Меншік туралы алғашқы түсініктер
1. Кіріспе
Меншік туралы алғашқы түсініктер
2. Негізгі бөлім:
2.1 Меншік . экономикалық категория
2.2 Меншік және иемдену заңдары
2.3 Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізудің формалары
2.4 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері
3. Қорытынды
Меншік иесі және олардың құқықтары.
Пайдаланылған әдебиеттер
Меншік туралы алғашқы түсініктер
2. Негізгі бөлім:
2.1 Меншік . экономикалық категория
2.2 Меншік және иемдену заңдары
2.3 Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізудің формалары
2.4 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері
3. Қорытынды
Меншік иесі және олардың құқықтары.
Пайдаланылған әдебиеттер
Меншік туралы алғашқы түсінік затты, игіліктерді елестетеді. Бірақ меншікті затпеп шатастырған дұрыс түсінік бермейді. Егер затты жеке пайдаланбаса, меншік туралы сұрақта тумайды. Меншік субъектің осы затты пайдалануға ерекше құқы барын сипаттайды. Меншіктің субъектің жеке адамдар, олардың топтары, адамдардың бірлестіктерінің әр түрлі дәрежесі, мемлекет, халық құрайды.
Сонымен, меншік туралы алғашқы тұжырым: меншік – материалдық және рухани игіліктерді және осыларды өндіру шарттарын пайдалану туралы адамдар арасындағы қатынастар немесе, игіліктердің иеленудің белгілі тарихи қоғамдық әдісі болып табылады. Меншік дегеніміз адамдар арасындағы материалдық және рухани игіліктерді және олардың өндірудің шарттарынпайдалану туралы қатынастар.
Меншік экономикалық қатынас болып адамзат қоғамының бастаған заманында қалыптаса бастаған. Еңбек етуге экономикалық және экономикалық емес күштеудің барынша маңызды формалары, меншіктің әр алуан обьектінің монополиялануына сүйенеді. Демке, антикалық өндіріс тәсілінде, экономикалық емес күштеу құлға – тікелей өндірушіге – меншіктің бар болуына негізделген, азияттық өндіріс тәсілінде, айтылған жағдай жерге меншіктің болуына негізделген. Еңбек етуге экономикалық күштеу өндіріс шарттарына меншіктің болуынан, яғни, капиталға меншіктің болуынан туады.
Экономикалық қатынастардың кемелденген жүйесінде, меншік ең өзекті өзара байланыстарды, олардың бір-бірінен тәуелдігін және экономикалық құбылыстарды ашумен, олардың бар екенін білумен бітпейді. Меншік қатынастарын зерттеу процесінде құбылыстардың мәнін айқындап, солармен айналысу қажет. Гегель айтқандай, болмыстыі ақиқаты соның мәні болады. Құбылыстардың мәнінің қозғалысы, болмыстан түсінікке көшуді сипаттайды.
Меншік - өте күрделі және көп жақты құрылым, «сегіз қырлы, бір сырлы» құбылыс. Бұл типтес құбылыста біреу емес бірнеше формалар болады. Тарихқа меншіктің екі формасы мәлім – жалпы және жеке меншік. Бұлардың бірінен бірі айырмашылықтары қоғамдастырудың дәрежесі мен иеленудің сипаты, формалары және әдістерімен айқындалады. Бұлар бір-біріне өте күрделі өзара әсер етеді.
Жалпы және жеке меншіктің түпкі мәні ортақ болады, бұлардың айырмашылықтары қарама-қарсылыққа жетпеген. Сондықтан жалпы меншік жеке меншікке, ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Бұл біріншіден. Екіншіден, меншік қоғамының экономикалық өмірінің түпкі, негізгі процестерін көрсете отырып, өзінің өзгеріп отырмауы мүмкін емес. Тыныштық хал-жағдай бұзылады және осы ауытқулар, енді осы форманың өзінің ішінен айырмашылықтар тудырады. Осылай жалпы және жеке меншіктің бірнеше түрі пайда болады. Жеке меншік жеке адамдық, бірлестік, жалпылық, ассоциялық дәрежеге жеткізілген, мемлекеттік, трансұлттық, монополилық түрлер алады. Жалпы меншіктің мазмұны жалпылықтың көлемімен және оның өкілеттігімен анықталады. Жалпы меншік отбасылық, қауымдық, ассоциациялық, мемлекеттік, қоғамның дәрежесінде болуы мүмкін.
Сонымен, меншік туралы алғашқы тұжырым: меншік – материалдық және рухани игіліктерді және осыларды өндіру шарттарын пайдалану туралы адамдар арасындағы қатынастар немесе, игіліктердің иеленудің белгілі тарихи қоғамдық әдісі болып табылады. Меншік дегеніміз адамдар арасындағы материалдық және рухани игіліктерді және олардың өндірудің шарттарынпайдалану туралы қатынастар.
Меншік экономикалық қатынас болып адамзат қоғамының бастаған заманында қалыптаса бастаған. Еңбек етуге экономикалық және экономикалық емес күштеудің барынша маңызды формалары, меншіктің әр алуан обьектінің монополиялануына сүйенеді. Демке, антикалық өндіріс тәсілінде, экономикалық емес күштеу құлға – тікелей өндірушіге – меншіктің бар болуына негізделген, азияттық өндіріс тәсілінде, айтылған жағдай жерге меншіктің болуына негізделген. Еңбек етуге экономикалық күштеу өндіріс шарттарына меншіктің болуынан, яғни, капиталға меншіктің болуынан туады.
Экономикалық қатынастардың кемелденген жүйесінде, меншік ең өзекті өзара байланыстарды, олардың бір-бірінен тәуелдігін және экономикалық құбылыстарды ашумен, олардың бар екенін білумен бітпейді. Меншік қатынастарын зерттеу процесінде құбылыстардың мәнін айқындап, солармен айналысу қажет. Гегель айтқандай, болмыстыі ақиқаты соның мәні болады. Құбылыстардың мәнінің қозғалысы, болмыстан түсінікке көшуді сипаттайды.
Меншік - өте күрделі және көп жақты құрылым, «сегіз қырлы, бір сырлы» құбылыс. Бұл типтес құбылыста біреу емес бірнеше формалар болады. Тарихқа меншіктің екі формасы мәлім – жалпы және жеке меншік. Бұлардың бірінен бірі айырмашылықтары қоғамдастырудың дәрежесі мен иеленудің сипаты, формалары және әдістерімен айқындалады. Бұлар бір-біріне өте күрделі өзара әсер етеді.
Жалпы және жеке меншіктің түпкі мәні ортақ болады, бұлардың айырмашылықтары қарама-қарсылыққа жетпеген. Сондықтан жалпы меншік жеке меншікке, ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Бұл біріншіден. Екіншіден, меншік қоғамының экономикалық өмірінің түпкі, негізгі процестерін көрсете отырып, өзінің өзгеріп отырмауы мүмкін емес. Тыныштық хал-жағдай бұзылады және осы ауытқулар, енді осы форманың өзінің ішінен айырмашылықтар тудырады. Осылай жалпы және жеке меншіктің бірнеше түрі пайда болады. Жеке меншік жеке адамдық, бірлестік, жалпылық, ассоциялық дәрежеге жеткізілген, мемлекеттік, трансұлттық, монополилық түрлер алады. Жалпы меншіктің мазмұны жалпылықтың көлемімен және оның өкілеттігімен анықталады. Жалпы меншік отбасылық, қауымдық, ассоциациялық, мемлекеттік, қоғамның дәрежесінде болуы мүмкін.
1. «Егемен Қазақстан» газеті 2005/(17)
2. «Егемен Қазақстан» газеті 2003/(31)
3. С.Әкімбеков «Экономикалық теория негізері»
4. А.С.Баймұхаметова «Экономикалық теория»
5. У.А.Жанайдаров
6. Я.Ә.Әубәкіров «Экономикалық теория»
7. Б.Б.Байжұмаев
8. Ф.Н.Жақыпова
9. Т.П.Табеев
2. «Егемен Қазақстан» газеті 2003/(31)
3. С.Әкімбеков «Экономикалық теория негізері»
4. А.С.Баймұхаметова «Экономикалық теория»
5. У.А.Жанайдаров
6. Я.Ә.Әубәкіров «Экономикалық теория»
7. Б.Б.Байжұмаев
8. Ф.Н.Жақыпова
9. Т.П.Табеев
Мазмұны
1. Кіріспе
Меншік туралы алғашқы түсініктер
2. Негізгі бөлім:
1. Меншік – экономикалық категория
2. Меншік және иемдену заңдары
3. Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізудің формалары
4. Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері
3. Қорытынды
Меншік иесі және олардың құқықтары.
Пайдаланылған әдебиеттер
МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1. Меншік – экономикалық категория.
Меншік туралы алғашқы түсінік затты, игіліктерді елестетеді. Бірақ
меншікті затпеп шатастырған дұрыс түсінік бермейді. Егер затты жеке
пайдаланбаса, меншік туралы сұрақта тумайды. Меншік субъектің осы затты
пайдалануға ерекше құқы барын сипаттайды. Меншіктің субъектің жеке адамдар,
олардың топтары, адамдардың бірлестіктерінің әр түрлі дәрежесі, мемлекет,
халық құрайды.
Сонымен, меншік туралы алғашқы тұжырым: меншік – материалдық және
рухани игіліктерді және осыларды өндіру шарттарын пайдалану туралы адамдар
арасындағы қатынастар немесе, игіліктердің иеленудің белгілі тарихи
қоғамдық әдісі болып табылады. Меншік дегеніміз адамдар арасындағы
материалдық және рухани игіліктерді және олардың өндірудің
шарттарынпайдалану туралы қатынастар.
Меншік экономикалық қатынас болып адамзат қоғамының бастаған
заманында қалыптаса бастаған. Еңбек етуге экономикалық және экономикалық
емес күштеудің барынша маңызды формалары, меншіктің әр алуан обьектінің
монополиялануына сүйенеді. Демке, антикалық өндіріс тәсілінде, экономикалық
емес күштеу құлға – тікелей өндірушіге – меншіктің бар болуына негізделген,
азияттық өндіріс тәсілінде, айтылған жағдай жерге меншіктің болуына
негізделген. Еңбек етуге экономикалық күштеу өндіріс шарттарына меншіктің
болуынан, яғни, капиталға меншіктің болуынан туады.
Экономикалық қатынастардың кемелденген жүйесінде, меншік ең өзекті
өзара байланыстарды, олардың бір-бірінен тәуелдігін және экономикалық
құбылыстарды ашумен, олардың бар екенін білумен бітпейді. Меншік
қатынастарын зерттеу процесінде құбылыстардың мәнін айқындап, солармен
айналысу қажет. Гегель айтқандай, болмыстыі ақиқаты соның мәні болады.
Құбылыстардың мәнінің қозғалысы, болмыстан түсінікке көшуді сипаттайды.
Меншік - өте күрделі және көп жақты құрылым, сегіз қырлы, бір
сырлы құбылыс. Бұл типтес құбылыста біреу емес бірнеше формалар болады.
Тарихқа меншіктің екі формасы мәлім – жалпы және жеке меншік. Бұлардың
бірінен бірі айырмашылықтары қоғамдастырудың дәрежесі мен иеленудің сипаты,
формалары және әдістерімен айқындалады. Бұлар бір-біріне өте күрделі өзара
әсер етеді.
Жалпы және жеке меншіктің түпкі мәні ортақ болады, бұлардың
айырмашылықтары қарама-қарсылыққа жетпеген. Сондықтан жалпы меншік жеке
меншікке, ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Бұл біріншіден.
Екіншіден, меншік қоғамының экономикалық өмірінің түпкі, негізгі
процестерін көрсете отырып, өзінің өзгеріп отырмауы мүмкін емес. Тыныштық
хал-жағдай бұзылады және осы ауытқулар, енді осы форманың өзінің ішінен
айырмашылықтар тудырады. Осылай жалпы және жеке меншіктің бірнеше түрі
пайда болады. Жеке меншік жеке адамдық, бірлестік, жалпылық, ассоциялық
дәрежеге жеткізілген, мемлекеттік, трансұлттық, монополилық түрлер алады.
Жалпы меншіктің мазмұны жалпылықтың көлемімен және оның өкілеттігімен
анықталады. Жалпы меншік отбасылық, қауымдық, ассоциациялық, мемлекеттік,
қоғамның дәрежесінде болуы мүмкін.
Айырмашылықтың мағынасы көп болады: кейбіреуі өзара алмасуға жол
береді, басқасы бұны болдырмайды. Меншік түрлерінің айырмашылығы көп түрлі
болғанда, арақайшылықтарды меншіктің бір түрінің басқа түріне ауысқаны
арқылы шешуге болады. Мысалы, отбасы меншіктің бірлестік түрінен, үлестік
түрге айналуы және керісінше – жалпы меншік болып қосылуы. Осы меншіктің
обьектері бірлестік пайдалануда, басқалары жеке, индивидуалдық пайдалануда
болуы мүмкін. Егер меншіктің түрлері арасындағы айырмашылықтары қарама-
қарсылыққа дейін жеткен болса, өзара алмасу жойылады. Өйткені бұл меншіктің
формасының өзігің күйреуі болып табылады, ал ол, жеке меншікпен ара
қатынастарының көріністері қандай болмасын, өзінің қарама-қарсылығы ретінде
қатынасады. Жекешелендіру деген меншіктің алмасуы, ауысыу, айналуы емес, ол
жалпыхалықтық меншікті жеке меншік етіп қайта құру болады, ал
национализациялау – керісінше процесс, яғни, жеке меншіктің – қоғамдыққа
айналуы, форманың ауысуы болып табылады.
Мекншіктің формалары мен түрлкрінің дамуы, әуел бастан, өмірге қажетті
мүліктерді өндіру әдісімен белгіленді. Асырып сақтаушы ландшафтың обьектері
ұзақ мерзім бойы кейбір этникалық топтардың жалпы пайдалануында болып
келеді. Жеке меншік, индивидуалдық пайдалану мен жеке дара меншіктің
негізінде алыптасады. Жеке қару-жарақ, аң мен балық аулау құралдары,
қолөнер-кәсіпкерлік еңбек құралдары, жеке меншіктің алңашқы обьектері
болды. Жеке меншікке көшу мүмкіндігі тек жеке өндіріс қалыптасқанда пайда
болады, яғни жеке отбасы, индивид қауымнан, немесе осы сияқты топтан
жекеленіп, өзінің жеке күн көрісін өзі қамтамасыз ете алатын болған
жағдайда. Алдымен мұндай шарттар қолөнермен сауда-саттық ісінде пайда
болады. Егіншілікте ұзақ мерзім бойы семья-отбасылық қауымның ұжымдық
еңбегі қолданылады, кейінде мұның орнын ауылдың көршілес қауымы басты.
Мұндай қауымға дуализм тән болды: егістікке, жайылымға, орманға, суға жалпы
меншік сақталса да, әр иемденуші өзінің отбасы-семьясымен өзіне бөлінгке
немесе өзі игерген жерді жыртып өідейді. Жалпы және жеке меншік жалғыз
мәннің әр түрлі көрінісі болып мыңдаған жылдар бойы қатар өмір сүріп келді.
Бірақ, олардың рқлі мен мағынасы, қоғам мен өркениеттіліктің әр түрлі
типтерінің дамуында, бірдей болмайды.
2 Меншік және иемдену заңдары
Меншік қатынастарын дұрыс түсіну үшін, оны иемдену қатынастарымен
салыстыру қажет. Иемдену – затты меңгеріп алудың нақты қоғамдық әдісі.
Иемдену осы берілген меншіктің және оның нақты түрлерінің негізгі, тамырлы
белгісін құрайды. Меншік және иемдену деген түсініктерді ажыратып,
әрқайсын жеке танып білу қажет: бұлардың жеке ұғымдар және экономикалық
қатынастар жүйесінде өздерінің жеке орындары болады.
Иемдену – затты меңгеріп алудың қоғамдық әдісі. Иемдену осы берілген
меншіктің және оның нақты түрлерінің негізгі, тамырлы белгісін құрайды.
Меншік және иемдену деген түсініктерді ажыратып, әрқайсысы жеке танып
білу қажет: бұлардың жеке ұғымдар және экономикалық қатынастар жүйесінде
өздерінің жеке орындары болады.
Иемдену – көпдәрежелі күрделі әлеуметтік-экономикалық процесс. Ол
шаруашылық өмірдің жүйесімен сәйкестіктен болады және сонымен бірге дамиды.
Алғашқы заманда адамдар көбнесе табиғат сыйларын жинап, аң мен баоық аулап
иемденген. Бара-бара екі типтік шаруашылық қалыптасады – иемденуші және
өндіруші шаруашылықтар. Әр елдің экономикасындағы бұлардың рөлі бірдей
болмаса да шаруашылықтың осы типтері бүгінгі күнге дейін сақталып келеді.
Осы типтер өндірістің натуралдық және тауарлық формасын алуы, немесе,
екеуініңде қасиеттерін қамтуы мүмкін. Сөйтіп, иемдену қатынастары өндіріс,
бөлу және айырбаспен толықтырылған боды. Индивидуалдық өндірістің қоғамдық
өндіріске айналуы, иемденудің құрылымын күрделігін одан әрі көтеріп
күшейтеді.
Иемденудің ең бастапқы кезеңін, қоғамның мақсаттарымен және оның
ынталарымен байланысты болатын, өндіріс құрайды. Халықтың әр әлуметтік
топтары үшін, еңбек өнімдерін иемдену және табыс алу, осы жүйенің жекелеген
жүйелері арқылы, иемденудің нақты формалары, арқылы орындалады: аңшылық,
балық аулау, өндріс, айырбас жіне бөлу арқылы. Ал табыстың өзі өнім,
жалақы, зейнетақы, пайда т.б түрін алады.
Иемденудің әдісі және оның формалары болады. Иемдену әдісіне, өндіріс
әдісіне және айырбас пен бөлудің дамуында жүріп отыратын өзгерістер тұрақты
әсер етеді. Ал, иемдену формаларының, иемдену әдістерімен салыстырғанда,
өзгерістерге икемділігі төмен болды. Кейбір жаңдайда иемдену формалары,
дамуы төмен сатыдағы өндіріс әдісінің дәрежесінде жасанды түрде тоқтап
қалуы мүмкін. Иемдену әдісі меншіктің нақты түрімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Осындай меншіктің обьективтік заңдары мен иемдену заңдары әрекет етеді.
Санк-Петербургтың мемлекеттік экономика және қаржылар Университетінің ғылым-
экономистерінің көзқарастары бойынша, меншіктің екі заңы және иемденудің
екі заңыболады. Бұлар жұбымен, тығыз байланыста бола отырып әрекет етеді.
Өзінің еңбегінің өніміне меншік заңы, меншіктің бірінші заңы болып
табылады. Осыған сәйкес келетін иемдену заңы: еңбек – иемденудің тұңғыш
әдісі. Бұл меншікті және огың бағасын жасайды.
Меншіктің бірінші заңның негізінде натуралдық және жабайы тауар
өндірісі әрекет етеді. Бұнда иемдену екі жақты жүріп отырады: тікелей
еңбегі арқылы және нарықтығы өз еңбегінің өнімінің айырбасы арқылы.
Иемденудің осындай жағдайында, жасалған өнімге меншік, иеленушінің тікелей
еңбегінен туады. Бұл еңбектік меншік болып табылады. Осы замандағы нарық
шаруашылығының пайдп болуы жалдама еңбек пен және капиталдың әрекеттерімен
байланысты. Еңбектік жеке меншіктің капиталистік жеке меншікке айналуы,
меншіктің бірінші зқаңының екіншісіне – бөтен еңбектің өніміне меншік
заңына – көшуінің негізінде өтеді. Енді бұған - екінші заңына – иемденудің
басқа, екінші заңы сәйуес келкді: тауар айналымы – ең бастапқы иемдену
әдісі.
Меншік заңының мондификациясы қалай жүреді? Ұсақ өндіріс,
индивидуалдық өндіргіш күштер жағдайында, жұмыскерлердің өндіріс
шарттарымен тікелей қосылып, тіпті олардың бір-бірімен ұштасып, бірігіп
кетуіне жол береді. Бұнда меншік заңы еңбек пен меншіктің бірлігіне
негізделеді. Ірі өндіріс еңбек кооперациясының болуымен байланысты болады.
Тарихи болмыс мынаны көрсетеді: ірі тауар өндірісі жұмыскерлердің меншіктен
шеттелуінің нәтижесінде пайда болған, бірақ олардың жеке басының еркіндігін
сақталады. Таңңалдыраты жәй, осы процесс - өндірушілерден меншіктен
шеттелуі – адамдардың еркіндігін, олардща меншіктің болуымен байланысты деп
қаралатын батыс елдерінде басталып, орын алған. Еңбек нарығын дүниеге
әкелген ағылшын шаруалары. Олар XVI ғасырда қздерінің жерлерінен қуылған,
олардың жерлері, тоқыма өндірісінек жүн қажет болғандықтан қойлардың
жайылымына айналған. Меншіктің екінші заңы еңбектің меншіктен шектелуіне
негізделеді. Осы жағдайда жасалған өнімге меншік мәселесә қалай шешілмек?
Экономикалық бағыттан бөтен еңбекті иемдену тек тауар мен ақша
ағымының айналыс сферасы арқылы мүмкін болады. Сұраныс ұсыныстан артық
болса, немесе тауарлар мен қызметтердің бағасы жасанды түрде жоғары
белгіленсе, эквиваленттер еместер айырбасталуы мүмкін. Осы жолмен
өсіиқорлық капиталы пайда болған. Айналым шығындары беталды жоғарытылса,
алыпсатарлық жағдайлар көпес капиталынан орын алады. Жалдама еңбекті
өндіріс сферасында қолдану, қосымша өнімді, тұңғыш экономикалық заңдарды
бұзбай, осылардың негізінде, иемденуге мүмкіндік берді.
Тауар айналыма заңдарына сәйкес, өнімді жасаған жұмыскердің тауар
нарығында болу міндет емес: нарықтың субьектері тауарлардың меншік иесі
болады. Иемдену шарттары өзгереді. Алғашқы кезде өнімге иелік етудің
негізін еңбек және өндіріс шарттарына өзіндік меншік болуы құрайтын еді.
Енді өндіріс шарттарының иемденушісі болудың өзі жеткілікті болады:
шеттелген жұмысшы күші капиталға жататын құрылымға айналып, жасалған өнім
соның туындысы ретінде қаралатын болады.
Меншіктің субъектері бір-бірімен иемденушілер болып қатынасқа түседі.
Бұл жағдайда жеке иемденудің негізгі формасы бөлуге көшеді. Бірақ осы
процеске меншіктің формасы өзгешілік енгізеді. Егер бұл жеке меншік болса,
онда айналым арқылы иемделініп қойған қосымша өнім бөлініске түседі.
Бөлудің өлшемінің қызметін капитал атқарады: субъектінің жалпы табыстағы
үлесі, оның индивидуалдық капиталының салымының мөлшерімен белгіленеді.
Қоғамның меншіктің субъектірінің осы меншікке құқықтары тең болады. Осы
жағдай табысты бөлу принципін белгілейді. Бұнда бөлудің өлшемі қызметін
еңбек атқарады. Бөлудің мына принципі жүзеге асырылады: еңбек адамдар
өмірінің негізі, сондықтан бөлу еңбекке сәйкес жүргізілу керек. Бұнда
айналым арқылы жүзеге асырылатын иемдену, иемденудің екіншілік дәрежелі,
туынды формасы болып табылады.
Меншік пен иелену қатынастарын олардың өзара байланыстарын танып білу
өз кезегінде, меншіктің формаларымен түрлерінің арасындағы
айырмашылықтардың белгілерін және меншіктің бір түрінің екіншісіне айналу
механизмін білуге жол ашады. Бірақ меншіктңғ қандай түрінің шаруашылық
жүргізудің қандай формасын тілейтіні, меншік иелері мен басқа біреулердің
меншігін пайдаланушылардың арасында қандай қатынастардың орын алатындығы
әлі мәлім болмайды. Осыларды білу үшін иемдену, пайдалану және жарлық ету
қатынастарының мазмұнымен танысу қажет.
Иемдену, біріншіден, толық меншік емес, және, екіншіден, иемдену
қатынастарындағы меншіктің объектері тікелей еңбек ететін объекті болып
емес, олар имендеу қатынастарында шаруашылық жүргізудің шарты болып
қатысады.Сондықтан иелену қатынастары жүйесіндегі иемдену пайдалану жарлық
ету меншікпен белгіленген туынды екіншілік қатынастарды көрсететін, өндіріс
шарттарына меншігі барлар мен шаруашылық жүргізуші субъектердің
арақатынастарын көрсететін, категориялар болып табылады. Мысалы, банкир
өнеркәсіпшіге несиеге ақша капиталын береді. Бұл жағдайда банкирдің
капиталға төлем ретінде, қарыз процентін өзінің табысынан төлеуге міндетті
болады. Осы тәрізді лизинг (жабдықтар, техника арендасы), ғимараттар,
пәтер, жер т.б. арендасы туралы келісімдер жасалады. Иемденуші заттардың
уақытша қожасы, иемденуші болып табылады.
Иемденуші меншіктен бөлінуі шаруашылық жүргізу практикасынан туып,
экономикалық өмірдің даму дірежесінің жоғары формаларына көшудің маңызды
шартына айналады. Иемдену болмысы құқықтық келісім түрінде бекітіледі.
Меншік қатынастарын иемдену қатынастарымен алмастыруға бола ма?
Тарихқа сүйенсек, экономикалық қатынастардың қалыптасу кезеңдерінде, меншік
әлі болмағанда, иемденудің болғаны анық. Мысалы, Ресейде ұзақ уақыт бойы
жерге жеке иемдену болсала, оған жеке меншік болмаған. Бірлестік және жеке
мұрагерлік жер иемдену болған. Монастырлерге жер учаскілері міңгілік
бөлінбес пайдалануға берілген.
XV-XVI ғғ. бос жерлерге, соңынан ел орналасқан жерлерге жарлық ету
құқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
Меншік туралы алғашқы түсініктер
2. Негізгі бөлім:
1. Меншік – экономикалық категория
2. Меншік және иемдену заңдары
3. Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізудің формалары
4. Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері
3. Қорытынды
Меншік иесі және олардың құқықтары.
Пайдаланылған әдебиеттер
МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1. Меншік – экономикалық категория.
Меншік туралы алғашқы түсінік затты, игіліктерді елестетеді. Бірақ
меншікті затпеп шатастырған дұрыс түсінік бермейді. Егер затты жеке
пайдаланбаса, меншік туралы сұрақта тумайды. Меншік субъектің осы затты
пайдалануға ерекше құқы барын сипаттайды. Меншіктің субъектің жеке адамдар,
олардың топтары, адамдардың бірлестіктерінің әр түрлі дәрежесі, мемлекет,
халық құрайды.
Сонымен, меншік туралы алғашқы тұжырым: меншік – материалдық және
рухани игіліктерді және осыларды өндіру шарттарын пайдалану туралы адамдар
арасындағы қатынастар немесе, игіліктердің иеленудің белгілі тарихи
қоғамдық әдісі болып табылады. Меншік дегеніміз адамдар арасындағы
материалдық және рухани игіліктерді және олардың өндірудің
шарттарынпайдалану туралы қатынастар.
Меншік экономикалық қатынас болып адамзат қоғамының бастаған
заманында қалыптаса бастаған. Еңбек етуге экономикалық және экономикалық
емес күштеудің барынша маңызды формалары, меншіктің әр алуан обьектінің
монополиялануына сүйенеді. Демке, антикалық өндіріс тәсілінде, экономикалық
емес күштеу құлға – тікелей өндірушіге – меншіктің бар болуына негізделген,
азияттық өндіріс тәсілінде, айтылған жағдай жерге меншіктің болуына
негізделген. Еңбек етуге экономикалық күштеу өндіріс шарттарына меншіктің
болуынан, яғни, капиталға меншіктің болуынан туады.
Экономикалық қатынастардың кемелденген жүйесінде, меншік ең өзекті
өзара байланыстарды, олардың бір-бірінен тәуелдігін және экономикалық
құбылыстарды ашумен, олардың бар екенін білумен бітпейді. Меншік
қатынастарын зерттеу процесінде құбылыстардың мәнін айқындап, солармен
айналысу қажет. Гегель айтқандай, болмыстыі ақиқаты соның мәні болады.
Құбылыстардың мәнінің қозғалысы, болмыстан түсінікке көшуді сипаттайды.
Меншік - өте күрделі және көп жақты құрылым, сегіз қырлы, бір
сырлы құбылыс. Бұл типтес құбылыста біреу емес бірнеше формалар болады.
Тарихқа меншіктің екі формасы мәлім – жалпы және жеке меншік. Бұлардың
бірінен бірі айырмашылықтары қоғамдастырудың дәрежесі мен иеленудің сипаты,
формалары және әдістерімен айқындалады. Бұлар бір-біріне өте күрделі өзара
әсер етеді.
Жалпы және жеке меншіктің түпкі мәні ортақ болады, бұлардың
айырмашылықтары қарама-қарсылыққа жетпеген. Сондықтан жалпы меншік жеке
меншікке, ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Бұл біріншіден.
Екіншіден, меншік қоғамының экономикалық өмірінің түпкі, негізгі
процестерін көрсете отырып, өзінің өзгеріп отырмауы мүмкін емес. Тыныштық
хал-жағдай бұзылады және осы ауытқулар, енді осы форманың өзінің ішінен
айырмашылықтар тудырады. Осылай жалпы және жеке меншіктің бірнеше түрі
пайда болады. Жеке меншік жеке адамдық, бірлестік, жалпылық, ассоциялық
дәрежеге жеткізілген, мемлекеттік, трансұлттық, монополилық түрлер алады.
Жалпы меншіктің мазмұны жалпылықтың көлемімен және оның өкілеттігімен
анықталады. Жалпы меншік отбасылық, қауымдық, ассоциациялық, мемлекеттік,
қоғамның дәрежесінде болуы мүмкін.
Айырмашылықтың мағынасы көп болады: кейбіреуі өзара алмасуға жол
береді, басқасы бұны болдырмайды. Меншік түрлерінің айырмашылығы көп түрлі
болғанда, арақайшылықтарды меншіктің бір түрінің басқа түріне ауысқаны
арқылы шешуге болады. Мысалы, отбасы меншіктің бірлестік түрінен, үлестік
түрге айналуы және керісінше – жалпы меншік болып қосылуы. Осы меншіктің
обьектері бірлестік пайдалануда, басқалары жеке, индивидуалдық пайдалануда
болуы мүмкін. Егер меншіктің түрлері арасындағы айырмашылықтары қарама-
қарсылыққа дейін жеткен болса, өзара алмасу жойылады. Өйткені бұл меншіктің
формасының өзігің күйреуі болып табылады, ал ол, жеке меншікпен ара
қатынастарының көріністері қандай болмасын, өзінің қарама-қарсылығы ретінде
қатынасады. Жекешелендіру деген меншіктің алмасуы, ауысыу, айналуы емес, ол
жалпыхалықтық меншікті жеке меншік етіп қайта құру болады, ал
национализациялау – керісінше процесс, яғни, жеке меншіктің – қоғамдыққа
айналуы, форманың ауысуы болып табылады.
Мекншіктің формалары мен түрлкрінің дамуы, әуел бастан, өмірге қажетті
мүліктерді өндіру әдісімен белгіленді. Асырып сақтаушы ландшафтың обьектері
ұзақ мерзім бойы кейбір этникалық топтардың жалпы пайдалануында болып
келеді. Жеке меншік, индивидуалдық пайдалану мен жеке дара меншіктің
негізінде алыптасады. Жеке қару-жарақ, аң мен балық аулау құралдары,
қолөнер-кәсіпкерлік еңбек құралдары, жеке меншіктің алңашқы обьектері
болды. Жеке меншікке көшу мүмкіндігі тек жеке өндіріс қалыптасқанда пайда
болады, яғни жеке отбасы, индивид қауымнан, немесе осы сияқты топтан
жекеленіп, өзінің жеке күн көрісін өзі қамтамасыз ете алатын болған
жағдайда. Алдымен мұндай шарттар қолөнермен сауда-саттық ісінде пайда
болады. Егіншілікте ұзақ мерзім бойы семья-отбасылық қауымның ұжымдық
еңбегі қолданылады, кейінде мұның орнын ауылдың көршілес қауымы басты.
Мұндай қауымға дуализм тән болды: егістікке, жайылымға, орманға, суға жалпы
меншік сақталса да, әр иемденуші өзінің отбасы-семьясымен өзіне бөлінгке
немесе өзі игерген жерді жыртып өідейді. Жалпы және жеке меншік жалғыз
мәннің әр түрлі көрінісі болып мыңдаған жылдар бойы қатар өмір сүріп келді.
Бірақ, олардың рқлі мен мағынасы, қоғам мен өркениеттіліктің әр түрлі
типтерінің дамуында, бірдей болмайды.
2 Меншік және иемдену заңдары
Меншік қатынастарын дұрыс түсіну үшін, оны иемдену қатынастарымен
салыстыру қажет. Иемдену – затты меңгеріп алудың нақты қоғамдық әдісі.
Иемдену осы берілген меншіктің және оның нақты түрлерінің негізгі, тамырлы
белгісін құрайды. Меншік және иемдену деген түсініктерді ажыратып,
әрқайсын жеке танып білу қажет: бұлардың жеке ұғымдар және экономикалық
қатынастар жүйесінде өздерінің жеке орындары болады.
Иемдену – затты меңгеріп алудың қоғамдық әдісі. Иемдену осы берілген
меншіктің және оның нақты түрлерінің негізгі, тамырлы белгісін құрайды.
Меншік және иемдену деген түсініктерді ажыратып, әрқайсысы жеке танып
білу қажет: бұлардың жеке ұғымдар және экономикалық қатынастар жүйесінде
өздерінің жеке орындары болады.
Иемдену – көпдәрежелі күрделі әлеуметтік-экономикалық процесс. Ол
шаруашылық өмірдің жүйесімен сәйкестіктен болады және сонымен бірге дамиды.
Алғашқы заманда адамдар көбнесе табиғат сыйларын жинап, аң мен баоық аулап
иемденген. Бара-бара екі типтік шаруашылық қалыптасады – иемденуші және
өндіруші шаруашылықтар. Әр елдің экономикасындағы бұлардың рөлі бірдей
болмаса да шаруашылықтың осы типтері бүгінгі күнге дейін сақталып келеді.
Осы типтер өндірістің натуралдық және тауарлық формасын алуы, немесе,
екеуініңде қасиеттерін қамтуы мүмкін. Сөйтіп, иемдену қатынастары өндіріс,
бөлу және айырбаспен толықтырылған боды. Индивидуалдық өндірістің қоғамдық
өндіріске айналуы, иемденудің құрылымын күрделігін одан әрі көтеріп
күшейтеді.
Иемденудің ең бастапқы кезеңін, қоғамның мақсаттарымен және оның
ынталарымен байланысты болатын, өндіріс құрайды. Халықтың әр әлуметтік
топтары үшін, еңбек өнімдерін иемдену және табыс алу, осы жүйенің жекелеген
жүйелері арқылы, иемденудің нақты формалары, арқылы орындалады: аңшылық,
балық аулау, өндріс, айырбас жіне бөлу арқылы. Ал табыстың өзі өнім,
жалақы, зейнетақы, пайда т.б түрін алады.
Иемденудің әдісі және оның формалары болады. Иемдену әдісіне, өндіріс
әдісіне және айырбас пен бөлудің дамуында жүріп отыратын өзгерістер тұрақты
әсер етеді. Ал, иемдену формаларының, иемдену әдістерімен салыстырғанда,
өзгерістерге икемділігі төмен болды. Кейбір жаңдайда иемдену формалары,
дамуы төмен сатыдағы өндіріс әдісінің дәрежесінде жасанды түрде тоқтап
қалуы мүмкін. Иемдену әдісі меншіктің нақты түрімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Осындай меншіктің обьективтік заңдары мен иемдену заңдары әрекет етеді.
Санк-Петербургтың мемлекеттік экономика және қаржылар Университетінің ғылым-
экономистерінің көзқарастары бойынша, меншіктің екі заңы және иемденудің
екі заңыболады. Бұлар жұбымен, тығыз байланыста бола отырып әрекет етеді.
Өзінің еңбегінің өніміне меншік заңы, меншіктің бірінші заңы болып
табылады. Осыған сәйкес келетін иемдену заңы: еңбек – иемденудің тұңғыш
әдісі. Бұл меншікті және огың бағасын жасайды.
Меншіктің бірінші заңның негізінде натуралдық және жабайы тауар
өндірісі әрекет етеді. Бұнда иемдену екі жақты жүріп отырады: тікелей
еңбегі арқылы және нарықтығы өз еңбегінің өнімінің айырбасы арқылы.
Иемденудің осындай жағдайында, жасалған өнімге меншік, иеленушінің тікелей
еңбегінен туады. Бұл еңбектік меншік болып табылады. Осы замандағы нарық
шаруашылығының пайдп болуы жалдама еңбек пен және капиталдың әрекеттерімен
байланысты. Еңбектік жеке меншіктің капиталистік жеке меншікке айналуы,
меншіктің бірінші зқаңының екіншісіне – бөтен еңбектің өніміне меншік
заңына – көшуінің негізінде өтеді. Енді бұған - екінші заңына – иемденудің
басқа, екінші заңы сәйуес келкді: тауар айналымы – ең бастапқы иемдену
әдісі.
Меншік заңының мондификациясы қалай жүреді? Ұсақ өндіріс,
индивидуалдық өндіргіш күштер жағдайында, жұмыскерлердің өндіріс
шарттарымен тікелей қосылып, тіпті олардың бір-бірімен ұштасып, бірігіп
кетуіне жол береді. Бұнда меншік заңы еңбек пен меншіктің бірлігіне
негізделеді. Ірі өндіріс еңбек кооперациясының болуымен байланысты болады.
Тарихи болмыс мынаны көрсетеді: ірі тауар өндірісі жұмыскерлердің меншіктен
шеттелуінің нәтижесінде пайда болған, бірақ олардың жеке басының еркіндігін
сақталады. Таңңалдыраты жәй, осы процесс - өндірушілерден меншіктен
шеттелуі – адамдардың еркіндігін, олардща меншіктің болуымен байланысты деп
қаралатын батыс елдерінде басталып, орын алған. Еңбек нарығын дүниеге
әкелген ағылшын шаруалары. Олар XVI ғасырда қздерінің жерлерінен қуылған,
олардың жерлері, тоқыма өндірісінек жүн қажет болғандықтан қойлардың
жайылымына айналған. Меншіктің екінші заңы еңбектің меншіктен шектелуіне
негізделеді. Осы жағдайда жасалған өнімге меншік мәселесә қалай шешілмек?
Экономикалық бағыттан бөтен еңбекті иемдену тек тауар мен ақша
ағымының айналыс сферасы арқылы мүмкін болады. Сұраныс ұсыныстан артық
болса, немесе тауарлар мен қызметтердің бағасы жасанды түрде жоғары
белгіленсе, эквиваленттер еместер айырбасталуы мүмкін. Осы жолмен
өсіиқорлық капиталы пайда болған. Айналым шығындары беталды жоғарытылса,
алыпсатарлық жағдайлар көпес капиталынан орын алады. Жалдама еңбекті
өндіріс сферасында қолдану, қосымша өнімді, тұңғыш экономикалық заңдарды
бұзбай, осылардың негізінде, иемденуге мүмкіндік берді.
Тауар айналыма заңдарына сәйкес, өнімді жасаған жұмыскердің тауар
нарығында болу міндет емес: нарықтың субьектері тауарлардың меншік иесі
болады. Иемдену шарттары өзгереді. Алғашқы кезде өнімге иелік етудің
негізін еңбек және өндіріс шарттарына өзіндік меншік болуы құрайтын еді.
Енді өндіріс шарттарының иемденушісі болудың өзі жеткілікті болады:
шеттелген жұмысшы күші капиталға жататын құрылымға айналып, жасалған өнім
соның туындысы ретінде қаралатын болады.
Меншіктің субъектері бір-бірімен иемденушілер болып қатынасқа түседі.
Бұл жағдайда жеке иемденудің негізгі формасы бөлуге көшеді. Бірақ осы
процеске меншіктің формасы өзгешілік енгізеді. Егер бұл жеке меншік болса,
онда айналым арқылы иемделініп қойған қосымша өнім бөлініске түседі.
Бөлудің өлшемінің қызметін капитал атқарады: субъектінің жалпы табыстағы
үлесі, оның индивидуалдық капиталының салымының мөлшерімен белгіленеді.
Қоғамның меншіктің субъектірінің осы меншікке құқықтары тең болады. Осы
жағдай табысты бөлу принципін белгілейді. Бұнда бөлудің өлшемі қызметін
еңбек атқарады. Бөлудің мына принципі жүзеге асырылады: еңбек адамдар
өмірінің негізі, сондықтан бөлу еңбекке сәйкес жүргізілу керек. Бұнда
айналым арқылы жүзеге асырылатын иемдену, иемденудің екіншілік дәрежелі,
туынды формасы болып табылады.
Меншік пен иелену қатынастарын олардың өзара байланыстарын танып білу
өз кезегінде, меншіктің формаларымен түрлерінің арасындағы
айырмашылықтардың белгілерін және меншіктің бір түрінің екіншісіне айналу
механизмін білуге жол ашады. Бірақ меншіктңғ қандай түрінің шаруашылық
жүргізудің қандай формасын тілейтіні, меншік иелері мен басқа біреулердің
меншігін пайдаланушылардың арасында қандай қатынастардың орын алатындығы
әлі мәлім болмайды. Осыларды білу үшін иемдену, пайдалану және жарлық ету
қатынастарының мазмұнымен танысу қажет.
Иемдену, біріншіден, толық меншік емес, және, екіншіден, иемдену
қатынастарындағы меншіктің объектері тікелей еңбек ететін объекті болып
емес, олар имендеу қатынастарында шаруашылық жүргізудің шарты болып
қатысады.Сондықтан иелену қатынастары жүйесіндегі иемдену пайдалану жарлық
ету меншікпен белгіленген туынды екіншілік қатынастарды көрсететін, өндіріс
шарттарына меншігі барлар мен шаруашылық жүргізуші субъектердің
арақатынастарын көрсететін, категориялар болып табылады. Мысалы, банкир
өнеркәсіпшіге несиеге ақша капиталын береді. Бұл жағдайда банкирдің
капиталға төлем ретінде, қарыз процентін өзінің табысынан төлеуге міндетті
болады. Осы тәрізді лизинг (жабдықтар, техника арендасы), ғимараттар,
пәтер, жер т.б. арендасы туралы келісімдер жасалады. Иемденуші заттардың
уақытша қожасы, иемденуші болып табылады.
Иемденуші меншіктен бөлінуі шаруашылық жүргізу практикасынан туып,
экономикалық өмірдің даму дірежесінің жоғары формаларына көшудің маңызды
шартына айналады. Иемдену болмысы құқықтық келісім түрінде бекітіледі.
Меншік қатынастарын иемдену қатынастарымен алмастыруға бола ма?
Тарихқа сүйенсек, экономикалық қатынастардың қалыптасу кезеңдерінде, меншік
әлі болмағанда, иемденудің болғаны анық. Мысалы, Ресейде ұзақ уақыт бойы
жерге жеке иемдену болсала, оған жеке меншік болмаған. Бірлестік және жеке
мұрагерлік жер иемдену болған. Монастырлерге жер учаскілері міңгілік
бөлінбес пайдалануға берілген.
XV-XVI ғғ. бос жерлерге, соңынан ел орналасқан жерлерге жарлық ету
құқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz