Қожа Ахмет Яссауидің өмірбаяны
І. Кіріспе
Қожа Ахмет Яссауидің өмірбаяны
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қожа Ахмет Яссауи хикметтеріне шолу
2. Ұлы ғұламаның . сопылық философиясы
ІІІ. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қожа Ахмет Яссауидің өмірбаяны
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қожа Ахмет Яссауи хикметтеріне шолу
2. Ұлы ғұламаның . сопылық философиясы
ІІІ. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі
Ұлы ғұлама, кемеңгер ақын, бүкіл Тұран жерін мекендеген исі түркі халықтарының рухани атасы, бәріміздің данышпан бабамыз Қожа Ахмет Яссауидің туғанына 900 жыл толып отыр.
«Мәдинада – Мұхаммед, Түркістанда Қожа Ахмет» атанған осынау ұлы тұлға, заманалардың заңғар биігі, ғаламдық ғұлама, ақылмен жырдың жүйрігі жайында Қазан төңкерісінен кейінгі уақытта қазақ жұрты жарытып ешнәрсе біле алмай келді. Ата тегіне қарай өзін алыстатты, наным-танымы мен сенім-сезіміне қарай сөзін алыстапты. Бірақ бұрынғы ата-бабаларымыз бен әжелеріміз, күні кешеге дейін көзі ашық көңілі ояу әжелеріміз бен ағаларымыз оның есімін де, жырын жатқа білгені анық. Өйткені бабамыздың туған жері – Оңтүстік Қазақстандағы Сайрам қаласы, ал өскен және ғылым мен аспандық аспанына көтерілген топырағы – Түркістан шаһары. Ол қазақ жерінің төл перзенті, бертінде халқымызды қалыптастырған тайпалар мен ұлыстардың бірінен тараған ұлық атаның ұлы еді.
Мәселен, Туркия мемлекетінде Қожа Ахмет Яссауиге деген құрмет-дәстүрі ресми міндет қана емес, Ұлттық істің бөлінбес бір бөлігіне, ұрпақ пайызына айналған десе болады. Ал мынау қасымыздағы тетелес көршіміз түбі бірге туысымыз Өзбекстанда Қожа Ахмет Яссауи мұрасы талай уақыттан бері айтылып та зерттеліпте келе жатыр. Шүкір қазір бізде қатардан қалмау қатарындамыз. Күнделікті баспасөз беттерінде баба мұрасын бүгінгі қазақ қауымына таныстыру бағытындағы талпыныс баршылық.
Қожа Ахмет Яссауи (ХІІ ғ.)-мұсылман әлеміндегі ғұлама ойшылдардың бірі, ақын, сопы, философ. Түркістанда Яссауи құрметіне салынған Ақсақ Темір салдырған кесене бар. Оны түркілер: «Орта Азия көшпелі тайпаларының ұлттық әулиесі», «Түркістандық Мұхаммед» (Меккеде-Мұхаммед, Түркістанда –Қожа Ахмет) деп атаған.
«Мәдинада – Мұхаммед, Түркістанда Қожа Ахмет» атанған осынау ұлы тұлға, заманалардың заңғар биігі, ғаламдық ғұлама, ақылмен жырдың жүйрігі жайында Қазан төңкерісінен кейінгі уақытта қазақ жұрты жарытып ешнәрсе біле алмай келді. Ата тегіне қарай өзін алыстатты, наным-танымы мен сенім-сезіміне қарай сөзін алыстапты. Бірақ бұрынғы ата-бабаларымыз бен әжелеріміз, күні кешеге дейін көзі ашық көңілі ояу әжелеріміз бен ағаларымыз оның есімін де, жырын жатқа білгені анық. Өйткені бабамыздың туған жері – Оңтүстік Қазақстандағы Сайрам қаласы, ал өскен және ғылым мен аспандық аспанына көтерілген топырағы – Түркістан шаһары. Ол қазақ жерінің төл перзенті, бертінде халқымызды қалыптастырған тайпалар мен ұлыстардың бірінен тараған ұлық атаның ұлы еді.
Мәселен, Туркия мемлекетінде Қожа Ахмет Яссауиге деген құрмет-дәстүрі ресми міндет қана емес, Ұлттық істің бөлінбес бір бөлігіне, ұрпақ пайызына айналған десе болады. Ал мынау қасымыздағы тетелес көршіміз түбі бірге туысымыз Өзбекстанда Қожа Ахмет Яссауи мұрасы талай уақыттан бері айтылып та зерттеліпте келе жатыр. Шүкір қазір бізде қатардан қалмау қатарындамыз. Күнделікті баспасөз беттерінде баба мұрасын бүгінгі қазақ қауымына таныстыру бағытындағы талпыныс баршылық.
Қожа Ахмет Яссауи (ХІІ ғ.)-мұсылман әлеміндегі ғұлама ойшылдардың бірі, ақын, сопы, философ. Түркістанда Яссауи құрметіне салынған Ақсақ Темір салдырған кесене бар. Оны түркілер: «Орта Азия көшпелі тайпаларының ұлттық әулиесі», «Түркістандық Мұхаммед» (Меккеде-Мұхаммед, Түркістанда –Қожа Ахмет) деп атаған.
1. М.З.Ахметов: «Қазақ даласының ойшылдары» Алматы-2004
2. Е.Дүйсенбай: «Хикметтер» Алматы-1998
3. Ә.Дербісалиев: «Қазақ даласының жұлдыздары » Алматы-Рауан,1995
4. А.Жақыпбек, А.Қасабек, Қ.Мұханбетәли «Философия тарихы»
Алматы-Жеті жарғы.
