Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің ұғымы мен маңызы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.5
1. Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің ұғымы мен маңызы ... ... ... ... ... ...6.22 1.1. Қылмыстық процестегі ақиқат түсінігі, оның мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... 6.12 1.2. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеме ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.18 1.3. Дәлелдемелердің қылмыстық процестегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.22 2. Қылмыстық процестегі дәлелдемелерді жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23.43 2.1. Қылмыстық процестегі дәлелдемелерді жіктеудің маңызы мен негіздері ... ...23.25 2.2. Жеке және заттай дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26.31 2.3. Айыптаушы және ақтаушы дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32.34 2.4. Бастапқы және туынды дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35.37 2.5. Тура және жанама дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.43 3. Дәлелдемелердің әрбір түрлерін бағалаудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 44.56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57.59
Пайдаланылған әдебиет тізбесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60.61
1. Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің ұғымы мен маңызы ... ... ... ... ... ...6.22 1.1. Қылмыстық процестегі ақиқат түсінігі, оның мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... 6.12 1.2. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеме ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.18 1.3. Дәлелдемелердің қылмыстық процестегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.22 2. Қылмыстық процестегі дәлелдемелерді жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23.43 2.1. Қылмыстық процестегі дәлелдемелерді жіктеудің маңызы мен негіздері ... ...23.25 2.2. Жеке және заттай дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26.31 2.3. Айыптаушы және ақтаушы дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32.34 2.4. Бастапқы және туынды дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35.37 2.5. Тура және жанама дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.43 3. Дәлелдемелердің әрбір түрлерін бағалаудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 44.56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57.59
Пайдаланылған әдебиет тізбесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60.61
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады [1, 4 б.]. Құқықтық мемлекет құру жолында Қазақстан Республикасының алдында тұрған міндеттердің бірі - құқықтық жүйені халықаралық және конституциялық принциптерге сәйкес реформалау болып табылады және бұл елімізді шын мәніндегі құқықтың мемлекетке айналуының бастапқы шарттарының бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыста қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер және олардың жіктелуінің жалпы сипаттамасы, қылмыстық іс жүргізуде дәлелдемелерді пайдалану ерекшеліктері, осы дәлелдемелер арқылы азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету, дәлелдемелердің жіктелуі және дәлелдемелердің түрлері қарастырылған.
Осы мәселелерді қарастыру қолданыстағы заңдарды және олардың құқықтық қолданылуын жетілдіру қажеттіліктерін көздейді.
Елімізде жүргізіліп жатқан демократияны жетілдіру, экономика саласындағы терең реформалар, қуғындау, жазалау саясатынан бас тарту шараларынан туындаған жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастар, қолданыстағы заңдарды және оларды құқықтық қолдануды жетілдіру қажеттілігін көрсетті. Ел Президентінің «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауында басты міндеттердің бірі ретінде ұлттық қауіпсіздікті күшейту, қылмыс және сыбайлас жемқорлықпен күресу корсетілген. Осы міндеттерден туындап отырған мемлекетіміздің құқық шығармашылық қызметі республикамыздың қылмыстық іс жүргізу заңдылықтарын жетілдіруге бағытталған. Сондықтан да бүгінгі күні заңнаманы, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу заңнамасын біртіндеп реформалау жүргізіліп жатыр.
1997-жылы қабылданған 1998-жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне енген Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексі дәлелдемелер құқығының нормаларын жаңа сапада реттеген. Сонымен қатар кодексте дәлелдемелер ұғымы нақтыланып, дәлелдемелердің іске қатыстылығы; жарамдылығы, дұрыстылығы және жеткіліктілігі сияқты белгілері бекітуін тапты. «Дәлелдеу» тарауы, дәлелдемелерді жарамсыз деп тану туралы норма кодекстің новеллалары болып табылады.
Аталған жағдайлар диплом жұмысының тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Дәлелдемелер және дәлелдемелерді жіктеу мәселелері қазақстандық және ресейлік ғалым-процессуалистердің еңбектерінде, соның ішінде Арсеньев В.Д., Горский Г.Ф., Ерешев Е.Е., Карнеева Л.М., Кенжебекова Э.П., Кэртис И., Кокорев Л.Д., Миньковский Г.М., Михайловская Г.Б., Мухин И.И., Нокербеков М.Н., Пашкевич П.Ф., М.С. Строгович, Толеубекова Б.Х., Трусов А.И., Фаткуллин Ф.Н., Элькинд П.С. еңбектерінде көрініс тапты.
Дипломдық жұмыста қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер және олардың жіктелуінің жалпы сипаттамасы, қылмыстық іс жүргізуде дәлелдемелерді пайдалану ерекшеліктері, осы дәлелдемелер арқылы азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету, дәлелдемелердің жіктелуі және дәлелдемелердің түрлері қарастырылған.
Осы мәселелерді қарастыру қолданыстағы заңдарды және олардың құқықтық қолданылуын жетілдіру қажеттіліктерін көздейді.
Елімізде жүргізіліп жатқан демократияны жетілдіру, экономика саласындағы терең реформалар, қуғындау, жазалау саясатынан бас тарту шараларынан туындаған жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастар, қолданыстағы заңдарды және оларды құқықтық қолдануды жетілдіру қажеттілігін көрсетті. Ел Президентінің «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауында басты міндеттердің бірі ретінде ұлттық қауіпсіздікті күшейту, қылмыс және сыбайлас жемқорлықпен күресу корсетілген. Осы міндеттерден туындап отырған мемлекетіміздің құқық шығармашылық қызметі республикамыздың қылмыстық іс жүргізу заңдылықтарын жетілдіруге бағытталған. Сондықтан да бүгінгі күні заңнаманы, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу заңнамасын біртіндеп реформалау жүргізіліп жатыр.
1997-жылы қабылданған 1998-жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне енген Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексі дәлелдемелер құқығының нормаларын жаңа сапада реттеген. Сонымен қатар кодексте дәлелдемелер ұғымы нақтыланып, дәлелдемелердің іске қатыстылығы; жарамдылығы, дұрыстылығы және жеткіліктілігі сияқты белгілері бекітуін тапты. «Дәлелдеу» тарауы, дәлелдемелерді жарамсыз деп тану туралы норма кодекстің новеллалары болып табылады.
Аталған жағдайлар диплом жұмысының тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Дәлелдемелер және дәлелдемелерді жіктеу мәселелері қазақстандық және ресейлік ғалым-процессуалистердің еңбектерінде, соның ішінде Арсеньев В.Д., Горский Г.Ф., Ерешев Е.Е., Карнеева Л.М., Кенжебекова Э.П., Кэртис И., Кокорев Л.Д., Миньковский Г.М., Михайловская Г.Б., Мухин И.И., Нокербеков М.Н., Пашкевич П.Ф., М.С. Строгович, Толеубекова Б.Х., Трусов А.И., Фаткуллин Ф.Н., Элькинд П.С. еңбектерінде көрініс тапты.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Баспа, 2004. - 36 бет.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.- 3 бет.
3 Елтай Ерешев Қылмыстық іс жүргізу Адматы: Өлке, 2006ж-236 бет.
4 Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 8 бабы – 577 бап
5 ҚР ҚІЖК-нің жалпы бөлім: Академиялық курс. Алматы -2 -ші кітап.Баспа HAS, 2004ж - 227 б
6 Ө.Ү. Нұрмашев Қылмыстық іс жүргізу құқығы: Оқу құралы.- Алматы: Жеті жарғы, 2008ж . – 368 бет.
7 Избранные труды Том 3. Теория судебных доказательств.- М.: Наука, 1991.- 366 бет.
8 Хмыров А.А. О классификации косвенных доказательств Вопросы борьбы с преступностью. Выпуск 32.-М., 1980.- 352 бет
9 Фактуллин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания.-
10 Теория доказательств в уголовном процессе: от прошлого к современности Новиков А.И. – Алматы: Данекер, 2002- 270 бет
11 Мухин И.И. Объективная истина и некоторыевопросы оценкисудебных доказательств при осуществленни правосудия.- Издательство Ленинградского университета, 1971.- 248 бет.
12 Трусов А.И. Основы теории судебных доказательств.-М., 1960. – 362 бет
13 Архив Алматинского городского суда. Уголовное дело№2-184/98] – 95 бет.
14 Архив Алматинского городского суда. Уголовные дело №2-64/99]- 103 бет.
15 Теория доказательств в уголовном процессе: от произошлого к современности Новиков А.И.- Алматы: Данекер, 2002-270с
16 Чельсов М.А. Советский уголовный процесс.-М., 1954 – 206 бет.
17 Строгович М.С. Уголовный процесс.- М., 1946 – 355 бет.
18 Кенжибеков....
19 Архив Алмалинского районного суда г.Алматы. Уголовное дело №1-195/00- 124 бет.
20 Заң және Заман, №12(109) желтоқсан, 2009жыл-38 бет.
21 Әділ сот -1,09 қаңтар- ақпан - 28 бет
22Словарь иностраннных слов.- .: Рус.яз, 1985 - 569 бет.
23 Н.И.Кондаков. Логика.- 1954- 377 бет.
24 Уголовно- процессуальное право РК Часть Общая: Академический курс.Под.ред д.ю.н., профессора Б.Х. Толеубековой. Книга вторая. – Алматы: ТОО Издательская компания HAS 2004 -277
бет.
25 Дорохов В.Я. Понятие доказательств в советском уголовном
процессе //Советское государство и право. 1964 г. № 9- 296 бет
26 Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском
праве. – М., 1950- 366 бет.
27 Гродзинский М.М. Улики в советском уголовном процессе – 325 бет.
28 Архив Бостандыкского районного суда. Уголовное дело № 2-167//00
29 Винберг А.И., Шавер Б.М. О значении вещественных доказательств. Криминалистика. - М., 1950.- 286 бет.
30 Архив Алматинского городского суда. Уголовное дело № 2-54//99- 97 бет.
31 Б.Қ. Төлеубекова ҚР ҚІЖ құқығы жалпы бөлім: Оқулық- Алматы: «ЖЕТІ ЖАРҒЫ» 2000. – 416 бет.
32 Уголовно-процессуальное право Российской Федерации. Учебник. Отв. ред. П.А.Лупинская. – М.: Юристъ, 1999- 341бет.
33 Заң журналы 19 қараша 200жыл №176(1402)- 36 бет.
34 Божьев В.П., Лубенский А.И. Источники доказательств. – М., 1981- 141бет. 35Каз Ц.М. Доказательства в советском уголовном процессе. -Саратов, 1960 - 265 бет.
36 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы (2005-2008) Алматы: Юрист, 2009- 284бет.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.- 3 бет.
3 Елтай Ерешев Қылмыстық іс жүргізу Адматы: Өлке, 2006ж-236 бет.
4 Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 8 бабы – 577 бап
5 ҚР ҚІЖК-нің жалпы бөлім: Академиялық курс. Алматы -2 -ші кітап.Баспа HAS, 2004ж - 227 б
6 Ө.Ү. Нұрмашев Қылмыстық іс жүргізу құқығы: Оқу құралы.- Алматы: Жеті жарғы, 2008ж . – 368 бет.
7 Избранные труды Том 3. Теория судебных доказательств.- М.: Наука, 1991.- 366 бет.
8 Хмыров А.А. О классификации косвенных доказательств Вопросы борьбы с преступностью. Выпуск 32.-М., 1980.- 352 бет
9 Фактуллин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания.-
10 Теория доказательств в уголовном процессе: от прошлого к современности Новиков А.И. – Алматы: Данекер, 2002- 270 бет
11 Мухин И.И. Объективная истина и некоторыевопросы оценкисудебных доказательств при осуществленни правосудия.- Издательство Ленинградского университета, 1971.- 248 бет.
12 Трусов А.И. Основы теории судебных доказательств.-М., 1960. – 362 бет
13 Архив Алматинского городского суда. Уголовное дело№2-184/98] – 95 бет.
14 Архив Алматинского городского суда. Уголовные дело №2-64/99]- 103 бет.
15 Теория доказательств в уголовном процессе: от произошлого к современности Новиков А.И.- Алматы: Данекер, 2002-270с
16 Чельсов М.А. Советский уголовный процесс.-М., 1954 – 206 бет.
17 Строгович М.С. Уголовный процесс.- М., 1946 – 355 бет.
18 Кенжибеков....
19 Архив Алмалинского районного суда г.Алматы. Уголовное дело №1-195/00- 124 бет.
20 Заң және Заман, №12(109) желтоқсан, 2009жыл-38 бет.
21 Әділ сот -1,09 қаңтар- ақпан - 28 бет
22Словарь иностраннных слов.- .: Рус.яз, 1985 - 569 бет.
23 Н.И.Кондаков. Логика.- 1954- 377 бет.
24 Уголовно- процессуальное право РК Часть Общая: Академический курс.Под.ред д.ю.н., профессора Б.Х. Толеубековой. Книга вторая. – Алматы: ТОО Издательская компания HAS 2004 -277
бет.
25 Дорохов В.Я. Понятие доказательств в советском уголовном
процессе //Советское государство и право. 1964 г. № 9- 296 бет
26 Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском
праве. – М., 1950- 366 бет.
27 Гродзинский М.М. Улики в советском уголовном процессе – 325 бет.
28 Архив Бостандыкского районного суда. Уголовное дело № 2-167//00
29 Винберг А.И., Шавер Б.М. О значении вещественных доказательств. Криминалистика. - М., 1950.- 286 бет.
30 Архив Алматинского городского суда. Уголовное дело № 2-54//99- 97 бет.
31 Б.Қ. Төлеубекова ҚР ҚІЖ құқығы жалпы бөлім: Оқулық- Алматы: «ЖЕТІ ЖАРҒЫ» 2000. – 416 бет.
32 Уголовно-процессуальное право Российской Федерации. Учебник. Отв. ред. П.А.Лупинская. – М.: Юристъ, 1999- 341бет.
33 Заң журналы 19 қараша 200жыл №176(1402)- 36 бет.
34 Божьев В.П., Лубенский А.И. Источники доказательств. – М., 1981- 141бет. 35Каз Ц.М. Доказательства в советском уголовном процессе. -Саратов, 1960 - 265 бет.
36 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы (2005-2008) Алматы: Юрист, 2009- 284бет.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
1. Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің ұғымы мен маңызы
... ... ... ... ... ...6-22
1.1. Қылмыстық процестегі ақиқат
түсінігі, оның мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... 6-12
1.2. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеме ұғымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13-18
1.3. Дәлелдемелердің қылмыстық процестегі маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-22
2. Қылмыстық процестегі дәлелдемелерді
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..23-43
2.1. Қылмыстық процестегі дәлелдемелерді
жіктеудің маңызы мен негіздері ... ...23-25
2.2. Жеке және заттай дәлелдемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
6-31
2.3. Айыптаушы және ақтаушы дәлелдемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-34
2.4. Бастапқы және туынды
дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..35-37
2.5. Тура және жанама дәлелдемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38-
43
3. Дәлелдемелердің әрбір түрлерін бағалаудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... 44-56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-59
Пайдаланылған әдебиет тізбесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 60-61
КІРІСПЕ
Дплм жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең
қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары
болып табылады [1, 4 б.]. Құқықтық мемлекет құру жолында Қазақстан
Республикасының алдында тұрған міндеттердің бірі - құқықтық жүйені
халықаралық және конституциялық принциптерге сәйкес реформалау болып
табылады және бұл елімізді шын мәніндегі құқықтың мемлекетке айналуының
бастапқы шарттарының бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыста қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер және олардың
жіктелуінің жалпы сипаттамасы, қылмыстық іс жүргізуде дәлелдемелерді
пайдалану ерекшеліктері, осы дәлелдемелер арқылы азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз ету, дәлелдемелердің жіктелуі және
дәлелдемелердің түрлері қарастырылған.
Осы мәселелерді қарастыру қолданыстағы заңдарды және олардың құқықтық
қолданылуын жетілдіру қажеттіліктерін көздейді.
Елімізде жүргізіліп жатқан демократияны жетілдіру, экономика
саласындағы терең реформалар, қуғындау, жазалау саясатынан бас тарту
шараларынан туындаған жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастар, қолданыстағы
заңдарды және оларды құқықтық қолдануды жетілдіру қажеттілігін көрсетті. Ел
Президентінің Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына жолдауында басты міндеттердің бірі
ретінде ұлттық қауіпсіздікті күшейту, қылмыс және сыбайлас жемқорлықпен
күресу корсетілген. Осы міндеттерден туындап отырған мемлекетіміздің құқық
шығармашылық қызметі республикамыздың қылмыстық іс жүргізу заңдылықтарын
жетілдіруге бағытталған. Сондықтан да бүгінгі күні заңнаманы, соның ішінде
қылмыстық іс жүргізу заңнамасын біртіндеп реформалау жүргізіліп жатыр.
1997-жылы қабылданған 1998-жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне енген
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексі дәлелдемелер
құқығының нормаларын жаңа сапада реттеген. Сонымен қатар кодексте
дәлелдемелер ұғымы нақтыланып, дәлелдемелердің іске қатыстылығы;
жарамдылығы, дұрыстылығы және жеткіліктілігі сияқты белгілері бекітуін
тапты. Дәлелдеу тарауы, дәлелдемелерді жарамсыз деп тану туралы норма
кодекстің новеллалары болып табылады.
Аталған жағдайлар диплом жұмысының тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Дәлелдемелер және дәлелдемелерді
жіктеу мәселелері қазақстандық және ресейлік ғалым-процессуалистердің
еңбектерінде, соның ішінде Арсеньев В.Д., Горский Г.Ф., Ерешев Е.Е.,
Карнеева Л.М., Кенжебекова Э.П., Кэртис И., Кокорев Л.Д., Миньковский Г.М.,
Михайловская Г.Б., Мухин И.И., Нокербеков М.Н., Пашкевич П.Ф., М.С.
Строгович, Толеубекова Б.Х., Трусов А.И., Фаткуллин Ф.Н., Элькинд П.С.
еңбектерінде көрініс тапты.
Айта кететін жағдай, қолданыстағы Қазақстан Республикасының
заңнамасының негізінде аталған мәселелер қажетті деңгейде зерттеуін
таппаған мәселелер қатарына жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты -
қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің, олардың белгілерінің,
жіктелуінің теориялық және тәжірибелік мәселелерін, қолданыстағы қылмыстық
іс жүргізу заңнамасында дәлелдемелер мен дәлелдеудің реттелуі мәселелерін
қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу шеңберінде келесі міндеттер қойылды:
- қылмыстық процестегі ақиқат түсінігін, оның мәні мен маңызын анықтау;
- қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер ұғымын, дәлелдемелердің маңызын
анықтау;
- қылмыстық процестегі дәлелдемелерді жіктеудің маңызы мен негіздерін
зерттеу;
- дәлелдемелердің әр бір түріне талдау жасау;
- дәлелдемелердің әр бір түрін бағалаудың ерекшеліктерін зерттеу.
Диплом жұмысының жаңалығы. Қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер және
дәлелдемелерді жіктеу мәселелері қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу
заңнамасына осы мәселе бойынша енгізілген өзгертулер мен қосымшаларды
ескере отырып, оларға талдау жасай отырып жүргізілген.
Диплом жұмысында қылмыстық процестегі дәлелдеме түсінігіне анықтама
берілген.
Сонымен қатар жұмыста дәлелдемелердің жіктелуі негіздеріне байланысты
ғалым-процессуалистердің пікірлері талданып, оларға байланысты автордың
көзқарасы пайымдалған.
Аталған жағдайлар диплом жұмысының жаңалығының дәлелі болып табылады.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Диплом жұмысының объектісі - қылмыстық
іс жүргізу барысында дәлелдемелерді пайдалануға байланысты туындайтын
қоғамдық қарым-қатынастар.
Диплом жұмысының пәні - қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер,
дәлелдемелердің белгілері, дәлелдемелерді жіктеу мәселелеріне байланысты
ғылыми зерттеулер, дәлелдемелерді және дәлелдеуді реттейтін қылмыстық іс
жүргізу құқығының нормалары, тергеу және сот тәжірибесі.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасын жалпы философиялық әдістер,
статистикалық, логикалық-заңдылық, әңгімелесу, салыстырмалы-құқықтық және
басқа арнайы құқықтық әдістер құрайды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысы шеңберінде қылмыстық
істер бойынша дәлелдемелердің түсінігі, мәні, белгілері, дәлелдемелерді
жіктеу негіздері, дәлелдемелерді жинау, зерттеу, бағалау және пайдалануға
байланысты жүргізілген зерттеу, оның қорытындылары ғылыми-зерттеу
жұмысында, жоғарғы оқу орындарында Қылмыстық іс жүргізу пәніне дайындық
барысында қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың құрлымы мен көлемі. Диплом жұмысының құрылымы зерттеудің
мақсаты және міндеттеріне сай келеді. Диплом жұмысы кіріспеден, сегіз
тараушаны қамтитын үш тараудан, көлемі 61беттен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 Қылмыстық іс жүргізу процесіндегі дәледемелердің ұғымы мен маңызы
1.1 Қылмыстық процестегі ақиқат түсінігі оның мәні мен маңызы
Қылмыстық іс бойынша мәліметтің ақиқаттығын анықтау, яғни істің шын
мәнісін анықтау дәлелдемелердің көмегімен жүргізіледі, бұлар өз кезегінде
мәлімет ақиқаттығын себепші болып табылады. Істің шын мәнісін анықтау яғни
қылмыс оқиғасын, оның белгіленген кісімен жасалғанын және сезіктінің
кінәсін, тергеу және сот тек дәлелдемелердің көмегімен анықтай алады.
Ақиқат мәселесі таным теориясындағы (гносеологиялық-ғылыми дүние тануды
қамтитын философияның бір тарауы) негіздің бірі болып табылады және
теориялық та практикалық та зор маңызға ие. Ақиқат мәселесі-қылмыстық іс
жүргізу процесінде өте үлкен маңыз атқарды. Таным теориясының жалпы жағдайы
ақиқат болмысында, адам санасының осы болмысының фактісін ұға білу
мүмкіндігінде. Қылмыстық сот өндірісінде әділетті ақиқат нені білдіреді
және бұл ұғымның мағынасы қандай?Барлық ақиқат сияқты, қоғамдық өмірдің бұл
ортасында әділетті ақиқатта ақиқат болмысын өзіндік бағалаудың жоғарғы
формасы, яғни өзіндік бағалаудың тексеріліп жатқан фактілер мен жағдайларға
дәл келуі.Сонда да қылмыстық сот өндірісіндегі ақиқат нақты айқын
ерекшеліктерге ие, бұл ақиқатты қайбір өзге ақиқат ретінде ерекшелей, бірақ
сот өндірісідегі анықталатын ақиқатты, басқа қоғамдық өмірдегі кез келген
ақиқаттан өзгешелейді. Елтай Ерешевтің пікірі бойынша Ақиқат ұғымы-
білімнің объективтік дүниемен сәйкестігін білдіретін болғандықтан,
ғылымымен еңбектерінде бұл ұғымды объективтік ақиқат деп те атайды[3, 56]
Бұндай өзгешеліктерге мыналарды енгізуге болады:таным тақырыбы яғни
болған жағдайға, қылмыстық қылмыс жасаған тұлғаларға қатысты оларға тән
фактілер шеңберінде, ақиқатты анықтау бойынша қолданылған тәсілдер мен
амалдарға, аталған дәлелдемелерді табуға қажет етілетін сот және тергеу
әрекеті. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 8
бабындағы көрсетілген міндеттерді шешуге, заңмен белгіленген қылмыстық-
процессуалдық әрекеттермен қоса, құқықтық қатынастар туындаған соның ішінде
дәлелдеу кезеңіндегі әрекеттер мен құқықтық қатынастар бағындырылған [ 4].
Профессор Б.Х Төлеубекованың пікірі бойынша:Қылмыстық сот
өндірісіндегі ақиқат өткен оқиғаны дәлелдеу процесінде материалдандырып,
дәлелдемелердің күшімен ойша қалпына келтіру арқылы қол жеткізіледі.[5,
227]. Ал, Ү.Ө.Нұрмашевтің пікірі бойынша Қылмыстық іс жүргізу дәлелдеменің
мақсаты іс бойынша ақиқатты айқындау болып табылады. Философиядағы ақиқат
бұл - объективті бар нәрсенің санадағы қабылдауының тура бейнесі. Қысқаша
ақиқат дегеніміз- шындықтың дәл өзі [6, 69].
Жүргізілген әрекеттермен мақсатқа жету дегеніміз, бұл- алдын ала
тергеу органдарымен, прокурорлармен және сотпен дәлелдеу нысаны-ақиқатқа
жету мақсатында алда тұрған міндеттемелерді біртіндеп шешу болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, қылмыстық процестегі ақиқат өзіндік ерекшеліктерге
ие.Сот өндірісіндегі ақиқаттың өзіндік ерекшелігі есепке алу және оның
қылмыстық сот өндірісінде қалыптасуы, сонымен қатар формалдық ақиқаттан
негізгі сапалық айырмашылығын көрсетуге ұмтылу, бұл ақиқатты материалдық
ақиқат деп тануға негіз болады. Бірақ негізгі мәселе қалай аталуында емес,
ол оның мазмұнында. Материалдық ақиқат түсінігі сот өндірісіндегі
ерекшеліктеріне және формалды ақиқатты түбірімен өзгешелігіне байланысты
объективті ақиқат түрінде пайдаланылады. Қылмыстық процестегі ақиқаттың
негізгі бір ерекшелігі болған жағдайда тану заң тұрғысынан бағалану арқылы
жүргізіледі. Бұл фактіні тану мен құқықты қолдану бұл жағдайда өз ара
байланыста болғандығы себеп болады.Дәлелдеу- практикалық таным әрекетінің
бір түрі болып танылады.Сондықтанда дәлелдеудің негізгі мақсаты қылмыстық
іс бойынша дұрыс шешім қабылдау үшін, барлық жағдайларды танып білу болып
табылады.Дәлелдеу процесі кезінде, оның құқықтық реттелуі, терең жүргізу
амалдарының шеңберінің өзгеруі және жетілдіру мүмкін, мақсаты мен тәсіл,
тергеу әрекеттерінін өткізу қажеттілігі, техникалық құралдарды қолдану т.б.
нақтыланады, өзгереді, бірақ-дәлелдеу нысаны –ақиқатқа жету
өзгертілмейді.Қылмыстық процестің міндеті дәлелдеу мақсатының мәніне,
ақиқаттың мәнісіне және оның негізіне әсерін тигізеді.Дәлелдеу мақсатының
мағыналы, таным көлемі осы міндеттерді шешу тұрғысынан танылады.
Сондықтанда қылмыстың сот өндірісіндегі таным мақсаты тек қана белгілі
жағдайларды анықтап қоюдан ғана құрылмайды. Ақиқаттың мағынасын дұрыс
белгілеу үшін, қылмыстық сот өндірісіндегі танылатын объективті жағдайлар
фактісі, қоғамдық өмірдің көрінісі екендігін ескеруіміз керек. Сондықтанда
олардың негізгі мәні яғни қоғамдық өмірдің баска көріністерінен ерекшелігі
дұрыс танылуы қажет.Қылмыстық сот өндірісінің талаптарына байланысты
тергеуші және сол жасалған әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің және қылмыс
құрамын анықтауға тиіс.Басқа сөзбен айтқанда тергеуші сот қылмыстың іс
қозғауға себеп болған жағдайға заң тұрғысынан баға беруі керек.Бұндай заң
тұрғысынан баға беру қылмыстық процестегі танымның ерекшеліктерінің бірі
болып табылады. Іс жүргізу оқулықтарында осы таным нысанының маңызды
бедгілері кей уақыттарда ескерілмейді, ал бұл тергеу органдарымен, сот ол
жеткізген ақиқаттың мәнін түсінуге маңызды болып табылады. Бұл жөнінде
М.С.Строгович былай деп жазды: Қылмыстық процестегі материалдық ақиқат
деп, тергеліп немесе шешіліп жаткан істегі қылмысқа тартылған жауапты
тұлғалардың кінәлілігі немесе кінәсіздігі жөніндегі қорытындысының
объективтік жағдайға толықтай дәл келуі [7, 76]. Осындай анықтаулар
басқада авторлардың еңбектерінде көрсетілген. Қылмыстық процестегі қол
жеткізілген ақиқат анықтамасы, біздің ойымызша ақиқаттың объективті
мінездемесін дәл береді.Сонымен, қылмыстық сот өндірісіндегі ақиқатты
дәлелдеу мақсаты және қылмыстың процесіндегі барлық мақсаттың тұтастығын
құрайды.Жоғарыда айтылғандар негізінде қылмыстың сот өндірісіндегі
ақиқаттың тану мәселесі бойынша төмендегідей қорытындыға келеді.
а) Қылмыстық істі тергеу және қарау барысында анықтама және тергеу
органдарына, прокурорға, сотқа қандайда қиыншылықтар кездессе де,
объективті ақиқатты анықтау олар үшін негізінде қол жетім болып қалады.
б) Бірақ бұл тергеу және сот
қателіктерін жіберу мүмкіндігін жоққа шығармайды, алайда оларды түзету және
болдырмау мүмкіндігі барлығын дәледейді.
в) Аталған мақсатқа қол жеткізу – құқық қорғау органдарының әрбір
жекеленген іс бойынша ақиқатты анықтауға үлкен күш жұмсау арқылы мүмкін
болады.
Бұлардан шығатын қорытынды – қылмыстық сот өндірісіндегі ақиқат
мәселесі тек қана теориялық тұрғыдан ғана емес ол практикалық тұрғыда да
маңызды болып табылады.
Дәлелдемелердің практикалық маңызы туралы айта келіп А.А. Хмыров
былай деп атап өтеді: (дәлелдемелерді жіктеу) оларды жинақтаудың,
зерттеудің және бағалаудың ерекшеліктерін алдын ала анықтайды, жекелеген
дәлелдеме түрлерін іс жүргізушілік режимін сондай – ақ оларды пайдаланудың
жолдары мен әдістерін, оларды дәлелдеудегі маңызын дұрыс анықтауға
көмектеседі. Жіктеу істің мән- жайын жан – жақты, толық және объективті
түрде зерттеуге жәрдемдесуі тиіс және жинақталған дәлелдемелер жиынтығын
бір жүйеге түсіруге, дәлелдеуге іс жағдайларының қайсысы жеткілікті түрде
толық анықталғанын қайсысы әлі де анықталмағаны не қосымша нақтылануға
мұқтаж екенін білуге көмектеседі [8, 71]. Мұндай жіктеу Ф.Н.Фаткуллин атап
көрсеткендей, іс бойынша анықтауға жататын факті мен оның бейнесі болып
табылатын ақпарат арасындағы дәнекерлік деңгейінің белгісіне негізделеді
[9, 141]. В.К.Случевстің теориялық дәлелдемеге көз қарасы бойынша қылмыс
және айыпты қайсылары болсын оған жетілген нәтиже мен негізге нақты осылар
қызмет етеді. Стифеннің қылмыстық іс жүргізудегі дәлелденудің ауыртпалығы
бойынша көз қарасы:
1) қылмыс жасалып, айыпталушының жатуы, ауыртпалықтың дәлелденуі;
2) қарсыласы дәлелденбейінше кінәсіздің ұйғарымы;
3) біреудің пайдасына ұсынылған айыпкердің дәлелдемелері жете айптау
шақыру ұйғару туралы айыпкердің ауыртпалдық дәлелдемелеріне кедергі болады
;
4) ауыртпалық дәлелдеме бойынша жеке фактінің соттың сеніміне кіру үшін
айтылған фактілер басқа жақтарға әсерін келтіруі мүмкін; [10, 82].
Біздің кезімізде ақиқаттың көптеген анықтамалары бар. Біреулер, ақиқат
дегеніміз – бұл мағұлматтың болмысқа сәйкестігі, екіншілері: ақиқат -
мағұлматтың тәжірибемен дәлелденуі, үшіншілері: ақиқат – мағұлматтың
келісімге бейімділігі, төртіншілері: мағұлматтың пайдалылығы, оның
әсерлігі, бесіншілері: ақиқат - бұл келісім дейді. Бәрінен дұрысы –
ақиқатты материалдық тұрғыдан түсірдіремін бірінші жағдай сияқты. Таным
теориясына сай объективті ақиқатты тану деп адамдардың белгіленген зат
жөніндегі ойларының, пікірлерінің, көз алдына елестеулері, осы затқа дәл
келуі. Дей тұрғанмен, ақиқат жөніндегі осы анықтаманы талдау кезінде, әр
түрлі философиялық бағым өкілдері арасында үлкен айырмашылық туындады. Бұл
айырмашылық әуелі болмысты түсіндіруге қатысты. Біздің ойымызша болмыс деп,
біздің санамыздан тыс және тәуелсіз өмір сүретін ақиқат деп айтушылардікі
дұрыс. Осыған байланысты қылмыстық процестегі дәлелдеудің нысаны – ақиқат
ретінде объективті ақиқатты алуымыз керек, атап айтқанда тергеу мен соттың
болмысқа сай келетін мына қорытындылары: жасалған қылмыс, оның белгілі бір
тұлғаның жасағандығы, осы тұлғаның кінәлілігі және басқалары. Көріп
тұрғанымыздай ақиқат, ақиқаттың немесе жалғандық, соның ішінде тергеу
соттың қорытындылары олардың мазмұнын сипаттайды, ақиқаттың болмысқа
сәйкестігі немесе сәйкессіздігін білдіреді. Бірақ тергеу мен соттың
қорытындылары қандай мөлшерде болмысқа сәйкес келетіндігі жөнінде белгілі
бір пікір қалыптасу үшін және пікірді білу үшін, қисындылық талаптарың
бойынша белгілі бір негіз болу керек. Мұндай негізге ақиқатты табу
жолындағы бүкіл сот жүйесі кепілдігімен анықталған дәлелдемелер жатады.
Яғни сот және тергеу қорытындыларының дұрыстығы немесе жалғандығы
ақырында олардың дәлелдігіне байланысты анықталады.
Қорытындылардың дәлелдігі, олардың ақиқаттылығына сенім ұялатады ал
егер қорытындылары дұрыс дәлелденбесе, олар болмысты қанша жерден дұрыс
көрсете тұрсада, олардың ақиқаттылығы жөнінде үлкен күмәнмен қарауға
болады.Сондықтан тергеу мен сот қорытындыларының ықтималдығы немесе
сәйкестігі деп олардың ақиқаттылығын емес, олардың мазмұнының объективтік
шындыққа сәйкестігі емес, ол бұл қорытындылардың шындығында ақиқатты
көрсетуін бекітіудің дәлелдігінің мөлшері деп пайымдау керек. Бұл
айтылғандардан мынадай қорытындыға келеміз: қылмыстық іс бойынша
дәлелдеудің түпкі мақсаты объективтік шындық деу соншалықты дәл емес.Бұл
мақсатқа тек жай ақиқат емес ең оның, толықта күмәнсіз сенімге сай ақиқат
қана қызмет жасауы керек. Ал бұндай ақиқатқа лайық деп, тек қана ешқандай
күмәнсіз дәлелдемелермен бекітілген ғана емес, сонымен қатар қажетті сот
құқықтың принциптермен және кепілдіктермен бекітілген дәлелдемелер
жинақталған ақиқатты айтамыз. Өзінің табиғаты бойнша қылмыстық процестегі
ақиқат объективті ақиқат болып табылады яғни жоғарыда айтылғандай іс
жөніндегі тергеу мен сот қорытындысының мазмұны олардың ниеті мен тілегіне
байланысты емес, объективтік болмысқа сәйкес келуі керек. Өзінің тұрпатына
сай, қылмыстық процестегі анықталатын ақиқат- абъсалютті және салыстырмалы
болып бөлінеді.Ақиқаттың салыстырмалығы деп мынаны айтамыз. Қылмыстық
процестегі анықталатын ақиқат – объективті дүниенің бөлігі ретінде,
болмысқа барлық және жанама түрдегі қатысымен емес, қылмыстық ісінің
алдында тұрған міндеттемелерді шешуге керекті мөлшерде зерттеледі. Сонымен
қатар салыстырмалы ақиқат – бұл объективті ақиқат, сыртқы дүниенің
құбылысын дұрыс көрсетіп ақиқат ретінде, абсолюттік ақиқаттың бөлшегін
құрайды.Абсолютті ақиқаттың бөлшектеріне - Заң белгілі құқықтық салдармен
байланысты жағдайларды туындататын мәселелерді айқындалуын жатқызады. Заң
әдебиеттерінде, қылмыстық процестегі объективеік ақиқат тек абсолютті болу
керек деушілерде кездеседі. Соның ішінде И.И.Мухин бұл көзқарасты қолдай
отырып былай деп жазды: Қылмыстық процестегі объективтік ақиқат, өзінің
тұрпатына байланысты, тек абсолютті ақиқат болып табылады және бұл
салыстырмалы ақиқат бола алмайды [11, 37]. Ал басқа көзқарасты
жақтайтындар, абсолюттік және салыстырмалы ақиқат дегенім болмайды, ақиқат
абсолютті және салыстырмалы және абсолюттік ақиқатты әрқашанда тек
салыстырмалы ақиқат ретінде көрініс береді деп тұжырымдайды. Бұл жөнінде
А.И.Трусов былай деп жазады: Әңгіме абсолютті және салыстырмалы дәрежесі
туралы болғандықтан немесе-немесе деген анықтама болмауы керек себебі тек
қана абсолютті немесе тек қана салыстырмалы ақиқат дегенім жоқ. Таным
теориясы көзқарасынан алғанда барлық объективті ақиқат салыстырмалы ақиқат
ретіндк көрініс табады, олардың қосындылары құралады [12, 113]. Біз,
тергеу органдары мен сот құқықтың таным ретінде ұмтылатын объективті
ақиқатты, бір негізінде абсолютті ақиқат және сотпен қщғамдық қауіптілігі
толық танылмайтындығы себепті салыстырмалы ақиқат ретінде болады дейтін
авторлармен келісеміз.Төмендегі мысалдарды келтіреміз. Алматы қалалық
сотының 17.09.1998жылғы үкімімен Р.Б. Айдынбаев Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 24-бабының 3- тармағы ,96- бабының 2- тармағының
д,з тармақшалары 179- бабының 3-тармағында бтармақшасында көрсетілген
қылмысты жасауға кінәлі деп танылады.Үкімнің сипаттамалы бөлігінде сот
былай деп көрсетті 7 сәуір 1998 жылы сағат кешкі 20 шамасында Р.Б.
Айдынбаев , Г.С. Идебаев пен бірге Бабушкин көшесіндегі үйге беттеген.Үйге
жетпестен,қараңғы тұйық көшеде, елсіз жерде қарақшылық әрекетпен Идебаевтың
жеке мүлігін иемдену және өлтіру мақсатындағы өзінің қылмыстық әрекетін
жүзеге асыру үшін курткасының оң қалтасынан ас үй пышағын суырып алып, оны
мен өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін күш көрсету арқылы, Г.С.
Идебаевтың өмірлік маңызды органдары кеуде қуысынан ұра бастаған, пышақтан
алған соққы әсерінен Г.С.Идабаев жерге құлап қалған.Осы сәтте
Р.Б.Айдынбаев басқаның мүлкін ұрлау мақсатында осы пышақпен қалтасында
100 000 теңге бар фартугін кесіп алып, оны иемденіп, өзінің қылмысының
әрекетін одан әрі жалғастырып Г.С.Идебаевтың арқасына бір рет пышқпен
ұрып,пышақты Идебаевтың арқасында қалдырып, оқиға болған жерден қашып
кетті. Бұл мысалдан көргеніміздей құқықтық маңызы бар жағдайлар іс бойынша
дәл анықталған.(сотталушының іс әрекетінің түрі, дене жарақатының түрі,
қылмыстың құрамы және басқалары).Сонымен қатар үкімнің негізділігіне және
заңдылығына қылмыс жасаған уақыт пен жердің жобамен анықталғаны әсер
етпейді [13, 9].
Алматы қаллық ың 26.07.1999 жылғы үлімімен Ж.Л.Қапашев
,И.А.Пузырьков,О.А.Осипов Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
178-бабының 3-тармағы б тармақшасы, 179-бабының 3-тармағының в
бөлігінде көрсетілген қылмыстың әрекеттерді жасауға кінәлі деп
танылған.Үкімнің сипаттамалы бөлігінде былай деп көрсетілген: 24 қазан
1996жылы Ж.Л.Қапашев және Ф. Мамаджанов Алматы қаласы , Самал- 1 мкр, 10
үй, 12 пәтерді жалға алып, онда жалған фирманың офисін ұйымдастырған. 27
қазан 1996 жылы Ф.Мамаджанов А.П.Мыскинге телефон шалып 28 қазан 1996
жылы сағат 13 те осы мекен-жайда кездеспек болып уағдаласқан.Келісілген
лүні сағат 13 шамасында А.П.Мыскин өзінің ұлы П.А.Мыскинмен бірге
белгіленген мекен-жайға келген.Оларды Ф.Мамаджанов пен Н.А.Пузырьков күтіп
алып бөлмеге кіргізген.Сол жерде Ф.Мамаджанов олардан векселдерді көрсетуді
сұраған.А.П.Мыскин Ф.Мамаджановқа 53мың АҚШ доллар тұратын Қазақстан
Республикасының Азық –түлік корпорациясы ГК- 2–нің векселдерін
көрсеткен.Векселдердің бар екенін көрген И.А.Пузырьков өзгенің мүлкін
зорлықпен, азматтарды өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін іс әрекетпен
және бұл әрекетті іске асыратындығы жәйлі қорқыту арқылы иемдену мақсатында
бұрышта тұрған сумкадан 16 калибра шолақ аңшы мылтығын суырып алып, оны
Мыскинге кезеп, олардың викселдерін столға қойып, өздерінің полға жатун
талап еткен.П.А.Мыскин И.А.Пузырковқа қарсылық корсеткен, ал осы уақытта
Ф.Мамаджанов А.П.Мыскинге шабуыл жасап екеуінің арасында күрес
басталған.Алдын ала келдекпен қаруланып көрші бөлмеде күтіп отырған
Ж.Л.Қапашев ,А.Сұлтанғалиев ,А.Куртиков бөлмеге кіріп келіп А.П.Мыскин мен
П.А.Мыскинге соққылар жасаған А.Сұлтанғалиев И.А.Пузырьковтан шолау
мылтықты алып жәбірленушілерді нысанаға алып
тұрған.Л.Ж.Қапашев,А.Сұлтанғалиев,Е .Крутиков,ФМамаджанов,И.А.Пузырьков
олардың қарсылығын басып байлап тастады.Бұдан соң Ф.Мамаджанов мөлшері
анықталған клофелинді араққа езіп, аталған ерітіндіні жәбірленушілердің
аузына құяды.Бұдан соң 53 мың доллардың векселдерін
иемденіп,жәбірленушілерге үлкен мөлшерде материалдық шығын келтіріп щқиға
орнынан қашып кетеді [14, 10].
Осы мысалдан біз, іс бойынша құқықтың маңызы бар жағдайлардың толық
және дәл анықталғанын көреміз.(келтірілген материалдық зиян, әрбір
сотталушының іс қимылы , қылмыс құралы және т.б.) Сонымен қатар бұл жерде
қылмыстың оқиңаның жасалған уақытын дәл көрсетілмеген, клофелиннің
мөлшері дәл анықталмаған, бірақ бұл үкімнің заңдылығы мен негізділігіне
әсер етпейді.Осылайша жоғарыда келтірілген мысалдар қылмыстық процестегі
объективтік ақиқат тек абсолюттік болу керек деген көзқарастың қателігін
дәлелдейді.Біз, қылмыстық процесс уақытында анықталатын ақиқат объективті,
сонымен бірге абсолютті және салыстырмалы болу мүмлін деп есептейміз. Өз
позициямызды анықтау үшін Б.Х.Төлеубекованың мына айтқандарын келтіреміз:
Қылмыстық процесте қол жеткізілетін ақиқаттың екі жақтылығын(абсолютті
және салыстырмалы) төмендегі түсініктер бойынша қабылдауға болады:
1.Қылмыстың сот өндірісін жүргізетін өкілетті органдардың ісінің
нәтижесінде абсолюттік ақиқатқа қол жеткізіледі.
2.Абсолюттік және салыстырмалы ақиқаттың өз ара байланысты туралы
диалектикалық заңдардың жалпылылығы, қылмыстық процестегі қол жеткізілетін
ақиқаттың сипатына да ортақ болады.
3.Абсолютті (салыстырмалы) ақиқатты дәлелдеудің мүмкіндігін жоққа
шығару іс бойынша шығарылған сот шешімін әділдігіне және күмән туғызады,
яғни сот шешімінің орындалу қажеттілігі мен мүмкіндігіне күмән туады.
4.Салыстырмалы ақиқаттың дәлелдеудегі жетістіктерін жоққа шығару диалектика
заңдарына қайшы келеді, себебі бұл дәлелдеу мен дәлелдемелерді ғылыми
танудың методологиясынын жоққа шығаруға алып келеді, немесе әлем тануда
адамның шектеулі мөлшері бар екендігін растайды.
5.Тергеу органдары мен соттың, қатаң құқықтық тыйым мен ұлықсаттар
жүйесінде көрінетін ерекшеліктері таным іскерлігіндегі тереңдік пен
көлеміне өз әсерін тигізеді. Бұл әрекет бір жағынан іс бойынша анықталатын
жағдайлармен, екінші жағынан құқықтық негіздер бойынша шектелуі. Осы
шектеулер мөлшерінде қол жеткізілген ақиқат, жеткілікті сипат алады
сондықтан да ол- абсолютті.Бұл ақиқат шектеусіз біліммен біріктіріп
қарағанда- салыстырмалы [5, 69]. Осы өндірісінің тәртібі ақиқатты
анықтауға кепілдік береді. Бүған жетуде судьялар, покурорлар, тергеушілер
мен анықтама жүргізушілердің жеке қасиеттерінің де маңызы бар.Кез келген
танымдағы тәжірибе ақиқаттың негізі мен өлшемі ретінде қаралады.Қылмыстың
оқиға суреттеуге негіз болатын дәлелдемелердің жинақталатын зерттелетін
және бағаланатын қылмыстың процеске қатысатын әртүрлі тұлғалардың іс
әрекеті дәлелдемелер негізі ретінде танылады. Басқа іс әрекеттерден
қылмыстық процестің ерекшелігі бұнда жасалған қылмыстың эксперименттік
тексерілуі мүмкін емес және жол берілмейді. Сондықтан да қылмыстық
процестегі тәжірибе, қылмыстық іс тергеуін және қаралуын жүргізілетін
тұлғалардың тіке және жанама тәжірибесінің қосындысы ретінде танылатын
жалпы тәжірибе ретінде қолданылады.
1.2 Дәлелдемелердің ұғымы
Дәлелдемелер ұғымы – қылмыстық процестегі теория мен практиканың өте
маңызды, бастапқы ұғымдарына жатады.Дәлелдеу ісі бойынша ақиқатты
анықтаудағы ұлықсат етілетін жалғыз заңды әдіс болып табылады. Көпшілік
процессуалдық әоекеттер дәлелдемелерді табу және анықтауға
бағытталған.Барлық процессуалдық шешімдер дәлелдемелер негізінде
қабылданады. Дәлелдемелерге қатысты заң талаптарын терең оқып- үйрену және
дұрыс түсініп қолдану, қылмыстың сот өндірісінің алдында тұрған
міндеттерді абыроймен шешудегі алғы шарт болып табылады. Дәлелдемелер ұғымы
туралы мәселе қылмыстық процестегі ең күрделісі. Басұа мәселелер туралы
осыншама әр алуан көз қарастар, даулар туындаған жоқ.
А.И.Новиковтің пікірі бойынша Қылмыстық іс жүргізуде
құқықтанудың бірден- бір шындықтан тұратын ғылымдарының бірі -теориялық
дәлелдеме және оқу дәлелдемесі, яғни дәлелдеме- қылмыстық іс бойынша
қандай да бір іс жүргізудің бағалылығы. Себебі, қылмыстық іс жүргізуде
ғылыми дамуға қылмыстық іс жүргізу мен теориялық дәлелдемелердің
ажырамас бірлігінің нәтижесінде жетуге болады [15, 5].
Әуелі заңның дәлелдемелер ұғымы жөнінде не айтатынын көрелік.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінің 115- бабында
былай делінген: Оның негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот осы
кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлілігі немесе кінәлі еместігін сондай-ақ істі дұрыс шешу
үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс
жүзіндегі деректер қылмыстың іс бойынша дәлелдемелер болып табылады. Осы
Қ.Р. ҚІЖК-нің 115-бабының 2-бөлімі дәлелдеменің деректер көзін былай
анықтайды: Қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар іс жүзіндегі деректер
сезіктінің, айыптаушының, жәбірленушінің, куәнің көрсетуімен, сарапшының
қорытындысымен, заттар айғақтармен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де құжаттармен анықталады.
Көріп отырғанымыздай дәлелдеме анықтамасын заң шығарушы бізге
таныс үлгі бойынша қарайды. Анықтаушы түсінік дәлелдемелер бұдан
кеңірек, көлемді дұрыс(шын) мәліметтер яғни фактілер туралы мәліметтер
ұғымына әкелінеді де, бұдан соң дәлелдемелерді басқа да көптеген
мәліметтерден бөлектейтін айырма белгісін береді.Сонымен дәлелдемелер- шын
мәліметтер. Осынысымен, қылмыстық - процессуалдық мағынасындағы
дәлелдемелер ұғымы-дәлелдеменің философиялық ұғымынан айырмашылығы болады.
Осыған байланысты А.И.Трусов жазды: Сот дәлелдемесі тек қана болжау ойлау
емес, біріншіден фактілерге сүйенеді. ... Сот дәлелдемелерін логикалық
дәлелдемелер мен аргументтерден айырмашылығы, олар болжау немесе болжаудық
формада емес, шын мәліметтерге сүйенеді. Олар біздің санамызда дәлел
логикалық дәлел, аргумент түрінде қалыптасады [12, 33].
Кейбір ғалымдармен фактілердің өзі дәлелдеме болып табылады делінген
пікірлер айтылады. Мысалға : М.А.Чельцов былай деп жазды Дәлелдеу керек
фактілер деп пайда болатын факт, дәлелдеме фактісі немесе дәлелдемелер
атауына ие ... Дәлелдемелер болып оқиғалар, жағдайлар табылады [16, 134]
.Осы сияқты көз қарасты М.С.Строговичпен де кездестіруге болады. Дәлелдеме
ұғымы қылмыстық процесте екі мағынада қолданылады: Дәлелдеме тергеу мен
соттың фактілер жөнінде мағлұмат алу көзі және Дәлелдеме аталған қылмыстық
іс бойынша қажетті фактілер жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік беретін
жағдайлар мен фактілер [17, 120].
Біз дәлелдеме жөнінде бұндай ұғым дұрыс емес деп ойлаймыз.
Дәлелдеме деп фактінің өзін емес, ал бұл фактілер жөніндегі мағлұматтар
яғни шындыққа негізделген дәлел.
Дәлел ұғымынан берілген мазмұны - қылмыстық сот өндірісіне
қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін анықтауда үлкен маңыз атқарады.
Яғни дәлелдеме ұғымын дұрыс анықтау – ақиқатқа қол жеткізудің, заңдылықтың
сақталуын қамтамасыз етудің және қабылданған шешімнің негіздеріне қажетті
шарт.
Іске маңызы бар әрбір факт,әрбір жағдай дәлелденуі керек және
дәлелденген де осы фактілер мен жағдайлар толық шындықпен расталатын болып
дәлелденуі керек.
Әрине қылмыстық әс бойынша зерттелетін жағдайлар мен фактілердің
барлығы немесе жоқтығы процеске қатысушылардың осылардың дәлелденуіне
байланысты емес, бірақ істің мән-жайлары толық дәлелденбесе бұл жөнінде
оның болғандығы немесе болмағандығы шын мәнісіне осылардың орын алғандығы
дәлелденбегендіктен ешқандай қорытынды шығаруға болмайды, яғни іс бойынша
шығарылатын шешімнің негізіне алуға болады. Кенжибековтің дәлелдемелерді
былай түсіну қарама – қайшылықтарға сәйкес құрады. Дәлелдеу заты ұғымының
мазмұнына мұндай анықтама берілетін болса онда қылмыстық іс бойынша тек
процессуалдық заңнамада көрсетілген мән – жайлар ғана дәлелденуі тиіс деген
құбылмалы пікір пайда болады. Ал дәлелдеу затының шегінен тыс жатқан
дәлелдеуші фактілер мен өзге де мән – жайларды анықтау үшін заңда
көрсетілген тәртіппен жинақталған, тексерілген және бағаланған дәлелдемелер
ғана емес, сонымен бірге, дәлелдеме болып табылмайтын, мысалы, жедел-
іздестіру жолдарымен алынған мәліметтер де қолданылуы мүмкін. Себебі,
дәлелдеу қылмыстық істі дұрыс шешуге қатысы бар мән- жайларды танудың бір
ғана әдісі емес. Расымен қылмыстық іс бойынша мәні бар фактілер мен мән-
жайлар дәлелденуге жатқызылады. Сондықтан олардың барлығы да дәлелдеу
затының құрамына кіруі тиіс. Мысалы, Ш.Д. Перлов былай деп жазған: Кез
келген факт дәлелдеме болып табылуы мүмкін, тек оның маңыздылығы факт,
тергеліп немесе сотта қаралып жатқан іске қатысты болуына, сонымен бірге
оның істі дұрыс шешуде мәні болуы тиіс [18, 35]. Дәлелдеу заты ұғымының
мазмұнына мұндай анықтама берілетін болса онда қылмыстық іс бойынша тек
процессуалдық заңнамада көрсетілген мән – жайлар ғана дәлелденуі тиіс деген
құбылмалы пікір пайда болады. Ал дәлелдеу затының шегінен тыс жатқан
дәлелдеуші фактілер мен өзге де мән – жайларды анықтау үшін заңда
көрсетілген тәртіппен жинақталған, тексерілген және бағаланған дәлелдемелер
ғана емес, сонымен бірге, дәлелдеме болып табылмайтын, мысалы, жедел-
іздестіру жолдарымен алынған мәліметтер де қолданылуы мүмкін. Себебі,
дәлелдеу қылмыстық істі дұрыс шешуге қатысы бар мән- жайларды танудың бір
ғана әдісі емес. Расымен қылмыстық іс бойынша мәні бар фактілер мен мән-
жайлар дәлелденуге жатқызылады. Сондықтан олардың барлығы да дәлелдеу
затының құрамына кіруі тиіс.
Басқа сөзбен айтқанда дәлелдемелер қылмыстық іс бойынша
фактілерді танудың бірден-бір құралы болып табылады және тергеу мен сот осы
іс бойынша жинақталған тексерілген дәлелдемелер негізінде ғана бір шешімге
ием алады.Қылмыстық оқиға бойынша оны жасаған тұлғаны анықтауда, бұл
тұлғаның кінәлі екендігі жөнінде заңды жолмен жинақталмаған, бағаланбаған
дәлелдемелерге сүйенуге жол берілмейді. Әрине қылмыстық іс тергеу
барысында, тергеліп жатқан фактілер бойынша, тұлғаның кінәлілігі жөнінде
әртүрлі жорамалдар, пікірлер, гипотезалар ұсынылуы мүмкін. Бірақ біріншіден
жорамалдың өзі дәлелге негізделуі керек, екіншіден бұл жорамалдар мен
пілірлер тек қана тергеу амалдарын әртүрлі бағытта жүргізуге негіз бола
алады. Бұл болжамдар, ұсыныстар іс бойынша қылмыс фактісі туралы толық,
ақырғы қорытынды шығаруға негіз бола оларды алмайды. Дәлелдемелер дер
кезінде анықтау және процессуалды бекіту, мұқият тексеру және дұрыс бағалау
– осылардың бәрі қылмысқа қарсы күрестің жақсы жүргізілуіне әсер етеді.
Қылмысты ашып, қылмыскерді әшкерелеу бұл қылмыс жасаған адам
жауапкершілікке тартуға мүмкіндік беретін, оқиғаны дәл анықтайтын
дәлелдемелерді табу деген сөз. Бұл қылмыскерді әшкерелеп, оған тиісті
жазасын беруге негіз болады. Жоғарыда айтылған дәлелдемелер қылмыстық-
қылмыстық іс бойынша фактілер мен жағдаяттарды анықтауға мүмкіндік беретін
бірден-бір құралы істің мән жайын анықтау- яғни оны дәлелдеу, дәлелденбеген
нәрсені анықталды деп айта алмаймыз.Бірақ бұдан римдік заңгерлер айтқандай
істе жоқ нәрселер, өмірде де жоқ деп немесе Дәлелденбеген нәрсе
табиғатта болмайды деген сөз шықпайды. Әрине бұл олай емес: бар-бар, жоқ
па жоқ яғни тергеу мен сотқа бұл жөнінде толық анықтауға мүмкін болды ма,
соған қарамастан бар нәрсе бар , жоқ нәрсе жоқ. Басқа сөзбен айтқанда
тергеу мен соттың анықтап дәлелдей алмауына қарамастан қылмыс фактісі мен
оқиғасы және оның белгілі бір тұлғамен жасалуы объективті факті болып
табылады. Егер тергеу мен сотта қылмыстың жасалғандығы және қылмыстың
белгілі бір тұлғамен жасалғандығы туралы қорытынды шығаратын дәлелдемелер
жоқ болса, тергеу мен сот бұны пайымдай алмайды яғни біреудің кінәлілігі
жөнінде қорытынды шығара алмайды. Барлық мәліметтердің ішінен дәлелдемелі
екі өзіне тән белгі анықтайды және шектейді:
Бірінші дәлелдеме негізінде, тұлғаның кінәлілігі, қоғамға
қауіпті әрекет жасағандығы және іс бойынша маңызды басқада жағдайларды
анықтауға болады.
Екіншіден дәлелдемелер басқа мәліметтерге қарағанда заңмен
бекітілген ретпен анықталады.
Дәлелдеме болып табылу үшін расталған мәліметтерде осы екі
белгі болуы керек. Теорияда бұл дәлелдемелердің белгілері деп аталады.
Қылмыстық- процессуалдық заңдылықта және теориясында бірінші белгі –
қатыстылығы, екінші белгі-жол берушілігі. Бұдан басқа жетілікті және
дұрыстығы деген екі белгісін ерекшелеуге болады. Сонымен
дәлелдемелер дегеніміз – қатыстылығы мен жол берушілігі талаптарына жауап
беретін расталған, шын мәліметтер. Орасан шын мәліметтер массасынан
дәлелдемелерді бөліп айырып алу үшін, біз ең әуелі шын мәліметтерден іс
бойынша маңызы жоқ мәліметтерді бөліп тастауымыз керек, сосын қалған
бөлінген заң талаптарына сай емес жолмен алынған немесе заң тәртібінің
бұзылуымен алынған мәліметтерді шығарып тастаймыз.
Дәлелдемелердің қатыстылығы, жол берушілігі жеткіліктілігі жіне дұрыстығы
дәлелдемелердің негізгі белгілері болғандықтан, біз дәлелдеменің табиғаты
жөнінде осы белгілердің ерекшеліктерін анықтап,заң қайсысына қандай
талаптар қоятындығын түсініп барып білеміз. Дәлелдемелердің қатыстылығы
дегеніміз - бұл дәлелдеменің дәлелдеу тақырыбына байданысты.
Дәлелдемелердің қатыстылығы туралы айтқан кезде бұл іс жүзіндегі
деректердің іс үшін маңызы бар екендігі, олардың шындықты анықтаудың құралы
екендігін тікелей, тікелей немесе жанама дәлелдемелер арқылы іске қатысы
бар екендігі түсіндіріледі. Дәлелдемелердің қатыстылығы олардың іс үшін
елеулі мән- жайларды растау немесе жоққа шығару сияқты сипатынан көрінеді.
Қысқаша айтқанда, дәлелдеменің қатыстылығы дегеніміз оның дәлелдеменің
ізделетін фактімен байланыстылығы, іс бойынша шындықты ашуға қатысты бар
және септігін тигізетін, жинақталған кез келген шын мәліметтер.
Дәлелдеменің жол берушілігі : біріншіден –дәлелдеме ҚР.ҚІЖК- нің 2-
бөлімінде көрсетілген көздерден алынған жағдайда, екіншіден- қылмыстық
процессуалдық заң тараптарына сәйкес алынған болса дәлелдемелерге жол
беруге болады деп танылады. Осыған байланысты дәлелдемелердің жол
берушілігі екі тараптан мінезделеді : дәлелдемелік ақпаратының алынуы заңға
сәйкес болуы. Заң шын мәліметтер алынуы мүмкін қайнар көздердің толық
тізімін береді. Бұл тізбе кеңейтуге жатпайды және тізбеде көрсетілмеген
деректер көзінен алынған мәліметтерді дәлелдеме ретінде пайдалануға
болмайды. Сонымен, дәлелдемелердің деректер көзі деп
ҚР.ҚІЖК-нің 115-бабының 2-бөлігіне төмендегілерді айтамыз:
1.куәнің жауабы;
2.Жәбірленушінің жауабы;
3. Сезіктінің жауабы;
4. Айыпталушының жауабы;
5. Айғақ заттар;
6. Эксперт қорытындысы;
7.Процессуелдік іс хаттамалары;
8. Басқа да құжаттар;
Басқа дерек көздерінен алынған мәліметтер мысалы, оперативтік дерек
көздерінен алынған, полиграф (жалғандық детекторы) қолдануы арқылы алынған
мәліметтер іс бойынша дәлелдеме бола алмайды. Дәлелдеме ретінде маңызы жоқ
дегеніміз, істе жалпы маңызы жоқ дегеніміз емес . Бұлар болжамдарды
тексеруде және анықтауда, бағыт беретін деректер ретінде пайдалануға
болады.
Заң дәлелдемелерді жинаудың және зерттеудің толық және мұқият реттелуін
анықтаған. Бұлар дәлелдемелердің сапалығына кепілдік береді.Бұлай реттеу
теориялық тұрғыдан жан-жақты негізделген және көп жылғы тәжірибемен
бекітілген, тексерілген.Заң дәлелдеме ретінде заңмен бекітілген тәртіппен
алынған, немесе осы бекітілген тәртіпті бұзып алынған мәліметтерді
дәлелдеме ретінде тануға ұлықсат бермейді. Заңды бұзу арқылы алнған, заң
талаптары формасына сай емес дәлелдемелер олардағы мәліметтердің маңызын
жояды және процессуалдық шешімінің негізінде жатқызылмыйды.ҚР.ҚІЖК-нің
бірінші бөлімі Дәлелдемелер ретінде рұқсат етілмейтін іс жүзіндегі
деректердің тізбесін береді. Бұл жерде аталған баптың ҚР.ҚІЖК-нің жаңалығы
екенін айту керек, себебі алдынғы Қазақ ССР-ның ҚІЖК-де бұл норма
қарастырылмаған болатын.Сонымен іс жүзіндегі деректер,егер олар қылмыстық
іс жүргізу заңының талаптарын бұза отырып, процеске қатысушыларды олардың
заңмен кепілдік берілген құқықтарының айыру немесе оларды қысу жолымен
немесе қылмыстық процестің өзге де ережелерін бұзу мен оның ішінде.
1) Күш қолдану, қорқыту, алдау сонымен бірге өзге де заңсыз әрекеттер
арқылы;
2) Оларға түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарынан
туындаған қылмыстың процеске қатысушы адамдардың өз құқықтары мен
міндеттеріне қатысты жаңылуын пайдалану арқылы;
3) Іс жүргізу іс-әрекеттерін осы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді
жүзеге асыруға құқығы жоқ адамның жүргізуіне байланысты;
4) Іс жүргізу іс-әрекетінде қарсылық білдіруге жататын адамның
қатысуына байланысты;
5) Іс жүргізу өндірісін белгілі мөлшерде бұза отырып жүргізілген;
6) Белгісіз көзден, не сот отырысында анықтама алмайтын көзден;
7) Дәлелдеу барысында осы заманғы ғылыми білімге қайшы келетін
әдістерді қолдану арқылы алынып, олар істі тергеу немесе сотта қарау
кезінде алынған іс жүзіндегі деректердің дұрыстығына ықпал етсе немесе
ықпал ету мүмкін болса, дәлел ретінде пайдалануға жол берілмейді деп
танылуы тиіс.
Дәлелдемелерге жол берелік туралы мәселені шешу дегеніміз, заң
бұзушылық фактілерін анықтауды ұйғару болғандықтан, іс бойынша жинақталған
ақпараттың көлемінен және мінездемесі негізінде жол берушілік немесе жол
берілмеу туралы қорытынды өзгеруі мүмкін. Шын мәліметтерді дәлелдеме
ретінде жол берілмеуі немесе шектеулі түрде қылмыстық іс өндірісінде
қолдану туралы шешім іс жүргізуші органның өз бастамасымен немесе
тараптардың өтінішімен шешіледі. Соңынан дәлелдемелерге жол берілмеушілікті
толықтыруға немесе толықтырмауға болады. Дәлелдемелік ақпараттағы берішті
толықтыру, егер осы ділелдемені алуға бағытталған іс- қимыл әрекетін қайта
жүргізуге мүмкіндік болса, және алынған мәліметте бұрын алынған
мәліметтерге ұқсас болса мүмкін болады. Әйтпеген жағдайда дәлелдемедегі
мағлұмат заң жүзінде іске аспайды. Мысал келтірейік: Азамат
Р.Н.Айбековтен ҚР.Қк-нің 175-бабының 2-бөлімімен айыптаған қылмыстың іс
бойынша кәмелеттік жасқа толмаған жасөспірім К-ден жауап алынды.ҚР.ҚІЖК-нің
215-бабының талаптары бұзыла отырып,К есімдіге мұғалім қатыстырылмай
жауапталған. Қорғаушының өтініші бойынша, сот ісі бойынша алдын ала таңдау
барысында куә К-нің жауабына ,ҚР.ҚІЖК-нің 116-бабының 1-бөліміне сай жол
бермеді. Сот тергеу кезінде берілген мемлекеттік айыпкердің өтініші
негізінде, куә К сотқа шақырылып, бұл жолы педагоктың қатысуымен жауап
алынды. Соттағы К-нің жауабы алдын-ала тергеуде берген жауабымен сәйкес
келді. Соттың ақырғы шешімінде, К-нің сот тергеуінде берген жауабы сот
үкіміне негіз болды [19, 14].
Дәлелдемелердің дұрыстығы (сенімділігі) дегеніміз-бұл алынған
мәліметтердің, шындыққа сәйкес келуі. Дәлелдемелердің дұрыстығын бағалау
мыналардан тұрады және мына жағдайларда дұрыс емес деп табылады.
- Жеке тұлғаның жалған жауап бергендігі іс бойынша анықталғанда
(бұлар куәлар, жәбірленушілер, сезікті және айыпталушылар болуы да мүмкін
- Эксперттің жалған қорытынды беруі, іс бойынша анықталғанда.
- Жеке тұлғаның дұрыс түсінбеуі, дұрыс естімей қалуы, анықтап көрмей
қалуы немесе ұмытып қалуы салдарынан қате жауап беруі.
- Эксперт өзінің білімінің жеткіліксіздігі салдарынан қате немесе
негізсіз қорытынды берсе.
Алынған дәлелдемелердің дұрыстығы, сенімділігі іс бойынша тергеу және
сот амалдары жүргізілуі барысында тексеріліп, зерттеледі. Мысалы
айыпталушының жауабының дұрыстығынтергеу экспериментін, беттестіру, оқиға
болған жерде нақтылау арқылы тексеруге болады. Куәлардың жауабы басқа
куәлардың жауабыарқылы, өқжаттар арқылы, т.б. арқылы тексеріліп
нақтыланады.
Дәлелдемелердің жеткіліктігі: Егер іс бойынша жинақталған, жол
берілген және дұрыс дәлелдемелер әрбір дәлелдеу керек жағдайлар бойынша
ақиқатты анықтайтын болса бұл дәлелдемелер жиындағы жеткілікті деп
танылады.Егер іс бойынша жинақталған дәлелдемелер қылмыстық іс бойынша
шешімдер қабылдауға мүмкіндік берсе, бұл дәлелдемелердің жеткілікткгі болып
табылады. Дәлелденуге тиісті барлық жағдайлар түгел дұрыс анықталған болса
және бұл іс бойынша заңды және негізді айыптау үкімі немесе заматтардың
құқығын шектеу туралы (медициналық мәжбүрлеу шаралары) шешім қабылданса
дәлелдемелер жеткілікті болып табылады.
Дәлелдемелердің белгілері туралы жүргізілген талдауымызды аяқтай келе,
іске қатысы бар, дұрыс, сенімді және жеткілікті шын мәліметтерді өолдану
арқылы алдын-ала тергеу және сот органдары істің әр түрлі мән-жайларын
анықтап, шешім қабылдайды деуге негіз бар.
3. Дәлелдеменің маңызы
Қылмыстық істе маңызы бар жағдайлар мен фактілер тек дәлелдемелердің
көмегі арқылы анықтлып, тергеу және анықтама органдарының, прокуратура мен
сот қызметінде үлкен практикалық маңызы бар болып табылады. Бұл ереже
бойынша қылмыстық іс бойынша тергелетін және шешілетін фактілер мен
жағдайлар дәлелденуі керек. Іс бойынша маңызы бар әрбір факт, әрбір жағдай
дәлелденуі тиіс, олар ділелдерген жағдайда сот үкімінің негізінде алынады.
Осылайша Дәлелдемелер істің шын мән-жайын, шындыққа сәйкестігін
дәлелдейтін құрал болып табылады. Қылмыстық іс шешілуіне негіз болатын
дәлелдемелерді қарай отырып оның екі жауапты екендігін, екі кезеңді
екендігін байқау қиын емес. Бәрінен бұрын дәлелдеме іс бойынша маңызы бар
фактілердің көзі болып табылады. Тергеу мен сот фактілер жөнінде деректер
алатын бұл көздер осы фактілерді анықтайтын құрал болып табылады. Мысалға:
айыпталушының жәбірленушіге қалай жарақат салғанын көрдім деген куәнің
жауабы, осы фактінің қайнар көзі болып табылады, яғни айыпталушының
жәбірленушіге жарақат салуының дәлелдемесі. Қылмыстық істер бойынша
дәлелдеуге тиісті фактіні, яғни белгілі бір тұлғамен қылмыстық әрекеттің
жасауы тікелей дәлел көзінен алынуы мүмкін еместігі көп кездеседі, себебі
бұны ешкім көрмеген сондықтанда куәлік бере алмайды. Бірақ белгілі бір
тұлғамен қылмыстың жасалғанын көрген куә болса да осы фактіге байланысты
кейбәр фактілер арқылы аталған факті туралы қорытындыға келуге болады.
Мысалға ұрлық бойынша айыпталушының осы ұрлықты жасағанын тікелей көрген
кісі жоқ, бірақ көрген куәлардан жауап алу хаттамасы бойынша айыпталушының
сол мезгілде ұрлық болған жерде болғанын, ұрланған заттардың айыпталушыда
екендігі тағы басқа жағдайлармен бұл факті анықталуы мүмкін. Бұл жағдайда
ұрлық болған кезде айыпталушының оқиға болған жерде болуы және ұрланған
заттардың одан табылуы басқа да жағдайлармен байланыс таба отырып,
айыпкермен осы ұрлықты жасалған деуге негіз болуы мүмкін, яғни дәлелдеме
рөлін атқарады. Осыдан дәлелдеменің екі жақты маңызы шығады: дәлелдеме
анықталуға тиісті фактінің мәлімет көзі болып және дәлелдеме деп басқа
факті туралы қорытынды факті айтылады. Осылайша дәлелдеу барысында
дәлелдемелер көмгімен келесі жағдайлар анықталады:
1) Оқиға және қылмыстық заң бойынша көзделген қылмыс құрамы
( уақыты,орны,тәсілі және қылмыстық басқа да жасалу жағдайы).
2) Заңмен тиім салынған әрекетті кімнің жасағандығы.
3) Қылмыстық заң бойынша тиым салынған әрекеті жасаған иісінің
кінәлілігі, кінәсінің көрінісі, қылмыс жасау себебі, заң тұрғысынан және
шын мәніндегі қажеттіліктері.
4) Айыпталушының жауаптылығына әсер ететін жағдайлар.
5) Айыпкердің жеке басын мінездейтңн жағдайлар.
6) жасалған қылмыстық заңдар.
7) Қылмыспен келтірілген шығынның мөлшері.
8) Қылмыс әрекетін болдырмайтын жағдайлар.
9) Қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босататын жағдайлар.
Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар бойынша дәлелдеу керек қосымша
жағдайлар ҚР.ҚІЖК-нің 481-бабында көрсетілген.
Қылмыстық іс бойынша қылмыс жасауға себепкер болған, жағдай тудырған басқа
да жағдайларлар анықталуы қажет.
ҚР-ның қылмыстық іс жүргізу заңының қазіргі үрдістері азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына кепілдік берілуі, сонымен қатар, сот
төрелігінің және қылмыстық процестің конституциялық қағидаларының жүзеге
асырулары, сотқа дейінгі кезеңдерде қылмыстық процестің аясына түскен
адамдарды қорғауға бағытталғанына сүйенудің жиі кездесуіне бағытталған.
Тұлғаның, соның ішінде сот өндірісіне түскен адамның құқықтары мен заңды
мүдделерінің барынша жоғары қорғалуының деңгейі демократиялық және құқықтық
мемлекеттің айрықша белгісі болып табылады. Алдын – ала тергеуде және сот
талқылауында сезікті, айыпталушы және сотталушы ретінде тартылған әрбір
азаматқа ҚР Конституциясының және ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексінде
қылмыстық ізге түсуден қорғану құқығы берілген. Қорғануға құқық ажырамас,
табиғи құқық, мықты айыптауға бара-бар қорғау қарсы тұратын процестің
бәсекелестік құрылымынан шығады [1, 14].
Құқық бұзушылық орын алған негіздері әрбір адамның, мысалы,
жәбірленушінің, сезіктінің, тергеушінің, прокурордың және тағыда басқа
адамдардың, жалпы айтқанда қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтыры мен
міндеттері, олардың жеке басының қауіпсіздігін сақтау барысында алынатын
шараларды әрбір адамның білуі маңызды. Қылмыстықпроцеске құқыққа қарсы
араласудың жолын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
1. Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің ұғымы мен маңызы
... ... ... ... ... ...6-22
1.1. Қылмыстық процестегі ақиқат
түсінігі, оның мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... 6-12
1.2. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеме ұғымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13-18
1.3. Дәлелдемелердің қылмыстық процестегі маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-22
2. Қылмыстық процестегі дәлелдемелерді
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..23-43
2.1. Қылмыстық процестегі дәлелдемелерді
жіктеудің маңызы мен негіздері ... ...23-25
2.2. Жеке және заттай дәлелдемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
6-31
2.3. Айыптаушы және ақтаушы дәлелдемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-34
2.4. Бастапқы және туынды
дәлелдемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..35-37
2.5. Тура және жанама дәлелдемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38-
43
3. Дәлелдемелердің әрбір түрлерін бағалаудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... 44-56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-59
Пайдаланылған әдебиет тізбесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 60-61
КІРІСПЕ
Дплм жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең
қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары
болып табылады [1, 4 б.]. Құқықтық мемлекет құру жолында Қазақстан
Республикасының алдында тұрған міндеттердің бірі - құқықтық жүйені
халықаралық және конституциялық принциптерге сәйкес реформалау болып
табылады және бұл елімізді шын мәніндегі құқықтың мемлекетке айналуының
бастапқы шарттарының бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыста қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер және олардың
жіктелуінің жалпы сипаттамасы, қылмыстық іс жүргізуде дәлелдемелерді
пайдалану ерекшеліктері, осы дәлелдемелер арқылы азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз ету, дәлелдемелердің жіктелуі және
дәлелдемелердің түрлері қарастырылған.
Осы мәселелерді қарастыру қолданыстағы заңдарды және олардың құқықтық
қолданылуын жетілдіру қажеттіліктерін көздейді.
Елімізде жүргізіліп жатқан демократияны жетілдіру, экономика
саласындағы терең реформалар, қуғындау, жазалау саясатынан бас тарту
шараларынан туындаған жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастар, қолданыстағы
заңдарды және оларды құқықтық қолдануды жетілдіру қажеттілігін көрсетті. Ел
Президентінің Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына жолдауында басты міндеттердің бірі
ретінде ұлттық қауіпсіздікті күшейту, қылмыс және сыбайлас жемқорлықпен
күресу корсетілген. Осы міндеттерден туындап отырған мемлекетіміздің құқық
шығармашылық қызметі республикамыздың қылмыстық іс жүргізу заңдылықтарын
жетілдіруге бағытталған. Сондықтан да бүгінгі күні заңнаманы, соның ішінде
қылмыстық іс жүргізу заңнамасын біртіндеп реформалау жүргізіліп жатыр.
1997-жылы қабылданған 1998-жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне енген
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексі дәлелдемелер
құқығының нормаларын жаңа сапада реттеген. Сонымен қатар кодексте
дәлелдемелер ұғымы нақтыланып, дәлелдемелердің іске қатыстылығы;
жарамдылығы, дұрыстылығы және жеткіліктілігі сияқты белгілері бекітуін
тапты. Дәлелдеу тарауы, дәлелдемелерді жарамсыз деп тану туралы норма
кодекстің новеллалары болып табылады.
Аталған жағдайлар диплом жұмысының тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Дәлелдемелер және дәлелдемелерді
жіктеу мәселелері қазақстандық және ресейлік ғалым-процессуалистердің
еңбектерінде, соның ішінде Арсеньев В.Д., Горский Г.Ф., Ерешев Е.Е.,
Карнеева Л.М., Кенжебекова Э.П., Кэртис И., Кокорев Л.Д., Миньковский Г.М.,
Михайловская Г.Б., Мухин И.И., Нокербеков М.Н., Пашкевич П.Ф., М.С.
Строгович, Толеубекова Б.Х., Трусов А.И., Фаткуллин Ф.Н., Элькинд П.С.
еңбектерінде көрініс тапты.
Айта кететін жағдай, қолданыстағы Қазақстан Республикасының
заңнамасының негізінде аталған мәселелер қажетті деңгейде зерттеуін
таппаған мәселелер қатарына жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты -
қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің, олардың белгілерінің,
жіктелуінің теориялық және тәжірибелік мәселелерін, қолданыстағы қылмыстық
іс жүргізу заңнамасында дәлелдемелер мен дәлелдеудің реттелуі мәселелерін
қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу шеңберінде келесі міндеттер қойылды:
- қылмыстық процестегі ақиқат түсінігін, оның мәні мен маңызын анықтау;
- қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер ұғымын, дәлелдемелердің маңызын
анықтау;
- қылмыстық процестегі дәлелдемелерді жіктеудің маңызы мен негіздерін
зерттеу;
- дәлелдемелердің әр бір түріне талдау жасау;
- дәлелдемелердің әр бір түрін бағалаудың ерекшеліктерін зерттеу.
Диплом жұмысының жаңалығы. Қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер және
дәлелдемелерді жіктеу мәселелері қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу
заңнамасына осы мәселе бойынша енгізілген өзгертулер мен қосымшаларды
ескере отырып, оларға талдау жасай отырып жүргізілген.
Диплом жұмысында қылмыстық процестегі дәлелдеме түсінігіне анықтама
берілген.
Сонымен қатар жұмыста дәлелдемелердің жіктелуі негіздеріне байланысты
ғалым-процессуалистердің пікірлері талданып, оларға байланысты автордың
көзқарасы пайымдалған.
Аталған жағдайлар диплом жұмысының жаңалығының дәлелі болып табылады.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Диплом жұмысының объектісі - қылмыстық
іс жүргізу барысында дәлелдемелерді пайдалануға байланысты туындайтын
қоғамдық қарым-қатынастар.
Диплом жұмысының пәні - қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер,
дәлелдемелердің белгілері, дәлелдемелерді жіктеу мәселелеріне байланысты
ғылыми зерттеулер, дәлелдемелерді және дәлелдеуді реттейтін қылмыстық іс
жүргізу құқығының нормалары, тергеу және сот тәжірибесі.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасын жалпы философиялық әдістер,
статистикалық, логикалық-заңдылық, әңгімелесу, салыстырмалы-құқықтық және
басқа арнайы құқықтық әдістер құрайды.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысы шеңберінде қылмыстық
істер бойынша дәлелдемелердің түсінігі, мәні, белгілері, дәлелдемелерді
жіктеу негіздері, дәлелдемелерді жинау, зерттеу, бағалау және пайдалануға
байланысты жүргізілген зерттеу, оның қорытындылары ғылыми-зерттеу
жұмысында, жоғарғы оқу орындарында Қылмыстық іс жүргізу пәніне дайындық
барысында қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың құрлымы мен көлемі. Диплом жұмысының құрылымы зерттеудің
мақсаты және міндеттеріне сай келеді. Диплом жұмысы кіріспеден, сегіз
тараушаны қамтитын үш тараудан, көлемі 61беттен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
1 Қылмыстық іс жүргізу процесіндегі дәледемелердің ұғымы мен маңызы
1.1 Қылмыстық процестегі ақиқат түсінігі оның мәні мен маңызы
Қылмыстық іс бойынша мәліметтің ақиқаттығын анықтау, яғни істің шын
мәнісін анықтау дәлелдемелердің көмегімен жүргізіледі, бұлар өз кезегінде
мәлімет ақиқаттығын себепші болып табылады. Істің шын мәнісін анықтау яғни
қылмыс оқиғасын, оның белгіленген кісімен жасалғанын және сезіктінің
кінәсін, тергеу және сот тек дәлелдемелердің көмегімен анықтай алады.
Ақиқат мәселесі таным теориясындағы (гносеологиялық-ғылыми дүние тануды
қамтитын философияның бір тарауы) негіздің бірі болып табылады және
теориялық та практикалық та зор маңызға ие. Ақиқат мәселесі-қылмыстық іс
жүргізу процесінде өте үлкен маңыз атқарды. Таным теориясының жалпы жағдайы
ақиқат болмысында, адам санасының осы болмысының фактісін ұға білу
мүмкіндігінде. Қылмыстық сот өндірісінде әділетті ақиқат нені білдіреді
және бұл ұғымның мағынасы қандай?Барлық ақиқат сияқты, қоғамдық өмірдің бұл
ортасында әділетті ақиқатта ақиқат болмысын өзіндік бағалаудың жоғарғы
формасы, яғни өзіндік бағалаудың тексеріліп жатқан фактілер мен жағдайларға
дәл келуі.Сонда да қылмыстық сот өндірісіндегі ақиқат нақты айқын
ерекшеліктерге ие, бұл ақиқатты қайбір өзге ақиқат ретінде ерекшелей, бірақ
сот өндірісідегі анықталатын ақиқатты, басқа қоғамдық өмірдегі кез келген
ақиқаттан өзгешелейді. Елтай Ерешевтің пікірі бойынша Ақиқат ұғымы-
білімнің объективтік дүниемен сәйкестігін білдіретін болғандықтан,
ғылымымен еңбектерінде бұл ұғымды объективтік ақиқат деп те атайды[3, 56]
Бұндай өзгешеліктерге мыналарды енгізуге болады:таным тақырыбы яғни
болған жағдайға, қылмыстық қылмыс жасаған тұлғаларға қатысты оларға тән
фактілер шеңберінде, ақиқатты анықтау бойынша қолданылған тәсілдер мен
амалдарға, аталған дәлелдемелерді табуға қажет етілетін сот және тергеу
әрекеті. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 8
бабындағы көрсетілген міндеттерді шешуге, заңмен белгіленген қылмыстық-
процессуалдық әрекеттермен қоса, құқықтық қатынастар туындаған соның ішінде
дәлелдеу кезеңіндегі әрекеттер мен құқықтық қатынастар бағындырылған [ 4].
Профессор Б.Х Төлеубекованың пікірі бойынша:Қылмыстық сот
өндірісіндегі ақиқат өткен оқиғаны дәлелдеу процесінде материалдандырып,
дәлелдемелердің күшімен ойша қалпына келтіру арқылы қол жеткізіледі.[5,
227]. Ал, Ү.Ө.Нұрмашевтің пікірі бойынша Қылмыстық іс жүргізу дәлелдеменің
мақсаты іс бойынша ақиқатты айқындау болып табылады. Философиядағы ақиқат
бұл - объективті бар нәрсенің санадағы қабылдауының тура бейнесі. Қысқаша
ақиқат дегеніміз- шындықтың дәл өзі [6, 69].
Жүргізілген әрекеттермен мақсатқа жету дегеніміз, бұл- алдын ала
тергеу органдарымен, прокурорлармен және сотпен дәлелдеу нысаны-ақиқатқа
жету мақсатында алда тұрған міндеттемелерді біртіндеп шешу болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, қылмыстық процестегі ақиқат өзіндік ерекшеліктерге
ие.Сот өндірісіндегі ақиқаттың өзіндік ерекшелігі есепке алу және оның
қылмыстық сот өндірісінде қалыптасуы, сонымен қатар формалдық ақиқаттан
негізгі сапалық айырмашылығын көрсетуге ұмтылу, бұл ақиқатты материалдық
ақиқат деп тануға негіз болады. Бірақ негізгі мәселе қалай аталуында емес,
ол оның мазмұнында. Материалдық ақиқат түсінігі сот өндірісіндегі
ерекшеліктеріне және формалды ақиқатты түбірімен өзгешелігіне байланысты
объективті ақиқат түрінде пайдаланылады. Қылмыстық процестегі ақиқаттың
негізгі бір ерекшелігі болған жағдайда тану заң тұрғысынан бағалану арқылы
жүргізіледі. Бұл фактіні тану мен құқықты қолдану бұл жағдайда өз ара
байланыста болғандығы себеп болады.Дәлелдеу- практикалық таным әрекетінің
бір түрі болып танылады.Сондықтанда дәлелдеудің негізгі мақсаты қылмыстық
іс бойынша дұрыс шешім қабылдау үшін, барлық жағдайларды танып білу болып
табылады.Дәлелдеу процесі кезінде, оның құқықтық реттелуі, терең жүргізу
амалдарының шеңберінің өзгеруі және жетілдіру мүмкін, мақсаты мен тәсіл,
тергеу әрекеттерінін өткізу қажеттілігі, техникалық құралдарды қолдану т.б.
нақтыланады, өзгереді, бірақ-дәлелдеу нысаны –ақиқатқа жету
өзгертілмейді.Қылмыстық процестің міндеті дәлелдеу мақсатының мәніне,
ақиқаттың мәнісіне және оның негізіне әсерін тигізеді.Дәлелдеу мақсатының
мағыналы, таным көлемі осы міндеттерді шешу тұрғысынан танылады.
Сондықтанда қылмыстың сот өндірісіндегі таным мақсаты тек қана белгілі
жағдайларды анықтап қоюдан ғана құрылмайды. Ақиқаттың мағынасын дұрыс
белгілеу үшін, қылмыстық сот өндірісіндегі танылатын объективті жағдайлар
фактісі, қоғамдық өмірдің көрінісі екендігін ескеруіміз керек. Сондықтанда
олардың негізгі мәні яғни қоғамдық өмірдің баска көріністерінен ерекшелігі
дұрыс танылуы қажет.Қылмыстық сот өндірісінің талаптарына байланысты
тергеуші және сол жасалған әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің және қылмыс
құрамын анықтауға тиіс.Басқа сөзбен айтқанда тергеуші сот қылмыстың іс
қозғауға себеп болған жағдайға заң тұрғысынан баға беруі керек.Бұндай заң
тұрғысынан баға беру қылмыстық процестегі танымның ерекшеліктерінің бірі
болып табылады. Іс жүргізу оқулықтарында осы таным нысанының маңызды
бедгілері кей уақыттарда ескерілмейді, ал бұл тергеу органдарымен, сот ол
жеткізген ақиқаттың мәнін түсінуге маңызды болып табылады. Бұл жөнінде
М.С.Строгович былай деп жазды: Қылмыстық процестегі материалдық ақиқат
деп, тергеліп немесе шешіліп жаткан істегі қылмысқа тартылған жауапты
тұлғалардың кінәлілігі немесе кінәсіздігі жөніндегі қорытындысының
объективтік жағдайға толықтай дәл келуі [7, 76]. Осындай анықтаулар
басқада авторлардың еңбектерінде көрсетілген. Қылмыстық процестегі қол
жеткізілген ақиқат анықтамасы, біздің ойымызша ақиқаттың объективті
мінездемесін дәл береді.Сонымен, қылмыстық сот өндірісіндегі ақиқатты
дәлелдеу мақсаты және қылмыстың процесіндегі барлық мақсаттың тұтастығын
құрайды.Жоғарыда айтылғандар негізінде қылмыстың сот өндірісіндегі
ақиқаттың тану мәселесі бойынша төмендегідей қорытындыға келеді.
а) Қылмыстық істі тергеу және қарау барысында анықтама және тергеу
органдарына, прокурорға, сотқа қандайда қиыншылықтар кездессе де,
объективті ақиқатты анықтау олар үшін негізінде қол жетім болып қалады.
б) Бірақ бұл тергеу және сот
қателіктерін жіберу мүмкіндігін жоққа шығармайды, алайда оларды түзету және
болдырмау мүмкіндігі барлығын дәледейді.
в) Аталған мақсатқа қол жеткізу – құқық қорғау органдарының әрбір
жекеленген іс бойынша ақиқатты анықтауға үлкен күш жұмсау арқылы мүмкін
болады.
Бұлардан шығатын қорытынды – қылмыстық сот өндірісіндегі ақиқат
мәселесі тек қана теориялық тұрғыдан ғана емес ол практикалық тұрғыда да
маңызды болып табылады.
Дәлелдемелердің практикалық маңызы туралы айта келіп А.А. Хмыров
былай деп атап өтеді: (дәлелдемелерді жіктеу) оларды жинақтаудың,
зерттеудің және бағалаудың ерекшеліктерін алдын ала анықтайды, жекелеген
дәлелдеме түрлерін іс жүргізушілік режимін сондай – ақ оларды пайдаланудың
жолдары мен әдістерін, оларды дәлелдеудегі маңызын дұрыс анықтауға
көмектеседі. Жіктеу істің мән- жайын жан – жақты, толық және объективті
түрде зерттеуге жәрдемдесуі тиіс және жинақталған дәлелдемелер жиынтығын
бір жүйеге түсіруге, дәлелдеуге іс жағдайларының қайсысы жеткілікті түрде
толық анықталғанын қайсысы әлі де анықталмағаны не қосымша нақтылануға
мұқтаж екенін білуге көмектеседі [8, 71]. Мұндай жіктеу Ф.Н.Фаткуллин атап
көрсеткендей, іс бойынша анықтауға жататын факті мен оның бейнесі болып
табылатын ақпарат арасындағы дәнекерлік деңгейінің белгісіне негізделеді
[9, 141]. В.К.Случевстің теориялық дәлелдемеге көз қарасы бойынша қылмыс
және айыпты қайсылары болсын оған жетілген нәтиже мен негізге нақты осылар
қызмет етеді. Стифеннің қылмыстық іс жүргізудегі дәлелденудің ауыртпалығы
бойынша көз қарасы:
1) қылмыс жасалып, айыпталушының жатуы, ауыртпалықтың дәлелденуі;
2) қарсыласы дәлелденбейінше кінәсіздің ұйғарымы;
3) біреудің пайдасына ұсынылған айыпкердің дәлелдемелері жете айптау
шақыру ұйғару туралы айыпкердің ауыртпалдық дәлелдемелеріне кедергі болады
;
4) ауыртпалық дәлелдеме бойынша жеке фактінің соттың сеніміне кіру үшін
айтылған фактілер басқа жақтарға әсерін келтіруі мүмкін; [10, 82].
Біздің кезімізде ақиқаттың көптеген анықтамалары бар. Біреулер, ақиқат
дегеніміз – бұл мағұлматтың болмысқа сәйкестігі, екіншілері: ақиқат -
мағұлматтың тәжірибемен дәлелденуі, үшіншілері: ақиқат – мағұлматтың
келісімге бейімділігі, төртіншілері: мағұлматтың пайдалылығы, оның
әсерлігі, бесіншілері: ақиқат - бұл келісім дейді. Бәрінен дұрысы –
ақиқатты материалдық тұрғыдан түсірдіремін бірінші жағдай сияқты. Таным
теориясына сай объективті ақиқатты тану деп адамдардың белгіленген зат
жөніндегі ойларының, пікірлерінің, көз алдына елестеулері, осы затқа дәл
келуі. Дей тұрғанмен, ақиқат жөніндегі осы анықтаманы талдау кезінде, әр
түрлі философиялық бағым өкілдері арасында үлкен айырмашылық туындады. Бұл
айырмашылық әуелі болмысты түсіндіруге қатысты. Біздің ойымызша болмыс деп,
біздің санамыздан тыс және тәуелсіз өмір сүретін ақиқат деп айтушылардікі
дұрыс. Осыған байланысты қылмыстық процестегі дәлелдеудің нысаны – ақиқат
ретінде объективті ақиқатты алуымыз керек, атап айтқанда тергеу мен соттың
болмысқа сай келетін мына қорытындылары: жасалған қылмыс, оның белгілі бір
тұлғаның жасағандығы, осы тұлғаның кінәлілігі және басқалары. Көріп
тұрғанымыздай ақиқат, ақиқаттың немесе жалғандық, соның ішінде тергеу
соттың қорытындылары олардың мазмұнын сипаттайды, ақиқаттың болмысқа
сәйкестігі немесе сәйкессіздігін білдіреді. Бірақ тергеу мен соттың
қорытындылары қандай мөлшерде болмысқа сәйкес келетіндігі жөнінде белгілі
бір пікір қалыптасу үшін және пікірді білу үшін, қисындылық талаптарың
бойынша белгілі бір негіз болу керек. Мұндай негізге ақиқатты табу
жолындағы бүкіл сот жүйесі кепілдігімен анықталған дәлелдемелер жатады.
Яғни сот және тергеу қорытындыларының дұрыстығы немесе жалғандығы
ақырында олардың дәлелдігіне байланысты анықталады.
Қорытындылардың дәлелдігі, олардың ақиқаттылығына сенім ұялатады ал
егер қорытындылары дұрыс дәлелденбесе, олар болмысты қанша жерден дұрыс
көрсете тұрсада, олардың ақиқаттылығы жөнінде үлкен күмәнмен қарауға
болады.Сондықтан тергеу мен сот қорытындыларының ықтималдығы немесе
сәйкестігі деп олардың ақиқаттылығын емес, олардың мазмұнының объективтік
шындыққа сәйкестігі емес, ол бұл қорытындылардың шындығында ақиқатты
көрсетуін бекітіудің дәлелдігінің мөлшері деп пайымдау керек. Бұл
айтылғандардан мынадай қорытындыға келеміз: қылмыстық іс бойынша
дәлелдеудің түпкі мақсаты объективтік шындық деу соншалықты дәл емес.Бұл
мақсатқа тек жай ақиқат емес ең оның, толықта күмәнсіз сенімге сай ақиқат
қана қызмет жасауы керек. Ал бұндай ақиқатқа лайық деп, тек қана ешқандай
күмәнсіз дәлелдемелермен бекітілген ғана емес, сонымен қатар қажетті сот
құқықтың принциптермен және кепілдіктермен бекітілген дәлелдемелер
жинақталған ақиқатты айтамыз. Өзінің табиғаты бойнша қылмыстық процестегі
ақиқат объективті ақиқат болып табылады яғни жоғарыда айтылғандай іс
жөніндегі тергеу мен сот қорытындысының мазмұны олардың ниеті мен тілегіне
байланысты емес, объективтік болмысқа сәйкес келуі керек. Өзінің тұрпатына
сай, қылмыстық процестегі анықталатын ақиқат- абъсалютті және салыстырмалы
болып бөлінеді.Ақиқаттың салыстырмалығы деп мынаны айтамыз. Қылмыстық
процестегі анықталатын ақиқат – объективті дүниенің бөлігі ретінде,
болмысқа барлық және жанама түрдегі қатысымен емес, қылмыстық ісінің
алдында тұрған міндеттемелерді шешуге керекті мөлшерде зерттеледі. Сонымен
қатар салыстырмалы ақиқат – бұл объективті ақиқат, сыртқы дүниенің
құбылысын дұрыс көрсетіп ақиқат ретінде, абсолюттік ақиқаттың бөлшегін
құрайды.Абсолютті ақиқаттың бөлшектеріне - Заң белгілі құқықтық салдармен
байланысты жағдайларды туындататын мәселелерді айқындалуын жатқызады. Заң
әдебиеттерінде, қылмыстық процестегі объективеік ақиқат тек абсолютті болу
керек деушілерде кездеседі. Соның ішінде И.И.Мухин бұл көзқарасты қолдай
отырып былай деп жазды: Қылмыстық процестегі объективтік ақиқат, өзінің
тұрпатына байланысты, тек абсолютті ақиқат болып табылады және бұл
салыстырмалы ақиқат бола алмайды [11, 37]. Ал басқа көзқарасты
жақтайтындар, абсолюттік және салыстырмалы ақиқат дегенім болмайды, ақиқат
абсолютті және салыстырмалы және абсолюттік ақиқатты әрқашанда тек
салыстырмалы ақиқат ретінде көрініс береді деп тұжырымдайды. Бұл жөнінде
А.И.Трусов былай деп жазады: Әңгіме абсолютті және салыстырмалы дәрежесі
туралы болғандықтан немесе-немесе деген анықтама болмауы керек себебі тек
қана абсолютті немесе тек қана салыстырмалы ақиқат дегенім жоқ. Таным
теориясы көзқарасынан алғанда барлық объективті ақиқат салыстырмалы ақиқат
ретіндк көрініс табады, олардың қосындылары құралады [12, 113]. Біз,
тергеу органдары мен сот құқықтың таным ретінде ұмтылатын объективті
ақиқатты, бір негізінде абсолютті ақиқат және сотпен қщғамдық қауіптілігі
толық танылмайтындығы себепті салыстырмалы ақиқат ретінде болады дейтін
авторлармен келісеміз.Төмендегі мысалдарды келтіреміз. Алматы қалалық
сотының 17.09.1998жылғы үкімімен Р.Б. Айдынбаев Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 24-бабының 3- тармағы ,96- бабының 2- тармағының
д,з тармақшалары 179- бабының 3-тармағында бтармақшасында көрсетілген
қылмысты жасауға кінәлі деп танылады.Үкімнің сипаттамалы бөлігінде сот
былай деп көрсетті 7 сәуір 1998 жылы сағат кешкі 20 шамасында Р.Б.
Айдынбаев , Г.С. Идебаев пен бірге Бабушкин көшесіндегі үйге беттеген.Үйге
жетпестен,қараңғы тұйық көшеде, елсіз жерде қарақшылық әрекетпен Идебаевтың
жеке мүлігін иемдену және өлтіру мақсатындағы өзінің қылмыстық әрекетін
жүзеге асыру үшін курткасының оң қалтасынан ас үй пышағын суырып алып, оны
мен өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін күш көрсету арқылы, Г.С.
Идебаевтың өмірлік маңызды органдары кеуде қуысынан ұра бастаған, пышақтан
алған соққы әсерінен Г.С.Идабаев жерге құлап қалған.Осы сәтте
Р.Б.Айдынбаев басқаның мүлкін ұрлау мақсатында осы пышақпен қалтасында
100 000 теңге бар фартугін кесіп алып, оны иемденіп, өзінің қылмысының
әрекетін одан әрі жалғастырып Г.С.Идебаевтың арқасына бір рет пышқпен
ұрып,пышақты Идебаевтың арқасында қалдырып, оқиға болған жерден қашып
кетті. Бұл мысалдан көргеніміздей құқықтық маңызы бар жағдайлар іс бойынша
дәл анықталған.(сотталушының іс әрекетінің түрі, дене жарақатының түрі,
қылмыстың құрамы және басқалары).Сонымен қатар үкімнің негізділігіне және
заңдылығына қылмыс жасаған уақыт пен жердің жобамен анықталғаны әсер
етпейді [13, 9].
Алматы қаллық ың 26.07.1999 жылғы үлімімен Ж.Л.Қапашев
,И.А.Пузырьков,О.А.Осипов Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
178-бабының 3-тармағы б тармақшасы, 179-бабының 3-тармағының в
бөлігінде көрсетілген қылмыстың әрекеттерді жасауға кінәлі деп
танылған.Үкімнің сипаттамалы бөлігінде былай деп көрсетілген: 24 қазан
1996жылы Ж.Л.Қапашев және Ф. Мамаджанов Алматы қаласы , Самал- 1 мкр, 10
үй, 12 пәтерді жалға алып, онда жалған фирманың офисін ұйымдастырған. 27
қазан 1996 жылы Ф.Мамаджанов А.П.Мыскинге телефон шалып 28 қазан 1996
жылы сағат 13 те осы мекен-жайда кездеспек болып уағдаласқан.Келісілген
лүні сағат 13 шамасында А.П.Мыскин өзінің ұлы П.А.Мыскинмен бірге
белгіленген мекен-жайға келген.Оларды Ф.Мамаджанов пен Н.А.Пузырьков күтіп
алып бөлмеге кіргізген.Сол жерде Ф.Мамаджанов олардан векселдерді көрсетуді
сұраған.А.П.Мыскин Ф.Мамаджановқа 53мың АҚШ доллар тұратын Қазақстан
Республикасының Азық –түлік корпорациясы ГК- 2–нің векселдерін
көрсеткен.Векселдердің бар екенін көрген И.А.Пузырьков өзгенің мүлкін
зорлықпен, азматтарды өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін іс әрекетпен
және бұл әрекетті іске асыратындығы жәйлі қорқыту арқылы иемдену мақсатында
бұрышта тұрған сумкадан 16 калибра шолақ аңшы мылтығын суырып алып, оны
Мыскинге кезеп, олардың викселдерін столға қойып, өздерінің полға жатун
талап еткен.П.А.Мыскин И.А.Пузырковқа қарсылық корсеткен, ал осы уақытта
Ф.Мамаджанов А.П.Мыскинге шабуыл жасап екеуінің арасында күрес
басталған.Алдын ала келдекпен қаруланып көрші бөлмеде күтіп отырған
Ж.Л.Қапашев ,А.Сұлтанғалиев ,А.Куртиков бөлмеге кіріп келіп А.П.Мыскин мен
П.А.Мыскинге соққылар жасаған А.Сұлтанғалиев И.А.Пузырьковтан шолау
мылтықты алып жәбірленушілерді нысанаға алып
тұрған.Л.Ж.Қапашев,А.Сұлтанғалиев,Е .Крутиков,ФМамаджанов,И.А.Пузырьков
олардың қарсылығын басып байлап тастады.Бұдан соң Ф.Мамаджанов мөлшері
анықталған клофелинді араққа езіп, аталған ерітіндіні жәбірленушілердің
аузына құяды.Бұдан соң 53 мың доллардың векселдерін
иемденіп,жәбірленушілерге үлкен мөлшерде материалдық шығын келтіріп щқиға
орнынан қашып кетеді [14, 10].
Осы мысалдан біз, іс бойынша құқықтың маңызы бар жағдайлардың толық
және дәл анықталғанын көреміз.(келтірілген материалдық зиян, әрбір
сотталушының іс қимылы , қылмыс құралы және т.б.) Сонымен қатар бұл жерде
қылмыстың оқиңаның жасалған уақытын дәл көрсетілмеген, клофелиннің
мөлшері дәл анықталмаған, бірақ бұл үкімнің заңдылығы мен негізділігіне
әсер етпейді.Осылайша жоғарыда келтірілген мысалдар қылмыстық процестегі
объективтік ақиқат тек абсолюттік болу керек деген көзқарастың қателігін
дәлелдейді.Біз, қылмыстық процесс уақытында анықталатын ақиқат объективті,
сонымен бірге абсолютті және салыстырмалы болу мүмлін деп есептейміз. Өз
позициямызды анықтау үшін Б.Х.Төлеубекованың мына айтқандарын келтіреміз:
Қылмыстық процесте қол жеткізілетін ақиқаттың екі жақтылығын(абсолютті
және салыстырмалы) төмендегі түсініктер бойынша қабылдауға болады:
1.Қылмыстың сот өндірісін жүргізетін өкілетті органдардың ісінің
нәтижесінде абсолюттік ақиқатқа қол жеткізіледі.
2.Абсолюттік және салыстырмалы ақиқаттың өз ара байланысты туралы
диалектикалық заңдардың жалпылылығы, қылмыстық процестегі қол жеткізілетін
ақиқаттың сипатына да ортақ болады.
3.Абсолютті (салыстырмалы) ақиқатты дәлелдеудің мүмкіндігін жоққа
шығару іс бойынша шығарылған сот шешімін әділдігіне және күмән туғызады,
яғни сот шешімінің орындалу қажеттілігі мен мүмкіндігіне күмән туады.
4.Салыстырмалы ақиқаттың дәлелдеудегі жетістіктерін жоққа шығару диалектика
заңдарына қайшы келеді, себебі бұл дәлелдеу мен дәлелдемелерді ғылыми
танудың методологиясынын жоққа шығаруға алып келеді, немесе әлем тануда
адамның шектеулі мөлшері бар екендігін растайды.
5.Тергеу органдары мен соттың, қатаң құқықтық тыйым мен ұлықсаттар
жүйесінде көрінетін ерекшеліктері таным іскерлігіндегі тереңдік пен
көлеміне өз әсерін тигізеді. Бұл әрекет бір жағынан іс бойынша анықталатын
жағдайлармен, екінші жағынан құқықтық негіздер бойынша шектелуі. Осы
шектеулер мөлшерінде қол жеткізілген ақиқат, жеткілікті сипат алады
сондықтан да ол- абсолютті.Бұл ақиқат шектеусіз біліммен біріктіріп
қарағанда- салыстырмалы [5, 69]. Осы өндірісінің тәртібі ақиқатты
анықтауға кепілдік береді. Бүған жетуде судьялар, покурорлар, тергеушілер
мен анықтама жүргізушілердің жеке қасиеттерінің де маңызы бар.Кез келген
танымдағы тәжірибе ақиқаттың негізі мен өлшемі ретінде қаралады.Қылмыстың
оқиға суреттеуге негіз болатын дәлелдемелердің жинақталатын зерттелетін
және бағаланатын қылмыстың процеске қатысатын әртүрлі тұлғалардың іс
әрекеті дәлелдемелер негізі ретінде танылады. Басқа іс әрекеттерден
қылмыстық процестің ерекшелігі бұнда жасалған қылмыстың эксперименттік
тексерілуі мүмкін емес және жол берілмейді. Сондықтан да қылмыстық
процестегі тәжірибе, қылмыстық іс тергеуін және қаралуын жүргізілетін
тұлғалардың тіке және жанама тәжірибесінің қосындысы ретінде танылатын
жалпы тәжірибе ретінде қолданылады.
1.2 Дәлелдемелердің ұғымы
Дәлелдемелер ұғымы – қылмыстық процестегі теория мен практиканың өте
маңызды, бастапқы ұғымдарына жатады.Дәлелдеу ісі бойынша ақиқатты
анықтаудағы ұлықсат етілетін жалғыз заңды әдіс болып табылады. Көпшілік
процессуалдық әоекеттер дәлелдемелерді табу және анықтауға
бағытталған.Барлық процессуалдық шешімдер дәлелдемелер негізінде
қабылданады. Дәлелдемелерге қатысты заң талаптарын терең оқып- үйрену және
дұрыс түсініп қолдану, қылмыстың сот өндірісінің алдында тұрған
міндеттерді абыроймен шешудегі алғы шарт болып табылады. Дәлелдемелер ұғымы
туралы мәселе қылмыстық процестегі ең күрделісі. Басұа мәселелер туралы
осыншама әр алуан көз қарастар, даулар туындаған жоқ.
А.И.Новиковтің пікірі бойынша Қылмыстық іс жүргізуде
құқықтанудың бірден- бір шындықтан тұратын ғылымдарының бірі -теориялық
дәлелдеме және оқу дәлелдемесі, яғни дәлелдеме- қылмыстық іс бойынша
қандай да бір іс жүргізудің бағалылығы. Себебі, қылмыстық іс жүргізуде
ғылыми дамуға қылмыстық іс жүргізу мен теориялық дәлелдемелердің
ажырамас бірлігінің нәтижесінде жетуге болады [15, 5].
Әуелі заңның дәлелдемелер ұғымы жөнінде не айтатынын көрелік.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінің 115- бабында
былай делінген: Оның негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот осы
кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлілігі немесе кінәлі еместігін сондай-ақ істі дұрыс шешу
үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс
жүзіндегі деректер қылмыстың іс бойынша дәлелдемелер болып табылады. Осы
Қ.Р. ҚІЖК-нің 115-бабының 2-бөлімі дәлелдеменің деректер көзін былай
анықтайды: Қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар іс жүзіндегі деректер
сезіктінің, айыптаушының, жәбірленушінің, куәнің көрсетуімен, сарапшының
қорытындысымен, заттар айғақтармен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де құжаттармен анықталады.
Көріп отырғанымыздай дәлелдеме анықтамасын заң шығарушы бізге
таныс үлгі бойынша қарайды. Анықтаушы түсінік дәлелдемелер бұдан
кеңірек, көлемді дұрыс(шын) мәліметтер яғни фактілер туралы мәліметтер
ұғымына әкелінеді де, бұдан соң дәлелдемелерді басқа да көптеген
мәліметтерден бөлектейтін айырма белгісін береді.Сонымен дәлелдемелер- шын
мәліметтер. Осынысымен, қылмыстық - процессуалдық мағынасындағы
дәлелдемелер ұғымы-дәлелдеменің философиялық ұғымынан айырмашылығы болады.
Осыған байланысты А.И.Трусов жазды: Сот дәлелдемесі тек қана болжау ойлау
емес, біріншіден фактілерге сүйенеді. ... Сот дәлелдемелерін логикалық
дәлелдемелер мен аргументтерден айырмашылығы, олар болжау немесе болжаудық
формада емес, шын мәліметтерге сүйенеді. Олар біздің санамызда дәлел
логикалық дәлел, аргумент түрінде қалыптасады [12, 33].
Кейбір ғалымдармен фактілердің өзі дәлелдеме болып табылады делінген
пікірлер айтылады. Мысалға : М.А.Чельцов былай деп жазды Дәлелдеу керек
фактілер деп пайда болатын факт, дәлелдеме фактісі немесе дәлелдемелер
атауына ие ... Дәлелдемелер болып оқиғалар, жағдайлар табылады [16, 134]
.Осы сияқты көз қарасты М.С.Строговичпен де кездестіруге болады. Дәлелдеме
ұғымы қылмыстық процесте екі мағынада қолданылады: Дәлелдеме тергеу мен
соттың фактілер жөнінде мағлұмат алу көзі және Дәлелдеме аталған қылмыстық
іс бойынша қажетті фактілер жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік беретін
жағдайлар мен фактілер [17, 120].
Біз дәлелдеме жөнінде бұндай ұғым дұрыс емес деп ойлаймыз.
Дәлелдеме деп фактінің өзін емес, ал бұл фактілер жөніндегі мағлұматтар
яғни шындыққа негізделген дәлел.
Дәлел ұғымынан берілген мазмұны - қылмыстық сот өндірісіне
қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін анықтауда үлкен маңыз атқарады.
Яғни дәлелдеме ұғымын дұрыс анықтау – ақиқатқа қол жеткізудің, заңдылықтың
сақталуын қамтамасыз етудің және қабылданған шешімнің негіздеріне қажетті
шарт.
Іске маңызы бар әрбір факт,әрбір жағдай дәлелденуі керек және
дәлелденген де осы фактілер мен жағдайлар толық шындықпен расталатын болып
дәлелденуі керек.
Әрине қылмыстық әс бойынша зерттелетін жағдайлар мен фактілердің
барлығы немесе жоқтығы процеске қатысушылардың осылардың дәлелденуіне
байланысты емес, бірақ істің мән-жайлары толық дәлелденбесе бұл жөнінде
оның болғандығы немесе болмағандығы шын мәнісіне осылардың орын алғандығы
дәлелденбегендіктен ешқандай қорытынды шығаруға болмайды, яғни іс бойынша
шығарылатын шешімнің негізіне алуға болады. Кенжибековтің дәлелдемелерді
былай түсіну қарама – қайшылықтарға сәйкес құрады. Дәлелдеу заты ұғымының
мазмұнына мұндай анықтама берілетін болса онда қылмыстық іс бойынша тек
процессуалдық заңнамада көрсетілген мән – жайлар ғана дәлелденуі тиіс деген
құбылмалы пікір пайда болады. Ал дәлелдеу затының шегінен тыс жатқан
дәлелдеуші фактілер мен өзге де мән – жайларды анықтау үшін заңда
көрсетілген тәртіппен жинақталған, тексерілген және бағаланған дәлелдемелер
ғана емес, сонымен бірге, дәлелдеме болып табылмайтын, мысалы, жедел-
іздестіру жолдарымен алынған мәліметтер де қолданылуы мүмкін. Себебі,
дәлелдеу қылмыстық істі дұрыс шешуге қатысы бар мән- жайларды танудың бір
ғана әдісі емес. Расымен қылмыстық іс бойынша мәні бар фактілер мен мән-
жайлар дәлелденуге жатқызылады. Сондықтан олардың барлығы да дәлелдеу
затының құрамына кіруі тиіс. Мысалы, Ш.Д. Перлов былай деп жазған: Кез
келген факт дәлелдеме болып табылуы мүмкін, тек оның маңыздылығы факт,
тергеліп немесе сотта қаралып жатқан іске қатысты болуына, сонымен бірге
оның істі дұрыс шешуде мәні болуы тиіс [18, 35]. Дәлелдеу заты ұғымының
мазмұнына мұндай анықтама берілетін болса онда қылмыстық іс бойынша тек
процессуалдық заңнамада көрсетілген мән – жайлар ғана дәлелденуі тиіс деген
құбылмалы пікір пайда болады. Ал дәлелдеу затының шегінен тыс жатқан
дәлелдеуші фактілер мен өзге де мән – жайларды анықтау үшін заңда
көрсетілген тәртіппен жинақталған, тексерілген және бағаланған дәлелдемелер
ғана емес, сонымен бірге, дәлелдеме болып табылмайтын, мысалы, жедел-
іздестіру жолдарымен алынған мәліметтер де қолданылуы мүмкін. Себебі,
дәлелдеу қылмыстық істі дұрыс шешуге қатысы бар мән- жайларды танудың бір
ғана әдісі емес. Расымен қылмыстық іс бойынша мәні бар фактілер мен мән-
жайлар дәлелденуге жатқызылады. Сондықтан олардың барлығы да дәлелдеу
затының құрамына кіруі тиіс.
Басқа сөзбен айтқанда дәлелдемелер қылмыстық іс бойынша
фактілерді танудың бірден-бір құралы болып табылады және тергеу мен сот осы
іс бойынша жинақталған тексерілген дәлелдемелер негізінде ғана бір шешімге
ием алады.Қылмыстық оқиға бойынша оны жасаған тұлғаны анықтауда, бұл
тұлғаның кінәлі екендігі жөнінде заңды жолмен жинақталмаған, бағаланбаған
дәлелдемелерге сүйенуге жол берілмейді. Әрине қылмыстық іс тергеу
барысында, тергеліп жатқан фактілер бойынша, тұлғаның кінәлілігі жөнінде
әртүрлі жорамалдар, пікірлер, гипотезалар ұсынылуы мүмкін. Бірақ біріншіден
жорамалдың өзі дәлелге негізделуі керек, екіншіден бұл жорамалдар мен
пілірлер тек қана тергеу амалдарын әртүрлі бағытта жүргізуге негіз бола
алады. Бұл болжамдар, ұсыныстар іс бойынша қылмыс фактісі туралы толық,
ақырғы қорытынды шығаруға негіз бола оларды алмайды. Дәлелдемелер дер
кезінде анықтау және процессуалды бекіту, мұқият тексеру және дұрыс бағалау
– осылардың бәрі қылмысқа қарсы күрестің жақсы жүргізілуіне әсер етеді.
Қылмысты ашып, қылмыскерді әшкерелеу бұл қылмыс жасаған адам
жауапкершілікке тартуға мүмкіндік беретін, оқиғаны дәл анықтайтын
дәлелдемелерді табу деген сөз. Бұл қылмыскерді әшкерелеп, оған тиісті
жазасын беруге негіз болады. Жоғарыда айтылған дәлелдемелер қылмыстық-
қылмыстық іс бойынша фактілер мен жағдаяттарды анықтауға мүмкіндік беретін
бірден-бір құралы істің мән жайын анықтау- яғни оны дәлелдеу, дәлелденбеген
нәрсені анықталды деп айта алмаймыз.Бірақ бұдан римдік заңгерлер айтқандай
істе жоқ нәрселер, өмірде де жоқ деп немесе Дәлелденбеген нәрсе
табиғатта болмайды деген сөз шықпайды. Әрине бұл олай емес: бар-бар, жоқ
па жоқ яғни тергеу мен сотқа бұл жөнінде толық анықтауға мүмкін болды ма,
соған қарамастан бар нәрсе бар , жоқ нәрсе жоқ. Басқа сөзбен айтқанда
тергеу мен соттың анықтап дәлелдей алмауына қарамастан қылмыс фактісі мен
оқиғасы және оның белгілі бір тұлғамен жасалуы объективті факті болып
табылады. Егер тергеу мен сотта қылмыстың жасалғандығы және қылмыстың
белгілі бір тұлғамен жасалғандығы туралы қорытынды шығаратын дәлелдемелер
жоқ болса, тергеу мен сот бұны пайымдай алмайды яғни біреудің кінәлілігі
жөнінде қорытынды шығара алмайды. Барлық мәліметтердің ішінен дәлелдемелі
екі өзіне тән белгі анықтайды және шектейді:
Бірінші дәлелдеме негізінде, тұлғаның кінәлілігі, қоғамға
қауіпті әрекет жасағандығы және іс бойынша маңызды басқада жағдайларды
анықтауға болады.
Екіншіден дәлелдемелер басқа мәліметтерге қарағанда заңмен
бекітілген ретпен анықталады.
Дәлелдеме болып табылу үшін расталған мәліметтерде осы екі
белгі болуы керек. Теорияда бұл дәлелдемелердің белгілері деп аталады.
Қылмыстық- процессуалдық заңдылықта және теориясында бірінші белгі –
қатыстылығы, екінші белгі-жол берушілігі. Бұдан басқа жетілікті және
дұрыстығы деген екі белгісін ерекшелеуге болады. Сонымен
дәлелдемелер дегеніміз – қатыстылығы мен жол берушілігі талаптарына жауап
беретін расталған, шын мәліметтер. Орасан шын мәліметтер массасынан
дәлелдемелерді бөліп айырып алу үшін, біз ең әуелі шын мәліметтерден іс
бойынша маңызы жоқ мәліметтерді бөліп тастауымыз керек, сосын қалған
бөлінген заң талаптарына сай емес жолмен алынған немесе заң тәртібінің
бұзылуымен алынған мәліметтерді шығарып тастаймыз.
Дәлелдемелердің қатыстылығы, жол берушілігі жеткіліктілігі жіне дұрыстығы
дәлелдемелердің негізгі белгілері болғандықтан, біз дәлелдеменің табиғаты
жөнінде осы белгілердің ерекшеліктерін анықтап,заң қайсысына қандай
талаптар қоятындығын түсініп барып білеміз. Дәлелдемелердің қатыстылығы
дегеніміз - бұл дәлелдеменің дәлелдеу тақырыбына байданысты.
Дәлелдемелердің қатыстылығы туралы айтқан кезде бұл іс жүзіндегі
деректердің іс үшін маңызы бар екендігі, олардың шындықты анықтаудың құралы
екендігін тікелей, тікелей немесе жанама дәлелдемелер арқылы іске қатысы
бар екендігі түсіндіріледі. Дәлелдемелердің қатыстылығы олардың іс үшін
елеулі мән- жайларды растау немесе жоққа шығару сияқты сипатынан көрінеді.
Қысқаша айтқанда, дәлелдеменің қатыстылығы дегеніміз оның дәлелдеменің
ізделетін фактімен байланыстылығы, іс бойынша шындықты ашуға қатысты бар
және септігін тигізетін, жинақталған кез келген шын мәліметтер.
Дәлелдеменің жол берушілігі : біріншіден –дәлелдеме ҚР.ҚІЖК- нің 2-
бөлімінде көрсетілген көздерден алынған жағдайда, екіншіден- қылмыстық
процессуалдық заң тараптарына сәйкес алынған болса дәлелдемелерге жол
беруге болады деп танылады. Осыған байланысты дәлелдемелердің жол
берушілігі екі тараптан мінезделеді : дәлелдемелік ақпаратының алынуы заңға
сәйкес болуы. Заң шын мәліметтер алынуы мүмкін қайнар көздердің толық
тізімін береді. Бұл тізбе кеңейтуге жатпайды және тізбеде көрсетілмеген
деректер көзінен алынған мәліметтерді дәлелдеме ретінде пайдалануға
болмайды. Сонымен, дәлелдемелердің деректер көзі деп
ҚР.ҚІЖК-нің 115-бабының 2-бөлігіне төмендегілерді айтамыз:
1.куәнің жауабы;
2.Жәбірленушінің жауабы;
3. Сезіктінің жауабы;
4. Айыпталушының жауабы;
5. Айғақ заттар;
6. Эксперт қорытындысы;
7.Процессуелдік іс хаттамалары;
8. Басқа да құжаттар;
Басқа дерек көздерінен алынған мәліметтер мысалы, оперативтік дерек
көздерінен алынған, полиграф (жалғандық детекторы) қолдануы арқылы алынған
мәліметтер іс бойынша дәлелдеме бола алмайды. Дәлелдеме ретінде маңызы жоқ
дегеніміз, істе жалпы маңызы жоқ дегеніміз емес . Бұлар болжамдарды
тексеруде және анықтауда, бағыт беретін деректер ретінде пайдалануға
болады.
Заң дәлелдемелерді жинаудың және зерттеудің толық және мұқият реттелуін
анықтаған. Бұлар дәлелдемелердің сапалығына кепілдік береді.Бұлай реттеу
теориялық тұрғыдан жан-жақты негізделген және көп жылғы тәжірибемен
бекітілген, тексерілген.Заң дәлелдеме ретінде заңмен бекітілген тәртіппен
алынған, немесе осы бекітілген тәртіпті бұзып алынған мәліметтерді
дәлелдеме ретінде тануға ұлықсат бермейді. Заңды бұзу арқылы алнған, заң
талаптары формасына сай емес дәлелдемелер олардағы мәліметтердің маңызын
жояды және процессуалдық шешімінің негізінде жатқызылмыйды.ҚР.ҚІЖК-нің
бірінші бөлімі Дәлелдемелер ретінде рұқсат етілмейтін іс жүзіндегі
деректердің тізбесін береді. Бұл жерде аталған баптың ҚР.ҚІЖК-нің жаңалығы
екенін айту керек, себебі алдынғы Қазақ ССР-ның ҚІЖК-де бұл норма
қарастырылмаған болатын.Сонымен іс жүзіндегі деректер,егер олар қылмыстық
іс жүргізу заңының талаптарын бұза отырып, процеске қатысушыларды олардың
заңмен кепілдік берілген құқықтарының айыру немесе оларды қысу жолымен
немесе қылмыстық процестің өзге де ережелерін бұзу мен оның ішінде.
1) Күш қолдану, қорқыту, алдау сонымен бірге өзге де заңсыз әрекеттер
арқылы;
2) Оларға түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарынан
туындаған қылмыстың процеске қатысушы адамдардың өз құқықтары мен
міндеттеріне қатысты жаңылуын пайдалану арқылы;
3) Іс жүргізу іс-әрекеттерін осы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді
жүзеге асыруға құқығы жоқ адамның жүргізуіне байланысты;
4) Іс жүргізу іс-әрекетінде қарсылық білдіруге жататын адамның
қатысуына байланысты;
5) Іс жүргізу өндірісін белгілі мөлшерде бұза отырып жүргізілген;
6) Белгісіз көзден, не сот отырысында анықтама алмайтын көзден;
7) Дәлелдеу барысында осы заманғы ғылыми білімге қайшы келетін
әдістерді қолдану арқылы алынып, олар істі тергеу немесе сотта қарау
кезінде алынған іс жүзіндегі деректердің дұрыстығына ықпал етсе немесе
ықпал ету мүмкін болса, дәлел ретінде пайдалануға жол берілмейді деп
танылуы тиіс.
Дәлелдемелерге жол берелік туралы мәселені шешу дегеніміз, заң
бұзушылық фактілерін анықтауды ұйғару болғандықтан, іс бойынша жинақталған
ақпараттың көлемінен және мінездемесі негізінде жол берушілік немесе жол
берілмеу туралы қорытынды өзгеруі мүмкін. Шын мәліметтерді дәлелдеме
ретінде жол берілмеуі немесе шектеулі түрде қылмыстық іс өндірісінде
қолдану туралы шешім іс жүргізуші органның өз бастамасымен немесе
тараптардың өтінішімен шешіледі. Соңынан дәлелдемелерге жол берілмеушілікті
толықтыруға немесе толықтырмауға болады. Дәлелдемелік ақпараттағы берішті
толықтыру, егер осы ділелдемені алуға бағытталған іс- қимыл әрекетін қайта
жүргізуге мүмкіндік болса, және алынған мәліметте бұрын алынған
мәліметтерге ұқсас болса мүмкін болады. Әйтпеген жағдайда дәлелдемедегі
мағлұмат заң жүзінде іске аспайды. Мысал келтірейік: Азамат
Р.Н.Айбековтен ҚР.Қк-нің 175-бабының 2-бөлімімен айыптаған қылмыстың іс
бойынша кәмелеттік жасқа толмаған жасөспірім К-ден жауап алынды.ҚР.ҚІЖК-нің
215-бабының талаптары бұзыла отырып,К есімдіге мұғалім қатыстырылмай
жауапталған. Қорғаушының өтініші бойынша, сот ісі бойынша алдын ала таңдау
барысында куә К-нің жауабына ,ҚР.ҚІЖК-нің 116-бабының 1-бөліміне сай жол
бермеді. Сот тергеу кезінде берілген мемлекеттік айыпкердің өтініші
негізінде, куә К сотқа шақырылып, бұл жолы педагоктың қатысуымен жауап
алынды. Соттағы К-нің жауабы алдын-ала тергеуде берген жауабымен сәйкес
келді. Соттың ақырғы шешімінде, К-нің сот тергеуінде берген жауабы сот
үкіміне негіз болды [19, 14].
Дәлелдемелердің дұрыстығы (сенімділігі) дегеніміз-бұл алынған
мәліметтердің, шындыққа сәйкес келуі. Дәлелдемелердің дұрыстығын бағалау
мыналардан тұрады және мына жағдайларда дұрыс емес деп табылады.
- Жеке тұлғаның жалған жауап бергендігі іс бойынша анықталғанда
(бұлар куәлар, жәбірленушілер, сезікті және айыпталушылар болуы да мүмкін
- Эксперттің жалған қорытынды беруі, іс бойынша анықталғанда.
- Жеке тұлғаның дұрыс түсінбеуі, дұрыс естімей қалуы, анықтап көрмей
қалуы немесе ұмытып қалуы салдарынан қате жауап беруі.
- Эксперт өзінің білімінің жеткіліксіздігі салдарынан қате немесе
негізсіз қорытынды берсе.
Алынған дәлелдемелердің дұрыстығы, сенімділігі іс бойынша тергеу және
сот амалдары жүргізілуі барысында тексеріліп, зерттеледі. Мысалы
айыпталушының жауабының дұрыстығынтергеу экспериментін, беттестіру, оқиға
болған жерде нақтылау арқылы тексеруге болады. Куәлардың жауабы басқа
куәлардың жауабыарқылы, өқжаттар арқылы, т.б. арқылы тексеріліп
нақтыланады.
Дәлелдемелердің жеткіліктігі: Егер іс бойынша жинақталған, жол
берілген және дұрыс дәлелдемелер әрбір дәлелдеу керек жағдайлар бойынша
ақиқатты анықтайтын болса бұл дәлелдемелер жиындағы жеткілікті деп
танылады.Егер іс бойынша жинақталған дәлелдемелер қылмыстық іс бойынша
шешімдер қабылдауға мүмкіндік берсе, бұл дәлелдемелердің жеткілікткгі болып
табылады. Дәлелденуге тиісті барлық жағдайлар түгел дұрыс анықталған болса
және бұл іс бойынша заңды және негізді айыптау үкімі немесе заматтардың
құқығын шектеу туралы (медициналық мәжбүрлеу шаралары) шешім қабылданса
дәлелдемелер жеткілікті болып табылады.
Дәлелдемелердің белгілері туралы жүргізілген талдауымызды аяқтай келе,
іске қатысы бар, дұрыс, сенімді және жеткілікті шын мәліметтерді өолдану
арқылы алдын-ала тергеу және сот органдары істің әр түрлі мән-жайларын
анықтап, шешім қабылдайды деуге негіз бар.
3. Дәлелдеменің маңызы
Қылмыстық істе маңызы бар жағдайлар мен фактілер тек дәлелдемелердің
көмегі арқылы анықтлып, тергеу және анықтама органдарының, прокуратура мен
сот қызметінде үлкен практикалық маңызы бар болып табылады. Бұл ереже
бойынша қылмыстық іс бойынша тергелетін және шешілетін фактілер мен
жағдайлар дәлелденуі керек. Іс бойынша маңызы бар әрбір факт, әрбір жағдай
дәлелденуі тиіс, олар ділелдерген жағдайда сот үкімінің негізінде алынады.
Осылайша Дәлелдемелер істің шын мән-жайын, шындыққа сәйкестігін
дәлелдейтін құрал болып табылады. Қылмыстық іс шешілуіне негіз болатын
дәлелдемелерді қарай отырып оның екі жауапты екендігін, екі кезеңді
екендігін байқау қиын емес. Бәрінен бұрын дәлелдеме іс бойынша маңызы бар
фактілердің көзі болып табылады. Тергеу мен сот фактілер жөнінде деректер
алатын бұл көздер осы фактілерді анықтайтын құрал болып табылады. Мысалға:
айыпталушының жәбірленушіге қалай жарақат салғанын көрдім деген куәнің
жауабы, осы фактінің қайнар көзі болып табылады, яғни айыпталушының
жәбірленушіге жарақат салуының дәлелдемесі. Қылмыстық істер бойынша
дәлелдеуге тиісті фактіні, яғни белгілі бір тұлғамен қылмыстық әрекеттің
жасауы тікелей дәлел көзінен алынуы мүмкін еместігі көп кездеседі, себебі
бұны ешкім көрмеген сондықтанда куәлік бере алмайды. Бірақ белгілі бір
тұлғамен қылмыстың жасалғанын көрген куә болса да осы фактіге байланысты
кейбәр фактілер арқылы аталған факті туралы қорытындыға келуге болады.
Мысалға ұрлық бойынша айыпталушының осы ұрлықты жасағанын тікелей көрген
кісі жоқ, бірақ көрген куәлардан жауап алу хаттамасы бойынша айыпталушының
сол мезгілде ұрлық болған жерде болғанын, ұрланған заттардың айыпталушыда
екендігі тағы басқа жағдайлармен бұл факті анықталуы мүмкін. Бұл жағдайда
ұрлық болған кезде айыпталушының оқиға болған жерде болуы және ұрланған
заттардың одан табылуы басқа да жағдайлармен байланыс таба отырып,
айыпкермен осы ұрлықты жасалған деуге негіз болуы мүмкін, яғни дәлелдеме
рөлін атқарады. Осыдан дәлелдеменің екі жақты маңызы шығады: дәлелдеме
анықталуға тиісті фактінің мәлімет көзі болып және дәлелдеме деп басқа
факті туралы қорытынды факті айтылады. Осылайша дәлелдеу барысында
дәлелдемелер көмгімен келесі жағдайлар анықталады:
1) Оқиға және қылмыстық заң бойынша көзделген қылмыс құрамы
( уақыты,орны,тәсілі және қылмыстық басқа да жасалу жағдайы).
2) Заңмен тиім салынған әрекетті кімнің жасағандығы.
3) Қылмыстық заң бойынша тиым салынған әрекеті жасаған иісінің
кінәлілігі, кінәсінің көрінісі, қылмыс жасау себебі, заң тұрғысынан және
шын мәніндегі қажеттіліктері.
4) Айыпталушының жауаптылығына әсер ететін жағдайлар.
5) Айыпкердің жеке басын мінездейтңн жағдайлар.
6) жасалған қылмыстық заңдар.
7) Қылмыспен келтірілген шығынның мөлшері.
8) Қылмыс әрекетін болдырмайтын жағдайлар.
9) Қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босататын жағдайлар.
Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар бойынша дәлелдеу керек қосымша
жағдайлар ҚР.ҚІЖК-нің 481-бабында көрсетілген.
Қылмыстық іс бойынша қылмыс жасауға себепкер болған, жағдай тудырған басқа
да жағдайларлар анықталуы қажет.
ҚР-ның қылмыстық іс жүргізу заңының қазіргі үрдістері азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына кепілдік берілуі, сонымен қатар, сот
төрелігінің және қылмыстық процестің конституциялық қағидаларының жүзеге
асырулары, сотқа дейінгі кезеңдерде қылмыстық процестің аясына түскен
адамдарды қорғауға бағытталғанына сүйенудің жиі кездесуіне бағытталған.
Тұлғаның, соның ішінде сот өндірісіне түскен адамның құқықтары мен заңды
мүдделерінің барынша жоғары қорғалуының деңгейі демократиялық және құқықтық
мемлекеттің айрықша белгісі болып табылады. Алдын – ала тергеуде және сот
талқылауында сезікті, айыпталушы және сотталушы ретінде тартылған әрбір
азаматқа ҚР Конституциясының және ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексінде
қылмыстық ізге түсуден қорғану құқығы берілген. Қорғануға құқық ажырамас,
табиғи құқық, мықты айыптауға бара-бар қорғау қарсы тұратын процестің
бәсекелестік құрылымынан шығады [1, 14].
Құқық бұзушылық орын алған негіздері әрбір адамның, мысалы,
жәбірленушінің, сезіктінің, тергеушінің, прокурордың және тағыда басқа
адамдардың, жалпы айтқанда қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтыры мен
міндеттері, олардың жеке басының қауіпсіздігін сақтау барысында алынатын
шараларды әрбір адамның білуі маңызды. Қылмыстықпроцеске құқыққа қарсы
араласудың жолын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz