі реакцияларын
шығаратынын түсінуге болады. Жағымсыз әлеуметтік құбылыстар, мысалы, тек
адамның даралық ерекшеліктерімен байланыса отырып, түлғада қоғамға қарсы
бағьптың құрылуына әкелуі мүмкін.
Адамның жеке даралығыменен ситуациялық сипаттағы көптеген
қылмыстардың жасалуы түсіндіріледі. Басқа сөзбен айтқанда, сыртқы әсерлер
фатальды түрде қылмыстың жасалуына әкеліп соқпайды.
Қылмыскерлердің арасында жеке даралығы, тапқырлығы мен ынталығы жарқын
кескінделген түлғалар аз емес. бұл сапалықтар жағымсыз-бұрмаланған құнды
ориентациялармен үйлесе отырып, көбіне мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді
ірі талан-таражга түсірушілерді, қылмыстық топтардың лидерлерін бөліп
шығарады. Дәл осы сапалықтартары да қылмыскерлерді классификациялау үшін,
олардың қогамдық қауіптіліктерінің және де сол не басқа қылмыстық іс-
әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің көрсеткіші ретінде қызмет жасайды. Осымен
бірге қөрсетілген саналарды қылмыс профилактикасында, қылмыскерлерді қайта
тәрбиелеуде және түзеуде бар тиімділікпен қолдануға болады.
Қылмыскердің жеке даралығын зерттеу оның жеке тұлғалық ерекшеліктері
шегінен шығу қажеттігі туралы тағы да дәлелдеп отыр. Жеке адам деген
ттсінік адамды белгілі бір ттрдің өкілі ретінде сипаттайды және оның табиги
қасиеттерінің комплекстерін белгілейді. Жек тұлга тусінігі адамды
қоғамның мүшесі ретінде белгілейді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-5
I ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасының ұғымы және қылмыстық мінез – құлықтың
ерекшеліктері
6-32
1. Қылмыскердің тұлғасындағы
әлеуметтіктің және биологиялықтың ара-қатынасы. 33-39
2. Генетикалық және психикалық ауытқулардың
маңызы. 40-43
1.3. Қылмыскердің тұлғасының сипаттамасы. 44-51
II ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасын жіктеу. 51-52
Қорытынды. 59-60
Сурет, схема. 61
Пайдаланылған әдебиеттер. 62-63
КІРІСПЕ
Қылмыскердің жеке тұлғасы барлық кезде барша криминалдық профильдегі
ғылымдардың маңызды проблемалырының бірі болатын, әсіресе бірінші кезекте
криминологияның. Осы ғылымдардың тарихы барлық мектептер және концепциялар
сол формада, сол немесе басқа деңгейде өздеріне қылмыскердің жеке
тұлғасының проблематикасын қосып қамтығанын куәландырады. Қылмыскердің жеке
тұлғасы дегеніміз не, қылмыс жасаудағы оның ролі, келешекте қылмыстық
әрекет жіберіп қоймау үшін оған қалай әсер ету керек, оның құқықтары мен
міндеттерінің шегі қандай деген сұрақтар әлеуметтік-тарихи жағдайларға,
әлеуметтік практиканың талаптарына және ғылыми жетістіктердің деңгейіне
байланысты әр-түрлі қойылып және шешілетін болатын.
Қазіргі кезде қылмыскердің жеке тұлғасы ерекше маңызды проблемаға ие
болды. Дәл осы проблеманың маңызды болуының себебі ең алдымен жалпы
қылмыстылықпен толық күресу үшін, осы қылмысты жасағандарды ғылыми тұрғыда
тану керектігімен байланысты болды, яғни, қылмыскердің жеке тұлғасын ғылыми
тұрғыда қарастырмай жатып, жалпы қылмыстылықпен нәтижелі күресу мүмкінсіз
болды. Бұл проблеманың маңызы мынада: қылмыстылық бұл адамдардың белгілі
бір қоғамға қарсы мінез-құлықпен байланысты әлеуметтік құбылыс; ал бұл
мінез-құлықты түсіндіру, оның себептерін ашу, қылмыс жасағандарға қолайлы
эсер ету тәсілдерін табу үшін, қылмыстардың алдын алу тәсілдерін табу үшін
тек қылмыскерді әлеуметтік индивид, тұлға ретінде сипатгайтын баршаны терең
оқып-тану арқылы рана қол жеткізуге болады.Қылмыстылықпен нәтижелі күресу
ұйымының көзқарасы бойынша, тұлға қылмыс жасағысы келді дегенді көрсету
әлі жеткіліксіз, оның не үшін жасағысы келді және неліктен дәл осы белгілі
бір мақсаты бар мінез-құлық вариантын қалаулы болранын анықтау қажет. Ал
бұл үшін қылмыскердің жеке тұлғасын қылмысты мінез-құлықта жүзеге асатын
қоғамға қарсы көз-қарастар мен әдеттердің пайда болуына және тамырлауына
алып келген қүбылыстар мен байланысты оқу қажет.
Қылмыскердің жеке түлғасының түсінігіне ғылыми түрғыда жақындау,
сонымен қатар қылмысты істерді тергеу тактикасы мен әдістерінің тиесілі
ережелерін жетілдіру, сот психологиясыньщ негізгі ережелерін, еңбекпен
түзеу педагогикасын жетілдіру барысында да қажет.
Қылмыскердің жеке түлғасы бірқатар ғылымдардың барытымен де оқытылады:
криминологиямен, қылмыстық құқықпен, еңбекпен түзеу құқықығымен,
криминалистикамен, сот психологиясымен және т.с.с.
Берілген осы жұмыста қылмыскердің жеке тұлғасы туралы танымның
объектілері емес пәні ретінде айтылады. Бізге белгілі марксистік
геосиологияда зерттеудің пәні және объектісінің түсініктері ажыратылады.
Жеке тұлға бұл толық объектіні қөрсетеді, бірақ сол не басқа ғылым оның
өзінің саласына кіретін бөлімдерін рана окиды. Біз криминалдық профильдегі
рылымыныҢ түррысынан жеке түлганы қарастыррандықтан, оның қылмыстық мінез-
қүлықпен байланысты бөлігін зерттедік және бұл жеке тұлганың бөлімі өз
кезегінде кез-келген әр ғылым үшін, оның танымының пәні ретінде шығып
отырады.
Қылмыскердің жеке тұлғасының проблемасы — үлкен методологиялық
маңыздары проблема. Негізінен бұл құқықтың, социологияның, философияның,
психологияның және басқа да ғылымдардың торабында тұрған комплексті
проблема. Оны оқып-тану міндетті түрде қылмыстық құқықтың, қриминологияның
және басқа да ғылымдардың бірқатар маңызды институттарын жетілдіруге елеулі
әсерін тигізеді.
Берілген проблема — көптеген қылмыстық-құқықтық институттарымен де
тығыз түрде байланысты, оның ішінде мысалы: қылмыстық жауапкершілік, жазаны
тағайындау және жазадан босату сияқты.
Қылмыстық заңда көрсетілген жазаның адамгершілікке сүйенген мақсаттары
мен міндеттері абстракцияменен өмірден үзіліп, жалаңаш күйде қалар еді,
егер олар қылмыскердің жеке тұлғасын сипаттайтын тұлғалық қатынастардың
қасиеттерінің, ерекшеліктерінің жан-жақты есебіне негізделмесе. Сондықтан
да қылмыстық кодекске байланысты қаулыларда мынадай ұйрарым бар — барлық
жардайларда қылмыстық жауапкершілктен босату және жазаны тарайындау туралы
мәселені шешу барысында, басқа жағдайлармен қатар, қылмыскердің жеке
тұлғасына үлкен назар аудару керек.
I ТАРАУ. Қылмыскердің тұлғасының ұғымы және қылмыстық мінез –
құлықтың ерекшеліктері
Жеке адамныц тұлғасы — бұл, қоғамдық қатынасқа түсушінің өлеуметтік
және психикалық сипаты, сапасы мен өзіндік қасиетінің жалпылай бүтін жүйесі
болып табылады. Оған үш негізгі компонентті жатқызамыз:
1. Жеке тұлғаның әлеуметтік статусы, яғни бұл арқылы әлеуметтік-
демографиялық сипатына байланысты жеке тұлғаның белгілі бір класқа немсес
топқа жататынын айқындаймыз (жынысы, жасы, білімі, отбасының жардайы және
с.с.).
2. Жеке тұлғаның элеуметтік функциясы, ролі, яғни бұл дегеніміз азаматтың,
еңбек ұжымының мүшесінің, семьялы адамның қоғамдық қатынас жүйесіндегі
түрлі іс-әрекеттерінің жиынтығы.
3. Адамгершілік-психологиялық сипаттамасы. Бұл жеке тұлғаның әлеуметтік
құндылықтар мен орындалып жатқан әлеуметтік функцияларға деген қатынасын
айқындайды. Жеке тұлға азаматтың іс-әрекетте көрінетін (қоғамға, мемлекетке
деген қатынасын, идеологиялық және саяси көз-қарастары және т.б.с.с.),
азаматтық психологиямен сипатталады; кәсіптік іс-әрекеттерде қөрінетін
(еңбекке деген қатынасы), еңбектік психологияменен; тұрмыстық
психологияменен (отбасына, бос уақытына қатынасы) және оған қатысты
тәртібімен; құқықтық психологиямен (заңға, қүқықтық тәртіпке, құқық қорғау
органдарына деген қатынасы) және оған сәйкес қылықтармен, сонымен бірге
Мен деген психологияменен (өзіндік баға) сипатталады1.
Тұрақтылығы басымырақ қатынастар құнды бағдарламалардың немесе мінез
құлқының мүдделері мен мотивацияларының жүйесін құрайды (әрекеттерді
таңдауды айқындайтын және белсенділікті тудыруға түрткі күш).
Антонян Ю.М. Изучение личности преступника. М., 1982г., стр. 59.
Адамды қылмыскердің жеке тұлғасы деп, тек сол жағдайда айтамыз, егер
сол адаммен қылмыс жасалған болса, яғни оның қылмыстық заң түсінігі
бойынша, жазасын өтеуге кетпей жатып, қылмыс субъектісі болып танылуы.
Қылмысқердің жеке тұлғасы қылмыскер емес жеке тұлғадан қоғамдық
қауіптілігімен ерекшеленіп бөлінеді. Әдеттегідей қоғамдық қауіптілік жан-
жақты қамтитын мінездемемен сипатталмайды, ал кейбір басымдау бағдарламалар
және мотивацияларда айқындалады, мысалы пайдақорлықпен немесе зорлықпен
т.б. Осындай тұлғаның криминогендік бағдарлары оның қоғамдық қауіптілігінің
мазмұнын және оның қылмыстық мінез-құлқының мазмұнын айқындайды. Жеке
тұлғаның қоғамдық қауіптілігінің міндетті қомпоненті болып, құқықтық
психологияның криминогендік деформациясы болып табылады, ол дегеніміз
қылмыстық заңды сыйламайтын-қылықтың түрлі варианттары.
Қылмыскердің жеке тұлғасының қоғамдық қауіптілігі оның әлеуметтік
негізі сияқты оны айқынды түрде басқа азаматтардың тұлғаларынан бөліп
қарауға негіздеме береді.
Сонымен бірге қылмыскердің жеке тұлғасының түрлерінің және
қылмыстылықтағы қылмыскерлердің қоғамдық қауіптілігінің айырмашылығы өте
үлкен. Ал қоғамдық қауіптіліктің өзі болса тұлғаның істеген әрекетінің
сипатымен ғана анықталып қоймайды, сонымен бірге қылмыстық іс-әрекеттің
және оның субъектісінің тұлғалық сапалары мен мінез құлқының барлық
жүйесіндегі мотивациясының алатын орнымен, әлеуметті мәні бар тұлғаның
дұрыс және бұрыс немесе жағымды және жағымсыз қасиеттерінің ара-қатынасымен
анықталады.
Жеке тұлғаның қоғамдық қауіптілігі көбінесе қылмыстық іс істелмей
жатып қалыптасады. Мұндай қауіптіліктің уақыт өтуімен келе пайда болуы
көбіне нақты тұлғаның қоғамға жат әрекеттерінен айқындалады — тәртіптілік,
әкімшілік құқық бұзушылықтарда, аморальдық моральға жат әрекеттерде, бірақ
бұл әрекеттер қылмыс сипатына ие болмауы тиіс. Дегенмен осы әрекеттер
қайталанып, тереңдей беруінің салдарынан, статистикамен қылмыс істеуі
мүмкін деп дәлелденген субъектінің криминогендік бағыты дами береді. Бұл
мінез-құлқы белгілі бір қылмыстары мотивацияларына тиесілі тұлғалық
қасиеттердің бара-бара дамуын дәлелдейтін тұлғалар үшін әкімшілік, еңбектік
азаматтық, отбасылық заңдылықтармен көрсетілген тәрбиелік-ескертулік
шараларын қолдануға негіз береді. Бірақ бұл шаралар сондай-ақ заңға сәйкес
қүқық бұзушылық жасап қойған тұлғаларға да қолданылады. Әрине бірақ бұл
шаралар тұлғара алдын-ала қылмыскер ретінде қарауға негіз бермейді.
70-80 жылдары КСРО ІІМ-нің Бүкіл Одақтық Ғылыми зерттеу институтында
және КСРО Прокуратурасының БОҒЗ институтында сандық-сапалық, статистикамен
айқындалып кескінделген тұлғаның қоғамға қауіптілігін жүйесі туралы
зерттеулер жүргізілген болатын. ЭВМ-нің көмегімен бейнені танып білу әдісін
қолданып, ғалымдар тұлғаның келешектегі мінез-құлқын болжады. 10 жылдан
кейін кайталанып жасалған зерттеулер, тұлғаның қоғамдық қауіптілігіне
негізделген 70-80% жағдайларда болжам расталғанын қөрсетті1.
Криминология, қылмысқердің жеке тұлғасын зерттеп және осындай
зерттеулердің әдісін жетілдіріп жатып, қылмыс істеген тұлғаның
демографиялық, ролдіқ, адамгершіліқ-психологиялық ерекшеліктерінің
белгілерімен ғана шектеліп қоймай, сонымен бірге қылмыспен күресудегі
практикалық және ғылымдық әдістерді шығару керек. Себебі қылмыспен
күресудің қолайлығы, ыңғайлығы терең білімсіз жоғары болмайды, кім және
қашан қылмыс жасайды және не үшін. қылмыстылықтың динамикасының және хал
жағдайының бағасының өзі, оның тенденциясының болжамы қылмыс істеген
адамдардың тұлғасы туралы жинақталған берілгендеріне тәуелді болады, осы
тұлғалардың құрамының
сипаттамасы бойынша: жынысына, жасына, отбасылық жағдайына,
Криминология: Учебник. М., 1995.
мәдени-білімділік деңгейіне, әлеуметтік-ролдік қасиетіне, психологиялық
ерекшеліктеріне байланысты.
Қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеу қылмыстың жасалу себебін анықтау
немесе ашу үшін қажет. Нақты қылмыстардың жасалу себебі болып, әлеуметтік-
теріс қасиеттер және бәрінен бұрын ортаның және ситуация криминогендік
жағдайларымен өзара әрекеттесетін, тұлғаның мінез-қүлқының криминогендік
мотивациясы болып табылады. Қылмысқердің жеке тұлғасын зертгеу сонымен
бірге субъектілерінің типтік ерекшеліктерін бөліп қарастыруға көмек береді.
Бұл қылмыскерелер категориясы, қылмыстылықтың жекеленген түрлері
деңгейіндегі ескерту жұмысымен айналысатын организациялары үшін өте қажет
әрі маңызды.