5. Ә.Жәмішұлы «Хикметтер» Алматы-Өнер,1995
6. М.Жармұхамедұлы «Қожа Ахмет және Түркістан»
Алматы- Ғылым,1999
7. Кішібеков, Ұ.Сыдықов «Философия» Алматы-Атамұра,1994
8. Ә.Нысанбаев «Қазақ даласының ойшылдары» Алматы-Ғылым,1995
9. А.Сәулебектегі, Ө.Күмісбаев, С.Битенов «Диуани хикмет» Алматы: «Сөздік-словарь» , 2004.
2. Е.Дүйсенбай: «Хикметтер» Алматы-1998
3. Ә.Дербісалиев: «Қазақ даласының жұлдыздары » Алматы-Рауан,1995
4. А.Жақыпбек, А.Қасабек, Қ.Мұханбетәли «Философия тарихы»
Алматы-Жеті жарғы.
5. Ә.Жәмішұлы «Хикметтер» Алматы-Өнер,1995
6. М.Жармұхамедұлы «Қожа Ахмет және Түркістан»
Алматы- Ғылым,1999
7. Кішібеков, Ұ.Сыдықов «Философия» Алматы-Атамұра,1994
8. Ә.Нысанбаев «Қазақ даласының ойшылдары» Алматы-Ғылым,1995
9. А.Сәулебектегі, Ө.Күмісбаев, С.Битенов «Диуани хикмет» Алматы: «Сөздік-словарь» , 2004.
Жоспар:
І. Кіріспе
Қожа Ахмет Яссауидің өмірбаяны
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қожа Ахмет Яссауи хикметтеріне шолу
2. Ұлы ғұламаның – сопылық философиясы
ІІІ. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі
Ұлы ғұлама, кемеңгер ақын, бүкіл Тұран жерін мекендеген исі түркі
халықтарының рухани атасы, бәріміздің данышпан бабамыз Қожа Ахмет
Яссауидің туғанына 900 жыл толып отыр.
Мәдинада – Мұхаммед, Түркістанда Қожа Ахмет атанған осынау ұлы
тұлға, заманалардың заңғар биігі, ғаламдық ғұлама, ақылмен
жырдың жүйрігі жайында Қазан төңкерісінен кейінгі уақытта қазақ
жұрты жарытып ешнәрсе біле алмай келді. Ата тегіне қарай өзін
алыстатты, наным-танымы мен сенім-сезіміне қарай сөзін алыстапты.
Бірақ бұрынғы ата-бабаларымыз бен әжелеріміз, күні кешеге дейін
көзі ашық көңілі ояу әжелеріміз бен ағаларымыз оның есімін де,
жырын жатқа білгені анық. Өйткені бабамыздың туған жері –
Оңтүстік Қазақстандағы Сайрам қаласы, ал өскен және ғылым мен
аспандық аспанына көтерілген топырағы – Түркістан шаһары. Ол қазақ
жерінің төл перзенті, бертінде халқымызды қалыптастырған тайпалар
мен ұлыстардың бірінен тараған ұлық атаның ұлы еді.
Мәселен, Туркия мемлекетінде Қожа Ахмет Яссауиге деген құрмет-дәстүрі
ресми міндет қана емес, Ұлттық істің бөлінбес бір бөлігіне, ұрпақ пайызына
айналған десе болады. Ал мынау қасымыздағы тетелес көршіміз түбі
бірге туысымыз Өзбекстанда Қожа Ахмет Яссауи мұрасы талай уақыттан
бері айтылып та зерттеліпте келе жатыр. Шүкір қазір бізде
қатардан қалмау қатарындамыз. Күнделікті баспасөз беттерінде баба
мұрасын бүгінгі қазақ қауымына таныстыру бағытындағы талпыныс баршылық.
Қожа Ахмет Яссауи (ХІІ ғ.)-мұсылман әлеміндегі ғұлама ойшылдардың бірі,
ақын, сопы, философ. Түркістанда Яссауи құрметіне салынған Ақсақ Темір
салдырған кесене бар. Оны түркілер: Орта Азия көшпелі тайпаларының ұлттық
әулиесі, Түркістандық Мұхаммед (Меккеде-Мұхаммед, Түркістанда –Қожа
Ахмет) деп атаған.
Ибрахим мейхтың баласы Ахмет 1103 жылы Сайрам қаласында дүниеге келді.
Жеті жасынан әкесінен айырылған Яссауиді данышпан ұстаз Арыстан- баб қолына
алып, оған діни тәрбие береді. Арыстан- баб дүнеден өткен соң, ол Бұқараға
барып Жүсіп Хамадиннің мүриді болады. Осымен оның білімін алуы тамамдалып,
сопылықтың Ақиқаттың тану жолына үйрету құқына рұқсат алып Ясы қаласына
келеді. Ханака ашып, жанына көптеген шәкірттер жинайды. (129-130б).
Ахметтің әкесі өз заманының сауатты, көзі ашық адамы болған. Тіпті
балауса бүлдіршін Ахметке араб, парсы тілдерін Таяу шығыстағы Исфаһан,
Бағдат шаһарларының ұстасдарын жалдап үйретеді. Он алты жасында-ақ болашақ
ақын шығыс поэзиясын, әдебиетін, фәлсафасын жетік меңгереді. Он жеті
жасынан бастап, өзі де өлең жаза бастайды. (73-74б).
Шейх Ибрахим-Сайрамның ең беделді адамдарының бірі болып саналған. Ол
осындағы және бір үлкен бедел иесі Муса шейхтың Айша атты қызына үйленген,
одан Гауһар Шахназ атты бір қыз бен Ахмет есімді ұл бала дүниеге әкелген.
Бұл екеуі аналарынан жастай жетім қалған. Әкелерінен де ерте
айрылған. Ибраһим дүниеден өткен кезде Ахмет небәрі алты-жеті жас
шамасында екен. Ол әуелінде апасының қолында тәрбиеленеді.
Ислам дінінде негізгі төрт мәзһаб бары белгілі. Соның бірі-
Имам Ағзам мәзһабы Йусуф Хамадани осы Имам Ағзам жолын берік
ұстанған діндар ғұлама. Иран, Қорасан, Мауараннаһар өлкелерін аралап,
халықты мұсылманшылыққа уағыздаумен шұғылданған. Белгілі деректерге
қарағанда, осы-жол сапарлардың көбінде Қожа Ахмет те ұстазымен бірге
жүрген. Одан дәруіштік жолдың әдеп-тәртібін, қыры мен сырын жанында жақын
жүріп , әбден-ақ үйренген.
Қожа Ахметтің ұстазы Йусуф үлкен ғұлама, әрі пәк-таза кісі болған. Ол
өзінің шәкірттерінде де Ислам дінінің тәртіп-шарттарын қатаң сақтауды
тапсырған, дін тазалығын өсиет еткен. Бүкіл мінез-құлқы, ілім-білімі өзіне
ұнаған, үмітін ақтайтынына сенген үш шәкіртін халфелікке, яғни өзінің
орынбасарларын тағайындаған. Соның ішінде Ахмет болды. Бірақ бұл орында
ұзақ отырмапты, туған жеріне тезірек оралғысы келген Ахмет халфелікті Абдул
Халық Гиждуаниге табыстап, өзі Яссыға қарай жол тартады. Мұнда келісімен
өзіне жүктелген міндетті-Ислам жолын уағыздап, халықты дінге тарту,
ұстаздық ету қызметін атқарады.
Қожа Ахмет Яссауи 1167ж. шамасында Кашмирде қайтыс болған, сүйегі
Түркістан қаласында жатыр.
Қожа Ахмет Яссауи қат-қабат қайшылықты, аумалы-төкпелі кезеңде өмір
кешті. Көшпелі жұрт біртіндеп отырықшылыққа ауысып, өнеркәсіп дамып, сауда-
саттық өркен жайғандықтан бұрынғы Яссы қаласы да діни орталыққа айналып,
аты жан-жаққа мәлім бола бастады. Алайда ХІІ ғасырда монғол текті халық-
қытайлар солтүстік Қытайдан тұңғыс халқының қысымынан лап беріп, Орта Азия
мен Қазақстанды басып алды. Сөйтіп, олар Жетісу мен Қытай Түркістанын
бағындырды. Осы басқыншылықты В.В.Бартольд: 1137 жылы бұлар Ходжент
маңында Самарқан ханын, ал 1141 жылы Хатван даласында әйгілі Санжар
сұлтанды жеңіп, ХІІІғ-ң басына дейін Гурхандардың билігінде қалды.
Қара қытайлар өздерімен бірге Қытай мәдениетін ала келді, дегенмен
бұлар да кейінірек мұсылман тәртібіне ыңғайланды. Қара қытайлардың билігі
монғолдардан келген наймандар мен дінсіздерге қарсы көтерілген мұсылман
көтерілісі нәтижесінен біржолата толас тапты - деп жазды.
Сөйтіп, бұл басқыншылық Қарахан мемлекетінің құлауына әкеліп соқты.
Бұрынғы Селжуақ мемлекетінің құрамындағы Хорезм өлкесі дамып өркендей
бастады. Осы кезде әлемге қанатын кең жайған мұсылман діні сәл бәлсең
тартып, өзге діндермен терезесі тең болып қалды. Міне, осындай кезеңде
жасаған Қ.А.Яссауи өзінің әйгілі Диуани хикметін жазып таратып, сол
арқылы қыпшақ, оғыз тайпаларының арасында Ислам дінінің қайта өрлеуіне
елеулі үлес қосты. Ол бұл туындысын аталған ұлыс тайпалардың өз тілінде,
яғни түрік тілінде жазды. Мұндағы басты мақсат жоғарыда айтылғандай,
қасиетті кітап Құран Кәрімді оқып түсіне алмайтын немесе ондағы аяттардың
мән-мағынасын ұғып, орындауда дәрменсіздік танытатын көпшілікке (кейбір
арнайы оқыған қожа-молда, мамандардан тыс) көмектесу, тіпті, құрғақ жаттап
мағынасын білмейтіндерге жәрдемдесу болды. Осы талабын іске асыруда ол өз
еңбегін көшпелі елдің жүрегіне жақын поэзия тілінде, айшықты өлеңмен жазды.
Қожа Ахмет Яссауидің өз шығармасын қыпшақ, оғыз ұлыстарының ана
тілінде, яғни түрік тілінде жазуы, жоғарыда айтқандай, дін тарату, оны
насихаттау талабынан туса да, ол өзінің осы туындысы арқылы алғашқыларың
бірі болып түрік тілінде әрі көркем, әрі әуезді жыр тудырудың ғажайып
үлгісін жасады. Осындай мәні зор туындысы арқылы ақын өзіне дейінгі
әдебиетте түсінік, үстемдік етіп келген араб, парсы тілімен бәсекеге
түскендей түрікше де асыл шығармалар жазудың мүмкіндігін ашып, дәлелдеп
берді. Сонымен, ол өзінен кейінгі ұлы Науалидің түрік тілінде кемелді
туындылар жазуына жол салды. Бұл соны сүрлеу келе-келе даңғыл арнаға
айналып, түрік тіліндегі шығармалардың жаңа бағытта өркендеп, қанат жаюына
мұрындық болды. Мұнымен қатар ол суырып салма дәстүрдегі ауызекі
әдебиетімізге араб, парсы әдебиетінің озық үлгілерін шебер астастыру арқылы
поэзияның жаңа серпін алуына жағдай жасады. Осы сипат әдебиетіміздің
диалектикалық мәнінің ұшталып, кемелдене түсуіне мүмкіндік тудырды. Бұл
тұста адам жасының ерекшеліктерін жүйелеп жырлаудың да Ахмет Яссауиден
бастау алатынын көреміз. Ақын парсы әдебиетінің Рубаи, Месневи секілді
халық ауыз әдебиетінің негіз алған түрлерін де шебер пайдалана білді.
Әсіресі Рубаи үлгісіндегі жырлардың біздегі қара өлең ұйқасына тым
жақындығы да мол аңғарылады. Сол себепті бұл туынды ауыз әдебиетіміздің
жазба әдебиетке тән сипаттарды игеріп толысуына, кемелденуіне үлес қосты.
Сөйтіп Диуани хикмет қазақ поэзиясындағы діни және диалектикалық
мазмұнның ауқым-көлемі жағынан толысып, нығая түсінуіне мүмкіндік берді
деген жан. (15-16 б).
Диуани хикмет - бастан-аяқ ақыл өсиет, үлгі өнеге айтуға құрылған
қасиетті кітап. Бұндай дәстүрді біздің әдебиетімізде ХХ ғасырдың басында
өмір сүрген Кердері Әбубәкір, Наурызбай Хазірет, Омар Қараш жалғастырады.
Әрине, бұл жерде олардың Яссауи шығармашылығына ұқсастығын асыра
дәріптеудің орны жоқ. Өйткені, данышпан Абай айтқандай: Адам-өз заманының
перзенті. Әрбір адам өз халқының дәстүрлі мәдениетінің тарихына сүйене
отырып, өз заманының мазмұны мен ерекшелігі зерделі жолмен теориялық
формада анықтайды. Ал, адамзат тарихын сан түрлі кезеңдерге бөліп тұрған
әлеументтік кеңістік пен уақыт арқылы руханилықтың қызыл жібі халықтарды ,
мәдениеттерді, дәуірлерді бір-бірімен жалғастырып тұрады.
Қожа Ахмет Яссауи хикметтерінің жеке өз басының түркілерге кеңінен
танымал болу себебі – ол ұстамдылыққа және өзін-өзі жетілдіруге шақыратын
құнды этикалық идеяларды көтерді.
Қапалы жанды көрсең, бол оның сен емшісі, Мен мойынсұнбайтындардың
белгісін табуға тырыстым , Еліктесең-пайғамбарға, жетімдерді ұмытпа
т.б. Оның мейірімділігі, әділеттігі, өткір ойлылығы, қарапайым қалың
бұқараның жанының шындығын түсінбек ынтасы, өзін басқалармен тең ұстаған,
көкіректігі жоқ, ақ пейілі Яссауи даңқын әлемге былайша таратты:
Мен сопымын - мақтанасын жер-жерде
Бірақ оның биігіне шыға алдың ба?
Сопымысың? Қолың неге жетіп еді?
Шын жиналған көз жасы жоқ жүзінде.
Халқының қайғы-қасіретін атамыз Ахмет өз басының мұңындай етіп былайша
жырлайды:
Біздің жұртта бұрынғы жомарттық жоқ
Жақсы мен жайсандардан із қалмады.
Құдай да дәуірлі қалпын қабылдамай
Ел басына нәубет өмір орнады.
Оның хикметтерін қарапайым халық жаттап алып, қалада да, далада да
ауызша таратты. Көшпелілер Диуани хикметті Құранмен тең санады.
Қожа Ахмет Яссауи хикметтері тақуалық ғұмыр, ғаріп, пақыр, жетімдерге
пана болып, қамқорлық жасау, Алла елшісінің жолын ұстау, өмірді босқа
өткізбеу, һәм Құрани Кәрімнің сүре, аяттарындағы уағыздар мен Мұхаммед
пайғамбардың қасиетті хадистеріндегі өсиетнамаларды еске түсіреді. Сайып
келгенде ұлы ақын бұрынырақ ғұмыр кешкен мұсылман шығысының ойшылдары мен
даналарының кәміл адам тәрбиелеу туралы идеясын алға тартады, әрі ол
сопылық тағылым, дәстүрмен сабақтасып жатыр.
Ұлы кемеңгер жеті жасқа жеткенде Арыстан-бабаның Мұхаммед пайғамбар
атынан өзіне құрма бергенін, сонда өзінің құдай жолына түскенін айтады.
Міне осылай Аллаға деген сүйіспеншілігі арқылы адалдық пен ақиқат жолын
таңдаған ақын ақыры сопылық жолға түсіп, өзі айтқандай Әділ сөйлеп, адал
жүрер жерде болып, тазалық тұрағына енген .
Ақын баба өз хикметтерінде атын атап, түсін түстемесе де, өзінен бұрын
өткен даналар сөзіне зейін қойып, олардан үйренгенін жасырмаған. Құрани
–Кәрімнің сүрелері мен аяттарын жадына сақтап, хадис пен суннаға
мойынұсынғанын жиі еске алады, оны өзгелерге түсіндіріп, уағыздайды, өмірді
бос, мағынасыз өткізбеуге шақырады. Сондай-ақ ол жиырмаға жуық
хикметтерінде 63-ке толғанда жер астына түсіп, қылуетті мекен ету себебін,
Жебірейіл періште һәм Мұхаммед пайғамбардың қалай тілдескені, хақ жолын
қалай тағайындағанына тоқталады. Сонан 78-шумақтан тұратын тағы бір
хикметтерінде дүниеге келгеннен 63-ке толғанға дейінгі өмір жолына үңіледі.
Соған қарағанда Қожа Ахмет Түркістанға 17- жасында келген, 26-ға аяқ
басқанда саупылып, 34 жасында ғалым, дана атанған, хикметтер айта бастаған.
Сөйткен ақын өз ғибатнамаларында тағы да өмірді мәнсіз, мағынасыз, қызық
қуумен өткізбей, хақ жолына түсуге, қиыншылыққа төзуге, шыдамды болуға,
адал өмір сүруге, имандылық пен қайырымдылыққа шақырады.
Ақын хикметтерінің бірқатары жайында ғашықтық туралы сөз етеді. Бірақ
онда әдеттегідей жігіттің қызға, қыздың жігітке деген сүйіспеншілігі емес,
керісінше, әңгіме ақынның Алла тағалаға, яғни жаратушыға сүйіспеншілігі,
іңкәрлігі туралы. Сопылық поэзия өкілдерінің махаббат, шарап жайлы
жырларын оқығандардың кейде осы поэзияның қыр-сырын білмей, байыбына
бармай, айтылар ойдың тереңін емес, бетін ғана қамтитыны бар.
Қожа Ахметтің даналық сөздерінің көпшілігінде ұстазы Арыстан-баб жиі
алынады, ақын ұлы ойшылдың айтқандарына құлақ қойып, ой жіберсе қарауды
ұсынады. Менмен, көрсеқызар, кеудемсоқ, дүниеқоңыз болмауға, тәубаға келуге
ақыл-кеңес береді, яғни бабамыздың хикметтері толған ғибрат, мәнді мағыналы
пікір, адамгершілік мұраттарына толы.
Қожа Ахмет Яссауи базбір хикметтерінде надандарға сөзіңді қор
етпе, Мейірсіздерге қайыр күтпе, кісі ақысын жеме арамдықпен мал
жима, өтірік айтпа дүние-байлыққа қызықпа, оның бәрі өткінші,
мәңгілік ештеңе жоқ, дүние жалған ешкімгеде опа болған емес, дүние
қоңыздықпен мәңгілік өмір сүргісі келген һарун, перғауындар
заманымыздағы Хоман немесе халық сүйіктілері Фархад-Шырын, Ләйлі-Мәжнүн
қайда қазір, олар неге мәңгілік ғұмыр көшпеді. Алланың қаһары түссе, бәрі
де бір сәтте-ақ жермен-жексен болды дей отырып, жұпыны өмір,
қанағатшылдыққа, кедейлікке арланбауға, басқа түскен ауыртпалықты мойымай
көтеруге шақырады. Һәм қолына тәст ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
Қожа Ахмет Яссауидің өмірбаяны
ІІ. Негізгі бөлім
1. Қожа Ахмет Яссауи хикметтеріне шолу
2. Ұлы ғұламаның – сопылық философиясы
ІІІ. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі
Ұлы ғұлама, кемеңгер ақын, бүкіл Тұран жерін мекендеген исі түркі
халықтарының рухани атасы, бәріміздің данышпан бабамыз Қожа Ахмет
Яссауидің туғанына 900 жыл толып отыр.
Мәдинада – Мұхаммед, Түркістанда Қожа Ахмет атанған осынау ұлы
тұлға, заманалардың заңғар биігі, ғаламдық ғұлама, ақылмен
жырдың жүйрігі жайында Қазан төңкерісінен кейінгі уақытта қазақ
жұрты жарытып ешнәрсе біле алмай келді. Ата тегіне қарай өзін
алыстатты, наным-танымы мен сенім-сезіміне қарай сөзін алыстапты.
Бірақ бұрынғы ата-бабаларымыз бен әжелеріміз, күні кешеге дейін
көзі ашық көңілі ояу әжелеріміз бен ағаларымыз оның есімін де,
жырын жатқа білгені анық. Өйткені бабамыздың туған жері –
Оңтүстік Қазақстандағы Сайрам қаласы, ал өскен және ғылым мен
аспандық аспанына көтерілген топырағы – Түркістан шаһары. Ол қазақ
жерінің төл перзенті, бертінде халқымызды қалыптастырған тайпалар
мен ұлыстардың бірінен тараған ұлық атаның ұлы еді.
Мәселен, Туркия мемлекетінде Қожа Ахмет Яссауиге деген құрмет-дәстүрі
ресми міндет қана емес, Ұлттық істің бөлінбес бір бөлігіне, ұрпақ пайызына
айналған десе болады. Ал мынау қасымыздағы тетелес көршіміз түбі
бірге туысымыз Өзбекстанда Қожа Ахмет Яссауи мұрасы талай уақыттан
бері айтылып та зерттеліпте келе жатыр. Шүкір қазір бізде
қатардан қалмау қатарындамыз. Күнделікті баспасөз беттерінде баба
мұрасын бүгінгі қазақ қауымына таныстыру бағытындағы талпыныс баршылық.
Қожа Ахмет Яссауи (ХІІ ғ.)-мұсылман әлеміндегі ғұлама ойшылдардың бірі,
ақын, сопы, философ. Түркістанда Яссауи құрметіне салынған Ақсақ Темір
салдырған кесене бар. Оны түркілер: Орта Азия көшпелі тайпаларының ұлттық
әулиесі, Түркістандық Мұхаммед (Меккеде-Мұхаммед, Түркістанда –Қожа
Ахмет) деп атаған.
Ибрахим мейхтың баласы Ахмет 1103 жылы Сайрам қаласында дүниеге келді.
Жеті жасынан әкесінен айырылған Яссауиді данышпан ұстаз Арыстан- баб қолына
алып, оған діни тәрбие береді. Арыстан- баб дүнеден өткен соң, ол Бұқараға
барып Жүсіп Хамадиннің мүриді болады. Осымен оның білімін алуы тамамдалып,
сопылықтың Ақиқаттың тану жолына үйрету құқына рұқсат алып Ясы қаласына
келеді. Ханака ашып, жанына көптеген шәкірттер жинайды. (129-130б).
Ахметтің әкесі өз заманының сауатты, көзі ашық адамы болған. Тіпті
балауса бүлдіршін Ахметке араб, парсы тілдерін Таяу шығыстағы Исфаһан,
Бағдат шаһарларының ұстасдарын жалдап үйретеді. Он алты жасында-ақ болашақ
ақын шығыс поэзиясын, әдебиетін, фәлсафасын жетік меңгереді. Он жеті
жасынан бастап, өзі де өлең жаза бастайды. (73-74б).
Шейх Ибрахим-Сайрамның ең беделді адамдарының бірі болып саналған. Ол
осындағы және бір үлкен бедел иесі Муса шейхтың Айша атты қызына үйленген,
одан Гауһар Шахназ атты бір қыз бен Ахмет есімді ұл бала дүниеге әкелген.
Бұл екеуі аналарынан жастай жетім қалған. Әкелерінен де ерте
айрылған. Ибраһим дүниеден өткен кезде Ахмет небәрі алты-жеті жас
шамасында екен. Ол әуелінде апасының қолында тәрбиеленеді.
Ислам дінінде негізгі төрт мәзһаб бары белгілі. Соның бірі-
Имам Ағзам мәзһабы Йусуф Хамадани осы Имам Ағзам жолын берік
ұстанған діндар ғұлама. Иран, Қорасан, Мауараннаһар өлкелерін аралап,
халықты мұсылманшылыққа уағыздаумен шұғылданған. Белгілі деректерге
қарағанда, осы-жол сапарлардың көбінде Қожа Ахмет те ұстазымен бірге
жүрген. Одан дәруіштік жолдың әдеп-тәртібін, қыры мен сырын жанында жақын
жүріп , әбден-ақ үйренген.
Қожа Ахметтің ұстазы Йусуф үлкен ғұлама, әрі пәк-таза кісі болған. Ол
өзінің шәкірттерінде де Ислам дінінің тәртіп-шарттарын қатаң сақтауды
тапсырған, дін тазалығын өсиет еткен. Бүкіл мінез-құлқы, ілім-білімі өзіне
ұнаған, үмітін ақтайтынына сенген үш шәкіртін халфелікке, яғни өзінің
орынбасарларын тағайындаған. Соның ішінде Ахмет болды. Бірақ бұл орында
ұзақ отырмапты, туған жеріне тезірек оралғысы келген Ахмет халфелікті Абдул
Халық Гиждуаниге табыстап, өзі Яссыға қарай жол тартады. Мұнда келісімен
өзіне жүктелген міндетті-Ислам жолын уағыздап, халықты дінге тарту,
ұстаздық ету қызметін атқарады.
Қожа Ахмет Яссауи 1167ж. шамасында Кашмирде қайтыс болған, сүйегі
Түркістан қаласында жатыр.
Қожа Ахмет Яссауи қат-қабат қайшылықты, аумалы-төкпелі кезеңде өмір
кешті. Көшпелі жұрт біртіндеп отырықшылыққа ауысып, өнеркәсіп дамып, сауда-
саттық өркен жайғандықтан бұрынғы Яссы қаласы да діни орталыққа айналып,
аты жан-жаққа мәлім бола бастады. Алайда ХІІ ғасырда монғол текті халық-
қытайлар солтүстік Қытайдан тұңғыс халқының қысымынан лап беріп, Орта Азия
мен Қазақстанды басып алды. Сөйтіп, олар Жетісу мен Қытай Түркістанын
бағындырды. Осы басқыншылықты В.В.Бартольд: 1137 жылы бұлар Ходжент
маңында Самарқан ханын, ал 1141 жылы Хатван даласында әйгілі Санжар
сұлтанды жеңіп, ХІІІғ-ң басына дейін Гурхандардың билігінде қалды.
Қара қытайлар өздерімен бірге Қытай мәдениетін ала келді, дегенмен
бұлар да кейінірек мұсылман тәртібіне ыңғайланды. Қара қытайлардың билігі
монғолдардан келген наймандар мен дінсіздерге қарсы көтерілген мұсылман
көтерілісі нәтижесінен біржолата толас тапты - деп жазды.
Сөйтіп, бұл басқыншылық Қарахан мемлекетінің құлауына әкеліп соқты.
Бұрынғы Селжуақ мемлекетінің құрамындағы Хорезм өлкесі дамып өркендей
бастады. Осы кезде әлемге қанатын кең жайған мұсылман діні сәл бәлсең
тартып, өзге діндермен терезесі тең болып қалды. Міне, осындай кезеңде
жасаған Қ.А.Яссауи өзінің әйгілі Диуани хикметін жазып таратып, сол
арқылы қыпшақ, оғыз тайпаларының арасында Ислам дінінің қайта өрлеуіне
елеулі үлес қосты. Ол бұл туындысын аталған ұлыс тайпалардың өз тілінде,
яғни түрік тілінде жазды. Мұндағы басты мақсат жоғарыда айтылғандай,
қасиетті кітап Құран Кәрімді оқып түсіне алмайтын немесе ондағы аяттардың
мән-мағынасын ұғып, орындауда дәрменсіздік танытатын көпшілікке (кейбір
арнайы оқыған қожа-молда, мамандардан тыс) көмектесу, тіпті, құрғақ жаттап
мағынасын білмейтіндерге жәрдемдесу болды. Осы талабын іске асыруда ол өз
еңбегін көшпелі елдің жүрегіне жақын поэзия тілінде, айшықты өлеңмен жазды.
Қожа Ахмет Яссауидің өз шығармасын қыпшақ, оғыз ұлыстарының ана
тілінде, яғни түрік тілінде жазуы, жоғарыда айтқандай, дін тарату, оны
насихаттау талабынан туса да, ол өзінің осы туындысы арқылы алғашқыларың
бірі болып түрік тілінде әрі көркем, әрі әуезді жыр тудырудың ғажайып
үлгісін жасады. Осындай мәні зор туындысы арқылы ақын өзіне дейінгі
әдебиетте түсінік, үстемдік етіп келген араб, парсы тілімен бәсекеге
түскендей түрікше де асыл шығармалар жазудың мүмкіндігін ашып, дәлелдеп
берді. Сонымен, ол өзінен кейінгі ұлы Науалидің түрік тілінде кемелді
туындылар жазуына жол салды. Бұл соны сүрлеу келе-келе даңғыл арнаға
айналып, түрік тіліндегі шығармалардың жаңа бағытта өркендеп, қанат жаюына
мұрындық болды. Мұнымен қатар ол суырып салма дәстүрдегі ауызекі
әдебиетімізге араб, парсы әдебиетінің озық үлгілерін шебер астастыру арқылы
поэзияның жаңа серпін алуына жағдай жасады. Осы сипат әдебиетіміздің
диалектикалық мәнінің ұшталып, кемелдене түсуіне мүмкіндік тудырды. Бұл
тұста адам жасының ерекшеліктерін жүйелеп жырлаудың да Ахмет Яссауиден
бастау алатынын көреміз. Ақын парсы әдебиетінің Рубаи, Месневи секілді
халық ауыз әдебиетінің негіз алған түрлерін де шебер пайдалана білді.
Әсіресі Рубаи үлгісіндегі жырлардың біздегі қара өлең ұйқасына тым
жақындығы да мол аңғарылады. Сол себепті бұл туынды ауыз әдебиетіміздің
жазба әдебиетке тән сипаттарды игеріп толысуына, кемелденуіне үлес қосты.
Сөйтіп Диуани хикмет қазақ поэзиясындағы діни және диалектикалық
мазмұнның ауқым-көлемі жағынан толысып, нығая түсінуіне мүмкіндік берді
деген жан. (15-16 б).
Диуани хикмет - бастан-аяқ ақыл өсиет, үлгі өнеге айтуға құрылған
қасиетті кітап. Бұндай дәстүрді біздің әдебиетімізде ХХ ғасырдың басында
өмір сүрген Кердері Әбубәкір, Наурызбай Хазірет, Омар Қараш жалғастырады.
Әрине, бұл жерде олардың Яссауи шығармашылығына ұқсастығын асыра
дәріптеудің орны жоқ. Өйткені, данышпан Абай айтқандай: Адам-өз заманының
перзенті. Әрбір адам өз халқының дәстүрлі мәдениетінің тарихына сүйене
отырып, өз заманының мазмұны мен ерекшелігі зерделі жолмен теориялық
формада анықтайды. Ал, адамзат тарихын сан түрлі кезеңдерге бөліп тұрған
әлеументтік кеңістік пен уақыт арқылы руханилықтың қызыл жібі халықтарды ,
мәдениеттерді, дәуірлерді бір-бірімен жалғастырып тұрады.
Қожа Ахмет Яссауи хикметтерінің жеке өз басының түркілерге кеңінен
танымал болу себебі – ол ұстамдылыққа және өзін-өзі жетілдіруге шақыратын
құнды этикалық идеяларды көтерді.
Қапалы жанды көрсең, бол оның сен емшісі, Мен мойынсұнбайтындардың
белгісін табуға тырыстым , Еліктесең-пайғамбарға, жетімдерді ұмытпа
т.б. Оның мейірімділігі, әділеттігі, өткір ойлылығы, қарапайым қалың
бұқараның жанының шындығын түсінбек ынтасы, өзін басқалармен тең ұстаған,
көкіректігі жоқ, ақ пейілі Яссауи даңқын әлемге былайша таратты:
Мен сопымын - мақтанасын жер-жерде
Бірақ оның биігіне шыға алдың ба?
Сопымысың? Қолың неге жетіп еді?
Шын жиналған көз жасы жоқ жүзінде.
Халқының қайғы-қасіретін атамыз Ахмет өз басының мұңындай етіп былайша
жырлайды:
Біздің жұртта бұрынғы жомарттық жоқ
Жақсы мен жайсандардан із қалмады.
Құдай да дәуірлі қалпын қабылдамай
Ел басына нәубет өмір орнады.
Оның хикметтерін қарапайым халық жаттап алып, қалада да, далада да
ауызша таратты. Көшпелілер Диуани хикметті Құранмен тең санады.
Қожа Ахмет Яссауи хикметтері тақуалық ғұмыр, ғаріп, пақыр, жетімдерге
пана болып, қамқорлық жасау, Алла елшісінің жолын ұстау, өмірді босқа
өткізбеу, һәм Құрани Кәрімнің сүре, аяттарындағы уағыздар мен Мұхаммед
пайғамбардың қасиетті хадистеріндегі өсиетнамаларды еске түсіреді. Сайып
келгенде ұлы ақын бұрынырақ ғұмыр кешкен мұсылман шығысының ойшылдары мен
даналарының кәміл адам тәрбиелеу туралы идеясын алға тартады, әрі ол
сопылық тағылым, дәстүрмен сабақтасып жатыр.
Ұлы кемеңгер жеті жасқа жеткенде Арыстан-бабаның Мұхаммед пайғамбар
атынан өзіне құрма бергенін, сонда өзінің құдай жолына түскенін айтады.
Міне осылай Аллаға деген сүйіспеншілігі арқылы адалдық пен ақиқат жолын
таңдаған ақын ақыры сопылық жолға түсіп, өзі айтқандай Әділ сөйлеп, адал
жүрер жерде болып, тазалық тұрағына енген .
Ақын баба өз хикметтерінде атын атап, түсін түстемесе де, өзінен бұрын
өткен даналар сөзіне зейін қойып, олардан үйренгенін жасырмаған. Құрани
–Кәрімнің сүрелері мен аяттарын жадына сақтап, хадис пен суннаға
мойынұсынғанын жиі еске алады, оны өзгелерге түсіндіріп, уағыздайды, өмірді
бос, мағынасыз өткізбеуге шақырады. Сондай-ақ ол жиырмаға жуық
хикметтерінде 63-ке толғанда жер астына түсіп, қылуетті мекен ету себебін,
Жебірейіл періште һәм Мұхаммед пайғамбардың қалай тілдескені, хақ жолын
қалай тағайындағанына тоқталады. Сонан 78-шумақтан тұратын тағы бір
хикметтерінде дүниеге келгеннен 63-ке толғанға дейінгі өмір жолына үңіледі.
Соған қарағанда Қожа Ахмет Түркістанға 17- жасында келген, 26-ға аяқ
басқанда саупылып, 34 жасында ғалым, дана атанған, хикметтер айта бастаған.
Сөйткен ақын өз ғибатнамаларында тағы да өмірді мәнсіз, мағынасыз, қызық
қуумен өткізбей, хақ жолына түсуге, қиыншылыққа төзуге, шыдамды болуға,
адал өмір сүруге, имандылық пен қайырымдылыққа шақырады.
Ақын хикметтерінің бірқатары жайында ғашықтық туралы сөз етеді. Бірақ
онда әдеттегідей жігіттің қызға, қыздың жігітке деген сүйіспеншілігі емес,
керісінше, әңгіме ақынның Алла тағалаға, яғни жаратушыға сүйіспеншілігі,
іңкәрлігі туралы. Сопылық поэзия өкілдерінің махаббат, шарап жайлы
жырларын оқығандардың кейде осы поэзияның қыр-сырын білмей, байыбына
бармай, айтылар ойдың тереңін емес, бетін ғана қамтитыны бар.
Қожа Ахметтің даналық сөздерінің көпшілігінде ұстазы Арыстан-баб жиі
алынады, ақын ұлы ойшылдың айтқандарына құлақ қойып, ой жіберсе қарауды
ұсынады. Менмен, көрсеқызар, кеудемсоқ, дүниеқоңыз болмауға, тәубаға келуге
ақыл-кеңес береді, яғни бабамыздың хикметтері толған ғибрат, мәнді мағыналы
пікір, адамгершілік мұраттарына толы.
Қожа Ахмет Яссауи базбір хикметтерінде надандарға сөзіңді қор
етпе, Мейірсіздерге қайыр күтпе, кісі ақысын жеме арамдықпен мал
жима, өтірік айтпа дүние-байлыққа қызықпа, оның бәрі өткінші,
мәңгілік ештеңе жоқ, дүние жалған ешкімгеде опа болған емес, дүние
қоңыздықпен мәңгілік өмір сүргісі келген һарун, перғауындар
заманымыздағы Хоман немесе халық сүйіктілері Фархад-Шырын, Ләйлі-Мәжнүн
қайда қазір, олар неге мәңгілік ғұмыр көшпеді. Алланың қаһары түссе, бәрі
де бір сәтте-ақ жермен-жексен болды дей отырып, жұпыны өмір,
қанағатшылдыққа, кедейлікке арланбауға, басқа түскен ауыртпалықты мойымай
көтеруге шақырады. Һәм қолына тәст ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz