Түркі изафетінің зерттелу тарихы, табиғаты және құрылымдық түрлері

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Тілдің морфология саласында изафеттік тіркесті құрылым түсінігі бар. Араб тілінің «Аль - идафату» сөзінен қалыптасқан бұл түсінік тікелей аударғанда қосымша, үстеме деген ұғымды білдіреді. Бұл - зат есім мен зат есімнің немесе заттанған тіркестік құрылымы. Аталған тіркестің ішкі құрылымына қарай түрлерге бөлінетіні тіл білімінде белгілі: І изафеттің бірінші түрі зат есімді сөздердің бірі бірімен орын тәртібі арқылы байланысуы; аралығындағы мағына - қатыстық анықтауыштық мағына; ІІ изафет түрі - зат есімді тіркестің бірінші сыңарының нөлдік тұлғада (Ілік септігінің нөлдік тұлғасы), екінші сыңардың үшінші жақ тәуелдік жалғауында болуы; аралығындағы мағына - тәуелділік анықтағыштық мағына; ІІІ изафет түрі екі сыңардың да жалғау тұлғасында болуы. (бірі - ілік септік жалғауында, екіншісі үшінші жақ тәуелдік жалғауында) аралығындағы мағына - меншіктік анықтауыштық мағына.

Осы изафеттік тіркестің құрылымы да, оның, әсіресе І, ІІ түрінің пайда болуы - тілдік қолданыстағы үнем қағидасының нәтижесі. Зат есімді тіркестердің алдыңғы немесе екі сыңарының нөлдік тұлғадағы қолданысы қатыстық мағыналы, тәуелдік мағыналы бір ұғымды күрделі сөз түрін береді.

Қазақ тіліндегі изафеттік құрылымдардың табиғаты мен жұмсалу ерекшеліктерін ашып талдауға бағытталған зерттеу жұмысы - қазақ тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі.

Жұмыстың өзектілігі: Сөздердің қалыптасқан амалтәсілдер арқылы бірбірімен байланысып, әр алуан синтаксистік қатынасты білдіруі, соның негізінде түрлі типтегі сөз тіркестерін құрауы қазақ тіл білімінде жеке зерттеу нысаны болып келеді. Синтаксистік қатынасты білдірудің амалы біршама толық зерттелді десек те, әлі де тереңірек талдауды қажет ететін түрлері баршылық. Солардың ішінде барлық түркі тілдеріне тән бір түрі изафеттік құрылыстағы сөз тіркестері.

Бұл мәселеге арналған М. Балақаевтың мақалалары ғана болмаса, қазақ тіл білімінде изафет арнайы зерттеу нысаны бола қойған жоқ.

Дәстүрлі грамматикада изафеттің үш түрі көрсетілген. Олардың тұлғалық жағынан алғанда екі зат есімнің тіркесуінен болатындығы белгілі. Бұл құбылысты изафеттің басты белгісі екендігін осы салаға қатысты барлық зерттеулер растайды. Алайда сөз тіркесінің сыңарлары арасындағы қатынастың ішкі реңктік ерекшеліктеріне назар аудара отырып, грамматикалық қырын (аспектін) логикалық жағынан толықтыру жағы изафетке қатысты зерттеулерде жетіңкіремей жатқан мәселелердің бірі деуге болады. Изафеттің табиғаты, жұмсалу ерекшелігі мен қалыптасу тарихы, құрылымдық түрлері, әрқайсысының мағыналық жақтарының ашылуы тек сөз тіркестерінің осы түрінің ғана емес, жалпы тіркестердің табиғатын, даму тарихын ашуға біраз үлес қосатыны айқын. Міне, осы айтылған жайлар бұл мәселенің қазақ тіл білімінде арнайы зерттелуі қажет екендігін көрсетеді. Бұл қазіргі жеке тіл білімдеріндегі зерттеулерден негізінен нақты да жеке мәселелерге арналатын бағытына сәйкес келіп, зерттеу нысанына сөз тіркесі жүйесінен бір ғана құрылымдағы изафеттік тіркестің алынуы тақырыптың өзектілігін анықтайды.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Изафеттік құрылыс туралы қалыптасқан тұжырымдар мен пікірлерді топтастырып, жүйелеу. Изафеттік құрылыстағы сөз тіркесінің табиғатын ашу, түрлерін анықтау, оның қалыптасу, даму жолдарын айқындау, сыңарлары арасындағы мағыналық қатынастарды сипаттау, жұмсалымдық ерекшеліктерін көрсету Бұл мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді көздедік:

изафеттік құрылыстың зерттелу тарихын шолу; изафеттік құрылымдардың лингвистикалық табиғатын ашу; қабыса байланысқан изафеттік құрылыстың құрамын, жасалуын, мағыналық ерекшеліктерін, даму сипаттарын анықтау; анықтаушысы ілік жалғауынсыз, анықталушысы тәуелдік жалғауымен келген изафеттің құрылысын, даму сатыларын, мағыналарын, жұмасалу ерекшеліктерін ашу;

изафеттік тіркестің үш түріне мағыналық-құрылымдық, функционалдық талдау жасау;

Тақырыптың зерттеу нысаны: Қазіргі қазақ тілінде изафеттік қатынастағы сөз тіркестері, олардың дамып қалыптасуы, түрлері және мағыналық ерекшеліктері мен қазақ тіліндегі изафеттік сөз тіркестерінің құрылымдық- семантикалық және фукционалдық ерекшеліктері.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.

Жұмыста қарастырылған изафеттік тіркеске қатысты тілдік материалдар қазіргі қазақ тілінің грамматика саласын тарихи тұрғыдан кеңейтуге

Зерттеу әдісі: Жұмысты жазу барысында ғылыми сипаттама, компоненттік анализ, салыстыру әдісі, сонымен қатар ғылыми пікірлерді жинақтау, талдау, салыстыру, жүйелеу, қорыту және қажетінше статистикалық әдістер де қолданылды.

Бітіру жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысының міндеттеріне сай жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, қорытынды бөлімінен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Түркі изафетінің зерттелу тарихы, табиғаты және құрылымдық түрлері

1. 1. Изафеттік құрылымдардың қазақ тіл білімінде зерттелуі

Изафеттік құрылым - барлық түркі тілдеріне тән құбылыс. Түркі тілінде изафеттік құрылымдарға арналып көптеген зерттеулер жүргізілген. (Майзель С. С., Аракин В. Д., Боровков А. К., Гаджиева Н. З., Дмитриев Н. К., Сауранбаев Н., Балақаев М., Ағманов Е., Әмір Р., Сайрамбаев Т., Исаев С. т. б. ) Бірақ түрік изафетінің табиғаты толық ашылды деп айта алмаймыз. Бұл құрылымның ерекшелігі анықтауыштық қатынастағы басқа тіркестерден өзгеше синтаксистік құрылым болуымен ғана емес, жеке-жеке түркі тілдеріндегі оның даму жолы мен жұмсалымының айрықша сипатында болып отыр.

Қазақ тіл білімінде изафеттік тіркесті тұңғыш зерттеген көрнекті ғалым М. Балақаевтың пікірінше, қазақ тіліндегі изафеттік құрылыстар жасалу амалына қарай екі түрлі болады: 1) қабыспалы , 2) матаулы.

Екі зат есім атау күйінде қатар айтылып қабыса қиысқан, алдыңғысы соңғысына сын болатын изафеттік құрылысты қабыспалы дейміз. Мысалы: күміс қасық, қамыс құлақ, қазақ тілі.

Екі есім қатар айтылып, алдыңғысы ілік жалғауында, соңғысы тәуелдік жалғауда айтылып матаса қиысқан, алдыңғысы соңғысын меншіктеп тұратын изафеттік құрылысты матаулы дейміз. Мысалы: қойдың жүні, баланың киімі, ауылдың малы.

Изафеттік құрылымдарға қойылатын талап - оның сыңарларының анықтауыштық қатынаста келуі. Қазіргі қазақ тілінде сын есім мен зат есімнің және есімдік (сілтеу, белгісіздік) пен зат есімдердің анықтауыштық қатынаста тіркесетіндігі белгілі, бірақ бұл тіркестердің барлығы изафеттік құрылымға жатпайды. Изафеттік құрылым болу үшін тек қана зат есім мен зат есім тіркесі болуы керек. Мысалы: ағаш қасық, темір күрек, судың басы, аттың ері, дала қоңырауы, тау етегі. т. б.

Изафеттің зат есімдерден құрылған тіркестер екендігін айта келе, зат есімдер грамматикалық табиғаты жағынан болсын, лексикалық семантикасының әр жақтылығынан болсын басқа сөз таптарынан өзінің жан-жақты қасиеттерімен ерекшеленетіне баса назар аударғымыз келеді. Олар сөйлем ішінде, сөз тіркестері құрамында өздері тіркесіп келіп те, әр түрлі анықтауыштық, толықтауыштық қатынасты білдіретін сөз тіркестерін жасайды: темір тостақ, ағаш үй, күміс ақша, алтын сақина, ас қасық, аға сұлтан, бел бала, Абайдың досы, уықтың қарнауы, сағаттың тілі, балаға ақыл, атадан өсиет т. б. осы тектес сөз тіркестері зат есімдерден жасалған.

Зат есімдер синтаксистік жағынан да, яғни сөз тіркесі және сөйлем мүшесі тұрғысынан жан-жақты зерттеліп келеді. Зат есімдердің сөз тіркестерін жасауға қатысуын С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М. Балақаев, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев, Ә. Әбілақов, К. Бейсенбаева т. б. ғалымдар қарастырғаны белгілі.

Тіл мамандарының бір тобы изафетке меншіктілік қатынасты білдіретін тіркестерді жатқызады да, аналитикалық жолмен жасалған зат есімді тіркестерді (интонация, сөздің орын тәртібі, шылау арқылы жасалған түрлерін) жатқызбайды. Ғалымдардың екінші тобы изафеттік құрылысқа аналитикалық құрылымдағы зат есімдер тіркесі мен құрылымының бірінші компоненті жалғаусыз, екінші компонентіне тәуелдік жалғауы жалғанған түрін жатқызады да, ілік септігіндегі сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің тіркесінен болған құрылымды оған қоспайды.

С. С. Майзельдің пікірі бойынша, изафеттік тіркестер зат есімдердің бір-бірімен тіркесіп, анықтауыштық қатынасты білдіруі болып табылады: «Изафет является сочетанием двух существительных. Но такое определение далеко не достаточно. Для образования из двух существительных, выступающих между собой в связь, необходимо, чтобы одно из них было определением к другому как к своему определяемому и одновременно дополнением к нему как к своему дополняемому» [1, 11] . С. С. Майзель 1957 жылы жарық көрген «Изафет в турецком языке» атты кітабында түрік тіліндегі изафет құбылысының табиғатын барынша толық көрсете білген. Яғни, изафеттік тіркес болу үшін қандай белгілер болу керектігін түгелімен айтып өтеді: «Словостоящие в энумеративной (перечислительной) связи, не образует изафета, так как между логической связи. Но одна логическая связь еще не достаточна для того, чтобы два смежных слова образовали изафет. Нампример, такие частые в турецком языке двухсловные сочетания, как ana baba «родители» (досл. «мать-отец»), kari kosa «супруги» (досл. «жена-муж») и т. п. известные у санкритских грамматистов под названием «dvandva», не лишены логической связи, поскольку они относятся друг к другу как контрастные понятия, дающие в синтезе единое понятие. Однако такие слова выступают как равноправные слагаемые, а потому изафета не образуют. Для образования изафета необходимо, чтобы одно из двух слов, вступающих в отношения друг с другом, было подчинено другому и от него зависело» [1, 11] Ғалымның айтайын дегені, кез-келген анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерін изафеттік тіркес деп қарастыруға болмайды. Мысалы: kazaya riza «примерение с судьбой», hatayi tekrar «повторение ошибки », mukalemeden maksat «цель разговора», cevapta gecikmeme «незамедлительность ответа» деген сияқты түрік тіліндегі изафеттік тіркеске ұқсас сөз тіркестерін келтіреді де, ең бастысы, изафеттік тіркестің бірінші сыңары атау немесе ілік септігінің тұлғасында тұруы керектігін айтады: «Суть заключается в том, что первые члены изафетных сочетаний должны стоять только в родительном или неопределенном падеже» [1, 13] . Сонымен қатар, изафет синтаксистік категория болғандықтан, ол белгілі бір тәртіппен құрылатындығын айтып өтеді: «В турецком языке слово, дополняющие смысл другого, ставится перед этим другим словом. Это значит, что любое именное определение (существительное, прилагательное или числительное) должно в турецком языке стоять перед своим определяемым, а любое дополнение - перед своим дополяемым. В турецком изафете первый член - чем бы и ка бы он ни был выражен - обезательно будет определением, а второй член - чем бы и ка бы он ни был выражен - определяемым. Такой порядок и субординация слов в изафете являются его первым и основным свойством, другими словами, изафет - прежде всего категория синтаксическая [1, 15], - дейді де, изафеттік тіркестерді мағыналық жағынан қарай дұрыс ажырата білу керектігін айтады: «Строгая фиксированность такого порядка слов в изафете вообще гарантируют то, что и в каждом конкретном случае в отдельности первый член осознается уже нормативно как определение как определение, а второй - как определяемомое. И если, например, два турецких существительных kadin «женщина» и sapka «шляпа» соединить в kadin sapka турок поймет, что это сочетание означает «женская шляпа» (поскольку слова kadin стоит перед словом sapka ) ; однако он сразу догадается, что такое сочетание исходит из усть иностранца, потому что сочетанию не хватает законченности. Отсутствует аффикс пpи слове sapka , придающий изафету настоящий турецкий вид ( kadin sapkаsі) . Не все типы изафета, как мы в этом убедимся в дальнейшем, оформлены морфологическими показателями даже в турецком языке. Если же взять другие тюркские языки, то во многих из них целый ряд словосочетаний, которые в турецком языке требует формальных показателей, имеют нулевые показатели» [1, 16] . Анықтауыштық қатынастардың өзі әр түрлі мәнде көрінеді: меншіктілік (поссесивтік), қатыстылық (релятивтік) және сапалық (идентивтік) .

Қазір изафеттің бұл үш түрі мынадай иерархияда танылады: изафеттің І түрі - сөздер жалғаусыз, орын тәртібі негізінде тіркеседі, ІІ түрі - бірінші компоненті жалғаусыз, екінші компоненті үшінші жақтық тәуелдік жалғауы арқылы беріледі, ІІІ түрі - алдыңғысы ілік жалғауында, соңғысы тәуелдік жалғауының үшінші жағында келген түрі. Мысалы: ағаш күрек (І), егіс басы (ІІ), Мирастың күнделігі (ІІІ) . Н. З. Гаджиева мен Б. А. Серебрянников «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков» атты кітабында изафеттік тіркестерге тоқтала кетеді. «Изафет в тюркских языках является частным случаем определительных словосочетаний», «Изафет - это такая определительная группа, в которых определяемое, будучи всегда выраженным именим существительным, определяется с точки зрения его принадлежности к другому предмету или различных форм отношения к нему» [2, 51] .

Грамматикалық класс құрайтын қандай да бір болмасын, оны саралаудың негізгі белгісі - соның өзіне ғана тән жалпылық мағына мен құрылымдық форма болады. Изафеттік сөз тіркестерін де басқа синтаксистік құрылымдардан ажырататын осындай белгілері бар. Оларға анықтама бергенде мынадай белгілерге сүйену қажет: 1) изафеттің категориялық семантикасы - анықтауыштық қатынастарды білдіруі (заттық сапаны білдіре ме, қатыстық сапаны білдіре ме - бұлар негізге алынбайды) ; 2) изафетті құрайтын лексика-грамматикалық топтардың біркелкілігі - басыңқы сөз де, бағыныңқы сөз де зат есімнен жасалатын тіркестер. Қазақ тілінің ол өзгешелігі (зат есімдердің өзара топталып, түйдек-түйдегімен анықтауыштық қатынаста көп жұмсалатыны) тіліміздің сөйлем құрылысының басым жағы есім сөзді болатындығымен, сөйлемдердің дені есімді екендігімен байланысты.

Ғалым А. Н. Кононов мынадай пікірде: «Атрибутивное определение, выраженное именим существительным (изафет) .

Два имени существительных, первое которых выступает определением, второе - определяемым, образуют определительную группу имен существительных (изафет) ; синтаксические отношения между членами группы основываются на приемах примыкания, управления, согласования» деген дәл анықтама береді [18, 408-409] . Яғни изафет екі зат есім арасындағы байланыстың нәтижелі көрінісі. Ғалым изафеттің І, ІІ, ІІІ түріне сәйкес мысалдарды толыққанды көрсетіп өтеді. Изафет Іде сөз тіркесінің екінші сыңары бірінші сыңарға қатысты болып келетіндігін атап өтеді: «Изафет І, организованный приемом примыкания, ограничен в своем использовании одним важным условием определенным лексическим значением первого члена». Айтылған ойын дәлелдей түсу үшін түркі тілдерінің қолданыстарынан мынадай мысалдар келтіреді: «altin zincir «золотоцепочка»= «золотая цепочка» mermer heykel «мрамор статуя» = «мраморная статуя»; tas bina « камень здание » = «каменное здание»;

Н. К. Дмитриев «Изафет не имеет формальных показателей, будучи выражен только порядком слов» [15, 259] - деп, гагауз тілін негізге ала отырып, мынадай мысалдар келтіреді: ara duvar «перегородка в хате» ara duvarь емес;

catal cьbuk «палка с разветлениями на конце для выжимания виноградного сока» catal cьbuг-ь емес; саtь jular «веревочная узда» саtь jularь емес;

demir jol «железная дорога» demir jolu емес;

Н. К. Дмитриев түркі тілдегі изафет екі нұсқадан тұрады деген пікірде: «1) определенный изафет и 2) неопределенный изафет. В определенном изафете определение стоит в родительном падеже [ evin ardь «задний фасад данного дома»; в неопределенном изафете - в неопределенном падеже ( casus indefinitus ) «задний фасад какого-нибудь дома» ] . Это различие, строго проводимое в турецком языке, для гагаузского имеет небольшое значение. Преобладает скорее форма неопределенного изафета; форма определенного изафета употребляется сравнительно редко и имеет то же значение, что и неопределенная форма» [25, 262] .

А. М. Щербак ілік септігінің қолданылуы арқылы жасалған изафеттік тіркес кейінгі уақыттың жемісі деп қарайды: «поссесивті конструкцияларда морфологиялық көрсеткіштердің кейінгі кездерде ғана жалғана бастауын ескере отырып, Түркістан текстерінде жиі кездесіп отыратын бэг аты, баш ағыры, арай йағы сияқты тіркестерді көне үлгілер деп қараймыз» [20, 77] .

Изафетті тануда мынадай да пікір бар екенін айта кеткен жөн. Қазақ тілі маманы Е. Ағманов септік жалғау арқылы (барыс, шығыс) байланысқан зат есім сөз тіркестерінің арасында да анықтауыштық семантиканың бар екенін атап көрсетеді. Қазақ тілінде (басқа түркі тілдерінде де кездеседі) ауылға әкім, ауылға қонақ, ауылға кеңесші, ағадан хат, тойдан базарлық, серіктестікте фермер, жастыққа тыс, президентке көмекші т. б. осы сияқты зат есімдерден құралған, бірақ меңгеріле байланысқан сөз тіркестері бар. Осындай құрылымды толықтауыштық қатынасты білдіретін меңгеріле байланысқан сөз тіркестері деп түсініп жүрміз. Бұларда да бағыныңқы компонент басыңқыны даралап көрсетеді (айқындайды) . Тарихи тұрғыдан алып қараса да солай: әкеден мұра тіркесі о баста әкеден қалатын (қалған) мұра оралымының ықшамдалуынан пайда болған, ондағы әкеден сөзі бұрын өзі толықтаған қалатын сөзінің орнына жүріп, соның қызметін атқарып тұр, ал ол қызмет анықтауыштық қызмет болатын. (мұра сөзінің анықтауышы) . Басқа да сөз тіркестерді талдай келгенде де, осылай болып шығады. Бұлардың синонимдес (жарыса) айтыла беруі де өздерінің мәндестігін, жалпы функциясының бірдейлігін дәлелдейді. Бұл арадағы жалғаулар қызметін сөз бен сөзді байланыстыратын функционалдық жұрнақтар қызметімен салыстыруға болар еді. Мысалы, айт сөзі мен адам сөзін қатар қойсақ, олар бұл күйінде синтаксистік құрылым жасай алмайды. Осы сөздердің алдыңғысына есімшенің қан жұрнағын жалғап, айтқан адам тіркесін жасауға болады. Ауыл және кеңесші сөздері де қатар тұрғанмен тіркесе алмайды, олардың алдыңғысына барыс септігінің жалғауын қосқанда ғана ауылға кеңесші тіркесін құрастыруға мүмкіншілік туады. Ал, меңгеріле, меңгере байланысатын етістік сөз тіркестерінде бұдан мүлдем басқаша жайды аңғарамыз. Онда бағыныңқы сөздің септіктің қай формасын қабылдау керек екендігі басыңқы етістік сыңардың лексикалық семантикасынан туындайды, етістік оларды толық бағындырып тұрады, сондықтан кейде бағыныңқы сыңар септіктің жасырын тұлғасында келе береді.

Зат есім мен зат есімнің тіркесі барыс, шығыс, көмектес т. б. септіктерде келсе, онда олар изафет құра алмайды. Изафеттік құрылымдардың бағыныңқы сыңарлары тек қана атау және ілік септіктері тұлғаларының бірінде қолданылу керек. Мысалы, Қызылорданың әкімі, Қызылорда әкімі ( Қызылордаға әкім, Қызылордада әкім сияқты тіркестер изафеттік құрылымға жатпайды) . Зат есімдер жеке тұрып - ақ атау қызметін атқарады, ал матаса, қабыса байланысатын басқа сөз таптарында ондай қызмет жоқ. Олар өз мағынасын басқа сөздермен синтагма құрау кезінде анықтайды. Мәселен, сын есімдер заттың атын білдірмейді. Ол толық мағыналы сөз болғанымен, өз мағынасын зат есіммен тіркесіп келіп қана тиянақтайды. Изафеттік тіркестердің басқа тіркестерден айырмасы да осы жерден шығады. Яғни, изафеттің сыңарлары міндетті түрде зат есімдерден болуы тиіс. Мұның өзі денотаттық мағынамен тығыз байланысты.

Зат есімдерде сигнификаттық мағына да, денотатық мағына да бар. Ал сын есімдерде денотаттық мағына бола бермейді. Бұдан изафет тек денотаттық мағынасы бар сөздерден құрылады деген тұжырым жасауға болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.