Тұлғаның криминализациялануының мынадай этаптарын бөліп қарастыруға
болады: криминогендікке дейінгі, яғни қылмыстың жасалуына дейін, тұлғаның
құқық бұзушылық немесе ұдайы дөрекі моральға жат қылықтар жасауы1. Бұл
этапта ерте бастан профилактика жүргізу қажет, оны құқық қорғау
органдарының түрлі есеп жүргізулеріне, яғни учеттарына енгізу жолдарымен
жүргізеді. Криминалдық қоғамдық қауіптіліктің бар болуы тек тұлға қылмыс
жасағанда және міндетті түрде зиян келтірген жағдайда ғана болады. Бұл
жағдайда қылмыскердің жеке тұлғасы қоғамға қауіпті болып құрылып және
жазасын өтеуге кеткенінше қоғамға қауіпті болып қала береді. Алынбаған және
арылмаған сотталғандылық қылмыскердің жеке тұлғасы туралы айтуға негіз
бермейді. Егер сотталғандылығы бар тұлға қылмыс жасаса, оған қатысты
әкімшілік құқығының тиісті санкциясы қолданылады (мысалы, әкімшілік
қадағалау ережелерін бұзғаны үшін). Мұндай тұлға әкімшілдік антисоциалды
ретінде сипаттала алады, яғни әлеуметке қарсы (ИМ органдарының кейбір
нормативтік актілерінде Қылмыс істтеуге бейім
' Личность преступника и вопросы исправления и перевоспитания осужденных.
Ю.М. Антонян. М., 1990. Стр. 97.
тұлға деп кездесетін түсінік дәл емес, бұл кінәсіздік презумпция
принципіне қайшы болады).
Қылмыскердің жеке тұлғасы туралы криминологиялық оқу, зерттеулер үш
деңгейде жүргізіледі. Жеке дара дәрежедегі зертгеулер нақты қылмыскердің
тұлғасының мінездік ерекшеліктерін, (қасиеттерін) белгілеуге бағытталған.
Бұл зертгеулер тергеу процессінде және қылмыстық істі қарауда үлкен маңызға
ие болады, сонымен бірге жеке даралық профилактиканың ең жоғарғы дәрежедегі
негіздемелері және әдістемелерін құруға көмегін тигізеді. Қылмыскердің жеке
тұлғасын оқу, зерттеулер криминологиялық ғылымдық зерттеулерінде және құқық
қолдану практикасының жинақтарында әрі қарай топтық деңгейде жүргізіледі.
Мұнда, қалай, жасалынып жатқан қылмыстардың, солай олардың субъектілерінің
әлеуметтік мәнге ие түлғалылық қасиетттерінің ұқсастығымен ажыратылатын,
қылмыскердің түрлері мен категориялары оқытылады.
Қылмыскердің категориялары мен түрлерін оқып білу, зерттеу қылмыстың
кейбір түрлерімен күресу шараларын жетілдіру үшін қалай қажет болса, осы
шараларды жүзеге асыру үшін де дәл солай қажет. Бұндай оқып білудің
түрлілігі қылмыскердің құрамындағы демографиялық белгілерімен (мысаалы:
кәмелетке толмау) бөлінген немесе қылмыстың не басқа да құқық бұзушылық
мінез-құлқының белгілерімен бөлінген (рецидивистер, наркомандар және т.б.)
оның типологиясы мен классификациясын жетілдіру болып табылады.
Сонымен соңғы үш деңгейдегі қылмыскердің жеке түлғасын зерттеу,
қылмыскердің түлғасын өзінше бір жалпы, толық жинақталған қылмыстылықтың
субъектісі ретінде қарастырады. Мұндай тоқтау, яғни оқып танудың жолы оның
жалпы ортақ қасиеттерін, элементтерін, құрылысын ашуға мүмкіндік береді, ал
жалпы ортақ көріністегі қылмыстың себептері мен жагдайларын және
ескертудегі шара жолдарын анықтауға көмегін тигізеді. Едәуір толық, жан-
жақты қылмыскердің жеке түлғасының сипаттамасы тек сол белгілерді қамтиды
және өзіне қосады,
егер де олар қылмыскер деген түсінікті анықтап айқындайтын болса, қылмыс
істеген кез-келген түлғаны басқа азаматтардан шектеп бөлетін болса1.
Қылмыскердің жеке тұлғасы қалай белгіленгеніндей, қылмыскер болып
табылмайтын түлғадан қоғамдық қауіптілігімен ерекшеленеді. Бірақ та ол
өзінің түрлі жағымды қасиеттеріменен заңды әрекет ететін азаматтарменде
ұқсас болып келеді, мысалы семьялы адам, пайдалы жұмыспенен айналысатын
адам, спортсмен және т.б. Осының салдарынан қылмыскердің тұлғасында қоғамға
қауіпті және әлеумет аралық қасиеттер қарама-қайшы әрекеттеседі. Соңғылары
дәл сол сияқты жазаны тағайындауда және оны орындауда ескерілуі тиіс,
себебі олар сотталғанның қоғамдық қауіптілігін, оның түзелуін, қайталауына,
яғни рецидивке жол берілмеуін қамтып орналастыратын әлеуметтік-
психологиялық базасын құрайды.
Адамның жеке тұлғасы туралы баяндалған жалпы теориялық мәселелер, жеке
тұлға проблемасының криминологиялық және құқықтық аспектілерін шешуінің
негізі болып табылады.
Көбіне криминологияның бұл проблемасының шешімі, қандай адам
табиғатының, оның адамгершілік мәнісінің танылатынына тікелей тәуелділікте
болады. Шешімнің біреу адамды табиғатынан-хайуан деп тануынан шығады,
оның бойында тиісті жағдайларды қылмыста көрініс табатын зұлымдықтың,
жауыздықтың, әдепсіздіктің белгілі бір қуаты бар екеніне байланыстырады
(туа біткен жаратылысы сияқты). Ал егер де зұлымдылық, жауздық,
пайдакүнемдікке жақындық секілді қасиеттерді — жеке тұлғаның құрылуындағы
белгілі бір әлеуметтік жағдайлардың
1 Антонян Ю.М. Изучение личности преступника. М., 1982. Стр. 67.
туындысы ретінде санасақ, онда принципиалды түрде бұл жөнінде басқа шешімді
қабылдау керек болады.
Бірінші жағдайда қылмыскердің жеке тұлғасының проблемасы биологизмнің
туа біткен асоциалдықтың, агрессивтіліктің, сараңдылықтың
бағытында шешіледі немесе осы әдепсіз алғы шарттардан шығып отырады.
Екінші жағдайда болса бұл проблеманың шешілуі қылмыскердің жеке
тұлғасын сипаттайтын әлеуметтік келісімнің мойындауында негізделеді, адамды
қылмыскерге айналдыратын әлеуметтік табиғатты, әлеуметтік байланыстар мен
тәуелділіктерді ашуға бағытталады.
Жеке тұлғаның түсінігі тек өз тұрмыс қалпын дәуірдің немесе таптық
мұраттарына сәйкес жүргізетін субъектілерге ғана қолдану керек деген көз-
қараспен келісуге болмайды. бұл сияқты тұжырымдар жеке тұлғаның түсінігін
және оның бағытын, ориентациясын араластырады. Қылмысқа алып келген әдет
пен көзқарастардың құрылуының, қылмыстың мотивациясының, жасалуға жататын
әдептілік деформациялардың көз-қайнарларны ашып-білу қажеттілігі — жеке
тұлға терминін оның жай мағынасында және қылмыс жасаран тұлғаларға қатысты
пайдаланылуының заңдылығы мен қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Қылмыскердің жеке тұлғасы — бұл қылмыстық жауапкершілікті тартатын
заңмен тиым салынған, қоғамға қауіпті іс-әрекетті кінәлі түрде жасаған
адамның жеке тұлғасы. Қылмыстың жасалу фактісі берілген жеке тұлғаны
қоғамға қауіпті ретінде сипаттайды, бірақ ол оның бүкіл мазмұнын қамтымайды
және түсіндірмейді. Қылмыс жасаған адамнан, құқық бұзушылықтан гөрі үлкен
нәрсені көру керек... Әр азамат өз мемлекетімен мыңдаған өмірлік
жүйкелермен байланысты емес не, және бұл азаматтың өз бетінше осы
жүйкелердің біреуін кесіп тастаса, мемлекет барлық жүйкелерді кесіп
тастауға құқылы ма? Мемлекет құқық бұзушының өзінде де... адамды, өзінің
тірі бөлігін, отанын қорғауға міндетті сарбазын, сот даусына құлақ салатын
кәугерін, қоғамдық қызметтерді жүзеге асыратын қоғам мүшесін, жанұя ағасын
танып-көру керек, және ең бастысы — мемлекеттің азаматы ретінде санау
керек1.
Жеке тұлғаның сол не басқа көрінісі, сонымен қатар қылмыстың жасалу
фактісі де қаншалықты елеулі болса дары, ол туралы дұрыс байымдау, тек жеке
тұлғаның барлық маңызды әлеуметтік қасиеттерінің, олардың мазмұнының,
әлеуметгіқ жарымды және әлеуметті жарымсыз белгілерінің үлес салмақ
қатынасының және барлық оның көрінісінің негізінде ғана мүмкін болады. Дәл
осындай жеке тұлғаның әлеуметтік қасиеттері мен белгілерінің жиынтығы,
олардың құрылысы мен ара-байланысы тек қылмыс жасайтындар туралы едәуір
толық түсінік бермей, сонымен бірге осындай мінез-құлықты түсінуге
айтарлықтай көмек береді,
істеген іс-қылықтың өзін және оны жасаған түлғаны тиісті бағалауға үлес
қосады. Қылмыскердің жеке тұлғасын қарастыруда осы бағыт қана, оның оқып-
тануының нәтижелерін қылмыстылықпен күресудің әлеуметтік жоспары үшін,
қылмыстық саясаты үшін және әр нақты жағдайдағы профилактикамен жеке
тұлғаның тиісті корекция шараларын таңдап алу үшін дұрыс пайдалануын
қамтамасыз ете алады. Қылмыскердің жеке тұлғасы, кез-келген адамның жеке
тұлғасы секілді, өзіне белгілі бір адамгершілік-психологиялық қасиеттерді
қосады. Жеке тұлғаның психологиясы, сонымен қатар тұлғаның белгілі бір
нақты жағдайларда заңмен тиым салынған қылмыстың қолсұғушылықты жасауына
әсер ететін оның ерекшеліктері де, берілген тұлға шығып отыратын, нақты
әлеуметтік байланыстарға айтарлықтай тәуелділікте болатын белгілі бір
әлеуметтік жағдайлардың әсері арқасында құрылады. Осы уақытта әлеуметтік
жағдайлар мен нақты сыртқы әсерлер оның психикасы мен ерекшеліктері арқылы
қабылданып, оның мінез-құлқында көрініс табады.
Қылмысты жеке тұлғаның өзі маңызды роль атқаратын көптеген
жағдайлардың күрделі өзара қатынастарының нәтижесі ретінде қарастыра
отырып, сонымен бірге берілген тұлғаның белгілерін, қасиеттерін,
байланыстарын, қатынастарын және әдепті-психологиялық қасиеттері мен
ерекшеліктерін қарастыра отырып, тұлғаның қылмысты жасауын алдын-ала және
сөзсіз болжап белгілейтін жеке тұлғаның белгілері болмайды деген тұжырым
шығарамыз. Қокамға қарсы мінез-құлықты қамтамасыз ететін жеке тұлғаның
ерекшеліктері белгілі бір өмірдің, тұрмыстық жағдайларының, тәрбиенің,
әсерлердің, байланыстардың нәтижесі болып табылады; бұлар өз қезегінде
қылмыстың жасалуына автоматты ттрде емес, мінез-құлықтың түрлі варианттарын
тандау мүмкіндігін сақтайтын тұлғаның санасы мен еркінің қатысуымен жүретін
нақты ситуацияның сыртқы жағдайларының әсерімен фатальды, яғни тайтарылмас
түрде әкеледі.
Басқа сөзбен айтқанда, қылмыскердің жеке тұлғасы — қылмыстық
әлеуметтік рольге іштей душар болған, қылмысты жеке түлға ретінде
түсіндіріле алмайда, қылмыстылықтың өзі сияқты — өзінің табиғаты бойынша
әлеуметтік құбылыс, сол сияқты қылмысты тұлғаның жеке дара ерекшеліктермен
түсіндіріле алмайды.
1. Қылмыскердің жеке тұлғасын құқықтық және шектес ғылымдарда зерттеу.
Қылмыскердің жеке тұлғасын комплексті оқып білудегі маңызды теориялық
алғы шарты болып, белгілі бір ғылымның оның қандай аспектілерін
зерттейтінін түсіндіру болып табылады. Осы құбылыстың түрлі аспектілері
қазіргі уақытта келесі заң ғылымдарын жетілдіруде: криминология,
криминалистика, қылмыстық құқық, қылмыстық процесс. Қылмыскердің жеке
тұлғасын, жалпы түрде өзінің мазмұнына құқыққа қарсы мінез құлық,
құқықбүзушылық түсінігі мен белгілері, юридицалық жауапкершіліктің
түсінігі, түрлері және негізгі сияқты проблемаларды қосқанына байланысты
мемлекет және қүқық теориясы да зерттейді.
Қылмыскердің жеке тұлғасы бірқатар шектес ғылымдардың да танымының
пәні болып табылады: заң психологиясының, еңбекпен түзеу педагогикасының,
сот психиатриясының, сот статистикасының. Қылмыскердің жеке тұлғасына
көптеген ғылымдардың көңіл бөлуі, қызырушылығы Қылмыскердің жеке тұлғасының
түрлі түсініктерінің арасындағы ара-қатынасын анықтау қажеттігін көрсетті.
Г.М. Миньковскийдің көз-қарасы бойынша, қылмыскердің жеке тұлғасының
криминологиялық, қылмысты-құқықтық, процессуалдық, психологиялық,
криминалистік түсінігінің болуы мүмкін емес дейді, айтылған пәндердің өзара
байланысты түсініктегі аспектілері бар дейді1.
Бұл көзқарас белгілі бір анықтауды қажет етеді. Жоғарыда көрсетілген
әр ғылым психологиядан басқа, (себебі, онда қылмыскердің жеке тұлғасы деген
өзінді түсінігі болмайды) берілген құбылыстың өзіне қажет қана бөлігін оқи
отырып, осы бөліктің өзіндік түсінігін анықтайды және оған спецификалық
мазмұнын береді. Мысалы, қылмыстық қүқық
Миньковский Г.М. Методологические и методические аспекты изучения личности
в криминологии. М., 1977. Стр. 19.
ғылымында қылмыстық субъектісінің түсінігі анықталып, зерттелсе, қылмыстық
процесс және криминалистика ғылымында — сезікті мен айыпкердің тұлғасы, ал
криминологияда — қылмыскердің жеке тұлғасы, және соңғысы— сотталғанның жеке
түлғасының түсінігі анықталып және зерттеледі. бұл түсіндірмелердің әр-
қайсысы қылмыскердің жеке тұлғасының әр-түрлі қасиеттері мен сапларын ашып
көрсететді, және сол немесе баска ғылымның мазмүны мен пәнін тиісті
функцияларға ие болады.
Криминология ғылымы тек қана қылмыскердің жеке түлғасын, оның айрықша
белгілерін оқып қоймай, сонымен қатар қылмыстық мінез-қүлықтық мазмұны мен
механизмін, себептерін, қылмыстық істі, жеке қылмыстық әреқетті, қоғамға
қарсы өмірдің образын, ауытқыган мінез-құлықтық социологиясы мен
психологиясын зерттеп оқығандықтан, бұл берілген проблеманың өте кең
танымын қаматамасыз етеді. Қылмыскердің жеке тұлғасы криминологияда басқа
заң ғылымдарына қарағанда жан-жақты және өте терең зерттелген.
Сондықтан да қриминология қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеуде ең
басты ғылым болып табылады.
И.И. Карпецпен келісуге болады, ол криминология қылсмыстық құқықты
қылмыс жасаған адамдарды
қарастыруына байланысты барлық жерде дамуын ынталандырып отырды деді.
Мұндай жағдай И.И. Карпецке маңызды ой құруға жардай жасады, яғни мемлекет
және құқық теориясы барша құқық ғылымына қандай болса, криминологияны
ғылымдардың криминалдық циклы үшін жалпы теориялық ғылымретінде қарастыруға
болады деді1.
Бірақ криминология қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеу саласында өзінің
құдіретіне кірмегендіктен, басқа ғылымдар үшін бастапқы түсінігінің
құрылысын бермейді. Осы сияқты түсініктерді өз пәнінің шегінде
Карпец И.И. Соотношение криминологии, уголовного и исправительно-трудового
права. 1981.
Стр. 75, 77.
криминологиялық жетістіктерді кең түрде қолданатын тиісті ғылыми-
ілімдердің салалары жетілдіреді және дамытады. Сол себептен криминология
басқа ғылымдармен жүзеге асатын қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеудегі
тапсырмаларын, шектерін және инструментарийлерін анықтайды.
Айтылған Г.М. Миньковскийдің әдеттегідей криминологиялық атаумен
аталатын қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеу шын мәнісінде тәртіпаралық,
комплекстік зерттеу деген көз-қарасымен келіспеуге құқық береді.
Криминологияда жеке тұлғаны зерттеу тек криминологиялық болып табылады.
Криминология тәртіпаралық танымның функцияларын өзіне қоспайды және қоса да
алмайды, себебі олар оның шегінен тыс жеке бір рылым ретінде шығады.
Қылмыскердің жеке түлгасы қылмыстық процесстің және барлық алдын-алу
қызметтерінің орталық фигурасы болып табылады; қылмыспен күресудегі
жетістіктер де көбіне қылмыскердің жеке тұлғасының рылыми танымынң
деңгейіне байланысты болады. Демек, қылмыс жасағанның немесе жасауы мүмкін
жеке тұлғаны арнайы оқып зерттемей отырып, қылмыстың алдын-алу, тергеудің,
қылмысты ашудың эффекивті әдістері мен тәсілдерін жетілдіру мүмкін емес.
Нақты ғылымдардың қылмыскердің жеке тұлғасының өзіндік аспектісін зерттеуде
мақсаттары әр-түрлі. Мысалы, жеке тұлғаны криминалистік түрғыда оқып-
зерттеу қылмысты
табысты ашу үшін, эффективті тактикапық тәсілдерді қолдану және таңдау
үшін, сонымен қатар қылмыскерге тиісті тәрбиелік әсерді тигізу үшін
көрнекті деректерді алу мақсатында жүзеге асырылады. Сонымен,
криминалистика қылмыскердің жеке тұлғасының алдын-ала тергеуді және сот
талқылауын табысты жүргізу үшін қажет болатын рана жақтарын оқып-зерттейді
екен.
Қылмыстық іс жүргізу рылымы процессуалдық функцияларды жүзеге асыратын
қылмыстық-процессуалдық қүқық қатынастарының субъектілері, дәлелдеу
субъектісі, қылмыстық іс жүргізудің активті қатысушысы ретінде сезіктінің,
айыпталушының және сотталушының жеке тұлғасын зерттейді.
Сот психиатриясы тек жай ғана қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеп
қоймайды, сонымен қатар ол айыпталушының жеке тұлғасының патологиялық
ерекшеліктерін, есі дұрыс немесе есі дұрыс емес проблемаларын, адамның
өзінің әрекеттеріне жауап беруі және олармен басқару қабілетіне психиқалық
ауытқулардың тигізетін әсерін қоса зерттейді. Сондай-ақ сот психиатриясы
сотталушының да жеке тұлғасын зерттеп-оқиды, себебі жазасын өтеу
мүмкіндігі бар ма? деген сүраққа жауап беру үшін сотталрандар
психиатриялық куәландырура тартылуы мүмкін1.
Осылайша, сот психиатриясы қылмыскердің жеке тұлғасын тануда ерекше
рольге ие болады. Сонда да өздерінің бар маңыздылығына қарамай, сот
психиатриялық комплекстің криминоло-психиатриялық зерттеулер сияқты,
қылмыстылық мінез-құлықтың себептерін, механизмі мен табиғатын,
сотталрандардың, айыпталушылардың және сезіктілердің мінез-құлқының
ерекшеліктерін толық түсіндіре алмайды.
Біз көргендей, қылмыстық мінез-құлықты түсіндіру үшін психиатриялық
факторларды қолдану мүмкіндігі айтарлықтай шектеулі екен. Сондықтан да тек
психиатриялық деректердің негізінде қылмыспен
күресу саласында пайда болатын көптеген криминологиялық, криминалистикалық,
қылмысты-құқықтық және басқа мәселелерді шешу мүмкін емес. Осыран
байланысты көбіне қылмыскердің жеке тұлғасын айтарлықтай сапалы түрде тек
психиатрлар ғана зерттей алады деген И.С. Нойдың көз-қарасына қарсы шығуға
болады1. Қылмыстылықпен күресуді жетілдіру мақсатында көбіне қылмыскердің
жеке тұлғасына психиатрлық зерттеулер жүргізу әрқашанда криминологтың
немесе басқа заң
Судебная психиатрия. М., 1971. Стр. 3.
ғылымының өкілінің қатысуымен жүзеге асырылуы қажет және осы криминологтар
психиатр алдына мәселе қойып, одан алынған нәтижелерді түсіндіріп беру
керек.
Қылмыстық құқық ғылымы көбіне қылмыскердің жеке тұлғасының бірінші
кезекте қүқықтық аспектісін оқып, оны қылмыстың субъектісі және қылмысты
жауаптылықтың субъектісі ретінде зерттейді. Берілген рылымныҢ қарастыратын
саласына қылмыстың жауаптылықтың шарты болып, ал белгіленген дәрежеде оның
негіздеуі болып табылатын қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктері
кіреді.
Қылмыскердің жеке тұлғасы құқықтық базаны құрай отырып, өз кезегінде
сол немесе басқа қылмыстың құрамының жиынтығын құрайтын кез-келген әр
элементінде көрінеді. Сондықтан да қылмыстық құқық ғылымы қылмыскердің жеке
тұлғасын сипаттайтын тек құқықтық белгілерін тануменен шектелмеу керек, ол
сонымен қатар қылмысты дұрыс квалификациялау және жазаны дұрыс тағайындауға
маңызды болатын басқа да ерекшеліктерін зерттеуі қажет.
А.В. Кузнецовтың ойы бойынша, көрсетілген сұрақтардың шешімі, тек
қылмыскердің жеке тұлғасын сипаттайтын және қылмыстық субъектілерінің
түсінігінің шегінен тыс жатқан белгілерді тиянақты түгендеу және зерттеу
негізінде ғана шешілуі мүмкін2. П.С. Дагель, қылмыс субъектісі мен
қылмыскердің жеке тұлғасы деген түсінік
қылмыстық құқықта әр-түрлі фунқциялар атқарады, - дейді; біріншісі —
қылмыстық жауапкершіліктің шарттарының біреуінің функциясын, оның негізіне
кіретін, екіншісі — оның индивидуализациялану функциясын1. Бұдан қылмыстық
ҚҰҚЫҚ ӨЗІНІҢ ДӘСТҮрЛІ ҚЫЛМЫСТЫҢ субъектісінен басқа, жеке өзіндіше
қылмыскердің жеке тұлғасының түсінігін жасай ала ма? деген сұрақ туындайды.
Менің көз-қарасымша, жауап тек қайшы болуы
Ной И.С. Методологические проблемы советской криминологии. Саратов., 1975.
Стр. 44.
Кузнецов А.В. Уголовное право и личность М, 1977. Стр. 43.
тиіс, себебі қылмыстық құқықта қылмыскердің жеке тұлғасы қылмыстық
субъектісі арқылы білінеді, және біз дәлелдеуге тырысатынымыздай қылмыстың
субъективтік жағы арқылы білінеді. Бұл көрсетілген ғылыммен жеке тұлға
туралы қриминологиялық информацияларды қолдануын жоққа шығармайды.
Қылмыстық құқықта қылмыскердің жеке тұлғасын және қылмыстың
субъектісін оқып білу, қылмыстық жауапкершіліктің, жазаны
индивидуализациялаудың, қылмысты қылмыстық-құқықтық әдістермен алдын-
алудың, қылмыстылықпен қылмыстық-құқықтық күрестің ғылыми проблемаларын
шешуге бағынышты. Ал криминологияда болса жеке тұлғаның құбылыстарын оқып
білу қылмыстық мінез-құлықтың механизмі мен себептерін тану үшін жүзеге
асырылады, оның профилактикасының нәтижелі шараларын жетілдіру мақсатында.
Міне қылмыстық құқықтағы қылмыстық субъектісі мен қылмыскердің жеке
тұлғасын танып білу криминологиялық жеқе тұлғаны танып білуден айырмашылығы
осында.
Сотталғанның жеке тұлғасы қылмыскердің жеке тұлғасының бір түрі сияқты
пенитенциарлық профильдегі ғылымдардың бір қатарымен оқылады. Қылмыстық
атқару қүқығы сотталғандардың қүқықтық жағдайын зерттейді, оның жазасын
өтеудегі шарты мен тәртібін, оның түзелу немесе қайта тәрбиелеуінің
қүқықтық негіздерін зерттейді.
Сотталранның жеке түлғасы пенитенциарлық гылымдардың танымының пәні
ретінде жазаның орындалуына байланысты пайда болатын құқықтық қатынастың
субъектісі ретінде, және қылмыстық атқару мен жазалау әсерінің объектісі
ретінде шығады. Сотталғанның жеқе түлғасы мазмүнының өзі болса өте кең. Ол,
Ф.Р. Сундуровтың көз қарасы бойынша, яғни түсініғі, жеқе түлғаның қылмыс
жасауға дейінгі
2 Дагель II.С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве.
Владивосток.
1970. Стр. 10.
және жасағандағы мінез-қүлығын сипаттайтын жағдайларды ғана ашпайды,
сонымен бірғе жазаны орындау кезіндеғі және түзелу әсерін жүзеге асырып
жатқан қездегі жағдайларды да ашып-айқындайды1.
Айтып өткен жөн, қылмыскердің жеке тұлғасының психологиясы криминалдық
психологиямен зерттелген жоқ, ол негізінен қриминологиямен зерттелғен
болатын. бұл берілғен құбылысты қандай ғылым шын мәнісінде оқып-білумен
айналысатынына жеткілікті объективтік дәлел болып табылады деп ойлаймын.
Егер қылмыскердің психологиясын және қылмыстық мінез-құлқын
криминология емес, криминалдық психология зерттеу керек деп есептейтін
болсақ, онда тізбекті сақтай отырып, жеке тұлғаның социологиясын
криминалдық социология, демографиялық проблемаларын — криминалдық
демография, адамгершілікті — криминалдық этика зерттеу керек деген
тұжырымға келер едік. Содан кейін қылмыскердің жеке тұлғасы криминологиядан
толық алынып тасталған болар еді, ал бұл өз кезегінде алдын-алу іс-
әрекетінің айырылмас және маңызды бөлімі болып табылатын қылмыстың
жекеленген профилактикасында қайшы түрде көрінер еді.
Бұл қауіп тектен-текке шығып отырған жоқ, себебі кейбір ғалымдар
криминалдық психология қылмыскердің жеке тұлғасының психологиясын зерттеп
қана қоймай, сонымен қатар қылмыстың алдын-алуы бойынша психологиялық
рекомендацияларды жетілдіру қажет деп есептейді.
Криминалдық психология бүгінгі күнге шейін профилактика, қылмыстың
алдын-алу жайлы сұрақтарды зерттеген жоқ. Бұл жұмыспен криминология
айналысады. Айдан анық, қылмыстың алдын-алу мүмкін емес, егер тек
психологиялық сипаттағы шаралар жетілдірілетін болса. Дәл осы криминология
психологиялық, экономикалық, демографиялық, культуралық, педагогикалық және
басқа да қылмыстың алдын-алу
' Сундуров Ф.Р. Правовы аспекты управления и перевоспитания осужденных.
Казань., 1976. Стр. 16.
шараларын бір негізге шоғырландыруга арналған, ғылыми рекомендацияларды
қамтамассыз етуге (олардың өзара толықтырулары бойынша) арналған.
Қылмысқердің жеке тұлғасының құрылымының психологиялық аспектілері,
оның қоршаған ортамен ара-қатынасы мен тұрмыс-қалпы, қылмыстық мінез-
құлықтың себебі мен механизмі, қылмысқердің рухани-психологиялық
ерекшеліктері, қылмыстың профилактикасының психоло-гиялық проблемалары —
криминалдық психологияның прерогативасы емес, керісінше криминологияның
прерогативасы болып табылады. Ал психикалық ерекшеліктері болса сезікті мен
айыпкердің әділ сотты жүзеге асыру барысында пайда болатын және өзгеретін
психикалық құбылыстары — криминалдық және сот психологиясының
компетенциясына жатады; дәл сол ерекшеліктер мен құбылыстар жазаны
орындаумен байланысты және сотталғандарға тән — қылмыстық атқару
психологиясына жатады.
Жоғарыдағы айтылғандардың нәтижесіне сүйене отырып, келесі ғылымдар
өздерінің пәндеріне тиесілі қылмыскердің жеке тұлғасының аспектілеррін
зерттейтінін пайымдаймыз (Сурет N01.1.).
II ТАРАУ.
Қылмыскердің жеке ттлғасы криминологиялық танымның пәні ретінде.
Қылмыскердің жеке тұлғасы криминологиялық танымның пәні ретінде
қарастырған кезде, менің көз-қарасым бойынша міндетті түрде екі ең басты
негізгі сұрақтарды шешіп алу қажет: 1) Қылмыс жасаған барлық тұлғаларды
оқып білу керек пе, жоқ әлде олардың бір бөлігін ғана ма; 2) қылмыскердің
жеке түлғасының қандай жақтары криминологиялық зерттеуге жатады.
Бірінші сұрақтың туындауы кейбір ғалымдардың қылмыскердің жеке
тұлғасы деген түсінікті барлық қылмыс жасаған тұлғаларға қолдану
мүмкіндігінен бас тартуынан пайда болды. Мысалы, Г.М. Резник былай деп
ойлайды: қылмыскердің жеке тұлғасы туралы қылмысты жасау негізгі, алдыңғы
қызметі болып табылатын өте шектеулі мөлшердегі тұлғаларға қатысты
қолдануға болады1. Ю. Лившицтің позициясы бойынша: қылмыс жасаған кез-
келген адам туралы қылмыскердің жеке тұлғасы туралы сияқты айтуга болады ма
деген сұрақ, берілгендерді сипаттайтын барлық жиынтықтарды багалау, қарау,
жинау жолымен кезекті айқындалып жүзеге асады2.
Мен бұл қөз-қарасатарды оспариваты етпеймін, себебі өз алдыма басқа
мәселені мақсат етіп қоямын — жеке тұлғаны таным пәні ретінде көрсету.
Сондықтан да, таным мақсатында қылмыскердің жеке тұлғасы деген түсінікке
қылмысты әрекетте кінәлі барлық тұлғаларды қосып біріктіреміз және
гнеосеологиялық түсінікте көрсетілген түсінікті қылмысты жасаған жеке
тұлға деген түсінікпен теңестіреміз. бұның қажеттілігінің себебі,
криминология барлық қылмыстардың жасалуының
1- Резник Г.М. Вопросы борьбы с преступностью. М, 1979. Стр. 29.
2- Лившиц Ю. Личность и общественный порядок. Таллин, 1975. Стр. 17.
механизмі мен себептерін оқып білмеуі мүмкін емес, сонымен қатар абайсызды
және алдын-ала қасақаналықпен емес, белгілі бір дәрежеде кездейсоқ
жасалынған қылмыстардың да. Басқа сөзбен айтқанда, қылмыс жасағандардың
жеке тұлғасы криминологиялық танымның пәні болуы қажет, ал бұл өз кезегінде
үлкен практикалық мәнге ие, бірінші кезекте профилактикасы үшін.
Әрине қылмыскердің жеке тұлғасының түсінігі белгілі бір дәрежеде
шартты және формальды екенін мойындауымыз керек, себебі, белгілі бір іс-
әрекеттерді қылмыстық іс-әрекеттерге жатқызу заң шығарушыға байланысты
болады. Заң шығарушы біз білетініміздей бұрын онымен қылмыстық деп
табылатын іс-әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікті жоюы мүмкін. Сонымен
бірге, қылмыс — бірлі-жарым және кездейсоқ факт болып табылатын тұлғаларда
қоғамға қарсы белгілері болмауы мүмкін екенін мойындамауға болмайды. Бірақ
мұндай тұлғалар кездейсоқ қылмыскердің түрі ретінде дәрежеленіп,
криминологиямен зерттелуі тиіс.
Кейбір қылмыскерлерде, мысалы, кездейсоқ қылмыскерлерде қоғамға
қарсы белгілері болмауы олардың жеке тұлғасы мен қылмыстық мінез-қүлықтың
себептерін зерттеу қажеттігін жоққа шығармайды. Дегенмен қылмыскерлердің
негізгі массасы көрсетілген ерекшеліктерімен ажыратылады, сондықтан да А.И.
Долгованың көз-қарасына қосылмауға болмайды, яғни егер қылмыскердің қылмыс
жасамағандардан ажырататын кейбір белгілері болмаса, онда қылмыскердің жеке
тұлғасы туралы ғылыми проблема ретінде талқылау мәнісі болмайды1 .
Барлық қылмыскерлерді біріктіретін маңызды белгілер — олармен
қылмыстық жазаланатын іс-әрекеттер жасауы және қоғамға қауіптілігі —
олардың жеке тұлғасының айтарлықтай маңызды сипаттамасы. Барлық
жаасағандарға қолданатын қылмыскердің жеке тұлғасын әрі қарай
Долгова А.И. Изучение личности преступника. 1978. №6., Стр.
тереңірек мазмұнды және гиосеологиялық тұрғыда түсіну соңғыларды топтарға
бөлу барысында ғана мүмкін. Келесі топтарды әлеуметтік қарсы бағыты және
құнды ориентациялары бойынша бөлу айтарлықтай ыңғайлы (адамдардың жеке
тұлғалары мен мүдделеріне теріс қараушылық; пайдақорлық және жекеменшік
дәстүр бойынша, түрлі әлеуметтік бекітулер мен жазбаларға жалпы азаматтық,
қызметтік, жанұялық және басқа да міндеттерге индивидуалистикалық түрде
қарау; әлеуметтік қүндылықтарға және өзінің міндеттеріне жеңіл ойлықпен,
жауапсыздықпен қарау). Әлеуметке қарсы барыттың және құнды ориентациялардың
тереңдігі, беріктігі, қиянаттылығы өз кезегінде қылмыскердің кездейсоқ,
ситуациялық, қиянатты және өте қауіпті жеке тұлғалары туралы айтура
мүмкіндік береді.
Егер криминологиялық зерттеу орбитасынан, қылмыстық мінез-құлық
негізгі, бастар қызметі болып табылмай қалған тұлғаларды шығарып
тастайтын болсақ, онда қылмыс жасаған, бірақ берілген қылмыстың жеке
тұлғасы түсінігінің рамкасына кірмейтін тұлғаларды қандай ғылыми қарастыруы
керек деген сұрақ туады.
Криминология тұлғалық ерекшеліктердің қылмысты жасаудары немесе
маңызды рольге ие болмау негізінде кейбір қылмыскерлердің жеке
категорияларын ескермей алмайды. Басқа сөзбен айтқанда қылмыстық себептік
комплексінде шешуші мәне және жеке түлғаға емес, қылмыс ситуациясының
сыртқы жардайларына тән деген ойра жол бермеу керек.
Алғаш рет жеке тұлра мен ситуация арасындары байланыс туралы сүрақты
В.И. Кудрявцев қарастырран еді. Оның ойынша ситуация шешуші роль атқаратын
жардайларда, оны қылмыстық мінез-құлықтың себебі деп есептеу керек және
жеке тұлғаның қорамга қарсы бағыты тек кейде ғана қылмыстың себебі болып
табылады екен1 . Егер бұл көз-қарасты қолдасақ,
онда ситуация қылмыстың себебі болып табылатындығынан, кейде
Кудрявцев В.И. Преступность и ее предупреждение. Л., 1971. Стр. 50.
субъектінің санасы мен еркінен тыс тіпті оның қалауына қайшы әрекет етуі
мүмкін деген қорытындыға келуіміз керек; адам болса бүл жағдайда келіп
түскен зиян зардаптар үшін жауаптылыққа тартылмауы тиіс.
Б.В. Волженкин дұрыс айтады, егер бірқатар жағдайларда қылмыстың
себебі деп ситуацияны есептесек, онда себептердің санына жәбірленушінің
теріс мінез-құлқын, оның жағынан қүш қолдануын да жатқызуға болады. Егер
қылмыс — қоғамға қауіпті кінәлі мінез-қүлық болса, демеқ ешқандай ситуация
қылмыстың себебі бола алмайды1 . Егер адам кінәлі әреқет жасаса — онда ең
теріс ситуацияның өзі де оған мінез-құлықтық вариантын таңдап алуға
мүмкіндік берген, бірақ ол өзінің әлеуметтік сапаларына байланысты берілген
варианттар ішінен қылмыстық жолды таңдап алды. Ситуацияны қылмыстың себебі
деп есептемеудің тагы бір мысалы, бір ситуацияның өзі адамгершіліқ
сапаларына байланысты түрлі субъектілермен әр-түрлі қабылданып, бағаланып
қөрінеді. Жеке тұлғаның жеңіл ойлылық, салақтық, басқалардың мүдделеріне
деген немқүрайлық, өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін объективті және
негізінде бағалауды қаламау сияқты сапалары абайсызда жасалынған
қылмыстардың себебі болып табылады. Ситуацияның жағымсыз факторлары (машина
мен механизмдердің бүзылу күйі, жарықтың төменділігі, ауы-райының жағымсыз
болуы) қылмыстың жасалуына мүмкіндік туғызатын жағдайларға ғана жатқызылуы
мүмкін.
Менің көз-қарасым бойынша, қылмысқердің жеке тұлғасын оқып-тану өзіне
сонымен бірге қылмыстық мінез-қүлықты және әсіресе қылмыскерлердің тұрмыс
қалпы проблемасын оқып-тануды қосу керек, себебі дәл осы тұрмыс қалпында
мінез-құлыққа қарағанда олардың негізгі ерекшеліктері үлкен толықтылықпен,
қажеттілікпен және объективтілікпен көрсетіледі. Тұрмыс қалпын оқып-білу
адамның өмірлік
ісінің барлық қырларын қамтуға мүмкшдік береді; сонымен қатар
Личность преступника. М., 1975. Стр. 50-53
қылмыскердің жеке тұлғасының жүйелік анализдеуіне өтуге мүмкіндік береді:
оның қүрылымы, мінез-құлығы, байланысы.
Қылмыстық мінез-қүлықты оқып-білуінің қажеттілігі тек оның
қылмыскердің жеке тұлғасының проблемасының бір бөлігі болып
табылатындығынан ғана емес, сонымен қатар осындай жеке тұлғаның құрылуында
қатысатын көз-қайнар ретінде де оқып-білу қажет. Қылмысты немесе бірқатар
әсіресе ауыр қылмыстарды жасау, осымен байланысты қылмыстық ортаға қосылу,
қылмысының ашылып қалуынан әрқашан қоорқып жүруі және тергеуде немесе сотта
болуы, бас бостандырын шектеу орындарында жазасын өтеуі де қылмыскердің
жеке тұлғасына да эсер етеді, жеке тұлғаны теріс бағытта өзгертіп оның
психологиясына да әсерін тигізеді.
Қылмыскердің тұлғасын оқып-білу қатаң заң негізінде құрылу қажет, яғни
заң бойынша қылмыс субъектісі болып табылатын жеке тұлғаны оқып-білу
керек. Сондықтан қаралатын категория уақытша рамкаларға ие: қылмысты жасау
мезетінен бастап, сотпен куәландырылған және қылмыстық жазасын өтеуге
дейін. Жазасын өтегеннен кейін түлга қылмыскер болып табылмайды, ярни ол
қылмыскердің жеке тұлғасы болып қарастырыла алмайды. Адам жазадан түзелгені
үшін босатылмайды, сотпен белгіленген мерзімнің өтуіне байланысты
босатылады. Қылмыскердің шын мәнісіндегі түзелуі, ярни жазасын өтеуден
кейін айтарлықтай кеш орын алуы мүмкін немесе мүлдем түзеленбеуі де мүмкін.
А.А. Герцензон қылмыскердің жеке тұлғасын оқып-білу мына мақсаттарда
жүзеге асырылады деп көрсеткен: 1) қриминогендік факторларды табу оған және
көрсетілген жеке тұлғаны қайта тәрбиелеу мен түзеуге тиімді қолдану; 2)
қылмыскерлер сипатталатын басты әлеуметтік белгілерді табу және
қорытындылау1.
Герцензон А.А. Уголовное право и сооциология. М., 1970. Стр. 144.
Бірақ криминология тек қылмыс жасап қойғандарды зерттеп қана қоймайды,
сонымен бірге көз-қарасы, тұрмыс-қалпы, ориентациялары қылмыс жасау
мүмкіндігін туғызатын тұлғаларды да зерттейді, дегенмен бұл тұлғалар
қылмысты ешқашан жасамауы да мүмкін. Оған қоса криминологиялық мәселелердің
сферасына маскүнемдік, жатып ішер арамтамақтық, қаңғыбастық және басқа
қылмыстық емес қоғамға қарсы құбылыстар және осыған байланысты осындай іс-
әрекеттерді істейтін жеке тұлғалар кіреді. Осы және басқа зерттеулер
болжаушылық мәнғе ие, осымен бірге криминология қылмысты жасауы мүмкін
тұлғаларды табу методикасын жетілдіреді және индивидаулды болжау
методикасын да жетілдіреді. Осының бәрі ғылыми негізделген қылмыстық
профилактикасы жүйесінің базасы ретінде қызмет жасайды, сонымен қоса ерте
профилактика үшін де, бірақ бұл жағдайдағы жеке тұлғаларды оқып-білу қылмыс
субъектісінің жеке тұлғасының шегінен тыс шығады. Демек криминологияның
пәніне жеке қылмыскердің тұлғасы ғана кірмей, сонымен бірге қылмыстық жолға
түсуі мұмкін тұлғалар да кіреді, ал бұл өз кезегінде қылмыстылықпен күресу
үшін өте маңызы үлкен.
Соңғы жылдарда криминологиялық ғылым қылмыскерің жеке тұлғасын жүйелі
анализдеу тәсілін көп қолданып жүр. Бұл жеке тұлғалардың өзі болса жұйе
ретінде табиғатпен анықталған, сол не басқа қасиеттерге ие өзара
байланысқан компоненттер есебінде шығады.
Қылмыскердің жеке тұлғасын жүйелі түрде зерттеу қылмысты жасау
себебінің анализіне біржақты жақындау жолын қысқартады, қылмыстық мінез-
құлыққа эсер ететін барлық факторларды табуға мүмкіндік береді, сонымен
бірге белгілі себептермен аз зерттелгендерді де.
Жүйелік анализдің пәні болып қылмыскердің жеке тұлғасының қасиеттері
болуы керек. Осымен қоса мынаны есте ұстау керек:
1. Компоненттер арасындағы ішкі өзара тәуелді ішкі, жеке қасиетгерін.
2. Сыртқы қасиеттерін, сыртқы объектілермен (жүйлермен) байланысты жүзеге
асырылатын жағдайларда ғана өмір сүретін, мысалы, қылмысты жасаудағы
ситуацияға байланысты.
А.М. Леонтьевтің адамды индивид ретінде және жеке тұлға ретіндегі
ерекшелітерін ажыратудағы ғылыми зерттеу қажеттілігін қолдауы менің ойымша
өте дүрыс болған. Олардың анық айырмашылықтары, және бұран тиісті оның
негізінде жатқан индивид пен жеке тұлғаның түсінігінің айырмашылықтары
да жеке тұлғаның психологиялық анализінің қажетті алғы шартын қүрайды1.
Криминологиялық танымның объектісі болып адам толығымен танылуы керек,
және бүл өз кезегінде қылмыскердің жеке тұлғасының концепциясының маңызын
төмендетпеу керек, себебі қылмыстың механизміндегі жетекші орынға дәл осы
жеке тұлғаның ерекшеліктері ие болады. Жеке тұлғаның түсінігі адамның
қасиеттерін көрсетеді, ал адам болса осы қасиеттердің иесі... адамға жеке
тұлға болу қасиеті биологиялық орғанизмге сияқты тән емес, қоғамдық қарым-
қатынастардың ретінде тән.
Тек қылмыскердің жеке тұлғасын ғана емес, сонымен бірге
криминологиялық танымның пәні ретінде қылмыс жасаған дәл адамды бөліп
қарастыру, қылмыстық мінез-құлықты түсіндіру үшін және профилактикалық
мақсаттарда физиологияның, гинетиканың, медицинаның жетістіктерін кеңінен
қолодануға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде адамның жеке даралығына (индивидуальность) деген
қызығушылық өсуде, жеке даралықтың түсінігі жеке тұлғаның түсінігінен
өзгешеленеді, және адамды комплексті оқып-тану мәселелерінің ішінде жеке
даралық туралы сұрақ елеулі орынға ие.
Жеке даралық теориясы жайлы ең басты еңбектердің иесі И.И.
Резвицкийдің айтуы бойынша адамдардың жеке даралығы оның жалғыздық,
қайталанбастық, ерекшеліктік сияқты ажыратылмас белгілерімен біте қоймайды.
Жеке даралық тек адамның ішкі құрылысының, оның негізгі
А.М. Леонтьев. Деятельность, сознание, личность. М., 1977. Стр. 175.
қасиеттерінің өзара байланыстық, ішкі тұйықтылық, жүйелік, талаптылық
бағытында ғана түсіндіріле алады. Сондықтан да адамның кейбір қасиеттері
өзімен-өзі түсіндірілмейді, ол оның жеке даралық көрінісі ретінде
түсіндіріледі1. Жек даралық адамның өмір сүріп әрекет ететін қоршаған
әлемдегі, қоғамдағы, ерекше тұрмыс формасынкөрсетеді, және үзіліссіз сыртқы
және ішкі өзгерістер жағдайында өзіне-өзі өзінің тұтастығы мен теңдігін
сақтап қалады.
Жеке даралықтың тгсінігі нақты адамның көпттрлі белгілерінің
бірыңғайлығын белгілеуге көмектеседі, оның тек жалғызды және дербес
белгілерін ғана емес, сонымен қатар қайталанбас және дербес белгілерін де
ажыратуға көмектеседі. бұл белгілер қылмыстың өзінде де көрініс табады және
қылмысты іс-әрекеттің себептерін одан-әрі түсініктірек қылып қылмыскердің
тұрмыс қалпы мен мінез-құлқының барлығында да көрініс табады. Қылмыста
өзінің көрінісін адамның қайталанбастығы, өзіндік ерекшелігі, дербестігі
табады, оның өзімен өзі болу және тұрақтылықты сақтау қабілеті көрініс
табады.
Тек адамның даралығы мен қайталанбастылығын ескере отырып қана,
неліктен объективті бірдей сыртқы әсерлер адамдарда әр-түрлі реакцияларын
шығаратынын түсінуге болады. Жағымсыз әлеуметтік құбылыстар, мысалы, тек
адамның даралық ерекшеліктерімен байланыса отырып, түлғада қоғамға қарсы
бағьптың құрылуына әкелуі мүмкін.
Адамның жеке даралығыменен ситуациялық сипаттағы көптеген
қылмыстардың жасалуы түсіндіріледі. Басқа сөзбен айтқанда, сыртқы әсерлер
фатальды түрде қылмыстың жасалуына әкеліп соқпайды.
Қылмыскерлердің арасында жеке даралығы, тапқырлығы мен ынталығы жарқын
кескінделген түлғалар аз емес. бұл сапалықтар жағымсыз-бұрмаланған құнды
ориентациялармен үйлесе отырып, көбіне мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді
ірі талан-таражга түсірушілерді, қылмыстық топтардың лидерлерін бөліп
шығарады. Дәл осы сапалықтартары да қылмыскерлерді классификациялау үшін,
олардың қогамдық қауіптіліктерінің және де сол не басқа қылмыстық іс-
әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің көрсеткіші ретінде қызмет жасайды. Осымен
бірге қөрсетілген саналарды қылмыс профилактикасында, қылмыскерлерді қайта
тәрбиелеуде және түзеуде бар тиімділікпен қолдануға болады.
Қылмыскердің жеке даралығын зерттеу оның жеке тұлғалық ерекшеліктері
шегінен шығу қажеттігі туралы тағы да дәлелдеп отыр. Жеке адам деген
ттсінік адамды белгілі бір ттрдің өкілі ретінде сипаттайды және оның табиги
қасиеттерінің комплекстерін белгілейді. Жек тұлга тусінігі адамды
қоғамның мүшесі ретінде белгілейді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz