ҚР индустриалдық - иновациалық саясаты
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ИНДУСТРИАЛДЫ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Инновациялардың түсінігі, экономикадағы рөлі, қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Инвестициялар мен инновациялардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Экономиканың индустриалды.инновациялық дамуындағы мемлекеттің рөлі ... ... ... .12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Қазақстан Республикасының индустриалды.инновациялық дамуының стратегиясының маңыздылығы, мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Индустриалды.инновациялық стратегияның жүзеге асыру кезеңдері мен механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Қазақстан Республикасының индустриалды.инновациялық саясатының даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Қазақстан Республикасының индустриалы.инновациялық дамуының дағдарыс кезіндегі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
1. ИНДУСТРИАЛДЫ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Инновациялардың түсінігі, экономикадағы рөлі, қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Инвестициялар мен инновациялардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Экономиканың индустриалды.инновациялық дамуындағы мемлекеттің рөлі ... ... ... .12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Қазақстан Республикасының индустриалды.инновациялық дамуының стратегиясының маңыздылығы, мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Индустриалды.инновациялық стратегияның жүзеге асыру кезеңдері мен механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Қазақстан Республикасының индустриалды.инновациялық саясатының даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Қазақстан Республикасының индустриалы.инновациялық дамуының дағдарыс кезіндегі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Ғасырлар тоғысында әлем жаңа парадигманы қажетсінеді, шындық жөніндегі ақиқат түсінігінің жүйесіне негізделген өзгермелі процестерді бейнелейді, ақиқат теориясына сүйенеді. Келешектегі әлем бұрын-соңды болмаған мүлдем жаңа құбылыстарға бетпе-бет келетіндігімізді меңзейді. Әлем үнемі жаңарып және жаңғырып отыратын динамикалық үрдіске негізделген инновацияны қажетсінетін өте сезімтал организм. Жаңа әлем жедел жаңару жолында.
Жаңа әлем құрылуының еш уақытта даңғыл жолы болған жоқ, едәуір кемшіліктер мен қателіктерді басынан өткізді, елеулі қателіктер мен тура жолдан адасу да болды. Көлеңкелі, келеңсіз жақтары әлі де болса аз емес. Бұлар ащы да болса мойындауға тура келетін өмір шындығы. Тағы бір тарихи ақиқат бар. Ол жаңа әлемде сапалық жаңа өмір басталды. Міндеті – бұрын болмаған күрделі, ауқымды, әртекті және көп жақты. Бағдары – жаңарған дүниені өмірге әкелу.
Қазіргі кезде әлемдiк экономикада Қазақстан Республикасының өзiндiк орны айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасымыз “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi. Сондықтан да болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар жиі талқылауға түсiп отыр. [1,б.7 ]
Егемендiк алғаннан кейiнгi макроэкономикалық көрсеткiштерге назар аударсақ, ұлттық экономикада 1998 жылдан бастап экономикалық өсу байқалды, тiптi соңғы екi-үш жылда ЖIӨ-нiң өсу деңгейi 10% көлемiнде болып отыр. Бұл шама елiмiз үшiн үлкен жетiстiк, яғни әлем бойынша ЖIӨ өсiмi бойынша алдыңғы қатардамыз.
Бiрақ мұндай жетiстiктерге жетуiмiз жер қойнауымыздағы минералды қорымыздың бай болуымен және соңғы жылдары мұнай және метал бағасының өсуiмен тiкелей байланысты. Елiмiз экономикасы әлi де Кеңес Одағы құрып кеткен шикiзаттық негiзде болып отыр. Ал дамыған елдердiң қай-қайсысын алып қарасақ, олар шикiзаттық өндiрiстен сервистiк-технологиялық өндiрiске өтiп, индустриалды-инновациялық дамуға бет алған. Шикiзаттық өндiрiспен даму жағынан артта қалған және дамушы елдер ғана айналысады екен. Елбасымыз атап өткендей, елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына қосылу үшiн және экономикамыз шикiзаттық өндiрiске тiкелей байланысты емес тұрақты экономикалық өсу үшiн инновациялық саясатты тиiмдi жүргiзiп, әлемдегi дамыған елдердiң қатарына қосылуымыз керек.
Қазақстан Республикасының инновациялық мәселелерге қызығуы XXI ғасырдың әлеуметтiк – экономикалық дамуында ең бiрiншi ғылыми техникалық дамумен байланысты болып отыр. Елдiң негiзiнен экономикалық дамуына , яғни өндiрiс пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау үшiн инновациялық қызмет ең қажеттiсi.
Жаңа әлем құрылуының еш уақытта даңғыл жолы болған жоқ, едәуір кемшіліктер мен қателіктерді басынан өткізді, елеулі қателіктер мен тура жолдан адасу да болды. Көлеңкелі, келеңсіз жақтары әлі де болса аз емес. Бұлар ащы да болса мойындауға тура келетін өмір шындығы. Тағы бір тарихи ақиқат бар. Ол жаңа әлемде сапалық жаңа өмір басталды. Міндеті – бұрын болмаған күрделі, ауқымды, әртекті және көп жақты. Бағдары – жаңарған дүниені өмірге әкелу.
Қазіргі кезде әлемдiк экономикада Қазақстан Республикасының өзiндiк орны айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасымыз “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi. Сондықтан да болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар жиі талқылауға түсiп отыр. [1,б.7 ]
Егемендiк алғаннан кейiнгi макроэкономикалық көрсеткiштерге назар аударсақ, ұлттық экономикада 1998 жылдан бастап экономикалық өсу байқалды, тiптi соңғы екi-үш жылда ЖIӨ-нiң өсу деңгейi 10% көлемiнде болып отыр. Бұл шама елiмiз үшiн үлкен жетiстiк, яғни әлем бойынша ЖIӨ өсiмi бойынша алдыңғы қатардамыз.
Бiрақ мұндай жетiстiктерге жетуiмiз жер қойнауымыздағы минералды қорымыздың бай болуымен және соңғы жылдары мұнай және метал бағасының өсуiмен тiкелей байланысты. Елiмiз экономикасы әлi де Кеңес Одағы құрып кеткен шикiзаттық негiзде болып отыр. Ал дамыған елдердiң қай-қайсысын алып қарасақ, олар шикiзаттық өндiрiстен сервистiк-технологиялық өндiрiске өтiп, индустриалды-инновациялық дамуға бет алған. Шикiзаттық өндiрiспен даму жағынан артта қалған және дамушы елдер ғана айналысады екен. Елбасымыз атап өткендей, елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына қосылу үшiн және экономикамыз шикiзаттық өндiрiске тiкелей байланысты емес тұрақты экономикалық өсу үшiн инновациялық саясатты тиiмдi жүргiзiп, әлемдегi дамыған елдердiң қатарына қосылуымыз керек.
Қазақстан Республикасының инновациялық мәселелерге қызығуы XXI ғасырдың әлеуметтiк – экономикалық дамуында ең бiрiншi ғылыми техникалық дамумен байланысты болып отыр. Елдiң негiзiнен экономикалық дамуына , яғни өндiрiс пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау үшiн инновациялық қызмет ең қажеттiсi.
1. Кенжеғали Сағадиев, «Дағдарыс өтеді,болашақ туралы ойласу керек», Егемен Қазақстан,27 қараша,2009ж
Web-сайд:www.egemen.kz /www.min.kz / www.stat.kz
2. Г. Тұрсынқожа, «Еуразиялық кеңістіктегі көшбасшы болу үшін Қазақстан ғылыми-инновациялық салаға айрықша мән беруге тиіс» мақаласы, Республикалық қоғамдық-саяси «Президент және Халық» газеті, №11,
9 қараша, 2008ж.
3.Н. Ә. Назарбаев, «Қазақстан – 2030», « Қазақстан халқына Жолдау».
С.Т. Купешова, «Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны», Саясат, №2, 2008ж.
4.Н.Ә.Назарбаев, «Қазақстан Республикасының Индустриялдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы», Алматы, 2003 ж.
5.Ә. Сапарбаев, «Инновация – негiзгi қозғаушы күш», Егемен Қазсқстан, 24 наурыз, 2008 ж.
6.Н.Ә.Назарбаев. “Бәсекеге қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеге қабiлеттi экономика” және “Бәсекеге қабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы, Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
7.Е. Б. Жатқанбаев, «Экономикалық теория» оқулығы, Алматы, Экономика, 2006жыл
8.Т. Қожамқұлов, «Парасатты стратегиялық қағидаттар», «Инновацияларға қолдау – мемлекеттік саясат» мақалалары, Республикалық қоғамдық-саяси «Президент және Халық» газеті, №13, 30 наурыз, 2008жыл және №14, 6 сәуір, 2008жыл.
9.К. К. Бельгибаева, Статистика, «Десять лет независимости Казахстана», Алматы,2002г.
10. И. Шумпетер «Теория экономическая развития», Москва, 1998г.
11. С. Т. Купешова, «Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республики Казахстан», Алматы, 2002 г.
12.А. Есентугелов, «Долгосрочная стратегия развития экономики и размещение производительных сил в РК», Аль-Пари, №6, 2000 г.
13. Ю. К. Шокоманов «Состояние и перспективы экономического развития Казахстана в переходный период», Вестник КазНУ, №4, 2001 г.
14.Н. Ә. Назарбаев. «Задача науки – способствовать развитию экономики», Казахстанская правда, 16 апрель, 2002 г.
15. Н. Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова, «Макроэкономика», Алматы, Экономика, 2003ж.
Web-сайд:www.egemen.kz /www.min.kz / www.stat.kz
2. Г. Тұрсынқожа, «Еуразиялық кеңістіктегі көшбасшы болу үшін Қазақстан ғылыми-инновациялық салаға айрықша мән беруге тиіс» мақаласы, Республикалық қоғамдық-саяси «Президент және Халық» газеті, №11,
9 қараша, 2008ж.
3.Н. Ә. Назарбаев, «Қазақстан – 2030», « Қазақстан халқына Жолдау».
С.Т. Купешова, «Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны», Саясат, №2, 2008ж.
4.Н.Ә.Назарбаев, «Қазақстан Республикасының Индустриялдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы», Алматы, 2003 ж.
5.Ә. Сапарбаев, «Инновация – негiзгi қозғаушы күш», Егемен Қазсқстан, 24 наурыз, 2008 ж.
6.Н.Ә.Назарбаев. “Бәсекеге қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеге қабiлеттi экономика” және “Бәсекеге қабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы, Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
7.Е. Б. Жатқанбаев, «Экономикалық теория» оқулығы, Алматы, Экономика, 2006жыл
8.Т. Қожамқұлов, «Парасатты стратегиялық қағидаттар», «Инновацияларға қолдау – мемлекеттік саясат» мақалалары, Республикалық қоғамдық-саяси «Президент және Халық» газеті, №13, 30 наурыз, 2008жыл және №14, 6 сәуір, 2008жыл.
9.К. К. Бельгибаева, Статистика, «Десять лет независимости Казахстана», Алматы,2002г.
10. И. Шумпетер «Теория экономическая развития», Москва, 1998г.
11. С. Т. Купешова, «Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республики Казахстан», Алматы, 2002 г.
12.А. Есентугелов, «Долгосрочная стратегия развития экономики и размещение производительных сил в РК», Аль-Пари, №6, 2000 г.
13. Ю. К. Шокоманов «Состояние и перспективы экономического развития Казахстана в переходный период», Вестник КазНУ, №4, 2001 г.
14.Н. Ә. Назарбаев. «Задача науки – способствовать развитию экономики», Казахстанская правда, 16 апрель, 2002 г.
15. Н. Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова, «Макроэкономика», Алматы, Экономика, 2003ж.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Инновациялардың түсінігі, экономикадағы рөлі,
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Инвестициялар мен инновациялардың өзара байланысы мен өзара
тәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Экономиканың индустриалды-инновациялық дамуындағы мемлекеттің
рөлі ... ... ... .12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...16
2.1 Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық дамуының
стратегиясының маңыздылығы, мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... 16
2.2 Индустриалды-инновациялық стратегияның жүзеге асыру кезеңдері
мен механизмдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .21
2.3 Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық
саясатының даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 24
2.4 Қазақстан Республикасының индустриалы-инновациялық дамуының
дағдарыс кезіндегі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...33
КIРIСПЕ
Ғасырлар тоғысында әлем жаңа парадигманы қажетсінеді, шындық
жөніндегі ақиқат түсінігінің жүйесіне негізделген өзгермелі процестерді
бейнелейді, ақиқат теориясына сүйенеді. Келешектегі әлем бұрын-соңды
болмаған мүлдем жаңа құбылыстарға бетпе-бет келетіндігімізді меңзейді. Әлем
үнемі жаңарып және жаңғырып отыратын динамикалық үрдіске негізделген
инновацияны қажетсінетін өте сезімтал организм. Жаңа әлем жедел жаңару
жолында.
Жаңа әлем құрылуының еш уақытта даңғыл жолы болған жоқ, едәуір
кемшіліктер мен қателіктерді басынан өткізді, елеулі қателіктер мен тура
жолдан адасу да болды. Көлеңкелі, келеңсіз жақтары әлі де болса аз емес.
Бұлар ащы да болса мойындауға тура келетін өмір шындығы. Тағы бір тарихи
ақиқат бар. Ол жаңа әлемде сапалық жаңа өмір басталды. Міндеті – бұрын
болмаған күрделі, ауқымды, әртекті және көп жақты. Бағдары – жаңарған
дүниені өмірге әкелу.
Қазіргі кезде әлемдiк экономикада Қазақстан Республикасының өзiндiк
орны айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық
қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта
түстi. Себебi Елбасымыз “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер
қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi. Сондықтан да болар бүгiнгi күнi
экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар жиі
талқылауға түсiп отыр. [1,б.7 ]
Егемендiк алғаннан кейiнгi макроэкономикалық көрсеткiштерге назар
аударсақ, ұлттық экономикада 1998 жылдан бастап экономикалық өсу байқалды,
тiптi соңғы екi-үш жылда ЖIӨ-нiң өсу деңгейi 10% көлемiнде болып отыр. Бұл
шама елiмiз үшiн үлкен жетiстiк, яғни әлем бойынша ЖIӨ өсiмi бойынша
алдыңғы қатардамыз.
Бiрақ мұндай жетiстiктерге жетуiмiз жер қойнауымыздағы минералды
қорымыздың бай болуымен және соңғы жылдары мұнай және метал бағасының
өсуiмен тiкелей байланысты. Елiмiз экономикасы әлi де Кеңес Одағы құрып
кеткен шикiзаттық негiзде болып отыр. Ал дамыған елдердiң қай-қайсысын алып
қарасақ, олар шикiзаттық өндiрiстен сервистiк-технологиялық өндiрiске өтiп,
индустриалды-инновациялық дамуға бет алған. Шикiзаттық өндiрiспен даму
жағынан артта қалған және дамушы елдер ғана айналысады екен. Елбасымыз атап
өткендей, елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына қосылу үшiн және
экономикамыз шикiзаттық өндiрiске тiкелей байланысты емес тұрақты
экономикалық өсу үшiн инновациялық саясатты тиiмдi жүргiзiп, әлемдегi
дамыған елдердiң қатарына қосылуымыз керек.
Қазақстан Республикасының инновациялық мәселелерге қызығуы XXI
ғасырдың әлеуметтiк – экономикалық дамуында ең бiрiншi ғылыми техникалық
дамумен байланысты болып отыр. Елдiң негiзiнен экономикалық дамуына , яғни
өндiрiс пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау үшiн инновациялық
қызмет ең қажеттiсi.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк
елдерде инновация екiншi орындағы жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi
дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi.
Мiне, осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.
Елбасымыз, Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап
өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi”.
Сондықтан мен макроэкономика пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын
“Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық саясаты” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi елiмiз үшiн инновациялық саясаттың маңызы мен оны
дамытудың iс-шараларын қарастырып өту болып табылады.
Курстық жұмысты жазудағы мақсатым мен мiндеттерiм: инновация
туралы жалпы түсінік қалыптастыру, инвестициялар мен инновациялардың өзара
байланысын анықтау, инновациялық саладағы мемлекеттің рөлін айқындау,
еліміздің экономикалық өсуіндегі инновациялық дамудың тиімділігін көрсету,
Ұлттық инновациялық жүйенің құрылымын талдау, Қазақстан Республикасының
Индустриалды-инновациялық дамуының стратегиясымен танысу.
Бұл мақсаттар мен мiндеттер тек қана курстық жұмыс деңгейiнде емес,
ол бүгiнде елiмiз экономикасы дамуының негiзгi бағыты болып отыр. Себебi
елiмiз осы мәселелердi шешiп, қатаң бәсекеге қабiлеттi алдынғы қатарлы
елдер санатына қосылуы үшiн тұрақты экономикалық өсудi және экологиялық
тиiмдi өндiрiстi қамтамасыз ету мақсатында “Қазақстан Республикасының
Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ
мерзiмдi стратегиясын” қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер
бере бастады. [8,б.20-25]
Инновациялық саланы мемлекеттік басқару индустриалды-инновациялық
саясатты жүзеге асырушы ғана емес, оның бағытын анықтап, сол процестердің
қарқынды дамуына ықпал етіп, дұрыс орындалуын қадағалайтын бірден-бір
қуатты құрал болып табылады. Біздің елімізде де осы мәселе дұрыс жолға
қойылып, тікелей Президенттің қадағалауында екені қуантады.
Стратегияның басты мақсаты шикiзат бағытынан қол үзуге ықпал ететiн
экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол
жеткiзу; ұзақ мерзiмдi жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту
үшiн жағдай жасау болып табылады.
Өңдеушi өнеркiсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет
көрсетулер өндiрiсi мемлекеттiк индустриалды-инновациялық саясаттың басты
нысанасы болып табылады.
1. ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Инновациялардың түсінігі, экономикадағы рөлі, қажеттігі
Инновация дегеніміз бұл жаңа технология, жаңа өнім түрін
орындауда ұйымдық-техникалық және әлеуметтік-экономикалық тиімді шешім
қолдану. Анығырақ айтқанда жаңа өндірістік процесті, өнімді немесе
процесті игеру, яғни, жаңалықты инвестициялау.
Мазмұны жағынан инновацияларды негізгі үш түрге бөлуге болады: өнім
мен қызметтерге жасалатын инновациялар, технологияға жасалатын инновациялар
және өндіріс факторларына жасалатын инновациялар. Бірінші – түрі белгілі
емес тауарлар және қызметтер немесе белгілі игіліктердің жаңа сапасын
жасаумен байланысты болады. Екіншісі – осы салаға жаңа және әлі белгісіз
өндіріс әдісін енгізумен немесе сәйкес тауардың жаңа коммерциялық пайдалану
әдісін қолданумен байланысты. Үшіншісі – орындаушылардың квалификациясының
және тәжірибесінің жоғарылауымен, кәсіпкердің басқару мамандығының
жоғарылауымен, басқарудың жаңа жүйесін жасаумен және өнімділігі жоғары
өндіріс құралдарын жасаумен байланысты.
Инновация басқарушылық іс - әрекеттің барлық салаларын қамтиды, яғни
оның сан алуан менеджмент жүйелерінде өз орны бар. Қазіргі уақытта
инновацияның дамуынының 3 бабын бөліп көрсетуге болады:
1. Технология негізінде. Бап төртінші толқын кезеңінде технологияға
бетбұрыс әрекетімен сипатталады. Бірақ- та көптеген ҒЗТКЖ
саласындағы шешімдердің тиімді іске аспауы олардың тек техникалық
қасиетімен қабылданып, оларға деген нақты қажеттіліктің бағаланбауы
мен зерттелмеуінде болды.
2. Маркетинг негізінде. 1960 жылы бәсеке мен сұраныстың қарқындауы
маркетинг пен диверсификациялауды жоғары талап етті. Осыдан
зерттеудің бірқатар функциялары маркетинг жүйесіне еніп, дами
түсті.
3. Технология мен маркетингтің теңгермелік қатынасы негізінде.
Технология мен маркетингтің қатынасы негізіндегі бап 3:1 бөлікті
көрсетіп, бәсекелестік басымдылықты жүйелі зерттеулер мен жаңа
технология арқылы мақсатқа қол жетуді дамытты
Инновациялық процесс – бұл жаңалықтарды жасап шығару мен
ендірудің түрлі іс - әрекетінің байланысының дәйектілігі.
Ақырғы уақытта инновациялық процестер нәтижесінің нарықпен байланыс
дәрежесіне сәйкес жіктелуі орын алып отыр. Бұл жіктеудің негізінде
білімдердің қоғамдық игіліктер табиғаты бар деген тұжырым жатады, яғни
оларды кез келген адамдар сан рет пайдаланатын мүмкіндігі болады. Нарықтық
қатынастар айырбас арқылы шектелген өндірістік ресурстарды бөлу механизмі
болып, білімдер өндіруге жағдай жасай алмайды. Білімдер бюджет пен жеке
жәрдемдерден қаржыландырылатын, нарықтық типке жатпайтын, ғылым сферасында
өндіріледі.
Ғылыми-техникалық инновациялар жаңалықтардың дәрежесіне сәйкес
базистік және жақсартылған болып бөлінеді. Базистіктер толық жаңа өнімдер,
жаңа мамандықтар, технологиялар жасалынумен байланысты болады, ал
жақсартылғандар бүгінгі бар болып тұрғандардың модификациялануымен, олардың
сапасын, тиімділігін жоғарылатумен байланысты.
Жалпы “Инновация” терминi XV ғасырдың бірінші жартысында пайда бола
бастады. Бұл ағылшын сөзi “innovation”, яғни “жандану” немесе “заттар
өндiрудегi жаңа технологиялар” деген мағынаны бiлдiредi.
Экономика ғылымына инновация ұғымын Австрия ғалымы Шумпетер XX ғ. 30-
жылдары енгiздi. Оның түсiнiгiнше, инновация тұтынушылар тауарларының жаңа
түрлерiн қолдану және рынок пен өнеркәсiптiң жаңа ұйымдарының пайда
болуымен байланысты. Инновация – тек жаңашылдық емес, ол жаңа өндiрiстiк
функция болып табылады.
Экономикалық анализде инновация категориясының басты төрт аспектiсiн
көрсетуге болады:
1. инновация – интеллектуалды еңбек нәтижесi, яғни инновация арқылы
бәсекелестiкке төтеп бередi;
2. инновация – бәсекелестiк күш, яғни нарықтың тепе-теңдiгiн бұзады;
3. жаңа өнiм және жаңа процесс қоғамға оң нәтижесiн тигiзедi;
4. инновация – экономикалық өсу факторы ретiнде. [19,б.157]
Осындағы төртiншi аспект бiздiң елiмiз үшiн маңызды болып табылады.
XX ғ. 50 жылдары американ оқымыстысы Роберт Солоу экономикалық
өсудiң басты факторы ҒТП екендiгiн айтқан. Мұны Саймон Кузнец та қолдады.
Оның пiкiрiнше, ұлттық өнiмнiң тұрақты өсуiн, қоғамның тұтынуын қамтамасыз
етуде технологиялық прогрестiң маңызы ерекше.
Экономикалық эволюцияда көптеген ғалымдар тұжырымы бойынша, техника –
экономикалық зерттеуiнде инновациялық процесс туралы келесi әдiстемелiк
негiздерiн ұсынды: экономикалық динамика мен экономикалық өсудi қозғаушы
фактор инновациялық негiздегi бәсеке болып табылады; экономикалық дамуда
бiлiм мен интеллект басты рольде болуы керек; интеллектуалдық қызметтi
институционализациялау оның құрылымы мен негiзi болып табылады.
Қазiргi заманғы экономикалық теорияда экономикалық өсу факторлары
былай бөлінедi :
1. елде экономикалық ресурстардың өсуi;
2. өндiрiстiң жаңа технологиялар арқылы қызмет iстеуi, ресурс шығындарын
қысқартып және жылдық сол өнiмдi шығару;
3. шектеулi ресурстарды тиiмдi бөлудiң әдiстерiн талдау;
4. адамдардың денсаулығының, өмiр сүру деңгейiнiң өсуi.
Мұнда 1-шi әрекет экстенсивтi экономикалық өсуге жатса, ал 2 және 3
факторлар интенсивтi экономикалық өсуге, яғни инновациялық қызметке,
4-шi экономикалық емес фактор болып табылады. [4, б.29]
Экономикалық өсу сандық және сапалық өсуiне байланысты интенсивтi
және экстенсивтi түрлерi болады.
Экстенсивтi түрiне технологияда инвестицияның артуы; бос уақыты жоқ
қызметкерлер санының артуы; тұтынушы шикiзат көлемдерiнiң, материалдардың,
сыртқы капиталдардың өсу қарқыны жатады.
Интенсивтi факторларға ғылыми-техникалық прогрестi дамыту, яғни
инновациялық дамудың жүзеге асуы; қызметкерлердiң мамандық деңгейiнiң
жоғарылауы, бiлiм берудi дамыту; негiзгi және сыртқы қорларды қолдануды
жақсарту; қызметкерлердiң бос уақытының өсуi жатады.
Көрiп отырғандай, елiмiз дамыған елдер қатарына қосылуы үшiн
экономикалық өсудiң интенсивтi бағытының басымдырақ болуын қамтамасыз етуi
керек. Елде осы саясатты қолдау үшiн оған тиiмдi жағдайлар жасауды мемлекет
өзiне басты қызмет етiп алғаны дұрыс.
Ол үшiн елде 1990 жылдан кейiн құлдырап кеткен барлық өндiрiстердi
инвестиция тарту арқылы iске қосу, кәсiпкерлiктi дамыту, әсiресе шағын
бизнестi мемлекеттiк қолдау, ғылыми-техникалық еңбектерге және инновациялық
қызметтерге мемлекеттiк салық және несие жеңiлдiктерi арқылы оларды
ынталандыру, елдегi халықтың бiлiм деңгейiн реформалау және жоғары дәрежелi
мамандар даярлап шығару, сондай-ақ халықаралық экономикалық қатынастарда
тиiмдi саясат жүргiзу елiмiздiң басты мiндеттерi болып отыр.
Экономикалық iлiмдер тарихында жаңалық енгiзу түсiнiгiне түрлi
көзқарастар бар, көбiнесе инновация түсiнiгiн экономистер техникалық
жаңалық енгiзумен байланыстырады. Инновацияны екi сыныпқа жiктейдi:
инновациялық процесс және өнiм инновациясы. Бiрақ бұл екеуiн бөлiп қарау
мүмкiн де емес. Шығындарды қысқартатын процестi енгiзу, шығарылатын өнiм
құрылымына өзгерiстер енгiзу, ал жаңа өнiмдер өз кезегiнде жаңа құрылғыны
жасап дайындауды қажет етедi.
Техникалық прогресс теориясының дамуынан инновацияға ақшалай
ресурстар көлемiнде өнiм бiрлiгiне кететiн орташа шығындарды азайтып,
өндiрiстiң техникалық күшiнiң жетiлуi деген анықтама бередi.
Қазiргi заманғы көзқарастар бойынша инновация техникалық жаңалықпен
қатар, экономикалық және әлеуметтiк құбылыс болып табылады. Сондықтан бұл
түсiнiкке Сэйдiң кәсiпкерлiкке берген анықтамасы жақын: “Кәсiпкер
экономикалық ресурстарын төмен өндiрiстi және төмен табысты саладан жоғары
өндiрiстi және табысты салаға ауыстыруға ынталы болады”. Кейiн бұл
анықтаманы Шумпетер: “Кәсiпкерлiк мiндет, сананы қирату болып табылады” деп
атап көрсетедi. Сонымен, инновация кәсiпкерлiктiң ерекше құралы.
XXI ғасырда әлемде мемлекеттiк экономика жүйесiнiң дамуының үш түрi
айқын көрiндi. Оларға: шикiзаттық бағыттағы экономика; дамушы экономика;
индустриядан кейiнгi қоғам экономикасы. [4, 3б.]
Мұнда шикiзаттық бағыттағы экономикаға жер қойнауында қазба байлықтары
көп елдер жатады және олардың экономикасы экономика дамуында тұрақсыз
шикiзаттық бағытқа негiзделген. Дамушы экономикаға жаңа технологияларды
қолданушы елдердi жатқызамыз және олардың дамуына тiкелей шетел
инвестициялары әсер етедi. Ал экономика дамуында ең тиiмдi жол болып
табылатын индустриядан кейiнгi қоғам экономикасы, ол ғылыми-техникалық
потенциялды жоғары дамыған елдерде орын алуда.
Кесте.1- Экономикалық қоғамдардың негiзгi сипаттамасы
Қоғам түрi Индустрияға Индустриалды Индустриядан
дейiнгi кейiнгi
Мақсаты Өмiр сүру Экономикалық өсу Өмiр сүру
сапасын арттыру
Базалық Табиғат күшi, Пайдалы қазбалар Бiлiм
ресурстары флора, фауна
Таным Жекеден қоғамға Қоғамнан жекеге Жүйелiк анализ
методологиясы
Жүйелiк Бiлiм беру Мамандандырыл-ған Жеке салаға
сипаттамасы, практикалық дайындық, маманданған
бiлiм беруi тәжiрибеде техника-инженерлiкуниверситеттiк
бiлiм
Энергияны Бiр реттi Көп реттi Энергетикалық
қолдану ресурстарды
қолдануды
оптималдау
Өндiрiстiк Индивидуалды, Конвейер Жүйе, CALS
қызметтi коллективтi технология
ұйымдастыру
сипаттамасы
Экономика Алғашқы Екiншi Төртiнші
құрылымы Үшiншi Бесiнші
Қызмет түрi Өндiрушi Өңдеуші Сервистік
Инфрақұрылым-дық Ақпараттық
Қызмет Ауыл Өнеркәсіптік Денсаулық,
көрсетудiң шаруашылығы, өндіріс; мәдениет,
негiзгi бағыты пайдалы қазбаларСауда,қаржы, коммуналдық
өндiру көлік, қызмет;
байланыс Жинау, сақтау,
өңдеу, ақпарат
беру
1.2 Инвестициялар мен инновациялардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігі
Инвестициялар – макро- және микро- деңгейде жиі қолданылатын
экономикалық жүйе категорияларының бірі. “Инвестициялар” түсінігі – көп
қырлы құбылыс. Оның бірнеше мағыналық анықтамасы бар. Ең алдымен,
инвестициялау жөнінде сөз еткенде, құрал-жабдық, технологиялар туралы
айтылады. Оларды енгізу арқылы өндірістік процесс жүзеге асырылады.
Инвестициялар – халық шаруашылығының барлық салаларының негізгі
қорларын кеңейте қайта өндіруге бағытталған материалдық, еңбек және ақшалай
ресурстар шығындарының жиынтығы. Инвестиция біздің экономика үшін жаңа
түсінік.
Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметтің нәтижесінде пайда (табыс)
құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да
түрлерінің объектілеріне жұмсалған және интеллектілік құндылықтардың барлық
түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді
жұмсалымы. Бір сөзбен айтқанда, инвестиция дегеніміз – пайда табу
мақсатында елдің ішіндегі жеке салаларға және шетке ұзақ мерзімге
мемлекеттік және капитал салымдары.
Инвестициялар – бұл бәрінен бұрын өндірістік шығындар, ол қоғамдағы
адам өмірінің жағдайына қажетті материалдық және материалдық емес
игіліктерін қайта өндіруге жұмсалатын шығындар. Бұл шығындар жұмыс істеп
тұрған өндіріс тұрғысынан өндірісті кеңейтуге және модернизациялауға
жұмсалатын қалыпты шығындар.
Инвестициялардың игіліктер нарығына қысқа және ұзақ мерзімдегі әсері
бірдей болмайды. Қысқа мерзімде жасалатын инвестициялардың нәтижесінде
игіліктер нарығында тек сұраныс өседі. Ұсыныстың көлемі өзгермейді, өйткені
салынып жатқан объектілерден өнім мен қызметтер түрінде қайтарылым
болмайды. Ұзақ мерзімде инвестициялардың әсерімен сұраныс та, ұсыныс та
өзгереді. Инвестициялар тұтыну сұранысымен қатар жиынтық сұраныстың екінші
құрамы болып табылады. Жинақтар мен инвестициялар тиімді сұраныс көлеміне
қарама-қарсы бағытта әсер етеді: жинақтар сұранысты азайтса, инвестициялар
оны көбейтеді. Инвестициялар дәрежесі қоғамның ұлттық табысының көлеміне
елеулі әсер етеді; оның динамикасы ұлттық экономиканың көптеген
макропропорцияларына әсер етеді.
Қазіргі кезде көптеген дамушы мемлекеттер өз экономикасы үшін дамыған
елдердің капиталын тиімді пайдаланып отыр. Дамудың жоғары деңгейіне жету
үшін жаңа индустриалды елдер алдыңғы қатарлы технология мен тікелей жеке
меншік капиталды инвестициялау мүмкіндіктерін пайдаланады. Сондықтан да
шетелдік инвестициялардың басты мақсаты басқа мемлекеттерде жұмыс орындарын
көбейтуге, жалақыны дер кезінде төлеуге, жаңа техникалық құрал-жабдықтарды
алуға және үлкен нарық құруға мүмкіндік береді.
Шетелдік инвестицияларды тарту ісі мемлекеттен нақты қолдау табуы
тиіс. Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс.
Біріншіден, шетелдік инвестициялар елдің өндірістік базасын жедел жаңартуға
және оның өндірістік мүмкіндіктерін арттыруға көмектеседі. Екіншіден, шетел
фирмалары жаңа өндіріс орындарын ашумен қатар, капиталистік бәсекелік
күресте шыңдалған еңбек пен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін ала келеді.
Біздің экономикаға ірі инвестицияларды келтіру үшін бірнеше шарттарды
орындау қажет. Біріншіден, мемлекет шетелдік инвестицияларға қауіпсіздік
кепілдігін беруі керек. Екіншіден, мемлекет шетел инвесторларына пайданы
тұрақты валютаға ауыстырып әкетуіне жағдай жасауы керек. Шетелдік
инвестициялар қоғамдық санада әлі де елді кіріптар етудің, оны шикізат
шылауына айналдыру мақсатындағы экономикалық интервенцияның құралы ретінде
көрініп отыр.
Өндіргіш күштердің дамуына, интеллектуалдық потенциалына, ғылыми
зерттеулерге, біліктілікті, білімді және жұмыскерлердің тәжірибесін
жоғарылатуға жұмсалған салымдар шынайы инвестицияға жатады. Мысалы, АҚШ-та,
Жапонияда және басқа да дамыған елдердің білімге және ғылымға жұмсалатын
салымдары олардың өнім өндіруге салынған салымдарынан едәуір көп. Кей
жағдайда мұндай инвестицияларды интеллектуалдық деп те атайды.[19,б.215-
218]
Инвестицияларды шет елден тартудың негізгі себебі ішкі нарықтың
кеңеюі кезіндегі капитал қажеттігі болып табылады. Оны тиімді пайдаланса,
ол экономикалық өсу мен өндірісті жаңартудың маңызды көзі болады.
Инвестициялар сыртқы қарызды ұлғайтпайды, олар жұмыс орындардың көбеюіне,
жаңа технологиялардың келуіне, ұлттық өндірісті модернизациялауға, сыртқы
экономикалық тиімді байланыстарды орнату процесін жылдамдатуға әсер етеді.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Ақордада шетелдерде және елімізде
еңбек етіп жүрген қазақстандық жас ғалымдар мен менеджерлердің бір тобымен
кездесу барысында ғылымды реформалау, жас ғалымдарды қолдау, инновациялық
экономиканы дамыту, ғылымды басқарудың моделін қалыптастырудағы шетелдік
озық тәжірибелерді қолдану мәселелері жөнінде пікір алмасты. Бүгінгі таңда
жан-жақты дамыған ғылымсыз өркениетті елдердің қатарына қосылу мүмкін емес
екені жалпыға белгілі ақиқат. Ел экономикасының өзегі білім мен ғылымға
негізделуі тиіс. Осы кездесуде Мемлекет басшысы айтқанындай, Қазақстанда
2010 жылға қарай ғылыми зерттеулерді қаржыландыру көлемін ЖІӨ-ге шаққанда
2%-ға дейін арттыру жоспарлануда. Елбасының пікірінше, бұл АҚШ немесе
Жапония сияқты елдердің деңгейіне сәйкес. Ал соңғы жылдары қазақстандық
ғылымды қаржыландыру мөлшері 7 есеге артқан.
Осы кездесу барысында Мемлекет басшысы Қазақстан Еуразиялық
кеңістіктегі ғылыми-инновациялық салада көшбасшы болуға тиіс деп атап
көрсетті. Біз ғылыми-инновациялық салада жарып алға шығуға тиіспіз.
Еуразиялық кеңістікте осы саладағы көшбасшылардың бірі болуымыз қажет.
Сондықтан да күн тәртібінде елімізді білім экономикасына көшіру мәселесі
тұр, - деді Елбасы. [17,б.3-5]
Өндіруші сектордың тиімділігі мен макроэкономикалық қайтарымдылығын
едәуір арттыру үшін шетелдік және жергілікті инвесторларды тартуды
экономиканы әртараптандырумен тікелей байланыстырып, осы арқылы жаңа
келешегі зор өндірістер құру жөніндегі маңызды міндеттерді шешу керек.
Үкімет тиісті заң жобасының қажеттігін қаперге ала отырып біздің
табиғи ресурстарымызбен жұмыс істейтін ірі инвесторлардың алдына
Қазақстанды индустрияландыруға үлкен әрі нақтылы үлес қосуы жайында мәселе
қоюы керек. [18,б.4-6]
Мемлекеттiк инвестициялық саясаттың индустриалды-инновациялық дамуға
қатысты мақсаты қаржыландыру көзiн, жеке сектордың мемлекеттiң араласуынсыз
шамасы келмейтiн салаларды инвестицияларды қолдау мен тартудың тиiстi
тетiктерiн айқындау болып табылады. Мемлекеттiк инвестициялық саясатты
жүргiзу шикiзаттық емес өндiрiстердi дамыту мақсатында жеке инвестицияларды
ынталандыру және мемлекеттiк инвестицияларды жүзеге асыру жөнiндегi шаралар
кешенiнiң үйлесiмi болады.
Машина жасау, жеңiл, жиhаз, фармацевтика, қағаз және өнеркәсiптiң
басқа да бiрқатар өңдеушi салаларын (металлургия және тамақ өнiмдерi мен
сусындар саласын есепке алмағанда) дамытуға соңғы үш жылда жыл сайын 68-ден
130 млн. AҚШ доллары, ал мұнай өндiру саласында 1773-тен 2300 млн. AҚШ
доллары салынды.
Индустриалды-инновациялық даму саласында жүзеге асырылатын мемлекеттiк
инвестициялардың көздерi республикалық және бюджет қаражаты, сондай-ақ
мемлекет бақылауындағы кәсiпорындардың (дамудың мемлекеттiк қаржылық
ұйымдары, ұлттық компаниялар, мемлекеттiк кәсiпорындар) қаражаты болады.
Жер қойнауы инвестициялары жеке инвестицияларда айтарлықтай үлеске ие,
олардың экономиканың басқа салаларын дамытуға мультипликативтi әсерi болар
едi. Мұндай тиiмдiлiктi алу мақсатында жер қойнауын пайдаланушылармен
келiсiмшарт жасасу кезiнде инвесторлардың кiрiстерiнiң бiр бөлiгiн iлеспе
қайта өңдеу өндiрiстерiн құру мен дамытуға салу, отандық өндiрушiлердiң
жабдықтар мен қосалқы бөлшектер жеткiзiп беруiне тапсырыстар орналастыру
жөнiндегi мiндеттемелерiн ескертiп айту керек.
Қызметтiң басым түрлерiне тiкелей отандық және шетелдiк инвестициялар ағыны
өсiмiнiң есебiнен ел экономикасын теңгермелi дамытуды қамтамасыз ету үшiн
Қазақстан Республикасына 2003-2005 жылдар кезеңiнде тiкелей инвестициялар
тарту бағдарламасы әзiрленiп, оның негiзгi бағыттарының бiрi өңдеушi
өнеркәсiптi дамыту болып табылады.
Алайда, өңдеушi өнеркәсiптiң, оның iшiнде инновациялық сектордың салалары
жеке инвестор үшiн тартымсыз болып қалып отыр. Осыған орай өңдеушi
өнеркәсiпке жеке инвестициялар тарту үшiн қолайлы инвестициялық жағдай
жасау мемлекеттiң мiндетi болып табылады. [8,б.53-54]
Қазіргі кезде Қазақстанда инновациялық идея мен технологилық
жаңалықтарды жинақтаудың бірыңғай базасы құрылған болып, бұл базада
шетелдік және отандық инвесторлардың жобалары мен ұсыныстары, республика
ғылыми- техникалық жетістіктері бойынша толық мәлімет алынған.
Мысал ретінде айтар болсақ, Қазақстан Республикасының индустриялық-
инновациялық даму стратегиясына сәйкес, 2015 жылға дейін мұнай-газ
кешеніне 10 млрд. АҚШ долл. көлемінде инвестиция құйылуы тиіс. Осы қаржы
аталмыш кешеннің әлеуметтік, өндірістік және техникалық инфрақұрылымын
дамыту мақсатында жұмсалады. Бұл қызметтерді атқару үшін
1.3 Экономиканың индустриалды-инновациялық дамуындағы мемлекеттің рөлі
Рыноктық қатынаста бәсекенiң дамуымен экономикада мемлекеттiң ролi
төмендейдi. Бiрақ дамыған елдер тәжiрибесi бойынша тек қана нарықтық
принциптер негiзiнде материалдық-техникалық базаның қалыптасуы мүмкiн емес.
Елдегi инновациялық даму мемлекеттiң араласуынсыз оң нәтиже бермейдi,
сондықтан инновация мен инвестиция мемлекеттiң реттеудiң объектiсi болып
табылады.
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға
қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің
мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді.
Алайда уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни мемлекетті
шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан тәуелді етіп,
шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды және
шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің
қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан шығудың бiр-ақ жолы
бар, ол - жоғары технологиялық өндірісті дамыту.
Қазіргі таңда ел экономикасы дамуының шешуші факторлары - ғылым мен
инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз. Бүкіл
әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда
құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон
аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары
технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия,
Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.
Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару
жылдамдығынан американдықтар мен еуропалықтарды да басып озады.Жаңа
автокөлік Жапонияда 1 айдан кейін шықса, АҚШ-та –4, Еуропада 2 айдан кейін
шығады.Жапондықтар үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу үшін 4 ай
жеткілікті, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш- 11 ай . [2,б.71-72]
Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен
1950 ж. құрылған ҒТИП ғылыми-техникалық индустриалды парктер айналысады.
Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан
қарқынды жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми
орталықтар мен кәсіпорындар кіреді. ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды,
ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі, ақпарат және қаржымен қамтамасыз
етілуін қадағалайды, бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға “қолайлы орта”
жасайды. Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып
отырғанын ҒТИП құрамына кіретін кәсіпорын санының өсуінен байқаймыз. 1991ж.
– 2587, 1992ж. – 9678, 1996ж. –13722, 2000 ж. –20796. [3,б.93-94]
Ал Корея Республикасы Оңтүстік Корея ғылым мен техниканы соңғы 50
жылда өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан әлемдегі ең кедей
елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым бөлігін
қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады.Корея Республикасы
ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60-жылдарының ортасында қолға
алды. 1967 ж. басты міндеті ғылыми-техникалық саясатты жобалау және жүзеге
асыру болып табылатын Ғылым және технология Министрлігі құрылды және “Ғылым
мен техниканы қолдау туралы” Заң қабылдады. Осыдан кейінгі дамуы 5 жылдық
кезеңдерге жоспарланған. [14,б.3-5]
Финляндия 1991 жылға дейін экспортының жартысын КСРО-ға жіберетін.
КСРО тарап кеткеннен кейін және 90- жылдардағы экономикалық дағдарыс
Финляндия экономикасына да жағымсыз әсер етті. Мысалы, жұмыссыздық деңгейі
1991 ж. 3,5% -дан 1993 ж.20% -ға дейін өсіп кетті. Осы келеңсіз жағдайдан
шығу үшін Финляндия Үкіметі 1991ж. жаңа экономикалық бағдарлама
қабылдады.Оның міндеті - Финляндияны дамыған елдер қатарына қосу. Осы
бағдарламаны жүзеге асыру мақсатымен Үкімет ұлттық инновациялық жүйені
құрды. Оның қызметін тікелей Финляндия Президенті қадағалайды.
1990ж. бүкіл КСРО елдерінің экономикасында жағымсыз жағдай
қалыптасты. Қазақстанда барлық салалар дағдарысқа ұшырап, ғылымға көңіл
бөлінбеді, көптеген кәсіпорындар жұмысын тоқтату, бөлшектену, тіпті қайта
құрылу сияқты құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Мұның бәрінің себебі –
нарықтың қатал талабы болды. Тозған құрал-жабдық, шығыны көп икемсіз
өндіріс, тиімсіз басқару, сын көтермес қаржылық жағдай және осы сынды
мәселелер аяғына шырмауық болып оралды.
Нарыққа көшу процесі аяқталғаннан кейінгі жылдарда экономиканың
жанданып дамуы шикізат (газ, мұнай, металл) сатудан түскен валюталық
түсімдерге тікелей байланысты болды. 2000-2002 жылдарда Қазақстанда
экономикалық өсу байқалды. Бірақ бұл өсім шикізат сатудан түскен пайда
есебінен, яғни “көз бояушылық” екенін түсінген ҚР Үкіметі қырағылық
танытып, елдің индустриалды-инновациялық саясатын қолға алды. 2002 жылдың
шілде айында ҚР Президенті Жарлығымен “Инновациялық қызмет" туралы Заң
күшіне енді.
Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға
тырысады. Бұл тікелей инновацияларға қатысты екені мәлім. ХХ ғасырдың 50-60
жж. дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда
мемлекет құқықтық-нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл
саланың қарқынды дамуы да екіталай. [14]
Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық процестерді мемлекеттік
қолдаудың кең тараған негізгі 3 әдісі бар: ғылыми зерттеулерге мемлекеттің
тікелей қатысуы, қайтарымсыз негізде субсидиялар бөлу, ғылыми-техникалық
зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция бөлінген жеке бизнеске салық
жеңілдіктерін ұсыну.
1. Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуы
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі лабораториялар қалыптастыру,
нәтижесін ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетте бұл лабораториялар
қорғаныс, энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы мәселелерін
шешумен айналысады.
2. Қайтарымсыз негізде субсидиялар бөлу
Мемлекеттік емес лабораторияларда іске асырылатын ғылыми зерттеу
жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджеттен қаржы
бөлінеді.Негізгі қойылатын шарт - зерттеулер барысы бойынша толық есеп
беру, алынған нәтижені ашық түрде жариялау.
3. Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция
бөлінген жеке бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну.
Елiмiздегi инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету 2-шi
суреттегi жүйе бойынша iске асады. (2-сурет) [4, 56 б.]
Cурет.2-Инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету
Инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау үшiн құқықтық
нысандар елiмiзде стратегия бойынша орындалуда. Ал мемлекеттiк қаржылық
қолдау және инновациялық құрылымдарды құру үшiн көп мөлшерде қаржы керек.
Осы мәселе қазiр елiмiзде күрделi мәселелердiң бiрi болып отыр. Сондықтан
қаржыландыру сырттан инвестиция тартуға негiзделген Инвестициялық қор,
Инновациялық қор, Даму банкi, экспорттық несиелер мен инвестицияны
сақтандыру корпорациясы сияқты даму институттары құрылды. Бұл мәселенің шет
елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.
Жапонияда инновацияларға II дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады. Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың
негізін құрайды. [13,б.25-26]
Индустриалды-инновациялық саладағы мемлекеттің 2 қызметін атауға
болады.
Мемлекет
Құқықтық- нормативтік жағынан Бюджеттен немесе
басқа
қамтамасыз етеді.
көздерден қаржыландырады.
Ал мемлекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-н құраса, олардың ЖҰӨ-дегі үлесі
52% - ды құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі
кәсіпкерлікті қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы
деректерді сәйкестендіру болып табылады.
Мемлекеттік деңгейдегі кәсіпорындарға мынандай қолдау көрсетіледі:
1. Мамандандырылған мемлекеттік мекемелер (шағын инновациялық
кәсіпорындарға кеңес беретін комиссиялар, кәсіпорындарды қолдайтын бас
басқарма, регионалдық органдар, мемлекеттік даму корпорациясы, шағын
инновациялық кәсіпорындар академиясы, шағын инновациялық кәсіпорындардың
бүкіл жапондық регионалдық орталық комитеті) жаңадан құрылған шағын
кәсіпорындарға көмек көрсетеді.
2. Қаржылық кепіл беру мен қаржылық көмек көрсету. Оны 59 филиалы бар
мемлекеттік қаржылық корпорация, 102 филиалы бар ұлттық қаржылық
корпорация, 117 филиалы бар сауда және өндірістік кооперацияның Орталық
банкі, шағын инновациялық кәсіпорындарға арналған кредиттерді сақтандыру
ұйымдары жүзеге асырады.
Шағын және орта бизнесті қолдаудың жапондық жүйесінің негізгі
элементі ол құқықтық-нормативтік қамтамасыз ету болып табылады. Оған “Шағын
және орта бизнесті мемлекеттік қолдау” туралы Заңнан бастап “Жаңа қызмет
түрін енгізуде туындайтын төтенше жағдайлар” туралы Заңға дейін т.б. заңдар
кешенін қамтиды.
Жапонияда орталық банктер кредиттердің 47%, ал жергілікті
коммерциялық банктер 100% кредитті шағын және орта кісіпорындарға береді.
Шағын инновациялық кәсіпорындарды қаржылық қолдаудың арнайы механизмдері
қолданылады. Олар “жеңіл қарыздар” деп аталады. Егер жай қарызды 4-8%-бен
алса, шағын инновациялық кәсіпорындар қарызды осының жартысымен алады.
[13,б.32-35]
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан республикасының индустриалды-инновациялық дамуының
стратегиясының маңыздылығы, мақсаттары
Экономикалық ғылымдар және экономикалық даму тәжiрибесi
көрсеткендей, инновациялық дамуда жаңа технологиялар экономиканы тиiмдi
модернизациялауды қамтамасыз етедi. Бұл әсiресе ҚР-сы үшiн өте маңызды,
өйткенi 1990 жылдан бастап елiмiзде технологиялық дағдарыс қалыптасты.
Өндiрiстiң техникалық деңгейi құлдырады, ғылыми өнiмдердiң шығуы азайды,
ғылыми-техникалық потенциалымыз қысқарып кеттi, сондай-ақ бұрынғы
экономикалық жүйе түгелiмен жойылды, елiмiз өзiнiң iшкi сұранысын
қамтамасыз ете алмай қалды. Осының салдарынан ЖIӨ көлемi де 1990 жылмен
салыстырғанда 1995 жылы 40%-ға дейiн азайды.
Ал 1996 жылы ЖIӨ-нiң 0,5%-ға өсуiмен экономикалық дағдарыс керi бұрылып
экономикалық жандану кезеңiне өттiк. Осы жылдардағы ЖIӨ көлемiне назар
аударсақ, тек қана 2004 жылы 1991 жылғы деңгейге жеткен екенбiз. Оны келесi
экономикалық дағдарыс пен экономикалық жанданудың параболалық
диаграммасынан көрсек болады. ( Сурет 3 ) [(7), 38 б.]
Cурет.3- 1991 – 2004 жылдардағы Қазақстандағы экномикалық дағдарыс пен
қайта жанданудың параболалық диаграммасы
Сонымен қатар елiмiзде ғылым мен ғылыми-техникалық қызметтерге қаржы бөлу
өте аз, оның көлемi 0,9% құрап отыр. Ал индустриалды-инновациялық саясатты
жүзеге асырмасақ, онда 2015 жылы болжам бойынша оның үлесi 0,6%-ға дейiн
кемидi екен. Бұл стратегияны жүзеге асырған жағдайда 2015 жылы болжам
бойынша ғылым және ғылыми-инновациялық қызметке ЖIӨ-нен бөлiнетiн қаржы
1,7%-ға дейiн өсудi жоспарлап отыр.
Егер мұны дамыған елдермен салыстырсақ, ғылымға бөлiнетiн қаржы
Францияда - 45%, АҚШ пен Германияда – 36%, Жапонияда – 20% құрап отыр.
Елiмiзде стратегия жүзеге аспағандағы және асқандағы ЖIӨ-нiң
құрылымының болжамы көрсетілген. ( Сурет 4 ). [(8), 95-100 б.]
Cурет.4-Инновациялық қызметке бөлiнетiн ЖIӨ көлемiнiң
стратегияны жүзеге асырғандағы және оны жүзеге асырмағандағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Инновациялардың түсінігі, экономикадағы рөлі,
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Инвестициялар мен инновациялардың өзара байланысы мен өзара
тәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Экономиканың индустриалды-инновациялық дамуындағы мемлекеттің
рөлі ... ... ... .12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...16
2.1 Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық дамуының
стратегиясының маңыздылығы, мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... 16
2.2 Индустриалды-инновациялық стратегияның жүзеге асыру кезеңдері
мен механизмдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .21
2.3 Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық
саясатының даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 24
2.4 Қазақстан Республикасының индустриалы-инновациялық дамуының
дағдарыс кезіндегі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...33
КIРIСПЕ
Ғасырлар тоғысында әлем жаңа парадигманы қажетсінеді, шындық
жөніндегі ақиқат түсінігінің жүйесіне негізделген өзгермелі процестерді
бейнелейді, ақиқат теориясына сүйенеді. Келешектегі әлем бұрын-соңды
болмаған мүлдем жаңа құбылыстарға бетпе-бет келетіндігімізді меңзейді. Әлем
үнемі жаңарып және жаңғырып отыратын динамикалық үрдіске негізделген
инновацияны қажетсінетін өте сезімтал организм. Жаңа әлем жедел жаңару
жолында.
Жаңа әлем құрылуының еш уақытта даңғыл жолы болған жоқ, едәуір
кемшіліктер мен қателіктерді басынан өткізді, елеулі қателіктер мен тура
жолдан адасу да болды. Көлеңкелі, келеңсіз жақтары әлі де болса аз емес.
Бұлар ащы да болса мойындауға тура келетін өмір шындығы. Тағы бір тарихи
ақиқат бар. Ол жаңа әлемде сапалық жаңа өмір басталды. Міндеті – бұрын
болмаған күрделі, ауқымды, әртекті және көп жақты. Бағдары – жаңарған
дүниені өмірге әкелу.
Қазіргі кезде әлемдiк экономикада Қазақстан Республикасының өзiндiк
орны айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық
қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта
түстi. Себебi Елбасымыз “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер
қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi. Сондықтан да болар бүгiнгi күнi
экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар жиі
талқылауға түсiп отыр. [1,б.7 ]
Егемендiк алғаннан кейiнгi макроэкономикалық көрсеткiштерге назар
аударсақ, ұлттық экономикада 1998 жылдан бастап экономикалық өсу байқалды,
тiптi соңғы екi-үш жылда ЖIӨ-нiң өсу деңгейi 10% көлемiнде болып отыр. Бұл
шама елiмiз үшiн үлкен жетiстiк, яғни әлем бойынша ЖIӨ өсiмi бойынша
алдыңғы қатардамыз.
Бiрақ мұндай жетiстiктерге жетуiмiз жер қойнауымыздағы минералды
қорымыздың бай болуымен және соңғы жылдары мұнай және метал бағасының
өсуiмен тiкелей байланысты. Елiмiз экономикасы әлi де Кеңес Одағы құрып
кеткен шикiзаттық негiзде болып отыр. Ал дамыған елдердiң қай-қайсысын алып
қарасақ, олар шикiзаттық өндiрiстен сервистiк-технологиялық өндiрiске өтiп,
индустриалды-инновациялық дамуға бет алған. Шикiзаттық өндiрiспен даму
жағынан артта қалған және дамушы елдер ғана айналысады екен. Елбасымыз атап
өткендей, елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына қосылу үшiн және
экономикамыз шикiзаттық өндiрiске тiкелей байланысты емес тұрақты
экономикалық өсу үшiн инновациялық саясатты тиiмдi жүргiзiп, әлемдегi
дамыған елдердiң қатарына қосылуымыз керек.
Қазақстан Республикасының инновациялық мәселелерге қызығуы XXI
ғасырдың әлеуметтiк – экономикалық дамуында ең бiрiншi ғылыми техникалық
дамумен байланысты болып отыр. Елдiң негiзiнен экономикалық дамуына , яғни
өндiрiс пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау үшiн инновациялық
қызмет ең қажеттiсi.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк
елдерде инновация екiншi орындағы жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi
дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi.
Мiне, осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.
Елбасымыз, Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап
өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi”.
Сондықтан мен макроэкономика пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын
“Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық саясаты” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi елiмiз үшiн инновациялық саясаттың маңызы мен оны
дамытудың iс-шараларын қарастырып өту болып табылады.
Курстық жұмысты жазудағы мақсатым мен мiндеттерiм: инновация
туралы жалпы түсінік қалыптастыру, инвестициялар мен инновациялардың өзара
байланысын анықтау, инновациялық саладағы мемлекеттің рөлін айқындау,
еліміздің экономикалық өсуіндегі инновациялық дамудың тиімділігін көрсету,
Ұлттық инновациялық жүйенің құрылымын талдау, Қазақстан Республикасының
Индустриалды-инновациялық дамуының стратегиясымен танысу.
Бұл мақсаттар мен мiндеттер тек қана курстық жұмыс деңгейiнде емес,
ол бүгiнде елiмiз экономикасы дамуының негiзгi бағыты болып отыр. Себебi
елiмiз осы мәселелердi шешiп, қатаң бәсекеге қабiлеттi алдынғы қатарлы
елдер санатына қосылуы үшiн тұрақты экономикалық өсудi және экологиялық
тиiмдi өндiрiстi қамтамасыз ету мақсатында “Қазақстан Республикасының
Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ
мерзiмдi стратегиясын” қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер
бере бастады. [8,б.20-25]
Инновациялық саланы мемлекеттік басқару индустриалды-инновациялық
саясатты жүзеге асырушы ғана емес, оның бағытын анықтап, сол процестердің
қарқынды дамуына ықпал етіп, дұрыс орындалуын қадағалайтын бірден-бір
қуатты құрал болып табылады. Біздің елімізде де осы мәселе дұрыс жолға
қойылып, тікелей Президенттің қадағалауында екені қуантады.
Стратегияның басты мақсаты шикiзат бағытынан қол үзуге ықпал ететiн
экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол
жеткiзу; ұзақ мерзiмдi жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту
үшiн жағдай жасау болып табылады.
Өңдеушi өнеркiсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет
көрсетулер өндiрiсi мемлекеттiк индустриалды-инновациялық саясаттың басты
нысанасы болып табылады.
1. ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Инновациялардың түсінігі, экономикадағы рөлі, қажеттігі
Инновация дегеніміз бұл жаңа технология, жаңа өнім түрін
орындауда ұйымдық-техникалық және әлеуметтік-экономикалық тиімді шешім
қолдану. Анығырақ айтқанда жаңа өндірістік процесті, өнімді немесе
процесті игеру, яғни, жаңалықты инвестициялау.
Мазмұны жағынан инновацияларды негізгі үш түрге бөлуге болады: өнім
мен қызметтерге жасалатын инновациялар, технологияға жасалатын инновациялар
және өндіріс факторларына жасалатын инновациялар. Бірінші – түрі белгілі
емес тауарлар және қызметтер немесе белгілі игіліктердің жаңа сапасын
жасаумен байланысты болады. Екіншісі – осы салаға жаңа және әлі белгісіз
өндіріс әдісін енгізумен немесе сәйкес тауардың жаңа коммерциялық пайдалану
әдісін қолданумен байланысты. Үшіншісі – орындаушылардың квалификациясының
және тәжірибесінің жоғарылауымен, кәсіпкердің басқару мамандығының
жоғарылауымен, басқарудың жаңа жүйесін жасаумен және өнімділігі жоғары
өндіріс құралдарын жасаумен байланысты.
Инновация басқарушылық іс - әрекеттің барлық салаларын қамтиды, яғни
оның сан алуан менеджмент жүйелерінде өз орны бар. Қазіргі уақытта
инновацияның дамуынының 3 бабын бөліп көрсетуге болады:
1. Технология негізінде. Бап төртінші толқын кезеңінде технологияға
бетбұрыс әрекетімен сипатталады. Бірақ- та көптеген ҒЗТКЖ
саласындағы шешімдердің тиімді іске аспауы олардың тек техникалық
қасиетімен қабылданып, оларға деген нақты қажеттіліктің бағаланбауы
мен зерттелмеуінде болды.
2. Маркетинг негізінде. 1960 жылы бәсеке мен сұраныстың қарқындауы
маркетинг пен диверсификациялауды жоғары талап етті. Осыдан
зерттеудің бірқатар функциялары маркетинг жүйесіне еніп, дами
түсті.
3. Технология мен маркетингтің теңгермелік қатынасы негізінде.
Технология мен маркетингтің қатынасы негізіндегі бап 3:1 бөлікті
көрсетіп, бәсекелестік басымдылықты жүйелі зерттеулер мен жаңа
технология арқылы мақсатқа қол жетуді дамытты
Инновациялық процесс – бұл жаңалықтарды жасап шығару мен
ендірудің түрлі іс - әрекетінің байланысының дәйектілігі.
Ақырғы уақытта инновациялық процестер нәтижесінің нарықпен байланыс
дәрежесіне сәйкес жіктелуі орын алып отыр. Бұл жіктеудің негізінде
білімдердің қоғамдық игіліктер табиғаты бар деген тұжырым жатады, яғни
оларды кез келген адамдар сан рет пайдаланатын мүмкіндігі болады. Нарықтық
қатынастар айырбас арқылы шектелген өндірістік ресурстарды бөлу механизмі
болып, білімдер өндіруге жағдай жасай алмайды. Білімдер бюджет пен жеке
жәрдемдерден қаржыландырылатын, нарықтық типке жатпайтын, ғылым сферасында
өндіріледі.
Ғылыми-техникалық инновациялар жаңалықтардың дәрежесіне сәйкес
базистік және жақсартылған болып бөлінеді. Базистіктер толық жаңа өнімдер,
жаңа мамандықтар, технологиялар жасалынумен байланысты болады, ал
жақсартылғандар бүгінгі бар болып тұрғандардың модификациялануымен, олардың
сапасын, тиімділігін жоғарылатумен байланысты.
Жалпы “Инновация” терминi XV ғасырдың бірінші жартысында пайда бола
бастады. Бұл ағылшын сөзi “innovation”, яғни “жандану” немесе “заттар
өндiрудегi жаңа технологиялар” деген мағынаны бiлдiредi.
Экономика ғылымына инновация ұғымын Австрия ғалымы Шумпетер XX ғ. 30-
жылдары енгiздi. Оның түсiнiгiнше, инновация тұтынушылар тауарларының жаңа
түрлерiн қолдану және рынок пен өнеркәсiптiң жаңа ұйымдарының пайда
болуымен байланысты. Инновация – тек жаңашылдық емес, ол жаңа өндiрiстiк
функция болып табылады.
Экономикалық анализде инновация категориясының басты төрт аспектiсiн
көрсетуге болады:
1. инновация – интеллектуалды еңбек нәтижесi, яғни инновация арқылы
бәсекелестiкке төтеп бередi;
2. инновация – бәсекелестiк күш, яғни нарықтың тепе-теңдiгiн бұзады;
3. жаңа өнiм және жаңа процесс қоғамға оң нәтижесiн тигiзедi;
4. инновация – экономикалық өсу факторы ретiнде. [19,б.157]
Осындағы төртiншi аспект бiздiң елiмiз үшiн маңызды болып табылады.
XX ғ. 50 жылдары американ оқымыстысы Роберт Солоу экономикалық
өсудiң басты факторы ҒТП екендiгiн айтқан. Мұны Саймон Кузнец та қолдады.
Оның пiкiрiнше, ұлттық өнiмнiң тұрақты өсуiн, қоғамның тұтынуын қамтамасыз
етуде технологиялық прогрестiң маңызы ерекше.
Экономикалық эволюцияда көптеген ғалымдар тұжырымы бойынша, техника –
экономикалық зерттеуiнде инновациялық процесс туралы келесi әдiстемелiк
негiздерiн ұсынды: экономикалық динамика мен экономикалық өсудi қозғаушы
фактор инновациялық негiздегi бәсеке болып табылады; экономикалық дамуда
бiлiм мен интеллект басты рольде болуы керек; интеллектуалдық қызметтi
институционализациялау оның құрылымы мен негiзi болып табылады.
Қазiргi заманғы экономикалық теорияда экономикалық өсу факторлары
былай бөлінедi :
1. елде экономикалық ресурстардың өсуi;
2. өндiрiстiң жаңа технологиялар арқылы қызмет iстеуi, ресурс шығындарын
қысқартып және жылдық сол өнiмдi шығару;
3. шектеулi ресурстарды тиiмдi бөлудiң әдiстерiн талдау;
4. адамдардың денсаулығының, өмiр сүру деңгейiнiң өсуi.
Мұнда 1-шi әрекет экстенсивтi экономикалық өсуге жатса, ал 2 және 3
факторлар интенсивтi экономикалық өсуге, яғни инновациялық қызметке,
4-шi экономикалық емес фактор болып табылады. [4, б.29]
Экономикалық өсу сандық және сапалық өсуiне байланысты интенсивтi
және экстенсивтi түрлерi болады.
Экстенсивтi түрiне технологияда инвестицияның артуы; бос уақыты жоқ
қызметкерлер санының артуы; тұтынушы шикiзат көлемдерiнiң, материалдардың,
сыртқы капиталдардың өсу қарқыны жатады.
Интенсивтi факторларға ғылыми-техникалық прогрестi дамыту, яғни
инновациялық дамудың жүзеге асуы; қызметкерлердiң мамандық деңгейiнiң
жоғарылауы, бiлiм берудi дамыту; негiзгi және сыртқы қорларды қолдануды
жақсарту; қызметкерлердiң бос уақытының өсуi жатады.
Көрiп отырғандай, елiмiз дамыған елдер қатарына қосылуы үшiн
экономикалық өсудiң интенсивтi бағытының басымдырақ болуын қамтамасыз етуi
керек. Елде осы саясатты қолдау үшiн оған тиiмдi жағдайлар жасауды мемлекет
өзiне басты қызмет етiп алғаны дұрыс.
Ол үшiн елде 1990 жылдан кейiн құлдырап кеткен барлық өндiрiстердi
инвестиция тарту арқылы iске қосу, кәсiпкерлiктi дамыту, әсiресе шағын
бизнестi мемлекеттiк қолдау, ғылыми-техникалық еңбектерге және инновациялық
қызметтерге мемлекеттiк салық және несие жеңiлдiктерi арқылы оларды
ынталандыру, елдегi халықтың бiлiм деңгейiн реформалау және жоғары дәрежелi
мамандар даярлап шығару, сондай-ақ халықаралық экономикалық қатынастарда
тиiмдi саясат жүргiзу елiмiздiң басты мiндеттерi болып отыр.
Экономикалық iлiмдер тарихында жаңалық енгiзу түсiнiгiне түрлi
көзқарастар бар, көбiнесе инновация түсiнiгiн экономистер техникалық
жаңалық енгiзумен байланыстырады. Инновацияны екi сыныпқа жiктейдi:
инновациялық процесс және өнiм инновациясы. Бiрақ бұл екеуiн бөлiп қарау
мүмкiн де емес. Шығындарды қысқартатын процестi енгiзу, шығарылатын өнiм
құрылымына өзгерiстер енгiзу, ал жаңа өнiмдер өз кезегiнде жаңа құрылғыны
жасап дайындауды қажет етедi.
Техникалық прогресс теориясының дамуынан инновацияға ақшалай
ресурстар көлемiнде өнiм бiрлiгiне кететiн орташа шығындарды азайтып,
өндiрiстiң техникалық күшiнiң жетiлуi деген анықтама бередi.
Қазiргi заманғы көзқарастар бойынша инновация техникалық жаңалықпен
қатар, экономикалық және әлеуметтiк құбылыс болып табылады. Сондықтан бұл
түсiнiкке Сэйдiң кәсiпкерлiкке берген анықтамасы жақын: “Кәсiпкер
экономикалық ресурстарын төмен өндiрiстi және төмен табысты саладан жоғары
өндiрiстi және табысты салаға ауыстыруға ынталы болады”. Кейiн бұл
анықтаманы Шумпетер: “Кәсiпкерлiк мiндет, сананы қирату болып табылады” деп
атап көрсетедi. Сонымен, инновация кәсiпкерлiктiң ерекше құралы.
XXI ғасырда әлемде мемлекеттiк экономика жүйесiнiң дамуының үш түрi
айқын көрiндi. Оларға: шикiзаттық бағыттағы экономика; дамушы экономика;
индустриядан кейiнгi қоғам экономикасы. [4, 3б.]
Мұнда шикiзаттық бағыттағы экономикаға жер қойнауында қазба байлықтары
көп елдер жатады және олардың экономикасы экономика дамуында тұрақсыз
шикiзаттық бағытқа негiзделген. Дамушы экономикаға жаңа технологияларды
қолданушы елдердi жатқызамыз және олардың дамуына тiкелей шетел
инвестициялары әсер етедi. Ал экономика дамуында ең тиiмдi жол болып
табылатын индустриядан кейiнгi қоғам экономикасы, ол ғылыми-техникалық
потенциялды жоғары дамыған елдерде орын алуда.
Кесте.1- Экономикалық қоғамдардың негiзгi сипаттамасы
Қоғам түрi Индустрияға Индустриалды Индустриядан
дейiнгi кейiнгi
Мақсаты Өмiр сүру Экономикалық өсу Өмiр сүру
сапасын арттыру
Базалық Табиғат күшi, Пайдалы қазбалар Бiлiм
ресурстары флора, фауна
Таным Жекеден қоғамға Қоғамнан жекеге Жүйелiк анализ
методологиясы
Жүйелiк Бiлiм беру Мамандандырыл-ған Жеке салаға
сипаттамасы, практикалық дайындық, маманданған
бiлiм беруi тәжiрибеде техника-инженерлiкуниверситеттiк
бiлiм
Энергияны Бiр реттi Көп реттi Энергетикалық
қолдану ресурстарды
қолдануды
оптималдау
Өндiрiстiк Индивидуалды, Конвейер Жүйе, CALS
қызметтi коллективтi технология
ұйымдастыру
сипаттамасы
Экономика Алғашқы Екiншi Төртiнші
құрылымы Үшiншi Бесiнші
Қызмет түрi Өндiрушi Өңдеуші Сервистік
Инфрақұрылым-дық Ақпараттық
Қызмет Ауыл Өнеркәсіптік Денсаулық,
көрсетудiң шаруашылығы, өндіріс; мәдениет,
негiзгi бағыты пайдалы қазбаларСауда,қаржы, коммуналдық
өндiру көлік, қызмет;
байланыс Жинау, сақтау,
өңдеу, ақпарат
беру
1.2 Инвестициялар мен инновациялардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігі
Инвестициялар – макро- және микро- деңгейде жиі қолданылатын
экономикалық жүйе категорияларының бірі. “Инвестициялар” түсінігі – көп
қырлы құбылыс. Оның бірнеше мағыналық анықтамасы бар. Ең алдымен,
инвестициялау жөнінде сөз еткенде, құрал-жабдық, технологиялар туралы
айтылады. Оларды енгізу арқылы өндірістік процесс жүзеге асырылады.
Инвестициялар – халық шаруашылығының барлық салаларының негізгі
қорларын кеңейте қайта өндіруге бағытталған материалдық, еңбек және ақшалай
ресурстар шығындарының жиынтығы. Инвестиция біздің экономика үшін жаңа
түсінік.
Инвестициялар – кәсіпкерлік қызметтің нәтижесінде пайда (табыс)
құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да
түрлерінің объектілеріне жұмсалған және интеллектілік құндылықтардың барлық
түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді
жұмсалымы. Бір сөзбен айтқанда, инвестиция дегеніміз – пайда табу
мақсатында елдің ішіндегі жеке салаларға және шетке ұзақ мерзімге
мемлекеттік және капитал салымдары.
Инвестициялар – бұл бәрінен бұрын өндірістік шығындар, ол қоғамдағы
адам өмірінің жағдайына қажетті материалдық және материалдық емес
игіліктерін қайта өндіруге жұмсалатын шығындар. Бұл шығындар жұмыс істеп
тұрған өндіріс тұрғысынан өндірісті кеңейтуге және модернизациялауға
жұмсалатын қалыпты шығындар.
Инвестициялардың игіліктер нарығына қысқа және ұзақ мерзімдегі әсері
бірдей болмайды. Қысқа мерзімде жасалатын инвестициялардың нәтижесінде
игіліктер нарығында тек сұраныс өседі. Ұсыныстың көлемі өзгермейді, өйткені
салынып жатқан объектілерден өнім мен қызметтер түрінде қайтарылым
болмайды. Ұзақ мерзімде инвестициялардың әсерімен сұраныс та, ұсыныс та
өзгереді. Инвестициялар тұтыну сұранысымен қатар жиынтық сұраныстың екінші
құрамы болып табылады. Жинақтар мен инвестициялар тиімді сұраныс көлеміне
қарама-қарсы бағытта әсер етеді: жинақтар сұранысты азайтса, инвестициялар
оны көбейтеді. Инвестициялар дәрежесі қоғамның ұлттық табысының көлеміне
елеулі әсер етеді; оның динамикасы ұлттық экономиканың көптеген
макропропорцияларына әсер етеді.
Қазіргі кезде көптеген дамушы мемлекеттер өз экономикасы үшін дамыған
елдердің капиталын тиімді пайдаланып отыр. Дамудың жоғары деңгейіне жету
үшін жаңа индустриалды елдер алдыңғы қатарлы технология мен тікелей жеке
меншік капиталды инвестициялау мүмкіндіктерін пайдаланады. Сондықтан да
шетелдік инвестициялардың басты мақсаты басқа мемлекеттерде жұмыс орындарын
көбейтуге, жалақыны дер кезінде төлеуге, жаңа техникалық құрал-жабдықтарды
алуға және үлкен нарық құруға мүмкіндік береді.
Шетелдік инвестицияларды тарту ісі мемлекеттен нақты қолдау табуы
тиіс. Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс.
Біріншіден, шетелдік инвестициялар елдің өндірістік базасын жедел жаңартуға
және оның өндірістік мүмкіндіктерін арттыруға көмектеседі. Екіншіден, шетел
фирмалары жаңа өндіріс орындарын ашумен қатар, капиталистік бәсекелік
күресте шыңдалған еңбек пен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін ала келеді.
Біздің экономикаға ірі инвестицияларды келтіру үшін бірнеше шарттарды
орындау қажет. Біріншіден, мемлекет шетелдік инвестицияларға қауіпсіздік
кепілдігін беруі керек. Екіншіден, мемлекет шетел инвесторларына пайданы
тұрақты валютаға ауыстырып әкетуіне жағдай жасауы керек. Шетелдік
инвестициялар қоғамдық санада әлі де елді кіріптар етудің, оны шикізат
шылауына айналдыру мақсатындағы экономикалық интервенцияның құралы ретінде
көрініп отыр.
Өндіргіш күштердің дамуына, интеллектуалдық потенциалына, ғылыми
зерттеулерге, біліктілікті, білімді және жұмыскерлердің тәжірибесін
жоғарылатуға жұмсалған салымдар шынайы инвестицияға жатады. Мысалы, АҚШ-та,
Жапонияда және басқа да дамыған елдердің білімге және ғылымға жұмсалатын
салымдары олардың өнім өндіруге салынған салымдарынан едәуір көп. Кей
жағдайда мұндай инвестицияларды интеллектуалдық деп те атайды.[19,б.215-
218]
Инвестицияларды шет елден тартудың негізгі себебі ішкі нарықтың
кеңеюі кезіндегі капитал қажеттігі болып табылады. Оны тиімді пайдаланса,
ол экономикалық өсу мен өндірісті жаңартудың маңызды көзі болады.
Инвестициялар сыртқы қарызды ұлғайтпайды, олар жұмыс орындардың көбеюіне,
жаңа технологиялардың келуіне, ұлттық өндірісті модернизациялауға, сыртқы
экономикалық тиімді байланыстарды орнату процесін жылдамдатуға әсер етеді.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Ақордада шетелдерде және елімізде
еңбек етіп жүрген қазақстандық жас ғалымдар мен менеджерлердің бір тобымен
кездесу барысында ғылымды реформалау, жас ғалымдарды қолдау, инновациялық
экономиканы дамыту, ғылымды басқарудың моделін қалыптастырудағы шетелдік
озық тәжірибелерді қолдану мәселелері жөнінде пікір алмасты. Бүгінгі таңда
жан-жақты дамыған ғылымсыз өркениетті елдердің қатарына қосылу мүмкін емес
екені жалпыға белгілі ақиқат. Ел экономикасының өзегі білім мен ғылымға
негізделуі тиіс. Осы кездесуде Мемлекет басшысы айтқанындай, Қазақстанда
2010 жылға қарай ғылыми зерттеулерді қаржыландыру көлемін ЖІӨ-ге шаққанда
2%-ға дейін арттыру жоспарлануда. Елбасының пікірінше, бұл АҚШ немесе
Жапония сияқты елдердің деңгейіне сәйкес. Ал соңғы жылдары қазақстандық
ғылымды қаржыландыру мөлшері 7 есеге артқан.
Осы кездесу барысында Мемлекет басшысы Қазақстан Еуразиялық
кеңістіктегі ғылыми-инновациялық салада көшбасшы болуға тиіс деп атап
көрсетті. Біз ғылыми-инновациялық салада жарып алға шығуға тиіспіз.
Еуразиялық кеңістікте осы саладағы көшбасшылардың бірі болуымыз қажет.
Сондықтан да күн тәртібінде елімізді білім экономикасына көшіру мәселесі
тұр, - деді Елбасы. [17,б.3-5]
Өндіруші сектордың тиімділігі мен макроэкономикалық қайтарымдылығын
едәуір арттыру үшін шетелдік және жергілікті инвесторларды тартуды
экономиканы әртараптандырумен тікелей байланыстырып, осы арқылы жаңа
келешегі зор өндірістер құру жөніндегі маңызды міндеттерді шешу керек.
Үкімет тиісті заң жобасының қажеттігін қаперге ала отырып біздің
табиғи ресурстарымызбен жұмыс істейтін ірі инвесторлардың алдына
Қазақстанды индустрияландыруға үлкен әрі нақтылы үлес қосуы жайында мәселе
қоюы керек. [18,б.4-6]
Мемлекеттiк инвестициялық саясаттың индустриалды-инновациялық дамуға
қатысты мақсаты қаржыландыру көзiн, жеке сектордың мемлекеттiң араласуынсыз
шамасы келмейтiн салаларды инвестицияларды қолдау мен тартудың тиiстi
тетiктерiн айқындау болып табылады. Мемлекеттiк инвестициялық саясатты
жүргiзу шикiзаттық емес өндiрiстердi дамыту мақсатында жеке инвестицияларды
ынталандыру және мемлекеттiк инвестицияларды жүзеге асыру жөнiндегi шаралар
кешенiнiң үйлесiмi болады.
Машина жасау, жеңiл, жиhаз, фармацевтика, қағаз және өнеркәсiптiң
басқа да бiрқатар өңдеушi салаларын (металлургия және тамақ өнiмдерi мен
сусындар саласын есепке алмағанда) дамытуға соңғы үш жылда жыл сайын 68-ден
130 млн. AҚШ доллары, ал мұнай өндiру саласында 1773-тен 2300 млн. AҚШ
доллары салынды.
Индустриалды-инновациялық даму саласында жүзеге асырылатын мемлекеттiк
инвестициялардың көздерi республикалық және бюджет қаражаты, сондай-ақ
мемлекет бақылауындағы кәсiпорындардың (дамудың мемлекеттiк қаржылық
ұйымдары, ұлттық компаниялар, мемлекеттiк кәсiпорындар) қаражаты болады.
Жер қойнауы инвестициялары жеке инвестицияларда айтарлықтай үлеске ие,
олардың экономиканың басқа салаларын дамытуға мультипликативтi әсерi болар
едi. Мұндай тиiмдiлiктi алу мақсатында жер қойнауын пайдаланушылармен
келiсiмшарт жасасу кезiнде инвесторлардың кiрiстерiнiң бiр бөлiгiн iлеспе
қайта өңдеу өндiрiстерiн құру мен дамытуға салу, отандық өндiрушiлердiң
жабдықтар мен қосалқы бөлшектер жеткiзiп беруiне тапсырыстар орналастыру
жөнiндегi мiндеттемелерiн ескертiп айту керек.
Қызметтiң басым түрлерiне тiкелей отандық және шетелдiк инвестициялар ағыны
өсiмiнiң есебiнен ел экономикасын теңгермелi дамытуды қамтамасыз ету үшiн
Қазақстан Республикасына 2003-2005 жылдар кезеңiнде тiкелей инвестициялар
тарту бағдарламасы әзiрленiп, оның негiзгi бағыттарының бiрi өңдеушi
өнеркәсiптi дамыту болып табылады.
Алайда, өңдеушi өнеркәсiптiң, оның iшiнде инновациялық сектордың салалары
жеке инвестор үшiн тартымсыз болып қалып отыр. Осыған орай өңдеушi
өнеркәсiпке жеке инвестициялар тарту үшiн қолайлы инвестициялық жағдай
жасау мемлекеттiң мiндетi болып табылады. [8,б.53-54]
Қазіргі кезде Қазақстанда инновациялық идея мен технологилық
жаңалықтарды жинақтаудың бірыңғай базасы құрылған болып, бұл базада
шетелдік және отандық инвесторлардың жобалары мен ұсыныстары, республика
ғылыми- техникалық жетістіктері бойынша толық мәлімет алынған.
Мысал ретінде айтар болсақ, Қазақстан Республикасының индустриялық-
инновациялық даму стратегиясына сәйкес, 2015 жылға дейін мұнай-газ
кешеніне 10 млрд. АҚШ долл. көлемінде инвестиция құйылуы тиіс. Осы қаржы
аталмыш кешеннің әлеуметтік, өндірістік және техникалық инфрақұрылымын
дамыту мақсатында жұмсалады. Бұл қызметтерді атқару үшін
1.3 Экономиканың индустриалды-инновациялық дамуындағы мемлекеттің рөлі
Рыноктық қатынаста бәсекенiң дамуымен экономикада мемлекеттiң ролi
төмендейдi. Бiрақ дамыған елдер тәжiрибесi бойынша тек қана нарықтық
принциптер негiзiнде материалдық-техникалық базаның қалыптасуы мүмкiн емес.
Елдегi инновациялық даму мемлекеттiң араласуынсыз оң нәтиже бермейдi,
сондықтан инновация мен инвестиция мемлекеттiң реттеудiң объектiсi болып
табылады.
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға
қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің
мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді.
Алайда уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни мемлекетті
шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан тәуелді етіп,
шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды және
шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің
қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан шығудың бiр-ақ жолы
бар, ол - жоғары технологиялық өндірісті дамыту.
Қазіргі таңда ел экономикасы дамуының шешуші факторлары - ғылым мен
инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз. Бүкіл
әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда
құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон
аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары
технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия,
Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.
Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару
жылдамдығынан американдықтар мен еуропалықтарды да басып озады.Жаңа
автокөлік Жапонияда 1 айдан кейін шықса, АҚШ-та –4, Еуропада 2 айдан кейін
шығады.Жапондықтар үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу үшін 4 ай
жеткілікті, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш- 11 ай . [2,б.71-72]
Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен
1950 ж. құрылған ҒТИП ғылыми-техникалық индустриалды парктер айналысады.
Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан
қарқынды жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми
орталықтар мен кәсіпорындар кіреді. ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды,
ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі, ақпарат және қаржымен қамтамасыз
етілуін қадағалайды, бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға “қолайлы орта”
жасайды. Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып
отырғанын ҒТИП құрамына кіретін кәсіпорын санының өсуінен байқаймыз. 1991ж.
– 2587, 1992ж. – 9678, 1996ж. –13722, 2000 ж. –20796. [3,б.93-94]
Ал Корея Республикасы Оңтүстік Корея ғылым мен техниканы соңғы 50
жылда өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан әлемдегі ең кедей
елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым бөлігін
қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады.Корея Республикасы
ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60-жылдарының ортасында қолға
алды. 1967 ж. басты міндеті ғылыми-техникалық саясатты жобалау және жүзеге
асыру болып табылатын Ғылым және технология Министрлігі құрылды және “Ғылым
мен техниканы қолдау туралы” Заң қабылдады. Осыдан кейінгі дамуы 5 жылдық
кезеңдерге жоспарланған. [14,б.3-5]
Финляндия 1991 жылға дейін экспортының жартысын КСРО-ға жіберетін.
КСРО тарап кеткеннен кейін және 90- жылдардағы экономикалық дағдарыс
Финляндия экономикасына да жағымсыз әсер етті. Мысалы, жұмыссыздық деңгейі
1991 ж. 3,5% -дан 1993 ж.20% -ға дейін өсіп кетті. Осы келеңсіз жағдайдан
шығу үшін Финляндия Үкіметі 1991ж. жаңа экономикалық бағдарлама
қабылдады.Оның міндеті - Финляндияны дамыған елдер қатарына қосу. Осы
бағдарламаны жүзеге асыру мақсатымен Үкімет ұлттық инновациялық жүйені
құрды. Оның қызметін тікелей Финляндия Президенті қадағалайды.
1990ж. бүкіл КСРО елдерінің экономикасында жағымсыз жағдай
қалыптасты. Қазақстанда барлық салалар дағдарысқа ұшырап, ғылымға көңіл
бөлінбеді, көптеген кәсіпорындар жұмысын тоқтату, бөлшектену, тіпті қайта
құрылу сияқты құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Мұның бәрінің себебі –
нарықтың қатал талабы болды. Тозған құрал-жабдық, шығыны көп икемсіз
өндіріс, тиімсіз басқару, сын көтермес қаржылық жағдай және осы сынды
мәселелер аяғына шырмауық болып оралды.
Нарыққа көшу процесі аяқталғаннан кейінгі жылдарда экономиканың
жанданып дамуы шикізат (газ, мұнай, металл) сатудан түскен валюталық
түсімдерге тікелей байланысты болды. 2000-2002 жылдарда Қазақстанда
экономикалық өсу байқалды. Бірақ бұл өсім шикізат сатудан түскен пайда
есебінен, яғни “көз бояушылық” екенін түсінген ҚР Үкіметі қырағылық
танытып, елдің индустриалды-инновациялық саясатын қолға алды. 2002 жылдың
шілде айында ҚР Президенті Жарлығымен “Инновациялық қызмет" туралы Заң
күшіне енді.
Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға
тырысады. Бұл тікелей инновацияларға қатысты екені мәлім. ХХ ғасырдың 50-60
жж. дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда
мемлекет құқықтық-нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл
саланың қарқынды дамуы да екіталай. [14]
Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық процестерді мемлекеттік
қолдаудың кең тараған негізгі 3 әдісі бар: ғылыми зерттеулерге мемлекеттің
тікелей қатысуы, қайтарымсыз негізде субсидиялар бөлу, ғылыми-техникалық
зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция бөлінген жеке бизнеске салық
жеңілдіктерін ұсыну.
1. Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуы
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі лабораториялар қалыптастыру,
нәтижесін ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетте бұл лабораториялар
қорғаныс, энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы мәселелерін
шешумен айналысады.
2. Қайтарымсыз негізде субсидиялар бөлу
Мемлекеттік емес лабораторияларда іске асырылатын ғылыми зерттеу
жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджеттен қаржы
бөлінеді.Негізгі қойылатын шарт - зерттеулер барысы бойынша толық есеп
беру, алынған нәтижені ашық түрде жариялау.
3. Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция
бөлінген жеке бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну.
Елiмiздегi инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету 2-шi
суреттегi жүйе бойынша iске асады. (2-сурет) [4, 56 б.]
Cурет.2-Инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету
Инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау үшiн құқықтық
нысандар елiмiзде стратегия бойынша орындалуда. Ал мемлекеттiк қаржылық
қолдау және инновациялық құрылымдарды құру үшiн көп мөлшерде қаржы керек.
Осы мәселе қазiр елiмiзде күрделi мәселелердiң бiрi болып отыр. Сондықтан
қаржыландыру сырттан инвестиция тартуға негiзделген Инвестициялық қор,
Инновациялық қор, Даму банкi, экспорттық несиелер мен инвестицияны
сақтандыру корпорациясы сияқты даму институттары құрылды. Бұл мәселенің шет
елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.
Жапонияда инновацияларға II дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады. Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың
негізін құрайды. [13,б.25-26]
Индустриалды-инновациялық саладағы мемлекеттің 2 қызметін атауға
болады.
Мемлекет
Құқықтық- нормативтік жағынан Бюджеттен немесе
басқа
қамтамасыз етеді.
көздерден қаржыландырады.
Ал мемлекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-н құраса, олардың ЖҰӨ-дегі үлесі
52% - ды құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі
кәсіпкерлікті қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы
деректерді сәйкестендіру болып табылады.
Мемлекеттік деңгейдегі кәсіпорындарға мынандай қолдау көрсетіледі:
1. Мамандандырылған мемлекеттік мекемелер (шағын инновациялық
кәсіпорындарға кеңес беретін комиссиялар, кәсіпорындарды қолдайтын бас
басқарма, регионалдық органдар, мемлекеттік даму корпорациясы, шағын
инновациялық кәсіпорындар академиясы, шағын инновациялық кәсіпорындардың
бүкіл жапондық регионалдық орталық комитеті) жаңадан құрылған шағын
кәсіпорындарға көмек көрсетеді.
2. Қаржылық кепіл беру мен қаржылық көмек көрсету. Оны 59 филиалы бар
мемлекеттік қаржылық корпорация, 102 филиалы бар ұлттық қаржылық
корпорация, 117 филиалы бар сауда және өндірістік кооперацияның Орталық
банкі, шағын инновациялық кәсіпорындарға арналған кредиттерді сақтандыру
ұйымдары жүзеге асырады.
Шағын және орта бизнесті қолдаудың жапондық жүйесінің негізгі
элементі ол құқықтық-нормативтік қамтамасыз ету болып табылады. Оған “Шағын
және орта бизнесті мемлекеттік қолдау” туралы Заңнан бастап “Жаңа қызмет
түрін енгізуде туындайтын төтенше жағдайлар” туралы Заңға дейін т.б. заңдар
кешенін қамтиды.
Жапонияда орталық банктер кредиттердің 47%, ал жергілікті
коммерциялық банктер 100% кредитті шағын және орта кісіпорындарға береді.
Шағын инновациялық кәсіпорындарды қаржылық қолдаудың арнайы механизмдері
қолданылады. Олар “жеңіл қарыздар” деп аталады. Егер жай қарызды 4-8%-бен
алса, шағын инновациялық кәсіпорындар қарызды осының жартысымен алады.
[13,б.32-35]
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан республикасының индустриалды-инновациялық дамуының
стратегиясының маңыздылығы, мақсаттары
Экономикалық ғылымдар және экономикалық даму тәжiрибесi
көрсеткендей, инновациялық дамуда жаңа технологиялар экономиканы тиiмдi
модернизациялауды қамтамасыз етедi. Бұл әсiресе ҚР-сы үшiн өте маңызды,
өйткенi 1990 жылдан бастап елiмiзде технологиялық дағдарыс қалыптасты.
Өндiрiстiң техникалық деңгейi құлдырады, ғылыми өнiмдердiң шығуы азайды,
ғылыми-техникалық потенциалымыз қысқарып кеттi, сондай-ақ бұрынғы
экономикалық жүйе түгелiмен жойылды, елiмiз өзiнiң iшкi сұранысын
қамтамасыз ете алмай қалды. Осының салдарынан ЖIӨ көлемi де 1990 жылмен
салыстырғанда 1995 жылы 40%-ға дейiн азайды.
Ал 1996 жылы ЖIӨ-нiң 0,5%-ға өсуiмен экономикалық дағдарыс керi бұрылып
экономикалық жандану кезеңiне өттiк. Осы жылдардағы ЖIӨ көлемiне назар
аударсақ, тек қана 2004 жылы 1991 жылғы деңгейге жеткен екенбiз. Оны келесi
экономикалық дағдарыс пен экономикалық жанданудың параболалық
диаграммасынан көрсек болады. ( Сурет 3 ) [(7), 38 б.]
Cурет.3- 1991 – 2004 жылдардағы Қазақстандағы экномикалық дағдарыс пен
қайта жанданудың параболалық диаграммасы
Сонымен қатар елiмiзде ғылым мен ғылыми-техникалық қызметтерге қаржы бөлу
өте аз, оның көлемi 0,9% құрап отыр. Ал индустриалды-инновациялық саясатты
жүзеге асырмасақ, онда 2015 жылы болжам бойынша оның үлесi 0,6%-ға дейiн
кемидi екен. Бұл стратегияны жүзеге асырған жағдайда 2015 жылы болжам
бойынша ғылым және ғылыми-инновациялық қызметке ЖIӨ-нен бөлiнетiн қаржы
1,7%-ға дейiн өсудi жоспарлап отыр.
Егер мұны дамыған елдермен салыстырсақ, ғылымға бөлiнетiн қаржы
Францияда - 45%, АҚШ пен Германияда – 36%, Жапонияда – 20% құрап отыр.
Елiмiзде стратегия жүзеге аспағандағы және асқандағы ЖIӨ-нiң
құрылымының болжамы көрсетілген. ( Сурет 4 ). [(8), 95-100 б.]
Cурет.4-Инновациялық қызметке бөлiнетiн ЖIӨ көлемiнiң
стратегияны жүзеге асырғандағы және оны жүзеге асырмағандағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz