Мемлекеттің әлеуметтік саясаты. Қоғамның өркендеуі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I. МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
II. ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ДАМЫТУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... 14
2. Халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау ... ... ... ... ... ... . 31
ІІІ. ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖӘНЕ ҚОҒАМНЫҢ ӨРКЕНДЕУІ ... ... ...
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен салауатты өмір сүру мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.Қазақстанның әлеуметтік жағдайдағы бүгінгі мен ертеңі ... ... ... ... . 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
I. МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
II. ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ДАМЫТУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... 14
2. Халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау ... ... ... ... ... ... . 31
ІІІ. ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖӘНЕ ҚОҒАМНЫҢ ӨРКЕНДЕУІ ... ... ...
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен салауатты өмір сүру мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.Қазақстанның әлеуметтік жағдайдағы бүгінгі мен ертеңі ... ... ... ... . 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қазақстан Республикасының жағдайындағы экономикасының дамуы, мемлекеттің әлеуметтік- экономикалық саясатының құрылымдық және қаржы саясаттарының шешуші шараларына байланысты.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар. Әлеуметтік қолдау денегіміз – қоғамының табысы аз мүшелеріне қаржылай көмек ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссдық бойынша жәрдемақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты нашар отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен 2002ж 1 қаңтарынан әрекет ететін мақсатты әлеуметтік көмек және басқа да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз отбасыларының әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен көрсетіледі.
Әлеуметтік бағдарламаларды жасағанда және оларды іске асыру кезінде тұрақты қоғамдық бақылау, институтционалдық күштердің тепе-теңдігі, қоғамда демократиялық мәдениетінің жоғары деңгейі қажет болады.
Әлеуметтік теңдіктің деңгейі ең алдымен табыстар жүйесіне байланысты келеді. Соңғысы адамның белігілі бір өмір сүру деңгейіне қажетті материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы – қаражат сомасы, табыстар, заңды түрде – экономикалық қызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі бір негізгі табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін – таза пайда.
Баянды дамудың аса маңызды құрамдас бөлігі күшті әлеуметтік саясат жүргізу.
Әлеуметтік саясаттың басты нысаны – халық және халықтың әртүрлі бөліктерінің әлеуметтік жағдайы.
Әлеуметтік саясаттың негізгі субьектісі – осы саясатты жүзеге асыратын мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат – бұл мемлекеттің әлеуметтік сферадағы белгілі бір әлеуметтік кезеңге есептелген қаржылық ресурстар мен ұйымдық насихаттаушы күштермен нығайтылған, нақты тарихи жағдай мен мақсаттарға негізделген қызметі болып табылады.
ХХ ғасырдың 30 жылдарында мемлекеттер қатарында әлеуметтік шиеленісушіліктің тез жоғарылап өсуімен сипатталатын әлемдік дағдарыс мемлекеттің нарықтық үрдістерге сонымен қатар, әлеуметтік сфераға араласу қажеттігін дәлелдейді.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар. Әлеуметтік қолдау денегіміз – қоғамының табысы аз мүшелеріне қаржылай көмек ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссдық бойынша жәрдемақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты нашар отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен 2002ж 1 қаңтарынан әрекет ететін мақсатты әлеуметтік көмек және басқа да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз отбасыларының әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен көрсетіледі.
Әлеуметтік бағдарламаларды жасағанда және оларды іске асыру кезінде тұрақты қоғамдық бақылау, институтционалдық күштердің тепе-теңдігі, қоғамда демократиялық мәдениетінің жоғары деңгейі қажет болады.
Әлеуметтік теңдіктің деңгейі ең алдымен табыстар жүйесіне байланысты келеді. Соңғысы адамның белігілі бір өмір сүру деңгейіне қажетті материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы – қаражат сомасы, табыстар, заңды түрде – экономикалық қызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі бір негізгі табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін – таза пайда.
Баянды дамудың аса маңызды құрамдас бөлігі күшті әлеуметтік саясат жүргізу.
Әлеуметтік саясаттың басты нысаны – халық және халықтың әртүрлі бөліктерінің әлеуметтік жағдайы.
Әлеуметтік саясаттың негізгі субьектісі – осы саясатты жүзеге асыратын мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат – бұл мемлекеттің әлеуметтік сферадағы белгілі бір әлеуметтік кезеңге есептелген қаржылық ресурстар мен ұйымдық насихаттаушы күштермен нығайтылған, нақты тарихи жағдай мен мақсаттарға негізделген қызметі болып табылады.
ХХ ғасырдың 30 жылдарында мемлекеттер қатарында әлеуметтік шиеленісушіліктің тез жоғарылап өсуімен сипатталатын әлемдік дағдарыс мемлекеттің нарықтық үрдістерге сонымен қатар, әлеуметтік сфераға араласу қажеттігін дәлелдейді.
1. Ашимбаев Т.А. Государственное регулирование перехода к рыночным отношением. // Известия HAH РК. Серия «Общественные науки» — Алма-Ата, 1993. №2.
2. Валовой Д. Кремлевский тупик и Назарбаев - М.: Молодая гвардия, 1993.
3. Владимирова Л.П. Прогнозирование и татрование в условиях рынка. - М. Дашков и К, 2000.
4. В. Клаус. Десять заповедей чешасой реформы: // Известия. 1994. 5 апреля.
5. Казахстанская правда, 1997. 25 декабря.
6. Деловая неделя. 1997. №12,
7. Государственное регулирование экономики / Под общ. ред. д.э.н. проф. В.И.Кушлина и д.э.н., проф. Н.А. Волгина. — М.: Экономика, 2000.
8. Государственное регулирование рыночной экономики / Под.ред. Петрова Р.П. СПб, 1999.
9. Джкевич А.К. К осмыслению опыта экономического развития Япоти // Российский экономический журнал. 1992. №10.
10. Елемесов P., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Учебное пособие. — Алматы: Каржы-Каражат, 1997.
11. Есиркепов Г.А. Приватизация государственной собственности в Республике Казахтан в условиях перехода к рынку. — Алматы, Уни-верситет «Туран», 1999.
12. АльПари. 1997. №10.
13. Вопросы экономики. 1990. №5.
14. Заявление Кабинета Митстров Республики Казахстан об эконо-мической политике в 1994 г. // Казахстанская правда. 1994. 5 февраля.
2. Валовой Д. Кремлевский тупик и Назарбаев - М.: Молодая гвардия, 1993.
3. Владимирова Л.П. Прогнозирование и татрование в условиях рынка. - М. Дашков и К, 2000.
4. В. Клаус. Десять заповедей чешасой реформы: // Известия. 1994. 5 апреля.
5. Казахстанская правда, 1997. 25 декабря.
6. Деловая неделя. 1997. №12,
7. Государственное регулирование экономики / Под общ. ред. д.э.н. проф. В.И.Кушлина и д.э.н., проф. Н.А. Волгина. — М.: Экономика, 2000.
8. Государственное регулирование рыночной экономики / Под.ред. Петрова Р.П. СПб, 1999.
9. Джкевич А.К. К осмыслению опыта экономического развития Япоти // Российский экономический журнал. 1992. №10.
10. Елемесов P., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Учебное пособие. — Алматы: Каржы-Каражат, 1997.
11. Есиркепов Г.А. Приватизация государственной собственности в Республике Казахтан в условиях перехода к рынку. — Алматы, Уни-верситет «Туран», 1999.
12. АльПари. 1997. №10.
13. Вопросы экономики. 1990. №5.
14. Заявление Кабинета Митстров Республики Казахстан об эконо-мической политике в 1994 г. // Казахстанская правда. 1994. 5 февраля.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАРЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
I. МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК 4
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II. ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ДАМЫТУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1. Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі 14
бағыттары ... ... ... ... ...
2. Халықты әлеуметтік қорғау механизмін 31
реформалау ... ... ... ... ... ... .
ІІІ.ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖӘНЕ ҚОҒАМНЫҢ ӨРКЕНДЕУІ ... ... ... 38
1.
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен салауатты 38
өмір сүру
2. мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
... ... ... ... ... ...
Қазақстанның әлеуметтік жағдайдағы бүгінгі мен
ертеңі ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 45
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазақстан Республикасының жағдайындағы экономикасының дамуы,
мемлекеттің әлеуметтік- экономикалық саясатының құрылымдық және қаржы
саясаттарының шешуші шараларына байланысты.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау денегіміз – қоғамының табысы аз мүшелеріне қаржылай көмек
ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссдық бойынша жәрдемақы,
қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты нашар
отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен 2002ж 1 қаңтарынан әрекет
ететін мақсатты әлеуметтік көмек және басқа да түрлері жатады. Осындай
бағдарламаларға мемлекеттің тегін медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер
беруі, сондай-ақ табысы аз отбасыларының әлеуметтік қызметтер көрсетуі
және т.б. жатады. Әлеуметтік қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты
қайта бөлумен көрсетіледі.
Әлеуметтік бағдарламаларды жасағанда және оларды іске асыру кезінде
тұрақты қоғамдық бақылау, институтционалдық күштердің тепе-теңдігі,
қоғамда демократиялық мәдениетінің жоғары деңгейі қажет болады.
Әлеуметтік теңдіктің деңгейі ең алдымен табыстар жүйесіне байланысты
келеді. Соңғысы адамның белігілі бір өмір сүру деңгейіне қажетті
материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы – қаражат сомасы,
табыстар, заңды түрде – экономикалық қызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу
көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп
бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі
бір негізгі табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл
еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін – таза пайда.
Баянды дамудың аса маңызды құрамдас бөлігі күшті әлеуметтік саясат
жүргізу.
Әлеуметтік саясаттың басты нысаны – халық және халықтың әртүрлі
бөліктерінің әлеуметтік жағдайы.
Әлеуметтік саясаттың негізгі субьектісі – осы саясатты жүзеге асыратын
мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат – бұл мемлекеттің әлеуметтік сферадағы
белгілі бір әлеуметтік кезеңге есептелген қаржылық ресурстар мен ұйымдық
насихаттаушы күштермен нығайтылған, нақты тарихи жағдай мен мақсаттарға
негізделген қызметі болып табылады.
ХХ ғасырдың 30 жылдарында мемлекеттер қатарында әлеуметтік
шиеленісушіліктің тез жоғарылап өсуімен сипатталатын әлемдік дағдарыс
мемлекеттің нарықтық үрдістерге сонымен қатар, әлеуметтік сфераға араласу
қажеттігін дәлелдейді.
І. МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫ
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты - қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық
жағдайын реттеудегі қызметтерінің бір бағыты. Әлеуметтік саясаттың мынадай
бағыттары бар:
қоғамдағы әділетті қатынасты колдау;
әлеуметтік топтар арасындағы және қоғамдағы ішкі қатынастарды реттеу;
қоғам мүшелерінің өмір сүру деңгейін, игіліктерін көтеру шарттарын
қамтамасыз ету;
қоғамдық өндіріске қатынасу үшін экономикалық ынталандыруларды
қалыптастырып, әлеуметтік кепілдемелер жасау.
Мемлекеттің негізгі әлеуметтік саясатының келесідей бағыт-тары бар:
Әлеуметтік сақтандыру.
Жұмысшыларды әлеуметтік қорғау.
Жұмыспен қамту мен еңбекақыны төлеу саласындағы
саясат.
4. Тұрғын үй саясаты.
Біз алдымызға анық та айқын мақсат қойдық: біз жақсы өмір сүргіміз
келді, біз еркіндікке ұмтылдық, біз бәрінен де бұрын балаларымыз бен
немерелеріміздің лайықты өмір сүруін қаладық. Бұған сіздер мен біздер өз
ғұмырмыздің біраз жылдарын арнадық. Еңбігіміз еш кеткен жоқ, біз бүгінгідей
биікке көтерілдік.
Елбасының Қазақстан халқына жолдауы - әлеуметтік мәні зор
бағдарлама,өйткені онда адамның неғұрлым қолайлы жағдайда еңбек етуіне,
білім алуынағ емделуіне әлеуметтік жағынан қорғалуына ерекше көңіл
бөлінген. Зейнетақымен қамтамасыз ету, жалақыны көбейту, ана мен баланы
қорғау бағытындағы істерге бастайтыны анық.
Мемлекет басшысы аграрлық мәселеге тоқталып, биыл үш жылдық агро –
азықтүлік бағдарламасын жүзеге асыру аяқталатыны жеткізді. Ауыл жылдарының
алғашқы екі жылы біздің аудан үшін алға басу кезеңі болды.. Ауданымызды
облыстың астықты алқыбы деп орынды атайды. Облыста 578 мың гектер жерге
дәнді дақыл егілсе, оның 215 мың гектары - біздің ауданның еншісінде. Биыл
біз егіс алқасын 18 мың гектарға ұлғайтуды межелеп отырмыз. Көктемгі егіске
арнап 26 мың тонна тұқым дайындалды. Жоғары сапалы тұқым ғана егіледі.
Сонымен бірге Ертісті жыл сайын басқа аудандардың шаруашылықтары да
тұқыммен қамтамасыз етуде. Ертіс ауданы тұрақтандыру қорына 18,2 мың тонна
астық тапсырды, бұл – бүкіл қордың 41 пайызы.33,6 мың гектар егіс химиялық
өндеуден өтті, 72 техника алынды. Жалпы алғанда, Ертіс ауданы былтыр 7
млрд. теңгенңғ шаруашылығыөнімін өндірді. Жолдауда айтылғанындай, мемлекет
агробизнесті жан – жақты қолдап отыр. Мұны ауданымыздың мысалынан айқын
көруге болады. Біз жыл сайын арзан бағамен жанар – жағармай және
жеңілдетелген кредит аламыз. Мәселен, былтыр ауданға 8800 тонна
арзандатылған жанар – жағармай берілді. Бұл әр килограмм бойынша 10-12
теңге үнемдеуге қол жеткізді.ал аудан аумағымен алсақ, 88 млн. теңге
үнемделді.
Аграрлық өндірісті индустрияландырудың өнегесі – МТС – тер ашылуы деп
білемін. МТС шағын шаруа қожалықтарын ауыл шаруашылығ техникасымен
қамтамасыз етуде үлкен роль атқарады. Биыл біздің ауданда осында МТС
ашылмақ, бұған 150 млн теңге мемлекет қаржысы бөлінеді.
Президент Н.Ә. Назарбаев Жолдауында : “Баспанан болмай, түтін
түтетіп, бала өсіру қиын ” деді. Бөл басшымыздың тұрғын үй мселесіне баса
назар аударып отрығанын байқатады.
Жолдауда тұрғын үй құралысын өрістетуге ерекше мән берілген. Біз бұл
мәселемен былтыр айналыстық. Үш қабатты тұрған үйде жеті пәтерді жөндеп,
бюджет қызметкерлеріне бірдік.
Облыс әкімі Қ.Т. Нүрпейісовтің бастамасымен Ертіс қаласында орта
мектептің құрылысымен бірге мұғалімдерге арналған екі екіпәтерлік үй
салынды. Биыл үш қабатты үйде тағы 12 пәтерді жөндеп, қалпына келтіреміз.
Денсаулық сақтау қызметкерлеріне екі екіпәтерлік үй салынады. Төрт қабатты
үйде 16 пәтер қалпына келтіріледі.
Ауыл аумақтарын дамыту бағдарламасы бойынша ірі елді мекендерде 2-3-
тен тұрғын үйлер салынап, әлеуметтік сала қызметкерлері – мұғалімдерге,
дәрігерлерге және жас мамандараға берілетін болады.
Жолдаудағы тағы бір назар аударатын мәселе – мұғалімдер мәртебесін
көтері де көңілімнен шықты. Осы мақсатқа жету үшін алдымен ұстаздың алансыз
қызмет етуіне жағда жасау қажет. Жас мұғалімге айырықша назар аударуға
тиіс. Сондықтан 2004 жылдан бастап ауданға келген педогогикалық жоғары және
орта оқу орындары түлектері үшін тиісінше 30 және 15 мың теңгеден жәрдем
ақы төлеу, сондай-ақ, отын беру көзделген. Егер жас мұғалім ата – анасымен
бірге тұрмаса, тұрған беріледі. Мәселен,Глубовқа ауылында жас мұғалімдерге
түрмысқа қолайлы үй берілді, олар асханада тегін тамақтанада. Соңғы үш
жылда бізге 73 жас мұғалім келсе, солардың 70 – сі ешқайда кетпей,
мектептерімізде қызмет етуде.
Техникалық білі берудің маңызы арта түсуде десек, алдағы жылдан
бастапжергілікті кәсіптік – техникалық мектепте аграрийлерді ғана емес,
күнделі тұрмыстық техниканы (телевизор, кір жуу машинасы тоңазытқыш)
жөндейтін шеберлер даяланатын болады.Бұл ауылдықтардың өте қажет етіп
отырған қызметіне мамандар даярлау мәселесін шешетін қадам болмақ.
Ауылда қазір игі өзгеріс көп. Уақыт өткен сайын ауылдық елді
мекендер ажарлана түсуде.Президент Жолдауының аграрлық блогы да ойдағыдай
орындалатынына күмән жоқ.
Елбасы Н.Назарбаевтың халққа арналған биылғы Жолдауында:”Шағын
кәсіпкерлікті дамыту Қоры” өзіндік бір “үлкен қаржылық маркетке” айналуға
тиіс. Біз Қорға биылғы жылы республикалық бюджеттен қосымша 10 млрд. теңге
бөлеміз ,сонда шаңын бизнес субъектілерін кредиттеу мүмкіндігі 25млрд.
теңгеге дейін өседі ,-деп мәлімдегені көп кәсіпкерге оң әсер етті. Бұл-
таталмыш Қордың мемлекет тарапынан үлкен қолдауға ие болып отырғанының
айқын белгісі. Бүгінгі таңда облысымыздағы кәсіпкерлер саны жалпы
тұрғындардың 15-18 пайызын құрайды. Олардың қатысуымен шығарылатын өнімнің
көлемі 30 млрд. теңгенің шамасында, ал салық төлемдері 6 млрд. теңгенің
көлемінде келеді.
Осы күні бір серіктестіктер нарықтың қыр-сырын жедел меңгеріп
алып, айтарлықтай дамып келе жатса, кейбіреулердің оған мүмкіндігі жоқ.
Тағы басқалары нарықта орнын таба алмай, ұшпақта жүр. Әйтсе де, олардың
барлығы бір жерде тоқтап немесе тоқырап қалған жоқ. Өзіндік ізденіске
түсіп, ілгерілеудің жолын табуға ниеттенген. Елбасының өзі барынша кқңіл
бөлгіп, мүмкіндікті жасап жатқанда, экономикалық тұрғыда белсенділікке
талпынбау қай-қайсына болмасын айтарлықтай сын екенін олар жақсы түсінеді.
Өйткені бүгін шағын кәсіпкерлікке еш жалтақсыз алға қарай дамудың жолдары
және жағдайы жасалып жатыр. Шаруашылықтың өрісі де кеңейді. Мәселен, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласын алайық. Бұрындары шағын-шағын
наубайхана,шұжық цехтары, май шайқау орындары көп еді.Қазір солардың басын
біріктіріп, қауқарын күшейтіп ірілендіру басталды . Осылайша нарықтың
бәсекесінде тартысып жүрген кәсіпорындар өз өнімдерінің көлемін ұлғайтып,
тұтынушыларының талабынан да, тілегінен де шығуға үйреніп келеді. Солардың
бірі – “Павлодарсүт” ЖШС қазір көпке танымал.
Ал егер өнеркәсіп саласын ауызға алсақ, онда “Технологические
линии” ЖШС-ін атап өтуге болады. Бұл кәсіпорын ауыл шаруашылылық өнімдерін
қайта өндеуге қажет механизмдердің әртүрлі құрал жабдықтарын
шығарады.”Резон” ЖШС-сі де көшелер мен аумақтарды, баспаналарды
жарықтандыруға қажетті ерекше аспалы шамдар дайындайды.
Шағын кәсіпкерліктің өрісі қрт сөндіру сияқты арнайы істерде
тарылмай келеді. Мысалға өрт сөндірушілерді әртүрлі құрал- жабдықтармен
қамтамасыз ететін “Пиран- Павлодар” ЖШС-ін алайық. Бұл кәсіпорын, тағы бір
жағынан, Павлодардың жеке көміроттегілік өрт сөндіру құралын дайындауды
жузеге асырып отыр.
Осы жерде бір айта кетерлігі,”шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміздің қажеттігін” атаған
елбасының ойы көңілге қонымды. Жолдауда айтылған миллиардтаған теңге
серіктестіктерді кеңейте түсуге ғана бағытталып отырған жоқ. Осы
фирмалардың заманауи құрал-жабдықтарды өз ісіне игеріп, үздік технологиямен
жұмыс істеуге көшуіне жұмсалады. Алайда бүгін салық кодексіне қатысты біраз
кедергі бар, технологияны жаңарту оң жолға қойылған жоқ. Осы себепті биылғы
жылдан бастап кәсіпкерлерге салынатын салық жүйесіне жаңашылдық еңгізу
көзделіп отыр. Кәсіпорын егер өз өндірісіне жанашылдық еңгізгісі келсе,
салық төлеу жағынан жеңілдікке ие болады. Бұл серіктестік пен фирмаларды
жедел ілгері бастырушы күшке айналатыны анық.
Елбасы Н.Назарбаевтың дәстүрлі халқына Жолдауы, меніңше, болашақтан
жарқын үміт күтетін барша қазақстандықтардың көкейлеріндегі ой мақсаттарын
доп басты деп айта аламын. Сондықтан да болар, қазір Жолдау жайлы ауыл-
елдегі адамдар өз пікірін білдіруде. Яғни, елбасының Жолдауы ел адамдарының
ойына қозғау салып, үлкен бір серпіліс тудырды. Бұл тегін емес. Өйткені,
соңғы уақытта ауыл тұрмысына, экономикасы мен әлеуметтік саласына көп көңіл
бөдіне бастады, соның нәтижесінде бірқатар жұмыс орындары ашылды, байланыс,
жол-көлік мәселері, мәдениет саласы, білім беру, денсаулықң жалпы, қай
саланы алсақ та атқарылған істерді көруге олады.
Біздің павлодар ауданында, мәселен, соңғы жылдары 14 кітапхана
ашылды, мәдениет үйлері, клубтар, спорт залдары да бірте-бірте іске
қосылып, пайдалануға берілуде. Балаларға арналған “Келешек” атты
бағдарламаны орындаудың екінші кезеңіне көштік. Ауданның денсаулық сақтау
саласында да бірқатар істер тындырылды, жедел жәрдем көліктері берілді,дәрі-
дәрмекпен қамтамасыз ету, ауыл тұрғындарының денсаулығын тексеру,
туберкулез, жұқпалы ауруларға қарсы күрес секілді жұмыстар атқарылу
үстінде. Аудандағы 6 соғыс ардагеріне қаржылай көмек көрсетіліп, үйлеріне
телефон байланысын орнатты.
Жақында ауданымызда арнайы ақпараттық топ құрылды. Осы топ он
шақты күн ішінде 6 ауылдық округке барып, тұрғындармен кездесу өткізіп,
Елбасының Жолдауын халыққа түсіндірді. Бұл сапар әлі де жалғасуда.
Аудандағы тағы бір нәтижелі іс-Жолдау бойынша біз соғыс және еңбек
ардагерлерінің “Ардагер” атты қоғамдық қорын құрдық. Бір қуаныштысы, ауыл
тұрғындары да, қожалықтары да қорды қуаттап, қолдан келгенше көмек беруде.
Бүгінгі таңда “Ардагер” қоғамдық қорына 181 мың 400 теңге қаражат түсті.
Бұл қаражат ардагерлердің мұқтажына жұмсалмақ.
Осындай жұмыстар ауданда әлі де жалғасуда. Ең бастысы, ауыл
тұрғындары Жолдауды қуанышпен қарсы алып, талқылап, ризашылығын білдіруде.
Әрине,қәзіргі уақытта бар шаруаны реттеп, тындырып қойдық деп айтуға әлі
ерте. Ауылдық жерлерде шешімін күтіп тұрған мәселелер жоқ емес, баршылыұ.
Қандай іс болса да, “Жұмыла көтерген жүк жеңіл”деп, бірге қимылдап, бір-
бірімізге жанашырлықпен көмектесе білсек, алынбайтын асу жоқ деп ойлаймын.
Сондықтан қандай да іс, қай сала болмасын Елбасының дәстүрлі жолдауы
баршамыз үшін баңдар болмақ
II. Әлеуметтік саясатты дамытудағы мемлекеттің рөлі
Мемлекет - халықтың мемлекеттік өміріндегі елеулі орын алатын тарихи
пішін.
Әлеуметтік саясаттағы мемлекеттің рөлі:
♦♦♦ Әр түрдегі мемлекет адамды қоғамға біріктіреді, оның өмір жолын қоғам
мүлкіне айналдырады (мысалға, еңбек жолын, отбасылық өмірін, қолының бос
кезіндегі уақыт және қоғамдық саяси өмірі). Қоғамдағы тәуір өмір сүру
шарттары осы қоғам мүлкіне айналдыру жолдары арқылы жүзеге асады. Нормадан
жағымсыз ауытқу, әлеуметтік жаман халге түсу болып қабылданады және оны
тұрақты ету үшін қоғамдық және мемлекеттік іс -әрекеттер талап етіледі.
♦♦♦ Демократиялық мемлекет қоғамдық топтар мен азаматтардың әлеуметтік
белсенділігін күшейту және кластық қоғамның жақсаруын қамтамасыз етеді.
Демократиялық мемлекет кезінде азаматтардың ешқайсысы қоғамнан
жоюға,қанауға жол берілмейді
♦♦♦ Демократиялық мемлекет әлеуметтік топттың және азаматтардың
әлеуметтік ортадағы субьектіге құқығын ала алмайды және әлеуметтік
мемлекеттік саясат пішініне өсіре алмайды. Әйтсе де демократиялық мемлекет
қандай да бір әлеуметтік топтардың әлеуметтік жағдайының жақсаруына
тосқауыл қоймайды.
♦♦♦ Демократиялық мемлекет әлеуметтік мүмкіндіктер кеңістігін жеке
күштерден қорғалуын құрайды.
Әлеуметтік саясатты жүзеге асырудың негізгі субьектісі болып мемлекет
табылады. Әрбір мемлекет өзінің даму перспективасын анықтайды. Сонымен
қатар глобалды әлеуметтік-экономикалық саясаттың орталықтандырылған
проблемалары да бар:
* экономиканың экологиялық жэне әлеуметтік бағыты;
* халықаралық және ұлттық қауіпсіздікті нығайту;
* елдердің даму саясатын тұрақтандыру;
* болашақ ұрпақ пен қазіргі ұрпақтың мүдделерінің теңділігін орналастыру.
Экономика болса әрқашан әлеуметтік проблемалардың шешімінің негізі болып
табылады, бірак әлеуметтік сфераның міндеті экономикалық
дамудың алдында өсіп отырады.
Мемлекеттің әлеуметтің саясатын жүзеге асырудың негізгі қызметі:
Құқық беруші органдардың заңдылық іс-әрекеті
Атқұарушы органдардың ұйымдық – басқарушылық ,қаржылық-
экономикалық,болжамдық және т.б.қызметі.
Конститутция бойынша Қазақстан Республикасы әлеуметтік мемлекет.
Әлеуметтік мемлекеттің мінездемесі:
Әлеуметтік жүйелердің дамыған жүйесі, салықтың жоғары деңгейі, әлеуметтік
сфераға бөлінген қаржының жоғары деңгейі;
Қазақстанның барлық топтарына көрсетілген әлеуметтік қызметтің дамыған
жүйесі;
Құқықтық жүйенің дамыған түрі, мұнда биліктің бөлінуі, әрбір билік салсының
қызметін бөлу, әлеуметтік өмірдің нормативті - құқықтық жүйесінің қызметі.
Мемлекеттік әлеуметтік саясаты әлеуметтік сұрақтармен айналысытан
билік органдарының қызметіне жатпайды. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын
қалыптастыру және жүзеге асыру кезінде үш жақ қатысады:
* билік (заң шығарушы, атқарушы және сот органдары);
* қоғам (саяси институттар);
көпшілік (азаматтардың әлеуметтік професионалды және т.б. топтары, жеке
инвалидтер).
Әлеуметтік саясат - қоғамдық өзара іс -әрекеттер механизмі ретінде
мемлекетсіз даму түріне жету мүмкін емес, сондықтан да мемлекет әлеуметтік
саясатты біртұтас қоғамдық кеңістікте біріктіру кепілі ретінде танылады.
Мемлекеттің кепілдігін беру рөлі әлеуметтік саясаттың тең құқылы
субьектісі болып табылады.
Мемлекет - өз қызметінде өркениетті элеуметтік саясатты жалпы үлттық
масштабта кепілдік береді.
Кепілдік - бұл қамтамасыз етуші шартты қамтамасыз етуші жүйе. Өркениетті
әлеуметтік саясаттың жеткілікті кепілдік мүмкіндіктері тек қана
мемлекеттегі ұлттық қауіпсіздігін үміттендіретіп қана емес сонымен қатар
сыртқы факторлардан да әлеуметтік әсер ету арқылы қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік топтардың өздері мемлекеттің қатысуынсыз белгілі бір дэрежеге
жете алмайды,сондықтан мемлекет элеуметтік проблемаларға қатысып оны шешуі
қажет.
Қоғам барлық халықтың формасы сияқты проблемаларға кездеседі, яғни жалпы
қоғамға қатысты проблемалар бар, ол проблемаларды тек қана халық шешеді,
бірақ ол топтарға бөлінген болғандықтан белгілі бір міндетке негізделіп
соны шешу қажет. Халықтың айтуы бойынша мемлекет сол ережені орындау
қажетті. Жалпы қоғамдық проблемаларды шешу арқылы мемлекет элеуметтік
саясаттың ресурсы рөлін атқарады.
Бұл қандай проблемалар төртеуін атап өтейік:
Ету қызметін орындайды. Ал тотаритарлы мемлекет өзінің
демократиялық емес, антигумандық әлеуметтік мәнін көрсетеді.
Мықты әлеуметтік саясаттың антиподы пассивті әлеуметтік саясат. Мұнда
демократиялық мемлекет өзінің конститутциялық міндетін орындай алмайды, ал
тоталитарлы мемлекет құлайды.
90 -шы жылдары Қазақстанда нарықтық реформаларды радикалды жүргізуімен
байланысты Шоковая терапия моделі қолданылады, сонымен қатар танымалы
емес шара түсінігі пайда болды. Реформаторлар бұл түсінікке
түсінбеушілікпен қарады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі компоненттерінің мазмұны -бұл:
* мемлекеттің әлеуметтік саясатының стратегиясын өмірге алып келу және
жүзеге асыру;
* әлеуметтік саясаттың мемлекеттік приоритетін анықтау;
■ әлеуметтік саясаттың барлық процесін мен приоритетке бағыттау.
Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың проблемалары президенттің елге
жолдауында көрсетіледі:
♦♦♦ Президенттің өкіметке бюджеттік жолдауларында
♦♦♦ Өкіметтің концептуалды шешімдерінде
♦♦♦ Парламенттің жарлығында
♦♦♦ Қазақстан Республикасының Заңдарында
Қазақстан Республикасының міндеттері 1993 жылы қабылданған Қазақстан
Республикасының конституциясында бекітілген. Бұл міндеттер Қазақстанның
әлеуметтік мемлекетті қалыптастыруға бағытталған.
Мемлекеттің конституциясында - өкіметтің әлеуметтік сферада қызмет етуін
яғни азаматтар мен әлеуметтік топтардың мүдделерін қорғауға міндетті.
ҚР Конституциясының 1,28,29 - бабтарында былай делінген:
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы -адам және
оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген,науқастанған, мүгедек
болған, асыраушысынан айрылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған
ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде әлеуметтік қамсыздандырылуына
кепілдік беріледі.
Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша
нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады.
Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы
Әлеуметтік саясаттың негізі ол - әлеуметтік топтар мемлекетте осы
міндеттерді орындау қажет, ал басқа топтар мен күштер бұл міндеттерді
орындауға ықпал етлуі қажет.
Әлеуметтік саясаттың проблемасында мынандай халықаралық актілер
қолданылады:
* Жалпы адам құқық декларациясы (БҰҰ 10 желтоқсан 1948ж)
* Адамның құқығы туралы Копенгагендік декларация.
♦♦♦ Адамның құқығы туралы басқада халықаралық құжаттар.
♦♦♦ Европа Кеңесінің құжаттары, соның ішінде Европалық әлеуметтік хартия.
♦♦♦ Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымының кұжаттары (ОБСЕ).
♦♦♦ ТМД елдерінің құжаттары.
Қазақстан үшін ұлттық қауіпсіздікті қорғайтын әлеуметтік саясат қажет. Ол
ұлттық қауіпсіздікті күшейту. Мұның өзі әлеуметтік саясаттың мінезі мен
мазмұнындағы ерекшеліктер саясаттың стратегиялық мәні.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатында негізгі орынды халықтың табысын
қалыптастыру саясаты алады. Табыс ұғымы экономикалық қызмет нәтижесінің
көрсеткіші болып табылады. Басқаша айтқанда - табыс өндіріске қатысушының
оған қатысу деңгейіне байланысты алған, шығарған өнімнің бір бөлігі.
Экономикалық әдебиеттерде табыс ұғымы өнімді шығаруда құнның шығыннан
жоғары болуын сипаттайды.
Қоғам мүшелерінің табыс деңгейі олардың тұрмыс - жағдайының маңызды
көрсеткіші, себебі индивидтің материалдық және рухани өмірінің
мүмкіндіктерін анықтайды дем алуы,білім алуы, денсаулығын сақтау,
қажеттілігін қанағаттандыру. Еңбек ақыдан басқа халық табысының көлеміне
әсер ететін факторларға жеке баға динамикасын, тұтыну нарығының тауарлармен
қамтамасыз ету деңгейін жатқызуға болады. Ақшалай табыстың негізгі үш көзін
көрсетуге болады:
* еңбекақы
* меншіктен түсетін табыс (девиденд, пайыз,рента)
* әлеуметтік төлемдер(зейнетақы, жәрдемақы)
Халық табысының динамикасы мен деңгейін бағалау үшін номиналды, қолда бар
және нақты табыс көрсеткіштері қолданады.
Номиналды табыс N1 - белгілі уақыт кезінде жеке тұлғалардан алған ақша
мөлшері.
Біріншіден, бұл мемлекет кепілдік беретін негізгі әлеуметтік төлемдер.
Екіншіден, бұл міндетті әлеуметтік сақтандыру.
Үшіншіден, бұл кейіннен әлеуметтік төлемдерге
айналатын азаматтардың ерікті жинақтаулары.
Міне, осындай үш бастау азаматтарымыздың қарттық
кезеңін лайығымен қамсыздандыруға тиісті жағдай туғызады.
Биылғы жылдан бастап, іс жүзінде әрбір отбасының мүддесіне игі ықпалын
тигізетін 2005 - 2007 жылдарға арналған әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдету бағдарламасын іске асырылып жатыр.
Үстіміздегі жылдан бастап, жекелеген сырқаттар бойынша бес жасқа
дейінгі балаларды дәрі - дәрмекпен, ал жүкті әйелдерді - құрамында темір
мен йоды бар препараттармен амбулаториялық деңгейде тегін қамтамасыз ету
керек.
2006 жылдан бастап, диспансерлік есепте тұратын және амбулаториялық
деңгейде жеңілдік шарттары қолданылатын балалар мен жасөспірімдерді дәрі -
дәрмекпен тегін қамтамасыз етуге көшірілуі керек.
2006 жылдан бастап, аз қамтылған отбасыларына 18 жасқа дейінгі
балаларына ай сайынғы жәрдемақылар төленуге, 4 және одан көп бірге тұратын
кәмелетке толмаған балалары бар көп балалы аналарға, Алтын алқа, Күміс
алқа немесе 1 және 2 дәрежелі Ана даңқы белгілерімен марапатталған
аналарға арнаулы мемлекеттік жәрдемақылардың мөлшері 4000 теңгеге дейін
көбейтілуге тиіс.
Нәрестенің тууына байланысты бір жолғы жәрдемақыларды қазір де төлеп
келеді. Енді соларға қосымша бұрын жоспарланғандай 2007 жылдан емес, 2006
жылғы 1 шілдеден бастап,бір жасқа дейінгі сәбиді күту жөнінде мемлекеттік
жәрдемақылар енгізілетін болды.
Биылғы 1 шілдеден бастап, біз барлық зейнеткерлерге, еңбек өтіліне,
жалақысы мен тағайындалған зейнетақысының мөлшеріне қарамастан, 3000 теңге
мөлшерінде қосымша негізгі зейнетақылық төлем жасалынатын болды. Осылайша
ең төменгі зейнетақының мөлшері негізгі зейнетақылық төлеммен бірге 9200
теңгені құрайтын, ал зейнетақының орташа мөлшері 12 мың теңгеден асады.
қызметкерлерінің жалақысын орта есеппен 32% көтеру қажет деп
санаймын. Ал 2007 жылдан бастап орта есеппен 30 % көтеру қажет.
Негізінен алғанда, жалақы мемлекеттік қана емес, жекеменшік секторда
да өсуге тиіс. Осыған орай биылғы 1 шілдеден бастап, ең төменгі жалақы
мөлшері 9200 теңгеге дейін көбейеді.
Биылғы 1 шілдеден бастап, біз жоғары оқу орындары студенттері, сондай
- ақ орта кәсіптік білім беру ұйымдары оқушылары стипендияларының мөлшерін
2 есеге көбейеді.
Ағымдағы жылы түрғын үй қүрылысы бағдарламасының шеңберінде бюджеттен
бөлінген қаражаттың есебінен ғана халықтың элеуметтік қорғалатын топтары
үшін 1600 пэтер салу және ипотекалық бағдарлама бойынша халықтың қолы
жететін арзан 11700 пэтер салуыну қажет.
Экономикалық жэне әлеуметтік жедел жаңару бағыты Қазақстанның
экономикалық жэне элеуметтік дамудағы өзінің көшбасшылығын одан әрі сақтап,
сол арқылы капиталды, инвестициялар, технологиялар мен білімді, білікті
кадрларды тарту орталығына айналуына мүмкіндік туғызуға тиіс.
Жалпы 1990-1997жылдары Қазақстанда жүмыспен қамтылғандардың саны
өндірісте -712мың адамға қысқарған, ауыл шарушалығында -187мыңға, транспорт
пен байланыс саласында-58 мыңға, құрылыста-647 мыңға (ҚР Үкіметі: Өндіріс
саясатының 1998-2003ж.ж. арналған бағдарламасынан).
1993 жылдан бастап Қазақстанда, еліміз бойынша эрдайымғы өсу тенденциясы
бар, өмір сүру минимумының бағалануы өндіріліп жатыр. Алайда,
республикамызда элі күнге дейін халықты кедей категорияға жатқызудың ресми
белгіленген анықтамасы жоқ, жэне де халықтың ортажандық ақшалай кіріс
бойынша қалай бөлінетіні туралы ақпарат жоқ.. Осы ақпараттардың жоқтығы
республикамыздағы кедейшіліктің фактілік көлемін анықтау қиынға түсуде.
Қазақстан отбасылары кірістерінің жалпы саласындағы кіріс салықтарының
бөлігінің өсу тенденциясы жалгасуда. 1993-1995ж кіріс салықтарының жүйесі
адам дамуы көзқарасынан қарастырылған жоқ. Жеке отбасының кіріс деңгейін
жоғарылататын, екінші табыс табу мүмкіндігі үшін жеткілікті жағдай болмады.
Халықтың нақты табысының төмендеу факторларының бірі элеуметтік
Қазақстан халқының көп бөлігінің өмір деңгейінің төмендеуінің жалғасу
фактісі 1993-1995 ж.ж тұрғындар басына нақты Ішкі Жалпы Өнім көрсеткішінің
төмендеуімен айқындалады.(1993ж-3751$; 1994ж-2909$; 1995ж-2757$;)
Ерекше ауыр жағдай, көп бөлігі өмір сүру минимумы сызығында тұрған
аграрлы аудандарда болды. Ауыл халқы өтпелі кезең өзгерістері алдындағы ең
әлсізі болып табылды,өйткені ауыл шаруашылығы жұмысшыларының жалақысынан
екі немесе одан да көп есе төмен (1993ж-60 жэне 156,3 теңгеге сәйкес, 1994ж-
733 жэне 2539 теңге, 1995ж-2122 және 7005,5теңге). Сонымен қатар, ауылдағы
көпбалалы отбасыларының көп бөлігінің өмір сүру жағдайы қиындады, бұл
әлеуметтік инфраструктураны, тұрмыстық және экологиялық мәселелерді шешуді
талап етеді.
Әлеуметтік диференцияның шиеленісу үрдісінде Қазақстан халқының кедей
бөлігінің салмағы өсті, ал бай бөлігі бұрынғы қалыпта қалды. Осы орайда
байлықтың интенсивті аккумляциясы болды. Осы жағдайларда әлеуметтік
полюстердің қарама-қайшылығы жоғарылады, орташа топ жойылды,
кедейшілікпен байлықтың арасында бұзылмайтын арақашықтық пайда болды.
Нәтижесінде тұтынушылық нарықтың 2-типі құрылды. Фактілі әлитарлы тұтынушы
бөлік құрылды, ол халықтың көп бөлігінен сипаты бойынша айрықшаланып қана
қоймай сонымен қатар осы айырмашылықты жариялады. Екінші полюсте көп бөлігі
кедейшіліктің шегінде тұрған кедейленген халық тұр. Бұл топқа зейнеткерлер
және өмірде өз орнын таппаған жастар, кэсіпорынның жабылуына байланысты
жұмыстан қысқартылған инженерлер және мұғалімнің ең төменгі жалақысына өмір
сүрушілер, жабық бір индустриялды қалалардың және құрыған ауылдар
тұрғындары жатады. Біреулер еңбектерінің талап етілмегендігінен далада бос
қалды, екіншілері болып жатқан өзгеріске бейімделе алмады.
1. Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары
Қоғамдағы дамудың бастапқы кезеңдерінде шаруашылық прогресі көбінесе
теңсіздік пен әділетсізідікке негізделетіні белгілі. Осы күні қалыптасып
отырған нарықтық қатынастар да әлеуметтік әділеттікті қамтамасыз ете
бермейді.
XVIII-XIX ғасырларда өткен өндіріс революциясы нарықтық қатынастарды
өте күшті дамытты. Нарықтық қатынастардың дамуы бас бостандығы мен
еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке жол ашып берді. Еркіндік идеологиясын
насихаттатйтын қоғамдық – саяси ағымдар қалыптасты. Осының барлығы
индустриялды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын
қалыптастырды. Батыста және Шығыстың дамыған елдерінде орташа әлеуметтік
топ қалыптасып, оның үлес салмағы артты. Мысалы, АҚШ-та осы күні табысы
орташа әлеуметтік топтың үлес салмағы тұрғындардың 70% ін құрайды. Жалпы
алғанда, нарықтық экономиканың осы күнгі моделі біршама әлеуметтік
теңестіруді көздейді деп айтуға болады.
Бұл жерде, біріншіден, қоғамдық сананың нарық деген – оған
қытасушылардың өзара келісімге келуі екенін ұғыну деңгейіне жеткенін
көрсетеді. Соңғылар дербес, өз еркімен бір-бірімен қарсы тұрады, бірақ бір-
біріне тәуелді: олардың мақсаттары қарсы ұшырасатын қажеттіліктерді
қанағаттандыру арқылы ғана іске асады: Екіншіден, нарықтық әбден толған
және бәсекелестіктің қатты дамыған жағдайында тауар мен қызмет өндірушілер
тұтынушылардың табысы жоғары болуына мүдделі.1.93-103б.
Бірақ осы жағдайды көрсеткенде мына бір мәселені баса айтқан жөн
сияқты: нарық пен толық теңдік үйлесімге келмейді. Біріншіден, бұл нарыққа
шығушылардың жеке бас ерекшеліктеріне байланысты болады. Ерекшеліктер
адамдардың әлеуметтік, биологиялық және психологиялық табиғатына байланысты
келеді.
Екіншіден, нарық механизмдерінің мәніне, нарықтық құн мен нарықтық
бағаның қайшылықтарына, жұмыс күшін сату мен сатып алудың ерекшеліктеріне
және басқаларға байланысты.
Сонымен, осы күнгі дамыған нарық қатынастары салыстырмалы түрдегі
әлеуметтік теңдіктің қалыптасуына мүмкіндік береді. Бірақ оларды іске асыру
белгілі бір принциптер тұтастығына негізделген мақсаттық шараларды қажет
етеді. Осы шаралар әлеуметтік саясат, немесе мемлекет саясатының әлеуметтік
аспектісі болып табылады.
Қоғамда еңбекке араласу мүмкіндіктері шектеулі азаматтарды біріге
қорғау міндетін атқара отырып қана экономикалық еркіндікке қол жеткізуге
болады.
Нарықтық экономика әр адамға, оның қабілеттілігіне қарай, өзінің
экономикалық өмірін құру үшін толық еркіндік береді. Бұл еркіндік қоғамның
басқа мүшелерінің еркіндігі мен құқығына және мүддесіне қайшы келемеуі,
кедергі болмауы қажет.
Екінші принцип, мемлекеттің әр түрлі қоғамдық топтар мүдделері
арақатынасын анықтауына бацланысты. Экономикалық саясаттың, оның ішінде
әлеуметтік саясаттың алдында қоғамдағы әртүрлі мүдделер арасындағы ең
оңтайлы үйлесімділікті табу міндеті тұрады. Мемлекеттік биліктің
институтционалдық құрылымы барлық тұрғындардың ықылас – мүдделерін ескеру
қажет. Бірақ, әрбір жеке тұрғынды есепке алу мүмкін емес, сондықтан оларды
әлеуметтік топ деңгейіне дейін жеткізіп жинақтайды. Сонымен, әлеуметтік-
экономикалық саясат, біріншіден, топтар мүдделерінің өзіне-өзі іске асуы
үшін құқықтық және ұйымдық жағдай жасады, ал екіншіден, оларды жалпы даму
бағытымен сәйкестендіру қажет.2.54-65
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшалай немесе
материалдық кіріс түрлері жатады. 2. 85-102б.
Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша табыс табу мүмкіншіліктері
кеңейе түседі. Осы табыс түріне құнды қағаздардан, салық төлемдерінің
төмендеуінен, мұрагерліктен т.б. түсетін табыстар жатады. Қосыша табыс
табуға адамдар екі себептен ұмтылады.
Біріншіден, табыс көзін көп тарапты ету негізгі табыстық төмендеуінен
сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің табыс негізі табыс түрінің өсуінен
тұрақты түрде озып отыруына байланысты. Осы екінші жағдай өтпелі экономика
үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда жұмыскерлердің
50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу мақсатында қосымша
еңбектенуге мәжбүр екен.
Қарастырылып отырған тұрғыдан алғанда әлеуметтік қамсыздандыру
көрсеткіштерінің маңызы өте зор. Оны сипаттайтын экономикалық өлшемдердің
арасында тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері негізгі орындарды иемеденеді. Бұл
жерде материалдық игіліктерді тұтыну деңгейі туралы сөз болып отыр. Соңғы
жылдары әлем практикасында кең тараған көрсеткіштер отандық статистикада
пайдалана бастағанын айтуға болады. Жеке алғанда, бұл тұтынушылық қорысын
деген ұғымға қатысты. Осы ұғым адам өміріне қажетті ең негізгі материалдық
игіліктер мен қызметтер құрамасын білдіреді.
Экономикалық нарықтық үлгісіне көшу кезінде әлеуметтік жіктелуі
артады. Сондықтан тұрмыс деңгейін өлшемді түрде сипаттайтын тұтынушылық
қоржынды толтырудың бірнеше нұсқалық түрлері қалыптасқан. 2.145-148б.
Тұтынудың рационалды және минималды деңгейлерін есептеу
қабылданған. Осы күнгі отандық статистика мекемелері тұтынушылық қорын
құрамы мен оның минималды және рационалды деңгейлерін тұрақты түрде
есептеп көрсетеді. Соңғы кездері біздің экономикалық әдебиеттерге өмір
сүру сапасы деген ұғымда енгізілді. Осы көрсеткіш тұрмыс деңгейін жүйелі
түрде өлшеп сипаттайды. Бұл көрсеткіш материалдық игіліктерді тұтынумен
бірге әлеуметтік игіліктерді (денсаулық сақтау, білім алу, демалыс мәдениет
т.б.) пайдалануды да есепке алып, қоғамының тұрмыс деңгейін жан - жақты
сипаттайды. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік
–экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Әлеуметтік саясаттық мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды қолдау немесе
қоғамдағы әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастарды реттеу, қоғам
мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз
ету, ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске
қатысу үшін экономикалық ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау.
Мемлекеттің қоғамдық өнідірісті реттеу мақсатында жүргізетін шаралардың
құрамды бөлігі ретінде мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі экономикалық
ахуалмен тығыз байланысты болады.
Еңбек ақы төлеуде теңгермешілікті жоюдың маңызы зор. Еліміздің тұтыну
рыногының бірыңғайлылығын қаматамасыз ету керек, яғни қорлардың бұл бөлігін
тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны тұтынуға тиістілер.
Мысалы, дәрігерлік көмекті жұрттың барлығы емес, тек ауыратын адамдар
ғана сұрайды, мектеп мекемелерінің қызметін тек мектеп жасындағы балалары
барларға ғана керек. Басқаша айтқанда, қоғамдық тұтыну қорлары еңбекке
байланысты емес, табыстар айырмашылығын жұмсартуға тиіс. Сонымен қатар
олар еңбек қабілетін қалыптастыру, жоғарғы білім алу мен мәдениетті
қолдау, денсаулықты сақтау, зейнеткерлерді қамсыздандыру сияқты маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандыру сияқты маңызды қажеттіліктерді
қанағаттандырулары тиіс. Бірақ бөлудің бұл түрі бүкіл қоғам және оның жеке
мүшелерінің мүддесін қамтығандықтан, денсаулық, білім тұрғын үй және т.б.
саладағы әлеуметтік саясат мемлекеттің назарында болуға тиіс. 2.159-169б.
Елдің экономикалық даму деңгейі тұтынудың көлемімен дәрежесін
анықтайды. Әлеуметтік қорғау жүйесі тек халықтық табыссыз топтары мен
өндіріске қатыспағандарды оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең
алдымен жалданып істейтіндерді де қорғайды.
Кедейтілік сияқты өткір әлеуметтік проблемеларды шешу – мемлекет
жұмысының, соның ішінде әлеуметтік жұмыстың басты бір бағыты. Бұл әл-
ауқатты өмірді қамтамасыз ете алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең
төменгі тіршілік деңгейін жасап, тұрмысы қатар адамдардың санын азайтуға
көмектеседі. Кедейленген топты азайту – рыноктық экономикаға көшкен
мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі міндетті. Тұтынудың әр түрлі
деңгейінің еңбек пен жұмысшы күнгі факторларымен байланыстылығын атап өту
керек. Ондай факторлар: отбасының көлемі, ондағы жұмыс істейтіндер мен
масылдардың арақатынасы, денсаулық жайы, географиялық, табиғат жағдайлары
және т.б. Әлеуметтік саясаттың негізі мақсаты – осы айырмашылықтарды
азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы материалдық
негіз жасау. Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет пен өнімдерді
трансферттік төлемдер арқылы бөлу немесе табысты тұрақтандырудың
мемлекеттік бағдарламасы жатады. 2.176-192б.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория
ретінде бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының оның мүшелерінің арасындағы өмір
сүру қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде
бұрынғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді.
Қоғамдық тұтыну қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы
құрылып, орталықтан бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың,
кооперативтердің пайдасынан және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады.
Мемлекеттік көмек бағдарламасы бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу,
қарттарды және еңбекке жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау
қажеттіліктерді өтеледі.
Әлеуметтік – экономикалық саясатта қоғамдық тұтыну үш бағытта жүреді.
Бірінші бағыт халыққа берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің
бұрынғы және қазіргі жалақысына байланысты.
Бұлар алдымен әлеуметтік қамсыздандыруға, ауырған кездегі төлемдерге,
ақылы демалысқа, мүгедектігі мен қартайғандығына байланысты зейнетақы,
жұмыссыздыққа байланысты көмек.
Қоғамдық тұтыну қорды бөлудегі екінші бағыт – адамның еңбегіне
байланысты түрлі төлемдер. Мұндай төлемдеуге көп балалы ата-аналарға,
жалғыз басты аналарға, арнайы емдеуге берілетін көмектер, мемлекеттің
мектепке дейінгі балалар мекемелеріне, мектеп-интернатты қаржыландыруға
жұмсайтын дотациялар жатады.
Қоғамдық тұтыну қорлардан берілетін төлемдердің үшінші бағытының
ерекшелігі – жеңілдіктер халыққа өндірістік емес сала мекемелері арқылы
натуралды-заттай түрінде беріледі. 3.347-350б.
Адам капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжыымдамасының туындауына
базалық мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарады, ол ХХ ғасырдың 60-шы
жылдары Скандинавиядағы зерттеу топтарының арасында пайда болды. 1976 жылы
осы тұжырымдама Халықаралық еңбек ұйымының Жұмыспен қамтылу, өсу және
базалық мұқтаждар баяндамасының арқауы болды.
Базалық мұқтаждар тұжырымдамасы үкіметтерге мына мәселелерді есепке
алу арқылы экономикалық және әлеуметтік саясат құруды ұсынады: отбасының
тамақ ішудегі, киінудегі, тұрғынжай мен үй мүлкендегі кейбір ең төменгі
қажеттіліктерін міндетті түрде қанағаттандыру; ауыз сумен емдеуге
қамтамасыздандыру, тұратын орындарының санитарлық жағдайын, қоғамдық көлік,
денсаулық сақтау мен білім беру салаларындағы қоғамдық қызметтерді
жақсарту.
Адам дамуы категориясын жасауға өзге әлеуметтік- экономикалық
категория – тұрмыс сапасы өз ықпалын тигізеді.
Т.М. Рогачаеваның монографиясында тұрмыс сапасы дегенде халықтық әл-
ауқаты мен жеке адамдардың әлеуметтік көңіл күйлеріне елеулі ықпал жасайтын
экономикалық, әлеуметтік, табиғи – экологиялық және адамның тіршілік
әрекетіндегі өзге де жағдайлардың белігілі бір үйлесімі ұғынылады. 3.354-
358б.
Тұрмыс сапасы категориясының мәні шоғырландырылған түрде Я.
Тәнбергеннің Экономикалық тәртіпті қайта құру еңбегінде айтылды, онда
былай делінген: Осы шама тұтас алғанда жеке тұлғаларға немесе мемлекет
қатысты пайданың критерийін жай ғана есепке алу арқылы емес, сонымен
бірге адамның негізі құндылықтары жүйесіне сәйкес ойластырылуы және жете
зерттелуі тиіс.
Тұрмыс сапасының деңгейін өлшеу өмірдің жеке қырларын бейнелейтін
көрсеткіштердің біртұтас жүйесі негізінде жүзегеи асырылады. Өткен ғасырдың
70-ші жылдарында Дж. Феррестер тұрмыс сапасын жалпы бес параметр бойынша
өлшеуді ұсынады, олар: халықтың саны, қорланған, капиталдың саны, ауыл
шаруашылығындағы капиталдың үлесі, қолда бар табиғи ресурстар мен мекендеу
ортасының ластануы. Экономикалық дамудың әлеуметтік аспекттері үлкен
маңызға ие болғандары соншалық, олар саяси құрылымдардың бағдарламалық
нұсқамаларының ажырамас бөлігіне және көптеген елдердің экономикалық даму
үлгілерінің, сонфың ішінде швед үлігісінің, әлеуметтік бағдарланған
Германияның, жаңа индустриалы елдердің үлгілерінің деңгейіне айналды.
Көрсетілген жүйе статистикалық деректердің 12 блогынан турады, олар:
демографиялық сипаттамалар; қоршаған орта; реттену (урбанизация) мен тұрғын
үй; денсаулық сақтау мен тамақтану; білім; экономикалық әрекет; әлеуметтік
топтар мен халықтың жинақтығы; әлеуметтік қамсыздандыру; бос уақыт пен
мәдениет; уақытты пайдалану; қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік; әлеуметтік
қатынастар; саяси әрекет.
Бүгінгі таңда көптеген елдер прогреске жетті. Сонда да болса,
әлмедегі бірқатар мемлекеттер, қағида бойынша, әсіресе, ең кедей елдер үшін
осы мақсаттарға жетудің ықтималдығы қиындай түскен сияқты. Егер әлем
халқының 23%-ы тұратын 55 елде 2015 жылға қарай мақсаттардың ең кемі
төрттен үшін орындап үлгеруге жеткілікті қарқындардағы ілгерулер жүріп
жатса, ол халықтың 20% -ын еншілейтін 33 ел мақсаттық көрсеткіштердің тең
жарымынан астамын орындауға артта қалып отыр.
Бір мақсаттарды орындауда кейбір мемлекеттер өзгелермен салыстырғанда
үлкен жетістіктерге қол жеткізді.
Мәселен, жалыпға бірдей бастауыш біліммен, білім саласында қыздар мен
ұлдардың теңдігін қамсыздандыру саласында көптеген дамушы елдер қойған
мақсаттарына қол жеткізді немесе соған тақау. Дамудың көптеген салалары
үшін білімнің өзекті мәнін ескере келгенде осы жетістіктер өзге мақсаттарға
жету үрдісіндегі прогресті жылдамдатуға септігін тигізеді.
Сондай-ақ көптеген дамушы елдер де аштықты жою мен халықтың ең
қамтамасыздығын жақсарту жөніндегі мақсаттың көрсеткіштерді орындады
немесе орындауға жақын. Солай болғанмен, әлем халқының 28% -ын меншіктейтін
40-тан астам ел, 2015 жылға қарай аштық ауқымдарын екі есе азайту үшін
қажет қарқындарға жете алмай отыр. Бұған қосымша, халықтың орташа
табыстарының баяу өсуі жоқшылық ауқымдарын жартылай қысқарту мақсатын
жүзеге асыру үрдісіндегі көптеген мемлекеттердің қиындықтарға
кездесетіндерін меңзейді. Балалар өлімін азайту проблемасы да осындай күйді
кешіп отыр.
Бақылауға ырық бермейтін мақсаттың іс жүзінде орындалуы немесе
орындалмауы мүмкін емес. Бұл жағдай ең күрделі проблемалардың бірі
дерентердің жоқтығы болып табылатын білдіреді. Халықаралық статисканың
қазіргі жағдайында жоқшылық пен аналар өлімімен күрес жүргізу саласындағы
мақсаттың көрсеткіштерге қол жеткізу үрдісі тікелей бақылау жүргізуге
көнбейді. Тіпті бақыланатын мақсаттар контексіндегі статистикада да
көптеген кемшіліктер бар.
Дерек мағлұматтары жоқ елдерде іс жүзінде нашар көрсеткіштердің орын алу
ықтималдығы салдарынан прогреске жететін елдердің біршама жоғары үлесін
тым құбылмалы деп есептеу әсері де жағдайды одан беттер қиындата түседі.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – қоғамның әлеуметтік экономикалық өмір
сүру жағдайын реттеудің бір бағыты.
Ол елдегі жалпы экономикалық жағдайымен тығыз байланысты және екі жақты
қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік саясатта тікелей және жанама түрде
экономикалық дамудың мақсаттары көрініс алады, өйткені экономикалық іс-
әрекет қоғамының барлық топтарына жақсы жағдай жасау мақсатында жасалады.
Екінші жағынан, әлеуметтік саясат экономикалық өсудің факторы болып келеді.
Егер экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек
өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы келмеді; қоғамда әлеуметтік
тұрақсыздық пен қарама-қайшылық артады.
Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік
саясат қоғамының әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілген тұрмыс
деңгейін қаматамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Бұл
жерде әлеуметтік әділеттік принципі іске асады.
Нарық жағдайында мемлекет қоғамының әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін
толық ісеке асырып, табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады.
Енді тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ұстанып отырған әлеуметтік саясаттың
негізі бағыттарын қысқаша қарастырамыз. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2000-2005ж.ж. арналған орта мерзімдік әлеуметтік саясаты соңғы жылдары
қоғамда көзге көріне қалыптасып қалған оңды әлеуметтік-экономикалық
жетістіктер мен жағдайларды тұрақтандырып, экономиканың дағдарыстан шығып
өсуіне қарай жұмыссыздықпен кедейшілікті жоюға және әлеуметтік дамудың ұзақ
мерзімдік негізін қалауға бағытталған. Өтпелі кезеңде қалыптасып отырған
әлеуметтік қиыншылықтардың салдарын мүмкін болғанша жеңілдетіп, оны жеңу
үшін салық салу әдістерін жетілдіріп, салық төлеу тәртібін нығайтып,
жауапкершілікті арттыру; табыстары төмен және мүмкіншіліктері шектеулі
әлеуметтік топтарға мемлекет тарапынан міндетті түрде материалдық көмек
көрсету және қаржылай қолдау; тұрғындардың нарық жағдайына икемеделіп, ұсақ
кәсіпкерлікпен шұғылдануына қажетті жағдай жасау; еңбек нарығына белсенді
де ықпалды саясат жүргізу көзделіп отыр.
Әлеуметтік саясатта келесі принциптер қолданылады: Орталық Үкімет пен
жергілікті әкімшіліктер арасындағы әлеуметтік саясатты жүргізу міндеттері
мен жауапкершіліктерін нақты ажыратып анықтау; әлеуметтік нормативтерді
есепке алып, әр деңгейлі бюджет жүйесін жасау;
Әлеуметтік нормативтердің негізі ретінде білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамсыздандырулардың мемлекеттік стандарттары алынады; әлеуметтік
қызмет көрсетуші мекемелер мен ұйымдарды мемлекет иелігіне алу немесе
жекешелендіру; әлеуметтік қызмет көрсетуге монополиялық жағдайды жою,
арнайы рұқсат беру негізінде бұл салаға жеке меншік сектордан капитал тарту
және оны пайдалану; әлеуметтік іс-шараларының нақты бағдарламасын жасау,
олардың нақты орындалу мерзімдерін белгілеу және орындалу нәтижесін
тұрақты қадағалап, тексеріп отыру.
Бүгінгі күндері тұрғындардың көбі әлеуметтік қорғау мен қамсыздандыруды
қажет етеді. Қазақстан Республикасының Статистика және Сораптау комитеті ай
сайын қазақстандықтардың тұрмыс деңгейін анықтау мақсатында арнайы
статистикалық бақылау және зерттеу жұмыстарына жүргізеді. Қазақстан -2030
ұзақ мерзімдік даму стратегиясында Халықты әлеуметтік қорғау,
жұмыссыздықпен кедейшілікті жою 1-ші кезекте тұрған негізгі әлеуметтік
мәселе ретінде атап көрсетілген. Статистикалық мәліметтер бойынша
Қазақстанда 2001жылы орташа табыс деңгейі 34 024 теңге болған және 2000
жылмен салыстырғанда 1,2 есе өскен. 2001 жылдың соңында орташа табыс
деңгейі 13 195 теңгеге жеткен, бұл 2000 жылдың желтоқсан айындағы
көрсеткіштен 15% жоғары.
Соңғы жылдары Қазақстанда макроэкономикалық тұрақтылықтың элементтері
қалыптасқан: жалпы ішкі өнім 2003ж 13%-ке өскен; инфляция ауыздықталып,
шамамен 20-25% - тен 60%-ке дейін төмендеген; инвестиция жылына 30%-ке
өскен, еңбекақының орташа көлемі 2003 ж. 17 600 теңгеге
жетті. Еңбек нарығындағы жағдай жақсара түскен: алдыңғы жылмен
салыстырғанда жұмысты қамтылғандардың саны 20%-ке қысқарған. Жалпы 2000-
2003 жылдары Қазақстанда жұмыспен қамтылғандардың саны өндірісте -20 712
мың адамға, ауыл шаруашылығында -287мыңға, транспорт пен байланыс саласында
-68 мыңға, құрылыста – 147 мыңға өскен.
Сонымен, жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі осы
күндері ең өткір проблемаға айналып отыр.
Қазақстанның ұзақ мерзімдік, стратегиялық даму бағдарламасында
жұмыссыздықпен кедейшілікті толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
I. МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК 4
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II. ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ДАМЫТУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1. Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі 14
бағыттары ... ... ... ... ...
2. Халықты әлеуметтік қорғау механизмін 31
реформалау ... ... ... ... ... ... .
ІІІ.ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖӘНЕ ҚОҒАМНЫҢ ӨРКЕНДЕУІ ... ... ... 38
1.
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен салауатты 38
өмір сүру
2. мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
... ... ... ... ... ...
Қазақстанның әлеуметтік жағдайдағы бүгінгі мен
ертеңі ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 45
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазақстан Республикасының жағдайындағы экономикасының дамуы,
мемлекеттің әлеуметтік- экономикалық саясатының құрылымдық және қаржы
саясаттарының шешуші шараларына байланысты.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау денегіміз – қоғамының табысы аз мүшелеріне қаржылай көмек
ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссдық бойынша жәрдемақы,
қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты нашар
отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен 2002ж 1 қаңтарынан әрекет
ететін мақсатты әлеуметтік көмек және басқа да түрлері жатады. Осындай
бағдарламаларға мемлекеттің тегін медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер
беруі, сондай-ақ табысы аз отбасыларының әлеуметтік қызметтер көрсетуі
және т.б. жатады. Әлеуметтік қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты
қайта бөлумен көрсетіледі.
Әлеуметтік бағдарламаларды жасағанда және оларды іске асыру кезінде
тұрақты қоғамдық бақылау, институтционалдық күштердің тепе-теңдігі,
қоғамда демократиялық мәдениетінің жоғары деңгейі қажет болады.
Әлеуметтік теңдіктің деңгейі ең алдымен табыстар жүйесіне байланысты
келеді. Соңғысы адамның белігілі бір өмір сүру деңгейіне қажетті
материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы – қаражат сомасы,
табыстар, заңды түрде – экономикалық қызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу
көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп
бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі
бір негізгі табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл
еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін – таза пайда.
Баянды дамудың аса маңызды құрамдас бөлігі күшті әлеуметтік саясат
жүргізу.
Әлеуметтік саясаттың басты нысаны – халық және халықтың әртүрлі
бөліктерінің әлеуметтік жағдайы.
Әлеуметтік саясаттың негізгі субьектісі – осы саясатты жүзеге асыратын
мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат – бұл мемлекеттің әлеуметтік сферадағы
белгілі бір әлеуметтік кезеңге есептелген қаржылық ресурстар мен ұйымдық
насихаттаушы күштермен нығайтылған, нақты тарихи жағдай мен мақсаттарға
негізделген қызметі болып табылады.
ХХ ғасырдың 30 жылдарында мемлекеттер қатарында әлеуметтік
шиеленісушіліктің тез жоғарылап өсуімен сипатталатын әлемдік дағдарыс
мемлекеттің нарықтық үрдістерге сонымен қатар, әлеуметтік сфераға араласу
қажеттігін дәлелдейді.
І. МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫ
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты - қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық
жағдайын реттеудегі қызметтерінің бір бағыты. Әлеуметтік саясаттың мынадай
бағыттары бар:
қоғамдағы әділетті қатынасты колдау;
әлеуметтік топтар арасындағы және қоғамдағы ішкі қатынастарды реттеу;
қоғам мүшелерінің өмір сүру деңгейін, игіліктерін көтеру шарттарын
қамтамасыз ету;
қоғамдық өндіріске қатынасу үшін экономикалық ынталандыруларды
қалыптастырып, әлеуметтік кепілдемелер жасау.
Мемлекеттің негізгі әлеуметтік саясатының келесідей бағыт-тары бар:
Әлеуметтік сақтандыру.
Жұмысшыларды әлеуметтік қорғау.
Жұмыспен қамту мен еңбекақыны төлеу саласындағы
саясат.
4. Тұрғын үй саясаты.
Біз алдымызға анық та айқын мақсат қойдық: біз жақсы өмір сүргіміз
келді, біз еркіндікке ұмтылдық, біз бәрінен де бұрын балаларымыз бен
немерелеріміздің лайықты өмір сүруін қаладық. Бұған сіздер мен біздер өз
ғұмырмыздің біраз жылдарын арнадық. Еңбігіміз еш кеткен жоқ, біз бүгінгідей
биікке көтерілдік.
Елбасының Қазақстан халқына жолдауы - әлеуметтік мәні зор
бағдарлама,өйткені онда адамның неғұрлым қолайлы жағдайда еңбек етуіне,
білім алуынағ емделуіне әлеуметтік жағынан қорғалуына ерекше көңіл
бөлінген. Зейнетақымен қамтамасыз ету, жалақыны көбейту, ана мен баланы
қорғау бағытындағы істерге бастайтыны анық.
Мемлекет басшысы аграрлық мәселеге тоқталып, биыл үш жылдық агро –
азықтүлік бағдарламасын жүзеге асыру аяқталатыны жеткізді. Ауыл жылдарының
алғашқы екі жылы біздің аудан үшін алға басу кезеңі болды.. Ауданымызды
облыстың астықты алқыбы деп орынды атайды. Облыста 578 мың гектер жерге
дәнді дақыл егілсе, оның 215 мың гектары - біздің ауданның еншісінде. Биыл
біз егіс алқасын 18 мың гектарға ұлғайтуды межелеп отырмыз. Көктемгі егіске
арнап 26 мың тонна тұқым дайындалды. Жоғары сапалы тұқым ғана егіледі.
Сонымен бірге Ертісті жыл сайын басқа аудандардың шаруашылықтары да
тұқыммен қамтамасыз етуде. Ертіс ауданы тұрақтандыру қорына 18,2 мың тонна
астық тапсырды, бұл – бүкіл қордың 41 пайызы.33,6 мың гектар егіс химиялық
өндеуден өтті, 72 техника алынды. Жалпы алғанда, Ертіс ауданы былтыр 7
млрд. теңгенңғ шаруашылығыөнімін өндірді. Жолдауда айтылғанындай, мемлекет
агробизнесті жан – жақты қолдап отыр. Мұны ауданымыздың мысалынан айқын
көруге болады. Біз жыл сайын арзан бағамен жанар – жағармай және
жеңілдетелген кредит аламыз. Мәселен, былтыр ауданға 8800 тонна
арзандатылған жанар – жағармай берілді. Бұл әр килограмм бойынша 10-12
теңге үнемдеуге қол жеткізді.ал аудан аумағымен алсақ, 88 млн. теңге
үнемделді.
Аграрлық өндірісті индустрияландырудың өнегесі – МТС – тер ашылуы деп
білемін. МТС шағын шаруа қожалықтарын ауыл шаруашылығ техникасымен
қамтамасыз етуде үлкен роль атқарады. Биыл біздің ауданда осында МТС
ашылмақ, бұған 150 млн теңге мемлекет қаржысы бөлінеді.
Президент Н.Ә. Назарбаев Жолдауында : “Баспанан болмай, түтін
түтетіп, бала өсіру қиын ” деді. Бөл басшымыздың тұрғын үй мселесіне баса
назар аударып отрығанын байқатады.
Жолдауда тұрғын үй құралысын өрістетуге ерекше мән берілген. Біз бұл
мәселемен былтыр айналыстық. Үш қабатты тұрған үйде жеті пәтерді жөндеп,
бюджет қызметкерлеріне бірдік.
Облыс әкімі Қ.Т. Нүрпейісовтің бастамасымен Ертіс қаласында орта
мектептің құрылысымен бірге мұғалімдерге арналған екі екіпәтерлік үй
салынды. Биыл үш қабатты үйде тағы 12 пәтерді жөндеп, қалпына келтіреміз.
Денсаулық сақтау қызметкерлеріне екі екіпәтерлік үй салынады. Төрт қабатты
үйде 16 пәтер қалпына келтіріледі.
Ауыл аумақтарын дамыту бағдарламасы бойынша ірі елді мекендерде 2-3-
тен тұрғын үйлер салынап, әлеуметтік сала қызметкерлері – мұғалімдерге,
дәрігерлерге және жас мамандараға берілетін болады.
Жолдаудағы тағы бір назар аударатын мәселе – мұғалімдер мәртебесін
көтері де көңілімнен шықты. Осы мақсатқа жету үшін алдымен ұстаздың алансыз
қызмет етуіне жағда жасау қажет. Жас мұғалімге айырықша назар аударуға
тиіс. Сондықтан 2004 жылдан бастап ауданға келген педогогикалық жоғары және
орта оқу орындары түлектері үшін тиісінше 30 және 15 мың теңгеден жәрдем
ақы төлеу, сондай-ақ, отын беру көзделген. Егер жас мұғалім ата – анасымен
бірге тұрмаса, тұрған беріледі. Мәселен,Глубовқа ауылында жас мұғалімдерге
түрмысқа қолайлы үй берілді, олар асханада тегін тамақтанада. Соңғы үш
жылда бізге 73 жас мұғалім келсе, солардың 70 – сі ешқайда кетпей,
мектептерімізде қызмет етуде.
Техникалық білі берудің маңызы арта түсуде десек, алдағы жылдан
бастапжергілікті кәсіптік – техникалық мектепте аграрийлерді ғана емес,
күнделі тұрмыстық техниканы (телевизор, кір жуу машинасы тоңазытқыш)
жөндейтін шеберлер даяланатын болады.Бұл ауылдықтардың өте қажет етіп
отырған қызметіне мамандар даярлау мәселесін шешетін қадам болмақ.
Ауылда қазір игі өзгеріс көп. Уақыт өткен сайын ауылдық елді
мекендер ажарлана түсуде.Президент Жолдауының аграрлық блогы да ойдағыдай
орындалатынына күмән жоқ.
Елбасы Н.Назарбаевтың халққа арналған биылғы Жолдауында:”Шағын
кәсіпкерлікті дамыту Қоры” өзіндік бір “үлкен қаржылық маркетке” айналуға
тиіс. Біз Қорға биылғы жылы республикалық бюджеттен қосымша 10 млрд. теңге
бөлеміз ,сонда шаңын бизнес субъектілерін кредиттеу мүмкіндігі 25млрд.
теңгеге дейін өседі ,-деп мәлімдегені көп кәсіпкерге оң әсер етті. Бұл-
таталмыш Қордың мемлекет тарапынан үлкен қолдауға ие болып отырғанының
айқын белгісі. Бүгінгі таңда облысымыздағы кәсіпкерлер саны жалпы
тұрғындардың 15-18 пайызын құрайды. Олардың қатысуымен шығарылатын өнімнің
көлемі 30 млрд. теңгенің шамасында, ал салық төлемдері 6 млрд. теңгенің
көлемінде келеді.
Осы күні бір серіктестіктер нарықтың қыр-сырын жедел меңгеріп
алып, айтарлықтай дамып келе жатса, кейбіреулердің оған мүмкіндігі жоқ.
Тағы басқалары нарықта орнын таба алмай, ұшпақта жүр. Әйтсе де, олардың
барлығы бір жерде тоқтап немесе тоқырап қалған жоқ. Өзіндік ізденіске
түсіп, ілгерілеудің жолын табуға ниеттенген. Елбасының өзі барынша кқңіл
бөлгіп, мүмкіндікті жасап жатқанда, экономикалық тұрғыда белсенділікке
талпынбау қай-қайсына болмасын айтарлықтай сын екенін олар жақсы түсінеді.
Өйткені бүгін шағын кәсіпкерлікке еш жалтақсыз алға қарай дамудың жолдары
және жағдайы жасалып жатыр. Шаруашылықтың өрісі де кеңейді. Мәселен, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласын алайық. Бұрындары шағын-шағын
наубайхана,шұжық цехтары, май шайқау орындары көп еді.Қазір солардың басын
біріктіріп, қауқарын күшейтіп ірілендіру басталды . Осылайша нарықтың
бәсекесінде тартысып жүрген кәсіпорындар өз өнімдерінің көлемін ұлғайтып,
тұтынушыларының талабынан да, тілегінен де шығуға үйреніп келеді. Солардың
бірі – “Павлодарсүт” ЖШС қазір көпке танымал.
Ал егер өнеркәсіп саласын ауызға алсақ, онда “Технологические
линии” ЖШС-ін атап өтуге болады. Бұл кәсіпорын ауыл шаруашылылық өнімдерін
қайта өндеуге қажет механизмдердің әртүрлі құрал жабдықтарын
шығарады.”Резон” ЖШС-сі де көшелер мен аумақтарды, баспаналарды
жарықтандыруға қажетті ерекше аспалы шамдар дайындайды.
Шағын кәсіпкерліктің өрісі қрт сөндіру сияқты арнайы істерде
тарылмай келеді. Мысалға өрт сөндірушілерді әртүрлі құрал- жабдықтармен
қамтамасыз ететін “Пиран- Павлодар” ЖШС-ін алайық. Бұл кәсіпорын, тағы бір
жағынан, Павлодардың жеке көміроттегілік өрт сөндіру құралын дайындауды
жузеге асырып отыр.
Осы жерде бір айта кетерлігі,”шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміздің қажеттігін” атаған
елбасының ойы көңілге қонымды. Жолдауда айтылған миллиардтаған теңге
серіктестіктерді кеңейте түсуге ғана бағытталып отырған жоқ. Осы
фирмалардың заманауи құрал-жабдықтарды өз ісіне игеріп, үздік технологиямен
жұмыс істеуге көшуіне жұмсалады. Алайда бүгін салық кодексіне қатысты біраз
кедергі бар, технологияны жаңарту оң жолға қойылған жоқ. Осы себепті биылғы
жылдан бастап кәсіпкерлерге салынатын салық жүйесіне жаңашылдық еңгізу
көзделіп отыр. Кәсіпорын егер өз өндірісіне жанашылдық еңгізгісі келсе,
салық төлеу жағынан жеңілдікке ие болады. Бұл серіктестік пен фирмаларды
жедел ілгері бастырушы күшке айналатыны анық.
Елбасы Н.Назарбаевтың дәстүрлі халқына Жолдауы, меніңше, болашақтан
жарқын үміт күтетін барша қазақстандықтардың көкейлеріндегі ой мақсаттарын
доп басты деп айта аламын. Сондықтан да болар, қазір Жолдау жайлы ауыл-
елдегі адамдар өз пікірін білдіруде. Яғни, елбасының Жолдауы ел адамдарының
ойына қозғау салып, үлкен бір серпіліс тудырды. Бұл тегін емес. Өйткені,
соңғы уақытта ауыл тұрмысына, экономикасы мен әлеуметтік саласына көп көңіл
бөдіне бастады, соның нәтижесінде бірқатар жұмыс орындары ашылды, байланыс,
жол-көлік мәселері, мәдениет саласы, білім беру, денсаулықң жалпы, қай
саланы алсақ та атқарылған істерді көруге олады.
Біздің павлодар ауданында, мәселен, соңғы жылдары 14 кітапхана
ашылды, мәдениет үйлері, клубтар, спорт залдары да бірте-бірте іске
қосылып, пайдалануға берілуде. Балаларға арналған “Келешек” атты
бағдарламаны орындаудың екінші кезеңіне көштік. Ауданның денсаулық сақтау
саласында да бірқатар істер тындырылды, жедел жәрдем көліктері берілді,дәрі-
дәрмекпен қамтамасыз ету, ауыл тұрғындарының денсаулығын тексеру,
туберкулез, жұқпалы ауруларға қарсы күрес секілді жұмыстар атқарылу
үстінде. Аудандағы 6 соғыс ардагеріне қаржылай көмек көрсетіліп, үйлеріне
телефон байланысын орнатты.
Жақында ауданымызда арнайы ақпараттық топ құрылды. Осы топ он
шақты күн ішінде 6 ауылдық округке барып, тұрғындармен кездесу өткізіп,
Елбасының Жолдауын халыққа түсіндірді. Бұл сапар әлі де жалғасуда.
Аудандағы тағы бір нәтижелі іс-Жолдау бойынша біз соғыс және еңбек
ардагерлерінің “Ардагер” атты қоғамдық қорын құрдық. Бір қуаныштысы, ауыл
тұрғындары да, қожалықтары да қорды қуаттап, қолдан келгенше көмек беруде.
Бүгінгі таңда “Ардагер” қоғамдық қорына 181 мың 400 теңге қаражат түсті.
Бұл қаражат ардагерлердің мұқтажына жұмсалмақ.
Осындай жұмыстар ауданда әлі де жалғасуда. Ең бастысы, ауыл
тұрғындары Жолдауды қуанышпен қарсы алып, талқылап, ризашылығын білдіруде.
Әрине,қәзіргі уақытта бар шаруаны реттеп, тындырып қойдық деп айтуға әлі
ерте. Ауылдық жерлерде шешімін күтіп тұрған мәселелер жоқ емес, баршылыұ.
Қандай іс болса да, “Жұмыла көтерген жүк жеңіл”деп, бірге қимылдап, бір-
бірімізге жанашырлықпен көмектесе білсек, алынбайтын асу жоқ деп ойлаймын.
Сондықтан қандай да іс, қай сала болмасын Елбасының дәстүрлі жолдауы
баршамыз үшін баңдар болмақ
II. Әлеуметтік саясатты дамытудағы мемлекеттің рөлі
Мемлекет - халықтың мемлекеттік өміріндегі елеулі орын алатын тарихи
пішін.
Әлеуметтік саясаттағы мемлекеттің рөлі:
♦♦♦ Әр түрдегі мемлекет адамды қоғамға біріктіреді, оның өмір жолын қоғам
мүлкіне айналдырады (мысалға, еңбек жолын, отбасылық өмірін, қолының бос
кезіндегі уақыт және қоғамдық саяси өмірі). Қоғамдағы тәуір өмір сүру
шарттары осы қоғам мүлкіне айналдыру жолдары арқылы жүзеге асады. Нормадан
жағымсыз ауытқу, әлеуметтік жаман халге түсу болып қабылданады және оны
тұрақты ету үшін қоғамдық және мемлекеттік іс -әрекеттер талап етіледі.
♦♦♦ Демократиялық мемлекет қоғамдық топтар мен азаматтардың әлеуметтік
белсенділігін күшейту және кластық қоғамның жақсаруын қамтамасыз етеді.
Демократиялық мемлекет кезінде азаматтардың ешқайсысы қоғамнан
жоюға,қанауға жол берілмейді
♦♦♦ Демократиялық мемлекет әлеуметтік топттың және азаматтардың
әлеуметтік ортадағы субьектіге құқығын ала алмайды және әлеуметтік
мемлекеттік саясат пішініне өсіре алмайды. Әйтсе де демократиялық мемлекет
қандай да бір әлеуметтік топтардың әлеуметтік жағдайының жақсаруына
тосқауыл қоймайды.
♦♦♦ Демократиялық мемлекет әлеуметтік мүмкіндіктер кеңістігін жеке
күштерден қорғалуын құрайды.
Әлеуметтік саясатты жүзеге асырудың негізгі субьектісі болып мемлекет
табылады. Әрбір мемлекет өзінің даму перспективасын анықтайды. Сонымен
қатар глобалды әлеуметтік-экономикалық саясаттың орталықтандырылған
проблемалары да бар:
* экономиканың экологиялық жэне әлеуметтік бағыты;
* халықаралық және ұлттық қауіпсіздікті нығайту;
* елдердің даму саясатын тұрақтандыру;
* болашақ ұрпақ пен қазіргі ұрпақтың мүдделерінің теңділігін орналастыру.
Экономика болса әрқашан әлеуметтік проблемалардың шешімінің негізі болып
табылады, бірак әлеуметтік сфераның міндеті экономикалық
дамудың алдында өсіп отырады.
Мемлекеттің әлеуметтің саясатын жүзеге асырудың негізгі қызметі:
Құқық беруші органдардың заңдылық іс-әрекеті
Атқұарушы органдардың ұйымдық – басқарушылық ,қаржылық-
экономикалық,болжамдық және т.б.қызметі.
Конститутция бойынша Қазақстан Республикасы әлеуметтік мемлекет.
Әлеуметтік мемлекеттің мінездемесі:
Әлеуметтік жүйелердің дамыған жүйесі, салықтың жоғары деңгейі, әлеуметтік
сфераға бөлінген қаржының жоғары деңгейі;
Қазақстанның барлық топтарына көрсетілген әлеуметтік қызметтің дамыған
жүйесі;
Құқықтық жүйенің дамыған түрі, мұнда биліктің бөлінуі, әрбір билік салсының
қызметін бөлу, әлеуметтік өмірдің нормативті - құқықтық жүйесінің қызметі.
Мемлекеттік әлеуметтік саясаты әлеуметтік сұрақтармен айналысытан
билік органдарының қызметіне жатпайды. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын
қалыптастыру және жүзеге асыру кезінде үш жақ қатысады:
* билік (заң шығарушы, атқарушы және сот органдары);
* қоғам (саяси институттар);
көпшілік (азаматтардың әлеуметтік професионалды және т.б. топтары, жеке
инвалидтер).
Әлеуметтік саясат - қоғамдық өзара іс -әрекеттер механизмі ретінде
мемлекетсіз даму түріне жету мүмкін емес, сондықтан да мемлекет әлеуметтік
саясатты біртұтас қоғамдық кеңістікте біріктіру кепілі ретінде танылады.
Мемлекеттің кепілдігін беру рөлі әлеуметтік саясаттың тең құқылы
субьектісі болып табылады.
Мемлекет - өз қызметінде өркениетті элеуметтік саясатты жалпы үлттық
масштабта кепілдік береді.
Кепілдік - бұл қамтамасыз етуші шартты қамтамасыз етуші жүйе. Өркениетті
әлеуметтік саясаттың жеткілікті кепілдік мүмкіндіктері тек қана
мемлекеттегі ұлттық қауіпсіздігін үміттендіретіп қана емес сонымен қатар
сыртқы факторлардан да әлеуметтік әсер ету арқылы қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік топтардың өздері мемлекеттің қатысуынсыз белгілі бір дэрежеге
жете алмайды,сондықтан мемлекет элеуметтік проблемаларға қатысып оны шешуі
қажет.
Қоғам барлық халықтың формасы сияқты проблемаларға кездеседі, яғни жалпы
қоғамға қатысты проблемалар бар, ол проблемаларды тек қана халық шешеді,
бірақ ол топтарға бөлінген болғандықтан белгілі бір міндетке негізделіп
соны шешу қажет. Халықтың айтуы бойынша мемлекет сол ережені орындау
қажетті. Жалпы қоғамдық проблемаларды шешу арқылы мемлекет элеуметтік
саясаттың ресурсы рөлін атқарады.
Бұл қандай проблемалар төртеуін атап өтейік:
Ету қызметін орындайды. Ал тотаритарлы мемлекет өзінің
демократиялық емес, антигумандық әлеуметтік мәнін көрсетеді.
Мықты әлеуметтік саясаттың антиподы пассивті әлеуметтік саясат. Мұнда
демократиялық мемлекет өзінің конститутциялық міндетін орындай алмайды, ал
тоталитарлы мемлекет құлайды.
90 -шы жылдары Қазақстанда нарықтық реформаларды радикалды жүргізуімен
байланысты Шоковая терапия моделі қолданылады, сонымен қатар танымалы
емес шара түсінігі пайда болды. Реформаторлар бұл түсінікке
түсінбеушілікпен қарады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі компоненттерінің мазмұны -бұл:
* мемлекеттің әлеуметтік саясатының стратегиясын өмірге алып келу және
жүзеге асыру;
* әлеуметтік саясаттың мемлекеттік приоритетін анықтау;
■ әлеуметтік саясаттың барлық процесін мен приоритетке бағыттау.
Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың проблемалары президенттің елге
жолдауында көрсетіледі:
♦♦♦ Президенттің өкіметке бюджеттік жолдауларында
♦♦♦ Өкіметтің концептуалды шешімдерінде
♦♦♦ Парламенттің жарлығында
♦♦♦ Қазақстан Республикасының Заңдарында
Қазақстан Республикасының міндеттері 1993 жылы қабылданған Қазақстан
Республикасының конституциясында бекітілген. Бұл міндеттер Қазақстанның
әлеуметтік мемлекетті қалыптастыруға бағытталған.
Мемлекеттің конституциясында - өкіметтің әлеуметтік сферада қызмет етуін
яғни азаматтар мен әлеуметтік топтардың мүдделерін қорғауға міндетті.
ҚР Конституциясының 1,28,29 - бабтарында былай делінген:
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы -адам және
оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген,науқастанған, мүгедек
болған, асыраушысынан айрылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған
ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде әлеуметтік қамсыздандырылуына
кепілдік беріледі.
Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша
нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады.
Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы
Әлеуметтік саясаттың негізі ол - әлеуметтік топтар мемлекетте осы
міндеттерді орындау қажет, ал басқа топтар мен күштер бұл міндеттерді
орындауға ықпал етлуі қажет.
Әлеуметтік саясаттың проблемасында мынандай халықаралық актілер
қолданылады:
* Жалпы адам құқық декларациясы (БҰҰ 10 желтоқсан 1948ж)
* Адамның құқығы туралы Копенгагендік декларация.
♦♦♦ Адамның құқығы туралы басқада халықаралық құжаттар.
♦♦♦ Европа Кеңесінің құжаттары, соның ішінде Европалық әлеуметтік хартия.
♦♦♦ Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымының кұжаттары (ОБСЕ).
♦♦♦ ТМД елдерінің құжаттары.
Қазақстан үшін ұлттық қауіпсіздікті қорғайтын әлеуметтік саясат қажет. Ол
ұлттық қауіпсіздікті күшейту. Мұның өзі әлеуметтік саясаттың мінезі мен
мазмұнындағы ерекшеліктер саясаттың стратегиялық мәні.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатында негізгі орынды халықтың табысын
қалыптастыру саясаты алады. Табыс ұғымы экономикалық қызмет нәтижесінің
көрсеткіші болып табылады. Басқаша айтқанда - табыс өндіріске қатысушының
оған қатысу деңгейіне байланысты алған, шығарған өнімнің бір бөлігі.
Экономикалық әдебиеттерде табыс ұғымы өнімді шығаруда құнның шығыннан
жоғары болуын сипаттайды.
Қоғам мүшелерінің табыс деңгейі олардың тұрмыс - жағдайының маңызды
көрсеткіші, себебі индивидтің материалдық және рухани өмірінің
мүмкіндіктерін анықтайды дем алуы,білім алуы, денсаулығын сақтау,
қажеттілігін қанағаттандыру. Еңбек ақыдан басқа халық табысының көлеміне
әсер ететін факторларға жеке баға динамикасын, тұтыну нарығының тауарлармен
қамтамасыз ету деңгейін жатқызуға болады. Ақшалай табыстың негізгі үш көзін
көрсетуге болады:
* еңбекақы
* меншіктен түсетін табыс (девиденд, пайыз,рента)
* әлеуметтік төлемдер(зейнетақы, жәрдемақы)
Халық табысының динамикасы мен деңгейін бағалау үшін номиналды, қолда бар
және нақты табыс көрсеткіштері қолданады.
Номиналды табыс N1 - белгілі уақыт кезінде жеке тұлғалардан алған ақша
мөлшері.
Біріншіден, бұл мемлекет кепілдік беретін негізгі әлеуметтік төлемдер.
Екіншіден, бұл міндетті әлеуметтік сақтандыру.
Үшіншіден, бұл кейіннен әлеуметтік төлемдерге
айналатын азаматтардың ерікті жинақтаулары.
Міне, осындай үш бастау азаматтарымыздың қарттық
кезеңін лайығымен қамсыздандыруға тиісті жағдай туғызады.
Биылғы жылдан бастап, іс жүзінде әрбір отбасының мүддесіне игі ықпалын
тигізетін 2005 - 2007 жылдарға арналған әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдету бағдарламасын іске асырылып жатыр.
Үстіміздегі жылдан бастап, жекелеген сырқаттар бойынша бес жасқа
дейінгі балаларды дәрі - дәрмекпен, ал жүкті әйелдерді - құрамында темір
мен йоды бар препараттармен амбулаториялық деңгейде тегін қамтамасыз ету
керек.
2006 жылдан бастап, диспансерлік есепте тұратын және амбулаториялық
деңгейде жеңілдік шарттары қолданылатын балалар мен жасөспірімдерді дәрі -
дәрмекпен тегін қамтамасыз етуге көшірілуі керек.
2006 жылдан бастап, аз қамтылған отбасыларына 18 жасқа дейінгі
балаларына ай сайынғы жәрдемақылар төленуге, 4 және одан көп бірге тұратын
кәмелетке толмаған балалары бар көп балалы аналарға, Алтын алқа, Күміс
алқа немесе 1 және 2 дәрежелі Ана даңқы белгілерімен марапатталған
аналарға арнаулы мемлекеттік жәрдемақылардың мөлшері 4000 теңгеге дейін
көбейтілуге тиіс.
Нәрестенің тууына байланысты бір жолғы жәрдемақыларды қазір де төлеп
келеді. Енді соларға қосымша бұрын жоспарланғандай 2007 жылдан емес, 2006
жылғы 1 шілдеден бастап,бір жасқа дейінгі сәбиді күту жөнінде мемлекеттік
жәрдемақылар енгізілетін болды.
Биылғы 1 шілдеден бастап, біз барлық зейнеткерлерге, еңбек өтіліне,
жалақысы мен тағайындалған зейнетақысының мөлшеріне қарамастан, 3000 теңге
мөлшерінде қосымша негізгі зейнетақылық төлем жасалынатын болды. Осылайша
ең төменгі зейнетақының мөлшері негізгі зейнетақылық төлеммен бірге 9200
теңгені құрайтын, ал зейнетақының орташа мөлшері 12 мың теңгеден асады.
қызметкерлерінің жалақысын орта есеппен 32% көтеру қажет деп
санаймын. Ал 2007 жылдан бастап орта есеппен 30 % көтеру қажет.
Негізінен алғанда, жалақы мемлекеттік қана емес, жекеменшік секторда
да өсуге тиіс. Осыған орай биылғы 1 шілдеден бастап, ең төменгі жалақы
мөлшері 9200 теңгеге дейін көбейеді.
Биылғы 1 шілдеден бастап, біз жоғары оқу орындары студенттері, сондай
- ақ орта кәсіптік білім беру ұйымдары оқушылары стипендияларының мөлшерін
2 есеге көбейеді.
Ағымдағы жылы түрғын үй қүрылысы бағдарламасының шеңберінде бюджеттен
бөлінген қаражаттың есебінен ғана халықтың элеуметтік қорғалатын топтары
үшін 1600 пэтер салу және ипотекалық бағдарлама бойынша халықтың қолы
жететін арзан 11700 пэтер салуыну қажет.
Экономикалық жэне әлеуметтік жедел жаңару бағыты Қазақстанның
экономикалық жэне элеуметтік дамудағы өзінің көшбасшылығын одан әрі сақтап,
сол арқылы капиталды, инвестициялар, технологиялар мен білімді, білікті
кадрларды тарту орталығына айналуына мүмкіндік туғызуға тиіс.
Жалпы 1990-1997жылдары Қазақстанда жүмыспен қамтылғандардың саны
өндірісте -712мың адамға қысқарған, ауыл шарушалығында -187мыңға, транспорт
пен байланыс саласында-58 мыңға, құрылыста-647 мыңға (ҚР Үкіметі: Өндіріс
саясатының 1998-2003ж.ж. арналған бағдарламасынан).
1993 жылдан бастап Қазақстанда, еліміз бойынша эрдайымғы өсу тенденциясы
бар, өмір сүру минимумының бағалануы өндіріліп жатыр. Алайда,
республикамызда элі күнге дейін халықты кедей категорияға жатқызудың ресми
белгіленген анықтамасы жоқ, жэне де халықтың ортажандық ақшалай кіріс
бойынша қалай бөлінетіні туралы ақпарат жоқ.. Осы ақпараттардың жоқтығы
республикамыздағы кедейшіліктің фактілік көлемін анықтау қиынға түсуде.
Қазақстан отбасылары кірістерінің жалпы саласындағы кіріс салықтарының
бөлігінің өсу тенденциясы жалгасуда. 1993-1995ж кіріс салықтарының жүйесі
адам дамуы көзқарасынан қарастырылған жоқ. Жеке отбасының кіріс деңгейін
жоғарылататын, екінші табыс табу мүмкіндігі үшін жеткілікті жағдай болмады.
Халықтың нақты табысының төмендеу факторларының бірі элеуметтік
Қазақстан халқының көп бөлігінің өмір деңгейінің төмендеуінің жалғасу
фактісі 1993-1995 ж.ж тұрғындар басына нақты Ішкі Жалпы Өнім көрсеткішінің
төмендеуімен айқындалады.(1993ж-3751$; 1994ж-2909$; 1995ж-2757$;)
Ерекше ауыр жағдай, көп бөлігі өмір сүру минимумы сызығында тұрған
аграрлы аудандарда болды. Ауыл халқы өтпелі кезең өзгерістері алдындағы ең
әлсізі болып табылды,өйткені ауыл шаруашылығы жұмысшыларының жалақысынан
екі немесе одан да көп есе төмен (1993ж-60 жэне 156,3 теңгеге сәйкес, 1994ж-
733 жэне 2539 теңге, 1995ж-2122 және 7005,5теңге). Сонымен қатар, ауылдағы
көпбалалы отбасыларының көп бөлігінің өмір сүру жағдайы қиындады, бұл
әлеуметтік инфраструктураны, тұрмыстық және экологиялық мәселелерді шешуді
талап етеді.
Әлеуметтік диференцияның шиеленісу үрдісінде Қазақстан халқының кедей
бөлігінің салмағы өсті, ал бай бөлігі бұрынғы қалыпта қалды. Осы орайда
байлықтың интенсивті аккумляциясы болды. Осы жағдайларда әлеуметтік
полюстердің қарама-қайшылығы жоғарылады, орташа топ жойылды,
кедейшілікпен байлықтың арасында бұзылмайтын арақашықтық пайда болды.
Нәтижесінде тұтынушылық нарықтың 2-типі құрылды. Фактілі әлитарлы тұтынушы
бөлік құрылды, ол халықтың көп бөлігінен сипаты бойынша айрықшаланып қана
қоймай сонымен қатар осы айырмашылықты жариялады. Екінші полюсте көп бөлігі
кедейшіліктің шегінде тұрған кедейленген халық тұр. Бұл топқа зейнеткерлер
және өмірде өз орнын таппаған жастар, кэсіпорынның жабылуына байланысты
жұмыстан қысқартылған инженерлер және мұғалімнің ең төменгі жалақысына өмір
сүрушілер, жабық бір индустриялды қалалардың және құрыған ауылдар
тұрғындары жатады. Біреулер еңбектерінің талап етілмегендігінен далада бос
қалды, екіншілері болып жатқан өзгеріске бейімделе алмады.
1. Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары
Қоғамдағы дамудың бастапқы кезеңдерінде шаруашылық прогресі көбінесе
теңсіздік пен әділетсізідікке негізделетіні белгілі. Осы күні қалыптасып
отырған нарықтық қатынастар да әлеуметтік әділеттікті қамтамасыз ете
бермейді.
XVIII-XIX ғасырларда өткен өндіріс революциясы нарықтық қатынастарды
өте күшті дамытты. Нарықтық қатынастардың дамуы бас бостандығы мен
еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке жол ашып берді. Еркіндік идеологиясын
насихаттатйтын қоғамдық – саяси ағымдар қалыптасты. Осының барлығы
индустриялды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын
қалыптастырды. Батыста және Шығыстың дамыған елдерінде орташа әлеуметтік
топ қалыптасып, оның үлес салмағы артты. Мысалы, АҚШ-та осы күні табысы
орташа әлеуметтік топтың үлес салмағы тұрғындардың 70% ін құрайды. Жалпы
алғанда, нарықтық экономиканың осы күнгі моделі біршама әлеуметтік
теңестіруді көздейді деп айтуға болады.
Бұл жерде, біріншіден, қоғамдық сананың нарық деген – оған
қытасушылардың өзара келісімге келуі екенін ұғыну деңгейіне жеткенін
көрсетеді. Соңғылар дербес, өз еркімен бір-бірімен қарсы тұрады, бірақ бір-
біріне тәуелді: олардың мақсаттары қарсы ұшырасатын қажеттіліктерді
қанағаттандыру арқылы ғана іске асады: Екіншіден, нарықтық әбден толған
және бәсекелестіктің қатты дамыған жағдайында тауар мен қызмет өндірушілер
тұтынушылардың табысы жоғары болуына мүдделі.1.93-103б.
Бірақ осы жағдайды көрсеткенде мына бір мәселені баса айтқан жөн
сияқты: нарық пен толық теңдік үйлесімге келмейді. Біріншіден, бұл нарыққа
шығушылардың жеке бас ерекшеліктеріне байланысты болады. Ерекшеліктер
адамдардың әлеуметтік, биологиялық және психологиялық табиғатына байланысты
келеді.
Екіншіден, нарық механизмдерінің мәніне, нарықтық құн мен нарықтық
бағаның қайшылықтарына, жұмыс күшін сату мен сатып алудың ерекшеліктеріне
және басқаларға байланысты.
Сонымен, осы күнгі дамыған нарық қатынастары салыстырмалы түрдегі
әлеуметтік теңдіктің қалыптасуына мүмкіндік береді. Бірақ оларды іске асыру
белгілі бір принциптер тұтастығына негізделген мақсаттық шараларды қажет
етеді. Осы шаралар әлеуметтік саясат, немесе мемлекет саясатының әлеуметтік
аспектісі болып табылады.
Қоғамда еңбекке араласу мүмкіндіктері шектеулі азаматтарды біріге
қорғау міндетін атқара отырып қана экономикалық еркіндікке қол жеткізуге
болады.
Нарықтық экономика әр адамға, оның қабілеттілігіне қарай, өзінің
экономикалық өмірін құру үшін толық еркіндік береді. Бұл еркіндік қоғамның
басқа мүшелерінің еркіндігі мен құқығына және мүддесіне қайшы келемеуі,
кедергі болмауы қажет.
Екінші принцип, мемлекеттің әр түрлі қоғамдық топтар мүдделері
арақатынасын анықтауына бацланысты. Экономикалық саясаттың, оның ішінде
әлеуметтік саясаттың алдында қоғамдағы әртүрлі мүдделер арасындағы ең
оңтайлы үйлесімділікті табу міндеті тұрады. Мемлекеттік биліктің
институтционалдық құрылымы барлық тұрғындардың ықылас – мүдделерін ескеру
қажет. Бірақ, әрбір жеке тұрғынды есепке алу мүмкін емес, сондықтан оларды
әлеуметтік топ деңгейіне дейін жеткізіп жинақтайды. Сонымен, әлеуметтік-
экономикалық саясат, біріншіден, топтар мүдделерінің өзіне-өзі іске асуы
үшін құқықтық және ұйымдық жағдай жасады, ал екіншіден, оларды жалпы даму
бағытымен сәйкестендіру қажет.2.54-65
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшалай немесе
материалдық кіріс түрлері жатады. 2. 85-102б.
Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша табыс табу мүмкіншіліктері
кеңейе түседі. Осы табыс түріне құнды қағаздардан, салық төлемдерінің
төмендеуінен, мұрагерліктен т.б. түсетін табыстар жатады. Қосыша табыс
табуға адамдар екі себептен ұмтылады.
Біріншіден, табыс көзін көп тарапты ету негізгі табыстық төмендеуінен
сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің табыс негізі табыс түрінің өсуінен
тұрақты түрде озып отыруына байланысты. Осы екінші жағдай өтпелі экономика
үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда жұмыскерлердің
50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу мақсатында қосымша
еңбектенуге мәжбүр екен.
Қарастырылып отырған тұрғыдан алғанда әлеуметтік қамсыздандыру
көрсеткіштерінің маңызы өте зор. Оны сипаттайтын экономикалық өлшемдердің
арасында тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері негізгі орындарды иемеденеді. Бұл
жерде материалдық игіліктерді тұтыну деңгейі туралы сөз болып отыр. Соңғы
жылдары әлем практикасында кең тараған көрсеткіштер отандық статистикада
пайдалана бастағанын айтуға болады. Жеке алғанда, бұл тұтынушылық қорысын
деген ұғымға қатысты. Осы ұғым адам өміріне қажетті ең негізгі материалдық
игіліктер мен қызметтер құрамасын білдіреді.
Экономикалық нарықтық үлгісіне көшу кезінде әлеуметтік жіктелуі
артады. Сондықтан тұрмыс деңгейін өлшемді түрде сипаттайтын тұтынушылық
қоржынды толтырудың бірнеше нұсқалық түрлері қалыптасқан. 2.145-148б.
Тұтынудың рационалды және минималды деңгейлерін есептеу
қабылданған. Осы күнгі отандық статистика мекемелері тұтынушылық қорын
құрамы мен оның минималды және рационалды деңгейлерін тұрақты түрде
есептеп көрсетеді. Соңғы кездері біздің экономикалық әдебиеттерге өмір
сүру сапасы деген ұғымда енгізілді. Осы көрсеткіш тұрмыс деңгейін жүйелі
түрде өлшеп сипаттайды. Бұл көрсеткіш материалдық игіліктерді тұтынумен
бірге әлеуметтік игіліктерді (денсаулық сақтау, білім алу, демалыс мәдениет
т.б.) пайдалануды да есепке алып, қоғамының тұрмыс деңгейін жан - жақты
сипаттайды. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік
–экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Әлеуметтік саясаттық мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды қолдау немесе
қоғамдағы әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастарды реттеу, қоғам
мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз
ету, ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске
қатысу үшін экономикалық ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау.
Мемлекеттің қоғамдық өнідірісті реттеу мақсатында жүргізетін шаралардың
құрамды бөлігі ретінде мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі экономикалық
ахуалмен тығыз байланысты болады.
Еңбек ақы төлеуде теңгермешілікті жоюдың маңызы зор. Еліміздің тұтыну
рыногының бірыңғайлылығын қаматамасыз ету керек, яғни қорлардың бұл бөлігін
тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны тұтынуға тиістілер.
Мысалы, дәрігерлік көмекті жұрттың барлығы емес, тек ауыратын адамдар
ғана сұрайды, мектеп мекемелерінің қызметін тек мектеп жасындағы балалары
барларға ғана керек. Басқаша айтқанда, қоғамдық тұтыну қорлары еңбекке
байланысты емес, табыстар айырмашылығын жұмсартуға тиіс. Сонымен қатар
олар еңбек қабілетін қалыптастыру, жоғарғы білім алу мен мәдениетті
қолдау, денсаулықты сақтау, зейнеткерлерді қамсыздандыру сияқты маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандыру сияқты маңызды қажеттіліктерді
қанағаттандырулары тиіс. Бірақ бөлудің бұл түрі бүкіл қоғам және оның жеке
мүшелерінің мүддесін қамтығандықтан, денсаулық, білім тұрғын үй және т.б.
саладағы әлеуметтік саясат мемлекеттің назарында болуға тиіс. 2.159-169б.
Елдің экономикалық даму деңгейі тұтынудың көлемімен дәрежесін
анықтайды. Әлеуметтік қорғау жүйесі тек халықтық табыссыз топтары мен
өндіріске қатыспағандарды оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең
алдымен жалданып істейтіндерді де қорғайды.
Кедейтілік сияқты өткір әлеуметтік проблемеларды шешу – мемлекет
жұмысының, соның ішінде әлеуметтік жұмыстың басты бір бағыты. Бұл әл-
ауқатты өмірді қамтамасыз ете алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең
төменгі тіршілік деңгейін жасап, тұрмысы қатар адамдардың санын азайтуға
көмектеседі. Кедейленген топты азайту – рыноктық экономикаға көшкен
мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі міндетті. Тұтынудың әр түрлі
деңгейінің еңбек пен жұмысшы күнгі факторларымен байланыстылығын атап өту
керек. Ондай факторлар: отбасының көлемі, ондағы жұмыс істейтіндер мен
масылдардың арақатынасы, денсаулық жайы, географиялық, табиғат жағдайлары
және т.б. Әлеуметтік саясаттың негізі мақсаты – осы айырмашылықтарды
азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы материалдық
негіз жасау. Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет пен өнімдерді
трансферттік төлемдер арқылы бөлу немесе табысты тұрақтандырудың
мемлекеттік бағдарламасы жатады. 2.176-192б.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория
ретінде бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының оның мүшелерінің арасындағы өмір
сүру қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде
бұрынғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді.
Қоғамдық тұтыну қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы
құрылып, орталықтан бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың,
кооперативтердің пайдасынан және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады.
Мемлекеттік көмек бағдарламасы бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу,
қарттарды және еңбекке жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау
қажеттіліктерді өтеледі.
Әлеуметтік – экономикалық саясатта қоғамдық тұтыну үш бағытта жүреді.
Бірінші бағыт халыққа берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің
бұрынғы және қазіргі жалақысына байланысты.
Бұлар алдымен әлеуметтік қамсыздандыруға, ауырған кездегі төлемдерге,
ақылы демалысқа, мүгедектігі мен қартайғандығына байланысты зейнетақы,
жұмыссыздыққа байланысты көмек.
Қоғамдық тұтыну қорды бөлудегі екінші бағыт – адамның еңбегіне
байланысты түрлі төлемдер. Мұндай төлемдеуге көп балалы ата-аналарға,
жалғыз басты аналарға, арнайы емдеуге берілетін көмектер, мемлекеттің
мектепке дейінгі балалар мекемелеріне, мектеп-интернатты қаржыландыруға
жұмсайтын дотациялар жатады.
Қоғамдық тұтыну қорлардан берілетін төлемдердің үшінші бағытының
ерекшелігі – жеңілдіктер халыққа өндірістік емес сала мекемелері арқылы
натуралды-заттай түрінде беріледі. 3.347-350б.
Адам капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжыымдамасының туындауына
базалық мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарады, ол ХХ ғасырдың 60-шы
жылдары Скандинавиядағы зерттеу топтарының арасында пайда болды. 1976 жылы
осы тұжырымдама Халықаралық еңбек ұйымының Жұмыспен қамтылу, өсу және
базалық мұқтаждар баяндамасының арқауы болды.
Базалық мұқтаждар тұжырымдамасы үкіметтерге мына мәселелерді есепке
алу арқылы экономикалық және әлеуметтік саясат құруды ұсынады: отбасының
тамақ ішудегі, киінудегі, тұрғынжай мен үй мүлкендегі кейбір ең төменгі
қажеттіліктерін міндетті түрде қанағаттандыру; ауыз сумен емдеуге
қамтамасыздандыру, тұратын орындарының санитарлық жағдайын, қоғамдық көлік,
денсаулық сақтау мен білім беру салаларындағы қоғамдық қызметтерді
жақсарту.
Адам дамуы категориясын жасауға өзге әлеуметтік- экономикалық
категория – тұрмыс сапасы өз ықпалын тигізеді.
Т.М. Рогачаеваның монографиясында тұрмыс сапасы дегенде халықтық әл-
ауқаты мен жеке адамдардың әлеуметтік көңіл күйлеріне елеулі ықпал жасайтын
экономикалық, әлеуметтік, табиғи – экологиялық және адамның тіршілік
әрекетіндегі өзге де жағдайлардың белігілі бір үйлесімі ұғынылады. 3.354-
358б.
Тұрмыс сапасы категориясының мәні шоғырландырылған түрде Я.
Тәнбергеннің Экономикалық тәртіпті қайта құру еңбегінде айтылды, онда
былай делінген: Осы шама тұтас алғанда жеке тұлғаларға немесе мемлекет
қатысты пайданың критерийін жай ғана есепке алу арқылы емес, сонымен
бірге адамның негізі құндылықтары жүйесіне сәйкес ойластырылуы және жете
зерттелуі тиіс.
Тұрмыс сапасының деңгейін өлшеу өмірдің жеке қырларын бейнелейтін
көрсеткіштердің біртұтас жүйесі негізінде жүзегеи асырылады. Өткен ғасырдың
70-ші жылдарында Дж. Феррестер тұрмыс сапасын жалпы бес параметр бойынша
өлшеуді ұсынады, олар: халықтың саны, қорланған, капиталдың саны, ауыл
шаруашылығындағы капиталдың үлесі, қолда бар табиғи ресурстар мен мекендеу
ортасының ластануы. Экономикалық дамудың әлеуметтік аспекттері үлкен
маңызға ие болғандары соншалық, олар саяси құрылымдардың бағдарламалық
нұсқамаларының ажырамас бөлігіне және көптеген елдердің экономикалық даму
үлгілерінің, сонфың ішінде швед үлігісінің, әлеуметтік бағдарланған
Германияның, жаңа индустриалы елдердің үлгілерінің деңгейіне айналды.
Көрсетілген жүйе статистикалық деректердің 12 блогынан турады, олар:
демографиялық сипаттамалар; қоршаған орта; реттену (урбанизация) мен тұрғын
үй; денсаулық сақтау мен тамақтану; білім; экономикалық әрекет; әлеуметтік
топтар мен халықтың жинақтығы; әлеуметтік қамсыздандыру; бос уақыт пен
мәдениет; уақытты пайдалану; қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік; әлеуметтік
қатынастар; саяси әрекет.
Бүгінгі таңда көптеген елдер прогреске жетті. Сонда да болса,
әлмедегі бірқатар мемлекеттер, қағида бойынша, әсіресе, ең кедей елдер үшін
осы мақсаттарға жетудің ықтималдығы қиындай түскен сияқты. Егер әлем
халқының 23%-ы тұратын 55 елде 2015 жылға қарай мақсаттардың ең кемі
төрттен үшін орындап үлгеруге жеткілікті қарқындардағы ілгерулер жүріп
жатса, ол халықтың 20% -ын еншілейтін 33 ел мақсаттық көрсеткіштердің тең
жарымынан астамын орындауға артта қалып отыр.
Бір мақсаттарды орындауда кейбір мемлекеттер өзгелермен салыстырғанда
үлкен жетістіктерге қол жеткізді.
Мәселен, жалыпға бірдей бастауыш біліммен, білім саласында қыздар мен
ұлдардың теңдігін қамсыздандыру саласында көптеген дамушы елдер қойған
мақсаттарына қол жеткізді немесе соған тақау. Дамудың көптеген салалары
үшін білімнің өзекті мәнін ескере келгенде осы жетістіктер өзге мақсаттарға
жету үрдісіндегі прогресті жылдамдатуға септігін тигізеді.
Сондай-ақ көптеген дамушы елдер де аштықты жою мен халықтың ең
қамтамасыздығын жақсарту жөніндегі мақсаттың көрсеткіштерді орындады
немесе орындауға жақын. Солай болғанмен, әлем халқының 28% -ын меншіктейтін
40-тан астам ел, 2015 жылға қарай аштық ауқымдарын екі есе азайту үшін
қажет қарқындарға жете алмай отыр. Бұған қосымша, халықтың орташа
табыстарының баяу өсуі жоқшылық ауқымдарын жартылай қысқарту мақсатын
жүзеге асыру үрдісіндегі көптеген мемлекеттердің қиындықтарға
кездесетіндерін меңзейді. Балалар өлімін азайту проблемасы да осындай күйді
кешіп отыр.
Бақылауға ырық бермейтін мақсаттың іс жүзінде орындалуы немесе
орындалмауы мүмкін емес. Бұл жағдай ең күрделі проблемалардың бірі
дерентердің жоқтығы болып табылатын білдіреді. Халықаралық статисканың
қазіргі жағдайында жоқшылық пен аналар өлімімен күрес жүргізу саласындағы
мақсаттың көрсеткіштерге қол жеткізу үрдісі тікелей бақылау жүргізуге
көнбейді. Тіпті бақыланатын мақсаттар контексіндегі статистикада да
көптеген кемшіліктер бар.
Дерек мағлұматтары жоқ елдерде іс жүзінде нашар көрсеткіштердің орын алу
ықтималдығы салдарынан прогреске жететін елдердің біршама жоғары үлесін
тым құбылмалы деп есептеу әсері де жағдайды одан беттер қиындата түседі.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – қоғамның әлеуметтік экономикалық өмір
сүру жағдайын реттеудің бір бағыты.
Ол елдегі жалпы экономикалық жағдайымен тығыз байланысты және екі жақты
қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік саясатта тікелей және жанама түрде
экономикалық дамудың мақсаттары көрініс алады, өйткені экономикалық іс-
әрекет қоғамының барлық топтарына жақсы жағдай жасау мақсатында жасалады.
Екінші жағынан, әлеуметтік саясат экономикалық өсудің факторы болып келеді.
Егер экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек
өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы келмеді; қоғамда әлеуметтік
тұрақсыздық пен қарама-қайшылық артады.
Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік
саясат қоғамының әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілген тұрмыс
деңгейін қаматамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Бұл
жерде әлеуметтік әділеттік принципі іске асады.
Нарық жағдайында мемлекет қоғамының әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін
толық ісеке асырып, табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады.
Енді тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ұстанып отырған әлеуметтік саясаттың
негізі бағыттарын қысқаша қарастырамыз. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2000-2005ж.ж. арналған орта мерзімдік әлеуметтік саясаты соңғы жылдары
қоғамда көзге көріне қалыптасып қалған оңды әлеуметтік-экономикалық
жетістіктер мен жағдайларды тұрақтандырып, экономиканың дағдарыстан шығып
өсуіне қарай жұмыссыздықпен кедейшілікті жоюға және әлеуметтік дамудың ұзақ
мерзімдік негізін қалауға бағытталған. Өтпелі кезеңде қалыптасып отырған
әлеуметтік қиыншылықтардың салдарын мүмкін болғанша жеңілдетіп, оны жеңу
үшін салық салу әдістерін жетілдіріп, салық төлеу тәртібін нығайтып,
жауапкершілікті арттыру; табыстары төмен және мүмкіншіліктері шектеулі
әлеуметтік топтарға мемлекет тарапынан міндетті түрде материалдық көмек
көрсету және қаржылай қолдау; тұрғындардың нарық жағдайына икемеделіп, ұсақ
кәсіпкерлікпен шұғылдануына қажетті жағдай жасау; еңбек нарығына белсенді
де ықпалды саясат жүргізу көзделіп отыр.
Әлеуметтік саясатта келесі принциптер қолданылады: Орталық Үкімет пен
жергілікті әкімшіліктер арасындағы әлеуметтік саясатты жүргізу міндеттері
мен жауапкершіліктерін нақты ажыратып анықтау; әлеуметтік нормативтерді
есепке алып, әр деңгейлі бюджет жүйесін жасау;
Әлеуметтік нормативтердің негізі ретінде білім беру, денсаулық сақтау,
әлеуметтік қамсыздандырулардың мемлекеттік стандарттары алынады; әлеуметтік
қызмет көрсетуші мекемелер мен ұйымдарды мемлекет иелігіне алу немесе
жекешелендіру; әлеуметтік қызмет көрсетуге монополиялық жағдайды жою,
арнайы рұқсат беру негізінде бұл салаға жеке меншік сектордан капитал тарту
және оны пайдалану; әлеуметтік іс-шараларының нақты бағдарламасын жасау,
олардың нақты орындалу мерзімдерін белгілеу және орындалу нәтижесін
тұрақты қадағалап, тексеріп отыру.
Бүгінгі күндері тұрғындардың көбі әлеуметтік қорғау мен қамсыздандыруды
қажет етеді. Қазақстан Республикасының Статистика және Сораптау комитеті ай
сайын қазақстандықтардың тұрмыс деңгейін анықтау мақсатында арнайы
статистикалық бақылау және зерттеу жұмыстарына жүргізеді. Қазақстан -2030
ұзақ мерзімдік даму стратегиясында Халықты әлеуметтік қорғау,
жұмыссыздықпен кедейшілікті жою 1-ші кезекте тұрған негізгі әлеуметтік
мәселе ретінде атап көрсетілген. Статистикалық мәліметтер бойынша
Қазақстанда 2001жылы орташа табыс деңгейі 34 024 теңге болған және 2000
жылмен салыстырғанда 1,2 есе өскен. 2001 жылдың соңында орташа табыс
деңгейі 13 195 теңгеге жеткен, бұл 2000 жылдың желтоқсан айындағы
көрсеткіштен 15% жоғары.
Соңғы жылдары Қазақстанда макроэкономикалық тұрақтылықтың элементтері
қалыптасқан: жалпы ішкі өнім 2003ж 13%-ке өскен; инфляция ауыздықталып,
шамамен 20-25% - тен 60%-ке дейін төмендеген; инвестиция жылына 30%-ке
өскен, еңбекақының орташа көлемі 2003 ж. 17 600 теңгеге
жетті. Еңбек нарығындағы жағдай жақсара түскен: алдыңғы жылмен
салыстырғанда жұмысты қамтылғандардың саны 20%-ке қысқарған. Жалпы 2000-
2003 жылдары Қазақстанда жұмыспен қамтылғандардың саны өндірісте -20 712
мың адамға, ауыл шаруашылығында -287мыңға, транспорт пен байланыс саласында
-68 мыңға, құрылыста – 147 мыңға өскен.
Сонымен, жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі осы
күндері ең өткір проблемаға айналып отыр.
Қазақстанның ұзақ мерзімдік, стратегиялық даму бағдарламасында
жұмыссыздықпен кедейшілікті толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz