Материалдық емес активтердің есебі мен аудиті
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы... ..6
1.2 Материалдық емес активтердің есебінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық тәжірибесі ... ... ... ..22
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС
АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Зерттелетін кәсіпорынның нарықтағы орны мен есеп саясаты ... ... ... ... ... ..27
2.2 Материалдық емес активтердің кірісі мен шығысының
есебі мен түгенделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясының есебі ... ... ... ... ... ... ... .42
3 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.1 Материалдық емес активтердің аудитінің мақсаты мен міндеттері,
ақпарат көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2 Материалдық емес активтердің аудитін жүргізу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ...49
3.3 Материалдық емес активтерге салық салу және оларды есептілікте ашу ... 52
3.4 Материалдық емес активтерді қолдану тиімділігі мен айналымын талдау 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ПАЙДАЛАНЫЛҒА ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы... ..6
1.2 Материалдық емес активтердің есебінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық тәжірибесі ... ... ... ..22
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС
АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Зерттелетін кәсіпорынның нарықтағы орны мен есеп саясаты ... ... ... ... ... ..27
2.2 Материалдық емес активтердің кірісі мен шығысының
есебі мен түгенделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясының есебі ... ... ... ... ... ... ... .42
3 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.1 Материалдық емес активтердің аудитінің мақсаты мен міндеттері,
ақпарат көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2 Материалдық емес активтердің аудитін жүргізу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ...49
3.3 Материалдық емес активтерге салық салу және оларды есептілікте ашу ... 52
3.4 Материалдық емес активтерді қолдану тиімділігі мен айналымын талдау 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ПАЙДАЛАНЫЛҒА ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР
Нарықтық қатынастардың технологиялық өзгерістерінің тез әрі қарқынды түрде дамуына байланысты бәсекеге қабілеттілікті тек материалдық және қаржылық факторлармен қамтамасыз ету мүмкін емес. Бұндай жағдайда бәсекеге қабілеттілігі мен табыстылығын жоғарлататын құрал ретінде ұйымның қызметінде материалдық емес сипаттағы факторларды қолдану экономикалық қатынатарға түсушілердің ерекше қызығушылығын арттырады. Айналымдағы емес құралдардың құрамында материалдық емес активтердің болуы ұйымның нарықтық құнын ұлғайтады, инвестициялық тартымдылығын жоғарлатады, қиянатшыл бәсекелестіктен қорғайды, сыртқы және ішкі нарықта бәсекелестіктердің артықшылықтарын қамтамасыз етеді.
Алайда, материалдық емес активтер объектілерін құрғанда, қайта бөлгенде және коммерциялық айналымға қатыстыру кезінде оларды қолданумен, есептеумен, басқарумен, аудитпен және талдаумен байланысты көптеген мәселелер туындайды. Заңнамалық базаның жетілдірілмеуі, материалдық емес активтер объектісінің нақты сыныптамасының болмауы, материалдық емес активтер объектісінің есебінің, талдауының және аудитінің әдістерінің теориялық жетілдірудің жетіспеуі сияқты және басқа да мәселелер зерттеу үшін бүгінгі күні біршама өзекті болып келеді.
Айта кететін жай, бұған дейін біздің елімізде материалдық емес активтер түсінігінің өзі болмаған. Нарықтық қатынастардың дамуына қарай бұл түсінік
Қазақстандық бухгалтерлік есеп теориясына кіре қоймай, сонымен қатар тәжірибеде қолданыла бастады. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы және аудиті көптеген сұрақтар туғызады, бұл зерттелетін тақырыптың тәжірибелік маңыздылығын және қажеттілігін куәландырады.
Өндірістің тиімділігін жоғарлатудың басты бағыттарының бірі - материалдық емес активтердің қолданылуын жақсарту, олардың қайтарымдылығын ұлғайту, қызмет ететін материалдық емес активтерді қазіргі жаңарту жүйелерін және құрлымын жетілдіру.
Қазақстан Республикасының есеп жүйесіне материалдық емес активтерді алғаш рет КСРОҚМ 01.11.91ж. № 56 бұйрығымен енгізілді. Бұған дейін материалдық емес активтердің бар болуы жалған капитал ретінде саналды. Соның көмегімен табысты азайту мақсатында фирманың меншік иелері шығындарды өзгерте алады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің жоқтығы кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштерін төмендетті. Өндірістің дамуына бірінші шенді рөл атқарған нақты бар капитал - интеллектуалдық меншіктің бар болуы жоқталды. Ал бұл активті танып, оны бағалай білгендерге үлкен табыс алып келеді.
Алайда, материалдық емес активтер объектілерін құрғанда, қайта бөлгенде және коммерциялық айналымға қатыстыру кезінде оларды қолданумен, есептеумен, басқарумен, аудитпен және талдаумен байланысты көптеген мәселелер туындайды. Заңнамалық базаның жетілдірілмеуі, материалдық емес активтер объектісінің нақты сыныптамасының болмауы, материалдық емес активтер объектісінің есебінің, талдауының және аудитінің әдістерінің теориялық жетілдірудің жетіспеуі сияқты және басқа да мәселелер зерттеу үшін бүгінгі күні біршама өзекті болып келеді.
Айта кететін жай, бұған дейін біздің елімізде материалдық емес активтер түсінігінің өзі болмаған. Нарықтық қатынастардың дамуына қарай бұл түсінік
Қазақстандық бухгалтерлік есеп теориясына кіре қоймай, сонымен қатар тәжірибеде қолданыла бастады. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы және аудиті көптеген сұрақтар туғызады, бұл зерттелетін тақырыптың тәжірибелік маңыздылығын және қажеттілігін куәландырады.
Өндірістің тиімділігін жоғарлатудың басты бағыттарының бірі - материалдық емес активтердің қолданылуын жақсарту, олардың қайтарымдылығын ұлғайту, қызмет ететін материалдық емес активтерді қазіргі жаңарту жүйелерін және құрлымын жетілдіру.
Қазақстан Республикасының есеп жүйесіне материалдық емес активтерді алғаш рет КСРОҚМ 01.11.91ж. № 56 бұйрығымен енгізілді. Бұған дейін материалдық емес активтердің бар болуы жалған капитал ретінде саналды. Соның көмегімен табысты азайту мақсатында фирманың меншік иелері шығындарды өзгерте алады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің жоқтығы кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштерін төмендетті. Өндірістің дамуына бірінші шенді рөл атқарған нақты бар капитал - интеллектуалдық меншіктің бар болуы жоқталды. Ал бұл активті танып, оны бағалай білгендерге үлкен табыс алып келеді.
1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г., Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау /Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 бет
2. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-басылым – Минск: 000 «Новое знание», 2000. – 688с.
3. Баймуханова С.Б., Балапанова Ж., Бухгалтерлік есеп. Алматы - 2001ж.- 236б.
4. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері / Оқулық, ЖШС «Таугуль-Принт». Алматы – 2006.–535 бет.
5. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. Алматы Экономика. 2006. – 264 бет.
6. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп негіздері. –Алматы: Экономика. 2006.- 255бет.
7. Назарова В.Л. Шаруашылықтың субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп. –Алматы: Экономика. 2005.- 325бет.
8. Рахимбекова. Қаржылық есеп. –Алматы: Экономика. 2005 .- 286 бет.
9. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005. – 400 бет.
10. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудиттің теориясы. –Алматы: Ұлағат 2005.- 278бет.
11. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М. Аудит. Оқу құралы. Алматы: Қазақ Университеті: 20047-229 бет.
12. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Москва:Финансы и статистика, 2003.-496с.
13. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмит О.И. Бухгалтерский учет на предприятии.-Алматы: Центраудит-Казахстан.-200.-335с.
14. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Москва «Аудит» : ЮНИТИ, 1998.-783с.
15. Нурахметова Л. Различия НМА в учете по КСБУ и МСФО// Бухучет на практике №6 (43), июнь 2007год.
16. Материалы конференции «Переход на Международные стандарты финансовой отчетности в Республике Казахстан», проведенной 19 сентября 2003г. В городе Алматы// ББ МСФО; №9, 2003
17. Қазақстан Республикасының Заңы, 2007 жылғы ақпанның 28-і. №234-ІІІ, Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы – Алматы: «Издательство LEM», 2008.
18. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары
19. Ұлттық қаржылық есеп стандарттары № 28 ҚБЕС «Материалдық емес активтердің есебі»
20. Халықаралық қаржылық есеп стандарттары №38 «Материалдық емес активтер»
21. Указ Президента Республики Казахстан от 17 мая 2003 года № 1096 « О Стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы» //Юрист-справочно* правовая система.
22. ЖШС «ТемірКаркас» есеп саясаты
23. Қазақстан Республикасы. 2009ж 1 қаңтарында өзгертілген Заң. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы. (Салық кодексі). – Алматы: ЮРИСТ, 2009. – 468б.
24. Қазақстан Республикасы. 1998ж 22 сәуірінде қабылданған Заң. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік туралы. Заң актілерінің жиынтығы. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 42 б.
25. Қазақстан Республикасы. 2007ж 28 ақпанында қабылданған Заң. № 234 ІІІ ҚРЗ. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы. – Алматы: «Издательство LEM», 2008. – 232б.
26. Қазақстан Республикасы. 2006ж. 22 мамырында қабылданған Заң. № 223 ІІ, -Аудиторлық қызмет туралы– Алматы: «Издательство LEM», 2008. – 212б. (20.02.09ж. өзгерістер мен қосымшаларды қоса алғанда).
2. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-басылым – Минск: 000 «Новое знание», 2000. – 688с.
3. Баймуханова С.Б., Балапанова Ж., Бухгалтерлік есеп. Алматы - 2001ж.- 236б.
4. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері / Оқулық, ЖШС «Таугуль-Принт». Алматы – 2006.–535 бет.
5. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. Алматы Экономика. 2006. – 264 бет.
6. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп негіздері. –Алматы: Экономика. 2006.- 255бет.
7. Назарова В.Л. Шаруашылықтың субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп. –Алматы: Экономика. 2005.- 325бет.
8. Рахимбекова. Қаржылық есеп. –Алматы: Экономика. 2005 .- 286 бет.
9. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005. – 400 бет.
10. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудиттің теориясы. –Алматы: Ұлағат 2005.- 278бет.
11. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М. Аудит. Оқу құралы. Алматы: Қазақ Университеті: 20047-229 бет.
12. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Москва:Финансы и статистика, 2003.-496с.
13. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмит О.И. Бухгалтерский учет на предприятии.-Алматы: Центраудит-Казахстан.-200.-335с.
14. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Москва «Аудит» : ЮНИТИ, 1998.-783с.
15. Нурахметова Л. Различия НМА в учете по КСБУ и МСФО// Бухучет на практике №6 (43), июнь 2007год.
16. Материалы конференции «Переход на Международные стандарты финансовой отчетности в Республике Казахстан», проведенной 19 сентября 2003г. В городе Алматы// ББ МСФО; №9, 2003
17. Қазақстан Республикасының Заңы, 2007 жылғы ақпанның 28-і. №234-ІІІ, Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы – Алматы: «Издательство LEM», 2008.
18. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары
19. Ұлттық қаржылық есеп стандарттары № 28 ҚБЕС «Материалдық емес активтердің есебі»
20. Халықаралық қаржылық есеп стандарттары №38 «Материалдық емес активтер»
21. Указ Президента Республики Казахстан от 17 мая 2003 года № 1096 « О Стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы» //Юрист-справочно* правовая система.
22. ЖШС «ТемірКаркас» есеп саясаты
23. Қазақстан Республикасы. 2009ж 1 қаңтарында өзгертілген Заң. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы. (Салық кодексі). – Алматы: ЮРИСТ, 2009. – 468б.
24. Қазақстан Республикасы. 1998ж 22 сәуірінде қабылданған Заң. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік туралы. Заң актілерінің жиынтығы. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 42 б.
25. Қазақстан Республикасы. 2007ж 28 ақпанында қабылданған Заң. № 234 ІІІ ҚРЗ. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы. – Алматы: «Издательство LEM», 2008. – 232б.
26. Қазақстан Республикасы. 2006ж. 22 мамырында қабылданған Заң. № 223 ІІ, -Аудиторлық қызмет туралы– Алматы: «Издательство LEM», 2008. – 212б. (20.02.09ж. өзгерістер мен қосымшаларды қоса алғанда).
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысы
Материалдық емес активтердің есебі мен аудиті
Орындаған
4 курс студенті
Ғылыми жетекші
аға оқытушы
Норма бақылаушы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы...
..6
1.2 Материалдық емес активтердің есебінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..15
1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық
тәжірибесі ... ... ... ..22
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС
АКТИВТЕРДІҢ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .27
2.1 Зерттелетін кәсіпорынның нарықтағы орны мен есеп
саясаты ... ... ... ... ... ..27
2.2 Материалдық емес активтердің кірісі мен шығысының
есебі мен түгенделуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...35
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .4 2
3 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ
АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 46
3.1 Материалдық емес активтердің аудитінің мақсаты мен міндеттері,
ақпарат
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2 Материалдық емес активтердің аудитін жүргізу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ..49
3.3 Материалдық емес активтерге салық салу және оларды есептілікте
ашу ... 52
3.4 Материалдық емес активтерді қолдану тиімділігі мен айналымын талдау
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒА ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастардың технологиялық өзгерістерінің тез әрі қарқынды
түрде дамуына байланысты бәсекеге қабілеттілікті тек материалдық және
қаржылық факторлармен қамтамасыз ету мүмкін емес. Бұндай жағдайда
бәсекеге қабілеттілігі мен табыстылығын жоғарлататын құрал ретінде
ұйымның қызметінде материалдық емес сипаттағы факторларды қолдану
экономикалық қатынатарға түсушілердің ерекше қызығушылығын арттырады.
Айналымдағы емес құралдардың құрамында материалдық емес активтердің болуы
ұйымның нарықтық құнын ұлғайтады, инвестициялық тартымдылығын жоғарлатады,
қиянатшыл бәсекелестіктен қорғайды, сыртқы және ішкі нарықта
бәсекелестіктердің артықшылықтарын қамтамасыз етеді.
Алайда, материалдық емес активтер объектілерін құрғанда, қайта
бөлгенде және коммерциялық айналымға қатыстыру кезінде оларды қолданумен,
есептеумен, басқарумен, аудитпен және талдаумен байланысты көптеген
мәселелер туындайды. Заңнамалық базаның жетілдірілмеуі, материалдық емес
активтер объектісінің нақты сыныптамасының болмауы, материалдық емес
активтер объектісінің есебінің, талдауының және аудитінің әдістерінің
теориялық жетілдірудің жетіспеуі сияқты және басқа да мәселелер
зерттеу үшін бүгінгі күні біршама өзекті болып келеді.
Айта кететін жай, бұған дейін біздің елімізде материалдық емес
активтер түсінігінің өзі болмаған. Нарықтық қатынастардың дамуына қарай
бұл түсінік
Қазақстандық бухгалтерлік есеп теориясына кіре қоймай, сонымен қатар
тәжірибеде қолданыла бастады. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы
және аудиті көптеген сұрақтар туғызады, бұл зерттелетін тақырыптың
тәжірибелік маңыздылығын және қажеттілігін куәландырады.
Өндірістің тиімділігін жоғарлатудың басты бағыттарының бірі -
материалдық емес активтердің қолданылуын жақсарту, олардың
қайтарымдылығын ұлғайту, қызмет ететін материалдық емес активтерді қазіргі
жаңарту жүйелерін және құрлымын жетілдіру.
Қазақстан Республикасының есеп жүйесіне материалдық емес
активтерді алғаш рет КСРОҚМ 01.11.91ж. № 56 бұйрығымен енгізілді. Бұған
дейін материалдық емес активтердің бар болуы жалған капитал ретінде
саналды. Соның көмегімен табысты азайту мақсатында фирманың меншік иелері
шығындарды өзгерте алады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің жоқтығы
кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштерін төмендетті. Өндірістің дамуына
бірінші шенді рөл атқарған нақты бар капитал - интеллектуалдық
меншіктің бар болуы жоқталды. Ал бұл активті танып, оны бағалай
білгендерге үлкен табыс алып келеді.
Ән және өлең айту, кинофильмдер мен кітаптар, күрделі химиялық
өнімдер, дәрі-дәрмектер мен тағамдық қоспалар, үнемді экологиялық таза
технологиялар, интегралды микросхемалар мен ЭЕМ –ге программалық өнімдер
сияқты өз елінің тұрғандары мен фирмаларының шығармашылық интеллектуалды
қызметінің нәтижесін сату, жоғары дамыған елдерде табыстың басты
қайнар көздеріне айналуда. Мысал ретінде АҚШ көрсеткіштерін алуға болады.
Мұнда бизнестің мыңдаған бағыттарының ішінде табыстылығы жағынан бесінші
орында тұрған шоу- индустрия жыл сайын елге 80 миллиард доллар алып
келеді. Кейбір баға беру бойынша патент, сауда белгілері, авторлық құқық
сияқты шығармашылық қызмет нәтижесін санкцияланбаған қолданудан болатын
Құрама штаттарының табысынан жоғалтулар ғана бүкіл дүниежүзі бойынша 200
миллиард долларды құрайды.
Сондықтан да, кез келген елдің өз азаматтары мен басқа елдің
азаматтарының қарамағындағы интеллектуалдық меншікке деген қарым-
қатынасы сол елдермен сауда тиімділігіне және көлеміне тура әсер етеді.
Мысалы, интеллектуалдық меншік құқығын иеленетін Американдық
ассоцияциясымен пират атанған ( интеллектуалдық құқық меншігін
бұзушылыққа қарсы ешқандай шара қолданбайтын ел) және сәйкесінше сондай
елдер тізіміне енген ел, АҚШ нарығына жеткізілетін сол елдің барлық
тауарларына қатысты АҚШ-пен саудада ең үлкен жайлылық режимінен айырылу
мүмкін.
Қазақстан Республикасы өзі тап болған нарықтық қатынастардың
шынайылықтарын тани отырып, интеллектуалдық меншікке қатысты сұрақтарды
реттейтін нормативтік-құқықтық негіздерін құрастырды және адамның
шығармашылық объектілерінің ең маңызды статусын анықтады. Бұл саладағы
нормативті – құқықтық актілер толық базасын құрайды және дүниежүзінде
белгілі материалдық емес активтердің барлық түрін қамтиды.
Біздің еліміздің территориясында заңмен қатар сондай күшке ие , ал
қайшылық кезінде артықшылықты күшке ие болатын интеллектуалды меншікті
қорғайтын халықаралық конвенциялар қызмет атқарады. 1993
жылы 16 ақпаннан бастап ИМХҰ (Интеллектуалдық меншіктің халақаралық
ұйымы) мен жіберілген арнайы деклорацияға сәйкес Қазақстанда өндірістік
меншікке қатысты негізгі төрт халықаралық конвенциялар - 1883 жылы
20 наурызда құрылған өндірістік меншікті қорғау бойынша Париждік
конвенция; 1891 жылы 14 сәуірінде құрылған заңдарды халықаралық тіркеу
бойынша Мадридтік келісім; 1967 жылы 14 шілдеде Стокгольмде қол қойылған
интеллектуалдық меншіктің дүниежүзілік ұйымдастырылуын растайтын
конвенция; 1970 жылы 19 шілдесінде Вашингтонда қол қойылған патенттік
кооперация жайлы келісім. 1995 жылы 5 қарашасынан бастап біздің еліміздің
территориясында 1994 жылы 9 қыркүйегінде Мәскеуде
үкімет басшыларымен қол қойылған Евразиялық патенттік конвенция
таралған .
Құқық мирасқорлығы тәртібінде халықаралық міндеттемелер және бұрынғы
КСРО келісімдер негізінде Қазақстанда сонымен қатар 1952 жылы
6 қыркүйегінен бастап авторлық құқық жайлы Бүкілдүниежүзілік (Женевалық)
конвенция қызмет етеді. Бұл жайлы Қазақстан Республикасының үкіметінің
деклорациясы 1992 жылы 6 тамызында ЮНЕСКО-ның Бас директорымен алынды.
Сондықтан да, материалдық емес активтердің дұрыс және сауатты
анықталуы, бағалануы мен есебі кәсіпорындарының қаржы – шаруашылық
қызметінде басты рөлді атқарады, өйткені фирма бағасына және бизнестің
шешіміне әсер етеді.
Материалдық емес активтер Қазақстанның нарықтық қатынастарының
қалыптасуы мен даму кезеңінде пайда болған бухгалтерлік есептің жаңа
объектісінің бірі.
Егер батыс тәжірибесін ескерсек, айналымдағы емес материалдық емес
активтер нарықтық экономиканың көптеген елдерінде жалпы танылғандығына
қарамастан бағалауға, амортизацияға балансқа түсу тәсілімен олардың
теңестірілуіне жақындай келу жолдары әлі де қызу дискуссиялардың
объектілері болып қалуда.
Бұл отандық есептің реформацилау процесімен байланысты болатын
берілген активтердің есебінің методологиясында әрдайым болатын
өзгерістермен байланысты, сонымен қатар, салық салумен байланысты
заңнамалық базаның қалыптасуымен байланысты.
Аудиторлық қызмет туралы заң Қазақстан Республикасында аудиторлық
қызмет процесін жүргізу барысында мемлекеттік органдардың, заңды және
жеке тұлғалардың , аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында
пайда болатын қатынастарды реттейді.
Материалдық емес активтердің ерекшелігі – олардың заттай - натуралды
формасының болмауында және бұл жағдай олардың есебімен, талдауымен және
аудитімен болатын қиыншылықтарды анықтайды. Бухгалтерлік есеппен
бухгалтерлік есептілікте ұйымның материалдық емес активтері туралы
құрастырылу талаптарын бухгалтерлік есеп бойынша Ережеде бекітеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ұйымдағы материалдық емес активтердің
есебі мен аудитін зерттеу.
Зерттеудің міндеті:
- материалдық емес активтердің сыныптамасын, мәселелерін, бағалануын,
қағидаларын қарастыру;
- олардың келіп түсуі мен шығуының, амортизациясының есебін анықтау
болып табылады.
Диплом жұмысы құрлымы бойынша кіріспеден, үш негізгі бөлімдерден,
қорытынды, қолданған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады. Жұмыс жалпы
көлемі 66 беттен тұрады. Оның ішінде 7 кесте, 2 сурет бар.
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы
Соңғы кездерде кәсіпорындардың мүліктерінде материалдық емес
активтердің үлесі өсуде. Бұл көбінесе үлкен технологиялық
өзгерістермен, активті инновациялық қызметпен, бәсеке күрестің күшеюімен,
ішкі және әлемдік нарыққа танылуға талаптанумен, халықаралық және
қаржылық нарықтың күрделенуімен интеграциялануымен байланысты.
Материалдық емес активтер - бұл өндірісте ұзақ мерзім бойында
пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға,
әкімшілік мақсатта және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи
нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға
болады, олар субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан
субъект болашақта экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді былай анықтауға болады: егерде оларды
жалға берсе, сатса, айырбастаса; егерде оны қолданудан болашақта
экономикалық олжа алып келетін активтерге жатқызуға болса.
Кәсіпорын материалдық емес активтерді басқарады, егерде оларда
материалдық емес активтерді қолданудан күтілетін экономикалық пайда алу
құқығы бар болса.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей
байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы
активті пайдалану қабілеті мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге
болашақта күтілетін болашақ экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай
туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер - нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің
де, материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Мысалға, кәсіпорын технологиялық құрал – жабдықты басқату үшін, оны
компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету керек, онсыз құрал-жабдықтар
қызмет ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың бөлінбейтін
бөлігі болып саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз
етуді ненің құрамында екенін байымдап ақыл - парасатпен анықтау керек,
өйткені ол негізгі құралдардың да, материалдық емес активтердің де
құрамында есептелуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің)
құрамында болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз
ететін - дискетте, фильм – лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) -
қағазда болады, бірақ дискет те, лента да, қағаз да өз кезегінде қосалқы
элементтер болып табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз
бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдық та, материалдық емес активтердің де
есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру
немесе ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау)
сияқты аспектілері өте күрделі болып саналады.
Кейбір материалдық емес активтер фирманың басқа да активтеріне
жеке теңестірілуі мүмкін (мысалы, патент, тауарлық маркалар), ал
басқалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін, керісінше, осындай
материалдық емес активтердің құны басқа да фирманың активтерімен тығыз
байланыста шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес активтердің
қатарына гудвилл жатады, ол клиенттердің сеніміне немесе қызметкерлердің
машықтық деңгейіне негізделеді.
Кәсіпорынның келешектегі экономикалық пайдасы (олжасы) жоғарыда
аталған лицензиялық келісіммен де байланысты болады, егер де:
- сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы
жоғары болса және онда жүргізілген әлеуметтік мәселелерге, сондай –
ақ, өндірілетін препараттың келешекте үлкен экономикалық пайда
әкелетіндігіне толық сенім болса;
- препарат өндіру үшін кәсіпорын басшылығы келісімді пайдалануға ниет
білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында көрініс тапса;
- кредиторлардың, келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа да қажет
ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиістілі заңды құжаттардың құқын рәсімдемей-
ақ осы экономикалық олжамен басқа кәсіпорындардың шұғылдануына тиым сала
алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда
ол басқа субъектінің айналысуына тиым салады.
Материалдық емес активтерге мыналар жатады: лицензиялық келісімдер;
компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету; патенттер; авторлық құқық;
тауарлық белгіні сырттан сатып алу, қызмет көрсету белгілері, фирмалық
атаулар; конструкторлық – тәжірибелік жұмыстарға шығын, лицензиялар мен
франшизалар және тағы басқалар.
Материалдық емес активтерді шартты түрде 4 топқа бөлуге болады:
1.Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер.
2. Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер.
3. Қолдану құқығымен байланысты материалдық емес активтер.
4. Материалдық емес активтердің өзге де түрлері.
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа ноу-хау,
ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды
микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы
пайдалану технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі, өнеркәсіптік
үлгілері, сервитуттары және тағы басқалары жатады. Ноу –хау -құжаттама
өндірістік озық тәжірибесін құжатталған түрінде көрсетілген нысаны және
т.б. түрінде көрінетін техникалық білімдерін айқындау үшін халықаралық
қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынада ноу-хау техникалық құжаттама түрінде рәсімделген,
бірақ патенттелмеген , белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім - шарттарда ,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, кілті қолма-қол
тапсырылатын құрылыста және т.б. қызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде
кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлық
құқықтар мен патенттік ақпараттар субъектінің меншігі болып табылады.
Кәсіпорын ноу-хаудың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен
табыстарын бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтердің
анықтамасына жауап бере алады.
Ноу-хау өзінің бағасы мен басты көрсеткіштерімен құнды. Өзінің
табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. Ноу-хау
сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен қалыптасады және ол
оның иесіне төленетін сыйақының орнықты тағайындалған сомасы
түрінде көрсетіледі. Субъект белгілі бір ақыға сатып алынатын
лицензиялар мен патенттерден ноу-хаудың өзгешелігі, ол әдетте,
субъектінің жарғылық капиталына құрылтайшының қосқан материалдық үлесі
ретінде саналуы мүмкін. Ноу-хаудың субъект балансына алынатын құны
құрылтайшылар немесе қатысушылардың келісім-шарттарының көмегімен
анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған
материалдық емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс
әкелетін, ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің
өнімін болашақ кезеңдегі тұтынушылары туралы; шикізаттармен,
материалдармен және қызметтермен жабдықтау туралы, бәсекелестері және
тағысы тағылар туралы мәліметтер жатады.
Ұйымдастыру шығындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды
құру кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындарына
жатқызылады.Бұл шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес
активтер болып есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы
кезеңіндегі шығындар мен кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру
шығындары кірмеуге тиіс. Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын,
кеңесшілерге төленген ақы, кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау,
банктерде шоттарды ашу және т.б. шығындары жатады.
ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды падалануға қажетті мәліметтерді
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесінің жиынтығы.
Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл
топқа тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп тауарларды тиесілі
таңбалар бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге
асырушы заңды немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы
құқықтық заңдармен қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар
таңбасын қалай пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға
пайдалануға тыйым сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз
жасау, қолдану, әкелу, сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс
енгізу тағы басқа осы іспеттес әрекет жасаса, онда ол тауар иесінің
құқықтарына қол сұғу болып есептеледі.
Таңдалар сөз түрінде, көркем-сурет түрінде, көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: ол кез - келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден тұратын, сондай-ақ
мемлекеттік елтаңба, ту, эмблемалар , мемлекеттердің ресми аттары,
халықаралық немесе үкіметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе
қысқартылған аттары, ресми қабылданған бақылау , кепілдік және сапасын
(пробасын) көрсететін белгілері, мөрлер, марапаттау белгілері және
басқа да айырым белгілерінен немесе соларға өте ұқсас, аралас
деңгейіндегі белгілерден тұратын тауар таңбалары рұқсат етілмейді.
Тауарды, тұтынушыны немесе жасаушыны жаңылыстыратын элеметтері бар,
қоғамдық мүдделер мен адамгершілік принциптеріне қайшы келетін тауар
таңбалары да тіркелмейді.
Заңды немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай
істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы - тауарды таңбалау үшін пайдаланатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын
қоса және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шыққан жерінің атауы географиялық объектінің тарихи атауы
болуы мүмкін. Ол белгіленген тәртіп бойынша тіркеледі. Тауардың шыққан
жерінің атауын пайдалану деп оны тауарда, қорабында, жарнамада,
проспектілерде, банкілерде және басқа да тауарды шаруашылық айналымына
енгізуге байланысты басқа да құжаттарды пайдаланғанды санайды.
Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы бәсекелестіктің
әрекет етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде жасалынған
өнімдер арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын Беларусь
(тракторлары), Зенит (фототауарлары), Новоя заря (парфюмериясы), Лада
(автомобильдері), Рахат (конфеттері), Слава және Чайка (сағаттары)
және тағы басқа тауарлық белгілерімен бұйымдарды шығарушылар өздерінің
сенімді де іскер екендіктерін танытып отыр. Сонымен қатар шетелге өнім
шығарушы кәсіпорын тауар таңбаларымен тауарлардың шығу орындарының атын
қорғаға да қамқорлыққа алғаны жөн, себебі, мұндай қорғаудың болмауы
ұқсас немесе дәл сондай шетелдік тауар таңбаларын пайдалану, арам пиғылды
бәсекелестіктің де нәтижесі болып табылатын, кездейсоқ қайшылықтарға
ұрындырмауы мүмкін. Ал енді географиялық белгілеулерге келсек, олардың
арасынан тауардың жасанды таңбалары өте жиі кездеседі, өйткені ол
кәсіпорынның танымал болуына септігін тигізеді және ол тауарлардың
сипаттау мүмкіндігін кеңейтеді, сатып алушылардың санын өсіреді.
Сондықтан, нарықтық экономика жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның
өте қымбат тұратын активі болып табылады, себебі кәсіпорын оны сата алады
немесе жарғылық капиталға қосқан үлесі ретінде пайдалану құқығын береді.
Бірақ ол үшін тауар таңбасының құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде
кәсіпорынның тауар таңбасын бағалаудың бірнеше әдісі бар: өзіндік құн,
сатып алу құны, нарықтық құны бойынша бағалау. Алайда, меншікті тауар
таңбаларын өзіндік құны арқылы есепке алған дұрыс болса, сатып алынған
тауар таңбасын немесе тауар таңбасын пайдалану лицензиясын сатып алу
құнымен, ал жарғылық капиталға үлес ретінде салынған тауар таңбасын
нарықтық құнмен есепке алған жөн. Тауар таңбасының нарықтық құнын
анықтау үшін арнайы есептеулер жүргізу керек.
Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу
орындарының атауын қорғау және қолданумен байланысты туындаған
құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру қарым - қатынастары
1993 жылғы қаңтардың 18-і күні Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі
қабылдаған Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары және тауарлар
шығарылған жерлердің атауы туралы Қазақстан Республикасының Заңымен
реттеледі.
Қолдану құқығымен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа
жаңалық ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары, копирайт
(көшіру құқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
Патенттер. Патент оның ұстаушысының патент қамтыған нәрсесін,
процесін немесе қызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа тұлғаның
жүзеге асырылуына тиым салатын, бақылайтын, сататын, өндіретін және
пайдаланатын құқық болып табылады. Патенттің күші оны берген мемлекеттің
аумағында ғана жүреді. Патенттің қызмет мерзімі ұлттық заңдармен
белгіленеді. Сонымен қатар, патент деп белгілі кәсіппен, саудамен, тауар
сатып алумен шұғылданатын тұлғаларға берілген құжат саналады. Патент
берілгенде патенттік алым ұсталынады. Патентті алуға көптеген ірі
кәсіпорындар мүдделі болып келеді. Себебі, патент сатып алуға да,
патенттелінген жаңалықтарды өндіріске енгізуге де қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік үлгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша
құқықты растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
беріледі. Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе
екеуінің қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері
Қазақстан Республикасында немесе шетелдерде, белгісіз болып келсе, онда
ол жаңа өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі
өнеркәсіптік әдіспен бұйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына
түсуге дайын болса, онда оның өнеркәсіпте қолдануға болатындығы
мойындалады. Өндірістік үлгілер авторлардың шығармашылық еңбегі ретінде
мойындалады. Егер өнеркәсіптік үлгі бірнеше азаматтардың бірлескен
еңбегінің жемісі болса, онда олардың бәрі өнеркәсіптік үлгілердің
авторы болып есептеледі. Өндірістік үлгілерге патент Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік тізіліміне тіркелген соң беріледі.
Лицензиялық келісім бойынша патент иесі (лицензиат) өнеркәсіптік
үлгіні пайдалану құқығын басқа тұлғаларға да бере алады, ал соңғысы
лицензияларға төлемдер беріп тұруға және келісімде қарастырылған
басқа да іс-әрекеттерді орындауға міндетті. Өндірістік үлгілердің
құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру қатынастары Қазақстан
Республикасының Заңымен реттеледі.
Лицензия ( еркін, құқық деген латын сөздерінен алынған) – қандайда
бір операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттік органдарының берген
рұқсаты.
Лицензиялар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
Субъект бойынша :
- Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғаларына берілетіндер:
- шетелдік заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға,
халықаралық ұйымдарға берілетіндер.
Қызмет көрсету көлемі бойынша:
- негізгі (бас) - мерзімі шектеусіз, белгілі бір қызмет түрімен
шұғылданатындарға, егер де олардың қызметі біртұтас технологислық
кешенге кіретін болса, онда бас лицензия қызметтің бірнеше түрімен
шұғылданатындарға да беріледі;
- бір жолғы (бірақ рет пайдалануға берілетін) – белгілі бір шаруашылық
операциясын жасау үшін рұқсат етілген шегінде өнімнің көлемін ,
санын немесе салығын алуға беріледі;
- операциондық – валюта заңдылығымен анықталған, валюталық
құндылықтарды пайдаланумен байланысты белгілі бір банк қызметінің
операцияларын жасау үшін беріледі.
Мерзімдік әрекеті бойынша:
- тұрақты - берілген мерзім шектелмеген;
- уақытша - белгілі бір мерзімге берілген.
Аймақтық әрекет ету сферасы(территориялық әрекет ету аясы) бойынша:
- тұтастай Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады.
Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес
активтердің бұл тобына фирма бағасы (гудвилл) , интеллектуалдық меншік
және тағы басқалары кіреді.
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда, ол
компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып
алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі
баланстық қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы
айырмасын көрсетеді.
Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындарының немесе олардың құрлымдық бөлімдерінің бір тобын
сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдың пайда болу себептері әрқилы болып
келеді. Әдетте, мұндай кәсіпорындардың баланстық құнымен емес,
аукционда, кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу мүмкіндігіне, оның
өнімді шығару нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты
анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық
қатынастар жағдайында пайда болатын заңды құбылыс. Кәсіпорынның сатылу
құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі Фирма бағасын құрайды.
Демек, кәсіпорын өзінің баланстық құнынан артық бағаға сатылуы
оның біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан.
Олардың ішіндегі ең айрықшасы: ерекше тиімді жанама саясаты,
бұрындары белгісіз болған табиғи ресурстардың ашылуы, жоғары несиелік
рейтингі , қызметкерлерінің машықтығының жоғары болуы, геогорафиялық
орналасуының артықшылығы, жабдықтаушылармен тиімді және тұрақты
байланысының болуы, т.б. Гудвилл кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында
жоғарыда келтірілген факторларға сәйкес тұрақты түрде қатысып
отырғандығын, бірақ ол есеп беруде тек кәсіпорынды сатқанда ғана
көрініс табатындығын көреміз.
Дегенмен де, гудвиллдың сандық мөлшерін белгілеу, кәсіпорынның өз
табысын бағалаумен тікелей байланысты болып келеді [13].
Материалдық емес активті бағалау. Бағалау - бұл басқа әдістерден
кәсіпкерлік және бухгалтерлік жоғары қателік тәуекелділігімен
ерекшеленетін бухгалтерлік есеп әдісінің элементі, барлық қаржылық
есептілік көрсеткіштерінің құндылық, ақшалай өлшемінің тәсілі. Мүлікті
бағалауға өндірістің нақты шығындары салынады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активті ескере отырып
бас бухгалтер бірнеше сұрақтарға тап болады.
- материалдық емес актив болып не танылады;
- материалдық емес активті бағалаудың қандай әдісін таңдау керек.
- бағалауда қателік тәуекелділігін қалай азайтуға болады;
- керек жағдайда қандай аргументтермен бағалаудың дұрыстығын дәлелдеуге
болады;
- есеп саясатында материалдық емес активтерді бағалау әдісін таңдауын
қалай дәйектейді.
Бухгалтерлік есеп теориясында мүлікті бағалаудың бірнеше түрлері
белгілі:
- сатып алу құны , яғни нақты құны ;
- сату жойылу құны;
- бастапқы құны;
- нарықтық құны;
- қалпына келтіру құны;
- номиналды құн;
- қалдық құны ( қаржылық және экономикалық мақсатқа);
- құқықтық құны ( баланстың активті статьялары үшін) және т.б [3].
Материалдық емес активтерді бағалауды таңдағанда бас бухгалтер
28 БЕС Материалдық емес актив есебін басшылыққа ала алады.
28 БЕС 14, 15 параграфтарына сәйкес материалдық емес актив ретінде мына
жағдайда танылады:
- берілген активпен тікелей байланысты субъектіде болашақта күтілетін
экономикалық табасты алу мүмкіндігі жоғары болса;
- активтің құнын дұрыс, шынайы анықтауға болса;
- материалдық емес актив тану кезінде бастапқы құн бойынша
бағаланады.
Бастапқы құнның түсінкемесі 28 БЕС Материалдық емес актив есебінің
8 параграфында беріледі. Бастапқы құн – бұл төленген ақшаның немесе
олардың эквиваленттерінің сомасы немесе материалдық емес активтерді алу
немесе құру кезіндегі өзге компенсациялардың ағымдағы бағасының құны.
- материалдық емес активтің бастапқы құнының өзгеруі материалдық емес
активтерді сырт жақтан алып келуіне немесе субъектінің өзімен құрылуына
байланысты болып келеді. Басқаша айтқанда, материалдық емес активтердің
құны олардың шығу көзіне байланысты, яғни:
- материалдық емес активтің жарғылық капиталының үлесіне қосқанда,
олардың бастапқы құны заңды тұлғалардың құрылтайшылары келісілген ақшалай
бағалануды білдіреді. Мұндай үлестің бағалануы тәуелсіз аудиторлармен
расталуы керек:
- егерде материалдық емес активті заңды және жеке тұлғалардан
ақыға алса, онда олардың бастапқы құны болып кәсіпорынның оларды алуға
кеткен нақты шығындар сомасы болып табылады. Оның құрамына:
- жасалған сату-сатып алу келісімі бойынша кәсіпорынмен төленетін
сомалар;
- материалдық емес активтерді алумен байланысты ақпараттық және
консультациялық қызметтер үшін басқа кәсіпорындармен төленген сома;
- делдал кәсіпорындармен төленетін сыйақылар, олар арқылы материалдық
емес активтер алынады;
- материалдық емес активтерді қолдануға жарамды жағдайға дейін
жеткізу бойынша және сатып алумен тікелей байланысы өзге де шығындар;
- материалдық емес активтер өзге кәсіпорындардан, ұйымдардан,
тұлғалардан өтеусіз алынғанда, олардың құны келісілген баға бойынша немесе
эксперттік жолмен анықталған кірістелген баға болып табылады;
- егерде материалдық емес активтер басқа ұқсамайтын мүлікке
айырбасталып алынса, онда оның бастапқы құны айырбасқа алынған активтің
алынған және төленген ақша сомасына түзетілген сату құны бойынша
анықталады. Ұқсас активке немесе ұқсас активке қатысу үлесіне
айырбастау негізінде алынған материалдық емес активтердің бастапқы құны
айырбасталған активтің баланстық құны бойынша анықталады. Мұндай айырбас
табыс алып келмейтін келісім болып саналады.
- субъектінің өзімен құрылған материалдық емес активтердің бастапқы
құны нақты тура шығындар сомасы мен материалдық емес активтердің
анықтамасы мен тану критерилеріне материалдық емес статьяның сәйкестік
кезеңінен бастап активті тағайындалуы бойынша қолдануға дайындау және
құруға парасатты негізде таратылған үстеме шығындар сомасы бойынша
танылады. Материалдық емес активтің анықтамасы мен тану критерилеріне
сәйкестік кезеңіне дейін материалдық емес статьяны құруға кеткен
шығындар активтің бастапқы құнына кірмейді және осы шығындар жасалған
кезеңнің шығындары деп танылады.
- шығындар есебі материалдық емес активтер объектілерін құруға және
енгізуге, техникалық құжаттамаларды дайындауға, тәжірибелі үлгілерді
дайындауға, ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік
жұмыстарды күту және рәсімдеуге салынған ақшалай кетулерді ұйғарады. Бұл
шығындар статьялардың қиықтарында құжаттамалық түрде расталуы керек:
- ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік жұмыстарды
жүргізуге кеткен шығындар;
- теореялық зерттемелерге, арнай әдебиеттерді оқып тануға,
патенттік және ақпараттық ізденістерді жүргізуге кеткен шығындар;
- эксперементтерді жүргізуге, статистикалық көрсеткіштер жинауға
кеткен шығындар;
- техникалық құжаттаманы дайындауға кеткен шығындар;
- техникалық проекті орындауға кеткен шығындар;
- дизайнға кеткен шығындар;
- тәжірибелі үлгілерді дайындауға кеткен шығындар;
- ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік жұмыстарды
рәсімдеу және қызмет көрсетуге кеткен шығындар;
- маркетингке кеткен шығындар;
- берілген объектіні құруға және қосуға байланысты іс-сапарға кеткен
шығындар және басқа да шығыстар;
- жоғарыда айтылған әрбір статья экономикалық элементтер бойынша
бөлулерге жатады: материалдық шығындар; қызметкерлердің жалақысын төлеу;
мемлекетке және бюджеттен тыс қорларға аударымдар және басқа да
шығындар;
- материалдық емес активтер біріншіден, интеллектуалдық қызмет
нәтижесі ретінде құқық негізінде (авторлық объектілер және оларға ұқсас
авторлық құқықтар, өндірістік меншік объектілері және басқа да
интеллектуалдық меншік объектілері), екіншіден, заңды тұлғаның құрылу
фактісімен байланысты құрылатын құқық негізінде (ұйымдастыру шығындары),
үшіншіден, мемлекеттік органдар меншігі құқығы негізінде пайда болуы
мүмкін (жер учаскілері, су ресурстары);
- айтылғандармен сәйкес ақыға алынған мүлікті бағалау оны
сатыпалуға кеткен нақты өндірістік шығындардың қосындысы жолымен; өтеусіз
алынған мүлік;
- кіріске алынған күніне нарықтық құны бойынша; ұйымның өзімен
өндірілген мүлік – оны құру құны бойынша жүргізіледі;
- 28 БЕС Материалдық емес активтер параграф 28–ке сәйкес
материалдық емес актив пен байланысты кейінгі шығындар, олар жасалған
есептік кезеңнің шығыстары ретінде танылуы керек, тек егерде олар:
- бұл шығындар активтердің ұлғайуына көмектесетін дәлелдемелердің
болмауы;
- және бұл шығындар өзгертіле алмайды және берілген активке үлкен
шынайылық дәрежесімен жатқызыла алмайды.
Берілген шарттарды орындау барысында материалдық емес активтер мен
байланысты кейінгі шығындар оның баланстық құнына енгізіледі.
- материалдық емес активтердің бастапқы құны амортизация есептеу
жолымен және оны өндірістің ұстап қалуларына қосу арқылы немесе басқа
көздердің шоттарына есептен шығару арқылы жүргізіледі.
Бастапқы танудан кейінгі бағалау. Материалдық емес актив бастапқы
танудан кейін оның қайта бағалау күнгі әділ құнын білдіретін қайта
бағаланатын сома минус кез келген кейіннен жинақталған амортизация және кез
келген кейіннен жинақталған құнсызданудан болған залалдарды білдіретін
қайта бағалау сомасы бойынша есепке алынуға тиіс. Осы Стандартқа сәйкес
қайта бағалау мақсаттары үшін әділ құн активтік нарыққа сілтеме жасау
арқылы айқындалуы тиіс. Қайта бағалаулар активтің баланстық құны мен оның
әділ құны арасында елеулі айырмашылықтың болуының алдын алу үшін барынша
тұрақты жүргізілуге тиіс [18].
1.2 Материалдық емес ативтердің есебінің ерекшеліктері
Қазақстандық стандарттар бойынша кәсіпорындарда материалдық емес
активтердің есебі 28 БЕС Материалдық емес активтердің есебі сәйкес
жүргізіледі. Материалдық емес активтердің есебі халықаралық қаржылық
есептілік стандартына сәйкес 38 Материалдық емес активтер ХҚЕС-мен
басқарылады.
Кәсіпорындар белгілі бір критерилерге жауап беретін шарты негізінде
ғана материалдық емес активтерді тану керек. Мұндай критерилерге мыналар
жатады:
1. Материалдық емес активтерді қолданудан кәсіпорындар болашақта
экономикалық табысты алуына сенімінің болуы.
2. Материалдық емес активтердің құны сенімді, дұрыс бағалануы мүмкін.
Бұл талаптар кәсіпорынның ішінде құрылған және алынған
материалдық емес активтерге қолданылады. Басқа жағдайда оған кеткен
шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылуы керек. Бірақ бұл
объект кәсіпорындардың бірігуі негізінде алынса, онда ол гудвилл құнына
кіреді.
Материалдық емес активтерді тану оларды құру немесе алумен (ақыға,
несиеге) байланысты.
Сатып алу кезінде теңестірілген материалдық емес активтер мен
міндеттемелерді тану үшін сатып алушы тану критерилеріне жауап беретін
материалдық емес активтерді таниды. Егерде материалдық емес активтердің
құны дұрыс бағаланбаса, онда бұл актив жеке танылмайды, гудвиллге
енгізіледі.
Материалдық емес активтердің бастапқы құнына кіреді:
- Сатып алу бағасы;
- Импорттық баждар;
- Алу құнына кіретін қайтарылмайтын салық;
- Заңды қызмет көрсетулерге төлем;
-Тағайындалуы бойынша қолдануға активті дайындаумен тікелей байланысты
шығындар;
- Артық төлеуді қайтару және жеңілдіктер сияқты шегерімдер.
Егерде материалдық емес активтер үшін төлем мерзімі несиенің қалыпты
мерзімінен жоғары болса, онда активті алудың нақты құны біржолғы төлеу
кезінде оның бағасына тең деп саналады.
Кейбір кездерде материалдық емес актив ақысыз немесе мемлекеттік
субсидия арқылы номиналды қарсы ұсынуға алына алады. Бұл материалдық емес
активтерді мемлекет ұйымға табыс еткен немесе бөлген кезде орын алуы
мүмкін, мысалы;
- әуежайға қону;
- радио және телехабарларды тарату құқығы;
- импорттық лицензиялар немесе квоталар;
- немесе өзге шектелген ресурстарға қол жеткізу құқықтары.
20-Мемлекеттік субсидияларды есепке алу және мемлекеттік көмек туралы
ақпаратты ашу Халықаралық стандартына сәйкес ұйым алғаш рет материалдық
емес активті де, субсидияны да әділ құны бойынша тануға құқылы. Егер ұйым
активті әділ құны бойынша алғаш рет тануды қаламаса, ол оны алғаш рет
номиналды сомасы бойынша (20 IAS Халықаралық стандартымен рұқсат етілген
есепке алудың басқа тәртібіне сәйкес), бұған қоса, активті мақсатына сәйкес
пайдалану үшін әзірлеуге жұмсалған кез келген шығындарды таниды.
Мысал. Шетелдік кәсіпорындар мен Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімдер жолы бойынша қазақстандық кәсіпорынның өнімін өндіруге
лицензиялық келісімді берген кезде лицензиялық келісімді осы салада активті
нарықтың болуымен бағалауға болады.
Егерде материалдық емес активтер айырбасталатын болса, онда олар
айырбасталған активтің төленген ақша қаражаттар сомасына немесе олардың
элементтеріне түзетілген әділ құны бойынша бағаланады.
Материалдық емес активтер ұқсас әділ құны бар басқа материалдық емес
активтерге айырбасқа алына алады (яғни коммерциялық негізде емес) немесе
алынған не берілген активтердің әділ құны сенімді бағалана алмайды. Мұндай
жағдайда табыс та, шығын да мәміле жасау барысында танылмайды. Бұл
жағдайда жаңа активтің бастапқы құны болып, берілген активтің баланстық
құны болып табылады.
Егер материалдық емес активтер басқа материалдық емес активтерге
коммерциялық мақсатпен айырбасқа алынса, онда алынған материалдық емес
активтердің нақты құны оның әділ құнына тең болып алынады. Ескі
активтің баланстық құны мен жаңа материалдық емес активтердің анықталған
нақты құны айырбастау операциясынан табыс пен шығынды қалыптастырады.
Егерде материалдық емес активтер қорлық құралдарға айырбасталса, онда
бұл активтердің баланстық құны берілетін үлестік қаржылық құралдардың
әділ құнына сәйкес келеді.
Егерде материалдық емес активтер бизнестің бірігуі кезінде алынса,
онда ол сатып алу күніне әділ құны бойынша ескеріледі.
Бағалану пікірінің негізінде жеке тану мақсатында материалдық емес
активтердің әділ құны жеткілікті түрде шынайы бағаланудың шешімі
қабылдануы тиіс.
Әділ құнның ең сенімді бағалануын ағымдағы нарықтық баға қамтамасыз
етеді. Сонымен қатар, әділ құнды бағалаудың негізін жақында жасалған
келісімнің бағасы құра алады. Материалдық емес активтердің ерекше
объектілерін сату мен сатып алуға үнемі қатысты кәсіпорындар әдетте
материалдық емес активтердің әділ құнын бағалаудың балама әдістерін
қолданады.
Олар әділ құнды дисконтталған түсім, нарық үлесі, операциялық
табыстар негізінде бағалайды.
Кәсіпорындар материалдық емес активтерді құра алады. Мұнда материалдық
емес активтерді тану бойынша 38 ХҚЕС шарттарын басшылыққа алу қажет.
Кейбір жағдайда шығындар болашақ экономикалық табыстар алу мақсатында
жасалады, бірақ ол 38 ХҚЕС- та аталған тану критерилеріне жауап беретін
материалдық емес активтерді құруға алып келмейді. Егер шығындар бар болатын
болса, бірақ ешқандай материалдық емес активтер құрылмаса немесе алынбаса,
онда бұл шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылады.
Бастапқы ұстап қалулар алдын ала төлеуді қоса алғанда, келесідей
шығындардан құралады:
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді ұйымдастыруға
кеткен шығындар;
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді меңгеруге нарыққа
жаңа өніммен шығу, жаңа процесті қосуға кеткен шығындар;
- қызметкерлерді оқытуға кеткен шығындар;
- нарықта қызмет көрсету мен тауарлардың өтуіне және жарнамаға
кеткен шығындар [15].
1 кесте
ХҚЕС ның ҚБЕС нан айырмашылықтарының салыстырмалы кестесі*
Критерилер 38ХҚЕС материалдық емес 28 ҚБЕС материалдық
активтер емес активтердің
есебі
1 Қолдану саласы Пункт1 . Осы Стандарттың Пункт.28 БЕС мақсаты
мен мақсаты мақсаты басқа Халықаралық болып материалдық емес
қаржылық есептіліктің активтер есебінің
стандарттарында арнайы әдісін анықтау болып
қарастырылмайтын материалдықтабылады.
емес активтердің есебін
жүргізудің тәртібін орнату
болып табылады. Осы
Стандартқа сәйкес мекеме
белгілі критерийлер
қанағаттандырыл -ған
жағдайда ғана материалдық
емес активтерді мойындауы
тиіс.
1 кестенің жалғасы
2 Активті анықтау Пункт8. Актив, бұл: Қарастырылмайды
1. өткен уақиғалар
нәтижесінде ұйым бақылайтын;
және
2. ұйымның болашақта
экономикалық табыстарға
жетуі күтілетін ресурс.
3 бақылау Пункт13. Егер ұйым ресурстыңҚарастырылмайды.
негізінде түсетін болашақ
экономикалық табыстарды
алуға құқылы болса және бұл
табыстарға өзге ұйымдар мен
тұлғалардың қол жетуін
шектей алатын болса, актив
ұйымның бақылауында болып
есептеледі.
4 Материалдық емес Пункт8. Материалдық емес Пункт 3
активтер актив - бұл физикалық нысаныНатуралды физикалық
жоқ бірегейлендірілетін формасы жоқ және
ақшалай емес актив. субъектіге ұзақ уақыт
бойы немесе ұдайы
қосымша табыс алып
келетін ақшалай емес
актив. өндірісте
немесе тауарды сатуда
әкімшілік мақсатта және
басқа субъектілерге
жалға бергенде
қолданылады Оларды:
-анықтауға болады
-субъектімен
басқарылады
-оларды қолданудан
субъект болашақта
экономикалық олжа
алуды көздейді
5 Құнсыздану Пункт8 Құнсыздану Қарастырылмайды
нәтижесіндегі нәтижесіндегі залал -
залал активтің баланстық құны оның
өтем құнынан асатын сома.
1 кестенің жалғасы
6 Материалдық емес Пункт24. Материалдық емес Пункт 15. Материалдық
активтердің актив ең алдымен өзіндік емес актив тану кезінде
құнының бастапқықұны бойынша бағалануы тиіс.бастапқы құн бойынша
өзгерістері Пункт27. Бөлек сатып алынғанбағаланады.
материалдық емес активтің Пункт 18. Материалдық
өзіндік құны: емес активтердің
1. оның сатып алу құнынан, бастапқы құнын өлшеу
соның ішінде импорттық , материалдық емес
баждарды және сауда активтердің басқа
жеңілдіктерін шегеруден жақтан алынғанына
кейінгі сатып алуға немесе субъектінің
салынатын өтелмейтін өзімен құрылғанына
салықтардан; және байланысты
2. активті мақсаты бойынша Пункт 20. Ақшаға немесе
пайдалану үшін жұмыс істеу оның эквивалентіне
жай-күйіне келтіруге сатып алу арқылы
жұмсалған кез келген тікелейалынған материалдық
шығындардан тұрады. емес активтердің
бастапқы құны болып
субъектінің оны сатып
алуға кеткен нақты
шығындар сомасы және
материалдық емес
активтерді дайындық
жағдайға жеткізумен
байланысты төленген
қайтарылмайтын салықтар
және алымдар мен басқа
да шығындар танылады.
7 Өзіндік құн Пункт8 Өзіндік құн - Қарастырылмайды
төленген ақша құралдарының
немесе олардың балама
сомасы, немесе сатып алу
немесе құру уақытына
активтің құнын төлеу есебіне
өзге қарсы ұсыныстың әділ
құны, не болмаса, қолдануға
сай келген жағдайда, мұндай
активке, ол алғаш рет басқа
Халықаралық қаржы есептілігі
стандарттарының нақты
талаптарына сәйкес танылған
кезде жатқызылатын сома.
8 Пайдалы қызмет Пункт8. Пайдалы қызмет Пункт7. Пайдалы қызмет
ету мерзімі мерзімі - бұл: -ұйым активтіету мерзімі:
пайдалануға жобалайтын уақыт-ұйым активті
мерзімі; немесе: - ұйым пайдалануды күтетін
активті пайдаланудан алуды уақыт мерзімі; немесе
жобалайтын өндіріс -ұйым активті
бірліктерінің немесе ұқсас пайдаланудан алуды
бірліктердің саны. жобалайтын өнім
бірліктерінің немесе
ұқсас бірліктердің
саны.
1 кестенің жалғасы
9 Амортизация Пункт 8. Амортизация - бұл Пункт 8. Амортизация -
материалдық емес активтің бұл материалдық емес
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысы
Материалдық емес активтердің есебі мен аудиті
Орындаған
4 курс студенті
Ғылыми жетекші
аға оқытушы
Норма бақылаушы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы...
..6
1.2 Материалдық емес активтердің есебінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..15
1.3 Материалдық емес активтердің есебінің халықаралық
тәжірибесі ... ... ... ..22
2 КӘСІПОРЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС
АКТИВТЕРДІҢ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .27
2.1 Зерттелетін кәсіпорынның нарықтағы орны мен есеп
саясаты ... ... ... ... ... ..27
2.2 Материалдық емес активтердің кірісі мен шығысының
есебі мен түгенделуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...35
2.3 Материалдық емес активтердің амортизациясының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .4 2
3 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ
АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 46
3.1 Материалдық емес активтердің аудитінің мақсаты мен міндеттері,
ақпарат
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2 Материалдық емес активтердің аудитін жүргізу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ..49
3.3 Материалдық емес активтерге салық салу және оларды есептілікте
ашу ... 52
3.4 Материалдық емес активтерді қолдану тиімділігі мен айналымын талдау
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒА ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастардың технологиялық өзгерістерінің тез әрі қарқынды
түрде дамуына байланысты бәсекеге қабілеттілікті тек материалдық және
қаржылық факторлармен қамтамасыз ету мүмкін емес. Бұндай жағдайда
бәсекеге қабілеттілігі мен табыстылығын жоғарлататын құрал ретінде
ұйымның қызметінде материалдық емес сипаттағы факторларды қолдану
экономикалық қатынатарға түсушілердің ерекше қызығушылығын арттырады.
Айналымдағы емес құралдардың құрамында материалдық емес активтердің болуы
ұйымның нарықтық құнын ұлғайтады, инвестициялық тартымдылығын жоғарлатады,
қиянатшыл бәсекелестіктен қорғайды, сыртқы және ішкі нарықта
бәсекелестіктердің артықшылықтарын қамтамасыз етеді.
Алайда, материалдық емес активтер объектілерін құрғанда, қайта
бөлгенде және коммерциялық айналымға қатыстыру кезінде оларды қолданумен,
есептеумен, басқарумен, аудитпен және талдаумен байланысты көптеген
мәселелер туындайды. Заңнамалық базаның жетілдірілмеуі, материалдық емес
активтер объектісінің нақты сыныптамасының болмауы, материалдық емес
активтер объектісінің есебінің, талдауының және аудитінің әдістерінің
теориялық жетілдірудің жетіспеуі сияқты және басқа да мәселелер
зерттеу үшін бүгінгі күні біршама өзекті болып келеді.
Айта кететін жай, бұған дейін біздің елімізде материалдық емес
активтер түсінігінің өзі болмаған. Нарықтық қатынастардың дамуына қарай
бұл түсінік
Қазақстандық бухгалтерлік есеп теориясына кіре қоймай, сонымен қатар
тәжірибеде қолданыла бастады. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы
және аудиті көптеген сұрақтар туғызады, бұл зерттелетін тақырыптың
тәжірибелік маңыздылығын және қажеттілігін куәландырады.
Өндірістің тиімділігін жоғарлатудың басты бағыттарының бірі -
материалдық емес активтердің қолданылуын жақсарту, олардың
қайтарымдылығын ұлғайту, қызмет ететін материалдық емес активтерді қазіргі
жаңарту жүйелерін және құрлымын жетілдіру.
Қазақстан Республикасының есеп жүйесіне материалдық емес
активтерді алғаш рет КСРОҚМ 01.11.91ж. № 56 бұйрығымен енгізілді. Бұған
дейін материалдық емес активтердің бар болуы жалған капитал ретінде
саналды. Соның көмегімен табысты азайту мақсатында фирманың меншік иелері
шығындарды өзгерте алады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің жоқтығы
кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштерін төмендетті. Өндірістің дамуына
бірінші шенді рөл атқарған нақты бар капитал - интеллектуалдық
меншіктің бар болуы жоқталды. Ал бұл активті танып, оны бағалай
білгендерге үлкен табыс алып келеді.
Ән және өлең айту, кинофильмдер мен кітаптар, күрделі химиялық
өнімдер, дәрі-дәрмектер мен тағамдық қоспалар, үнемді экологиялық таза
технологиялар, интегралды микросхемалар мен ЭЕМ –ге программалық өнімдер
сияқты өз елінің тұрғандары мен фирмаларының шығармашылық интеллектуалды
қызметінің нәтижесін сату, жоғары дамыған елдерде табыстың басты
қайнар көздеріне айналуда. Мысал ретінде АҚШ көрсеткіштерін алуға болады.
Мұнда бизнестің мыңдаған бағыттарының ішінде табыстылығы жағынан бесінші
орында тұрған шоу- индустрия жыл сайын елге 80 миллиард доллар алып
келеді. Кейбір баға беру бойынша патент, сауда белгілері, авторлық құқық
сияқты шығармашылық қызмет нәтижесін санкцияланбаған қолданудан болатын
Құрама штаттарының табысынан жоғалтулар ғана бүкіл дүниежүзі бойынша 200
миллиард долларды құрайды.
Сондықтан да, кез келген елдің өз азаматтары мен басқа елдің
азаматтарының қарамағындағы интеллектуалдық меншікке деген қарым-
қатынасы сол елдермен сауда тиімділігіне және көлеміне тура әсер етеді.
Мысалы, интеллектуалдық меншік құқығын иеленетін Американдық
ассоцияциясымен пират атанған ( интеллектуалдық құқық меншігін
бұзушылыққа қарсы ешқандай шара қолданбайтын ел) және сәйкесінше сондай
елдер тізіміне енген ел, АҚШ нарығына жеткізілетін сол елдің барлық
тауарларына қатысты АҚШ-пен саудада ең үлкен жайлылық режимінен айырылу
мүмкін.
Қазақстан Республикасы өзі тап болған нарықтық қатынастардың
шынайылықтарын тани отырып, интеллектуалдық меншікке қатысты сұрақтарды
реттейтін нормативтік-құқықтық негіздерін құрастырды және адамның
шығармашылық объектілерінің ең маңызды статусын анықтады. Бұл саладағы
нормативті – құқықтық актілер толық базасын құрайды және дүниежүзінде
белгілі материалдық емес активтердің барлық түрін қамтиды.
Біздің еліміздің территориясында заңмен қатар сондай күшке ие , ал
қайшылық кезінде артықшылықты күшке ие болатын интеллектуалды меншікті
қорғайтын халықаралық конвенциялар қызмет атқарады. 1993
жылы 16 ақпаннан бастап ИМХҰ (Интеллектуалдық меншіктің халақаралық
ұйымы) мен жіберілген арнайы деклорацияға сәйкес Қазақстанда өндірістік
меншікке қатысты негізгі төрт халықаралық конвенциялар - 1883 жылы
20 наурызда құрылған өндірістік меншікті қорғау бойынша Париждік
конвенция; 1891 жылы 14 сәуірінде құрылған заңдарды халықаралық тіркеу
бойынша Мадридтік келісім; 1967 жылы 14 шілдеде Стокгольмде қол қойылған
интеллектуалдық меншіктің дүниежүзілік ұйымдастырылуын растайтын
конвенция; 1970 жылы 19 шілдесінде Вашингтонда қол қойылған патенттік
кооперация жайлы келісім. 1995 жылы 5 қарашасынан бастап біздің еліміздің
территориясында 1994 жылы 9 қыркүйегінде Мәскеуде
үкімет басшыларымен қол қойылған Евразиялық патенттік конвенция
таралған .
Құқық мирасқорлығы тәртібінде халықаралық міндеттемелер және бұрынғы
КСРО келісімдер негізінде Қазақстанда сонымен қатар 1952 жылы
6 қыркүйегінен бастап авторлық құқық жайлы Бүкілдүниежүзілік (Женевалық)
конвенция қызмет етеді. Бұл жайлы Қазақстан Республикасының үкіметінің
деклорациясы 1992 жылы 6 тамызында ЮНЕСКО-ның Бас директорымен алынды.
Сондықтан да, материалдық емес активтердің дұрыс және сауатты
анықталуы, бағалануы мен есебі кәсіпорындарының қаржы – шаруашылық
қызметінде басты рөлді атқарады, өйткені фирма бағасына және бизнестің
шешіміне әсер етеді.
Материалдық емес активтер Қазақстанның нарықтық қатынастарының
қалыптасуы мен даму кезеңінде пайда болған бухгалтерлік есептің жаңа
объектісінің бірі.
Егер батыс тәжірибесін ескерсек, айналымдағы емес материалдық емес
активтер нарықтық экономиканың көптеген елдерінде жалпы танылғандығына
қарамастан бағалауға, амортизацияға балансқа түсу тәсілімен олардың
теңестірілуіне жақындай келу жолдары әлі де қызу дискуссиялардың
объектілері болып қалуда.
Бұл отандық есептің реформацилау процесімен байланысты болатын
берілген активтердің есебінің методологиясында әрдайым болатын
өзгерістермен байланысты, сонымен қатар, салық салумен байланысты
заңнамалық базаның қалыптасуымен байланысты.
Аудиторлық қызмет туралы заң Қазақстан Республикасында аудиторлық
қызмет процесін жүргізу барысында мемлекеттік органдардың, заңды және
жеке тұлғалардың , аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында
пайда болатын қатынастарды реттейді.
Материалдық емес активтердің ерекшелігі – олардың заттай - натуралды
формасының болмауында және бұл жағдай олардың есебімен, талдауымен және
аудитімен болатын қиыншылықтарды анықтайды. Бухгалтерлік есеппен
бухгалтерлік есептілікте ұйымның материалдық емес активтері туралы
құрастырылу талаптарын бухгалтерлік есеп бойынша Ережеде бекітеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ұйымдағы материалдық емес активтердің
есебі мен аудитін зерттеу.
Зерттеудің міндеті:
- материалдық емес активтердің сыныптамасын, мәселелерін, бағалануын,
қағидаларын қарастыру;
- олардың келіп түсуі мен шығуының, амортизациясының есебін анықтау
болып табылады.
Диплом жұмысы құрлымы бойынша кіріспеден, үш негізгі бөлімдерден,
қорытынды, қолданған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады. Жұмыс жалпы
көлемі 66 беттен тұрады. Оның ішінде 7 кесте, 2 сурет бар.
1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Материалдық емес активтердің негізі, олардың түрлері және бағалануы
Соңғы кездерде кәсіпорындардың мүліктерінде материалдық емес
активтердің үлесі өсуде. Бұл көбінесе үлкен технологиялық
өзгерістермен, активті инновациялық қызметпен, бәсеке күрестің күшеюімен,
ішкі және әлемдік нарыққа танылуға талаптанумен, халықаралық және
қаржылық нарықтың күрделенуімен интеграциялануымен байланысты.
Материалдық емес активтер - бұл өндірісте ұзақ мерзім бойында
пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға,
әкімшілік мақсатта және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи
нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға
болады, олар субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан
субъект болашақта экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді былай анықтауға болады: егерде оларды
жалға берсе, сатса, айырбастаса; егерде оны қолданудан болашақта
экономикалық олжа алып келетін активтерге жатқызуға болса.
Кәсіпорын материалдық емес активтерді басқарады, егерде оларда
материалдық емес активтерді қолданудан күтілетін экономикалық пайда алу
құқығы бар болса.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей
байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны
өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы
активті пайдалану қабілеті мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар
қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге
болашақта күтілетін болашақ экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай
туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер - нақты табиғи
нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің
де, материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Мысалға, кәсіпорын технологиялық құрал – жабдықты басқату үшін, оны
компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету керек, онсыз құрал-жабдықтар
қызмет ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың бөлінбейтін
бөлігі болып саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз
етуді ненің құрамында екенін байымдап ақыл - парасатпен анықтау керек,
өйткені ол негізгі құралдардың да, материалдық емес активтердің де
құрамында есептелуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің)
құрамында болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз
ететін - дискетте, фильм – лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) -
қағазда болады, бірақ дискет те, лента да, қағаз да өз кезегінде қосалқы
элементтер болып табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз
бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдық та, материалдық емес активтердің де
есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру
немесе ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау)
сияқты аспектілері өте күрделі болып саналады.
Кейбір материалдық емес активтер фирманың басқа да активтеріне
жеке теңестірілуі мүмкін (мысалы, патент, тауарлық маркалар), ал
басқалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін, керісінше, осындай
материалдық емес активтердің құны басқа да фирманың активтерімен тығыз
байланыста шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес активтердің
қатарына гудвилл жатады, ол клиенттердің сеніміне немесе қызметкерлердің
машықтық деңгейіне негізделеді.
Кәсіпорынның келешектегі экономикалық пайдасы (олжасы) жоғарыда
аталған лицензиялық келісіммен де байланысты болады, егер де:
- сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы
жоғары болса және онда жүргізілген әлеуметтік мәселелерге, сондай –
ақ, өндірілетін препараттың келешекте үлкен экономикалық пайда
әкелетіндігіне толық сенім болса;
- препарат өндіру үшін кәсіпорын басшылығы келісімді пайдалануға ниет
білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында көрініс тапса;
- кредиторлардың, келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа да қажет
ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиістілі заңды құжаттардың құқын рәсімдемей-
ақ осы экономикалық олжамен басқа кәсіпорындардың шұғылдануына тиым сала
алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда
ол басқа субъектінің айналысуына тиым салады.
Материалдық емес активтерге мыналар жатады: лицензиялық келісімдер;
компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету; патенттер; авторлық құқық;
тауарлық белгіні сырттан сатып алу, қызмет көрсету белгілері, фирмалық
атаулар; конструкторлық – тәжірибелік жұмыстарға шығын, лицензиялар мен
франшизалар және тағы басқалар.
Материалдық емес активтерді шартты түрде 4 топқа бөлуге болады:
1.Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер.
2. Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер.
3. Қолдану құқығымен байланысты материалдық емес активтер.
4. Материалдық емес активтердің өзге де түрлері.
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа ноу-хау,
ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды
микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы
пайдалану технологиясы немесе өнімнің сыртқы бейнесі, өнеркәсіптік
үлгілері, сервитуттары және тағы басқалары жатады. Ноу –хау -құжаттама
өндірістік озық тәжірибесін құжатталған түрінде көрсетілген нысаны және
т.б. түрінде көрінетін техникалық білімдерін айқындау үшін халықаралық
қатынастарда қолданылатын термин.
Кең мағынада ноу-хау техникалық құжаттама түрінде рәсімделген,
бірақ патенттелмеген , белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибесінің техникалық, коммерциялық және басқа да қыр-
сырларын көрсететін білім жиынтығы. Лицензиялық келісім - шарттарда ,
техникалық ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте, кілті қолма-қол
тапсырылатын құрылыста және т.б. қызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде
кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлық
құқықтар мен патенттік ақпараттар субъектінің меншігі болып табылады.
Кәсіпорын ноу-хаудың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен
табыстарын бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтердің
анықтамасына жауап бере алады.
Ноу-хау өзінің бағасы мен басты көрсеткіштерімен құнды. Өзінің
табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. Ноу-хау
сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен қалыптасады және ол
оның иесіне төленетін сыйақының орнықты тағайындалған сомасы
түрінде көрсетіледі. Субъект белгілі бір ақыға сатып алынатын
лицензиялар мен патенттерден ноу-хаудың өзгешелігі, ол әдетте,
субъектінің жарғылық капиталына құрылтайшының қосқан материалдық үлесі
ретінде саналуы мүмкін. Ноу-хаудың субъект балансына алынатын құны
құрылтайшылар немесе қатысушылардың келісім-шарттарының көмегімен
анықталады.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтарын есепке алу. Оған
материалдық емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс
әкелетін, ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе субъектінің
өнімін болашақ кезеңдегі тұтынушылары туралы; шикізаттармен,
материалдармен және қызметтермен жабдықтау туралы, бәсекелестері және
тағысы тағылар туралы мәліметтер жатады.
Ұйымдастыру шығындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды
құру кезеңінде пайда болған шығындар ұйымдастыру шығындарына
жатқызылады.Бұл шығындар пайда болған кезеңнен бастап, материалдық емес
активтер болып есептелінеді. Бұған кәсіпорын қызметінің бастапқы
кезеңіндегі шығындар мен кәсіпорынның әрбір қатысушысының ұйымдастыру
шығындары кірмеуге тиіс. Мұндай шығындарға жарнамаларға кеткен шығын,
кеңесшілерге төленген ақы, кәсіпорынды тіркеу, құжаттарды дайындау,
банктерде шоттарды ашу және т.б. шығындары жатады.
ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы
пайда әкелуге қабілетті бағдарламаларды падалануға қажетті мәліметтерді
талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесінің жиынтығы.
Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл
топқа тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.
Тауар таңбалары мен қызмет көрсету таңбалары деп тауарларды тиесілі
таңбалар бойынша айыра алатын белгісін айтады. Кәсіпкерлікті жүзеге
асырушы заңды немесе жеке тұлға атына тіркелсе, тауардың таңбасы
құқықтық заңдармен қорғалады. Тіркелген тауар таңбасының иесі тауар
таңбасын қалай пайдаланамын десе де толық құқығы бар, басқа тұлғаларға
пайдалануға тыйым сала алады. Тауар таңбасын немесе тауарды рұқсатсыз
жасау, қолдану, әкелу, сатуға ұсыныс жасау, шаруашылық айналымына өзгеріс
енгізу тағы басқа осы іспеттес әрекет жасаса, онда ол тауар иесінің
құқықтарына қол сұғу болып есептеледі.
Таңдалар сөз түрінде, көркем-сурет түрінде, көлемді немесе бәрінің
комбинациясы түрінде болуы мүмкін: ол кез - келген түсте немесе түстер
үйлесімінде тіркеледі.
Айыру белгісі жоқ, тек бір ғана белгіден тұратын, сондай-ақ
мемлекеттік елтаңба, ту, эмблемалар , мемлекеттердің ресми аттары,
халықаралық немесе үкіметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе
қысқартылған аттары, ресми қабылданған бақылау , кепілдік және сапасын
(пробасын) көрсететін белгілері, мөрлер, марапаттау белгілері және
басқа да айырым белгілерінен немесе соларға өте ұқсас, аралас
деңгейіндегі белгілерден тұратын тауар таңбалары рұқсат етілмейді.
Тауарды, тұтынушыны немесе жасаушыны жаңылыстыратын элеметтері бар,
қоғамдық мүдделер мен адамгершілік принциптеріне қайшы келетін тауар
таңбалары да тіркелмейді.
Заңды немесе жеке тұлға тіркелген барлық тауарға немесе оның бір
бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесінің келісімі бойынша бере алады.
Бұл әрекет лицензиялық келісім бойынша белгіленген тәртіпке сай
істелінеді.
Тауардың шыққан жерінің атауы - тауарды таңбалау үшін пайдаланатын
елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа географиялық объектінің атын
қоса және басқа да ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Тауардың шыққан жерінің атауы географиялық объектінің тарихи атауы
болуы мүмкін. Ол белгіленген тәртіп бойынша тіркеледі. Тауардың шыққан
жерінің атауын пайдалану деп оны тауарда, қорабында, жарнамада,
проспектілерде, банкілерде және басқа да тауарды шаруашылық айналымына
енгізуге байланысты басқа да құжаттарды пайдаланғанды санайды.
Тауар таңбасы мен тауардың шыққан жерінің атауы бәсекелестіктің
әрекет етуші құралы болып табылады. Мысалы, ТМД елдерінде жасалынған
өнімдер арасында шетелдік және ішкі нарықта сатылатын Беларусь
(тракторлары), Зенит (фототауарлары), Новоя заря (парфюмериясы), Лада
(автомобильдері), Рахат (конфеттері), Слава және Чайка (сағаттары)
және тағы басқа тауарлық белгілерімен бұйымдарды шығарушылар өздерінің
сенімді де іскер екендіктерін танытып отыр. Сонымен қатар шетелге өнім
шығарушы кәсіпорын тауар таңбаларымен тауарлардың шығу орындарының атын
қорғаға да қамқорлыққа алғаны жөн, себебі, мұндай қорғаудың болмауы
ұқсас немесе дәл сондай шетелдік тауар таңбаларын пайдалану, арам пиғылды
бәсекелестіктің де нәтижесі болып табылатын, кездейсоқ қайшылықтарға
ұрындырмауы мүмкін. Ал енді географиялық белгілеулерге келсек, олардың
арасынан тауардың жасанды таңбалары өте жиі кездеседі, өйткені ол
кәсіпорынның танымал болуына септігін тигізеді және ол тауарлардың
сипаттау мүмкіндігін кеңейтеді, сатып алушылардың санын өсіреді.
Сондықтан, нарықтық экономика жағдайында тауар таңбасы кәсіпорынның
өте қымбат тұратын активі болып табылады, себебі кәсіпорын оны сата алады
немесе жарғылық капиталға қосқан үлесі ретінде пайдалану құқығын береді.
Бірақ ол үшін тауар таңбасының құнын білу керек. Есеп тәжірибесінде
кәсіпорынның тауар таңбасын бағалаудың бірнеше әдісі бар: өзіндік құн,
сатып алу құны, нарықтық құны бойынша бағалау. Алайда, меншікті тауар
таңбаларын өзіндік құны арқылы есепке алған дұрыс болса, сатып алынған
тауар таңбасын немесе тауар таңбасын пайдалану лицензиясын сатып алу
құнымен, ал жарғылық капиталға үлес ретінде салынған тауар таңбасын
нарықтық құнмен есепке алған жөн. Тауар таңбасының нарықтық құнын
анықтау үшін арнайы есептеулер жүргізу керек.
Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары, тауардың шығу
орындарының атауын қорғау және қолданумен байланысты туындаған
құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру қарым - қатынастары
1993 жылғы қаңтардың 18-і күні Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі
қабылдаған Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары және тауарлар
шығарылған жерлердің атауы туралы Қазақстан Республикасының Заңымен
реттеледі.
Қолдану құқығымен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа
жаңалық ашу құқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары, копирайт
(көшіру құқығы) лицензиялар және басқалар жатады.
Патенттер. Патент оның ұстаушысының патент қамтыған нәрсесін,
процесін немесе қызмет түрін және дәл сондай әрекетті басқа тұлғаның
жүзеге асырылуына тиым салатын, бақылайтын, сататын, өндіретін және
пайдаланатын құқық болып табылады. Патенттің күші оны берген мемлекеттің
аумағында ғана жүреді. Патенттің қызмет мерзімі ұлттық заңдармен
белгіленеді. Сонымен қатар, патент деп белгілі кәсіппен, саудамен, тауар
сатып алумен шұғылданатын тұлғаларға берілген құжат саналады. Патент
берілгенде патенттік алым ұсталынады. Патентті алуға көптеген ірі
кәсіпорындар мүдделі болып келеді. Себебі, патент сатып алуға да,
патенттелінген жаңалықтарды өндіріске енгізуге де қаржысы болуы керек.
Өнеркәсіптік үлгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша
құқықты растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
беріледі. Өнеркәсіптік үлгілері: модельдерімен, суреттерімен немесе
екеуінің қосындысымен берілуі мүмкін. Егер үлгінің қоғамдық белгілері
Қазақстан Республикасында немесе шетелдерде, белгісіз болып келсе, онда
ол жаңа өнеркәсіптік үлгі болып табылады. Егер өнеркәсіптік үлгі
өнеркәсіптік әдіспен бұйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына
түсуге дайын болса, онда оның өнеркәсіпте қолдануға болатындығы
мойындалады. Өндірістік үлгілер авторлардың шығармашылық еңбегі ретінде
мойындалады. Егер өнеркәсіптік үлгі бірнеше азаматтардың бірлескен
еңбегінің жемісі болса, онда олардың бәрі өнеркәсіптік үлгілердің
авторы болып есептеледі. Өндірістік үлгілерге патент Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік тізіліміне тіркелген соң беріледі.
Лицензиялық келісім бойынша патент иесі (лицензиат) өнеркәсіптік
үлгіні пайдалану құқығын басқа тұлғаларға да бере алады, ал соңғысы
лицензияларға төлемдер беріп тұруға және келісімде қарастырылған
басқа да іс-әрекеттерді орындауға міндетті. Өндірістік үлгілердің
құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру қатынастары Қазақстан
Республикасының Заңымен реттеледі.
Лицензия ( еркін, құқық деген латын сөздерінен алынған) – қандайда
бір операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттік органдарының берген
рұқсаты.
Лицензиялар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
Субъект бойынша :
- Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғаларына берілетіндер:
- шетелдік заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға,
халықаралық ұйымдарға берілетіндер.
Қызмет көрсету көлемі бойынша:
- негізгі (бас) - мерзімі шектеусіз, белгілі бір қызмет түрімен
шұғылданатындарға, егер де олардың қызметі біртұтас технологислық
кешенге кіретін болса, онда бас лицензия қызметтің бірнеше түрімен
шұғылданатындарға да беріледі;
- бір жолғы (бірақ рет пайдалануға берілетін) – белгілі бір шаруашылық
операциясын жасау үшін рұқсат етілген шегінде өнімнің көлемін ,
санын немесе салығын алуға беріледі;
- операциондық – валюта заңдылығымен анықталған, валюталық
құндылықтарды пайдаланумен байланысты белгілі бір банк қызметінің
операцияларын жасау үшін беріледі.
Мерзімдік әрекеті бойынша:
- тұрақты - берілген мерзім шектелмеген;
- уақытша - белгілі бір мерзімге берілген.
Аймақтық әрекет ету сферасы(территориялық әрекет ету аясы) бойынша:
- тұтастай Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасының белгілі бір аймағында ғана әрекет етеді;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады.
Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес
активтердің бұл тобына фирма бағасы (гудвилл) , интеллектуалдық меншік
және тағы басқалары кіреді.
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда, ол
компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып
алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі
баланстық қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындағы
айырмасын көрсетеді.
Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындарының немесе олардың құрлымдық бөлімдерінің бір тобын
сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдың пайда болу себептері әрқилы болып
келеді. Әдетте, мұндай кәсіпорындардың баланстық құнымен емес,
аукционда, кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу мүмкіндігіне, оның
өнімді шығару нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты
анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық
қатынастар жағдайында пайда болатын заңды құбылыс. Кәсіпорынның сатылу
құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі Фирма бағасын құрайды.
Демек, кәсіпорын өзінің баланстық құнынан артық бағаға сатылуы
оның біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан.
Олардың ішіндегі ең айрықшасы: ерекше тиімді жанама саясаты,
бұрындары белгісіз болған табиғи ресурстардың ашылуы, жоғары несиелік
рейтингі , қызметкерлерінің машықтығының жоғары болуы, геогорафиялық
орналасуының артықшылығы, жабдықтаушылармен тиімді және тұрақты
байланысының болуы, т.б. Гудвилл кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында
жоғарыда келтірілген факторларға сәйкес тұрақты түрде қатысып
отырғандығын, бірақ ол есеп беруде тек кәсіпорынды сатқанда ғана
көрініс табатындығын көреміз.
Дегенмен де, гудвиллдың сандық мөлшерін белгілеу, кәсіпорынның өз
табысын бағалаумен тікелей байланысты болып келеді [13].
Материалдық емес активті бағалау. Бағалау - бұл басқа әдістерден
кәсіпкерлік және бухгалтерлік жоғары қателік тәуекелділігімен
ерекшеленетін бухгалтерлік есеп әдісінің элементі, барлық қаржылық
есептілік көрсеткіштерінің құндылық, ақшалай өлшемінің тәсілі. Мүлікті
бағалауға өндірістің нақты шығындары салынады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активті ескере отырып
бас бухгалтер бірнеше сұрақтарға тап болады.
- материалдық емес актив болып не танылады;
- материалдық емес активті бағалаудың қандай әдісін таңдау керек.
- бағалауда қателік тәуекелділігін қалай азайтуға болады;
- керек жағдайда қандай аргументтермен бағалаудың дұрыстығын дәлелдеуге
болады;
- есеп саясатында материалдық емес активтерді бағалау әдісін таңдауын
қалай дәйектейді.
Бухгалтерлік есеп теориясында мүлікті бағалаудың бірнеше түрлері
белгілі:
- сатып алу құны , яғни нақты құны ;
- сату жойылу құны;
- бастапқы құны;
- нарықтық құны;
- қалпына келтіру құны;
- номиналды құн;
- қалдық құны ( қаржылық және экономикалық мақсатқа);
- құқықтық құны ( баланстың активті статьялары үшін) және т.б [3].
Материалдық емес активтерді бағалауды таңдағанда бас бухгалтер
28 БЕС Материалдық емес актив есебін басшылыққа ала алады.
28 БЕС 14, 15 параграфтарына сәйкес материалдық емес актив ретінде мына
жағдайда танылады:
- берілген активпен тікелей байланысты субъектіде болашақта күтілетін
экономикалық табасты алу мүмкіндігі жоғары болса;
- активтің құнын дұрыс, шынайы анықтауға болса;
- материалдық емес актив тану кезінде бастапқы құн бойынша
бағаланады.
Бастапқы құнның түсінкемесі 28 БЕС Материалдық емес актив есебінің
8 параграфында беріледі. Бастапқы құн – бұл төленген ақшаның немесе
олардың эквиваленттерінің сомасы немесе материалдық емес активтерді алу
немесе құру кезіндегі өзге компенсациялардың ағымдағы бағасының құны.
- материалдық емес активтің бастапқы құнының өзгеруі материалдық емес
активтерді сырт жақтан алып келуіне немесе субъектінің өзімен құрылуына
байланысты болып келеді. Басқаша айтқанда, материалдық емес активтердің
құны олардың шығу көзіне байланысты, яғни:
- материалдық емес активтің жарғылық капиталының үлесіне қосқанда,
олардың бастапқы құны заңды тұлғалардың құрылтайшылары келісілген ақшалай
бағалануды білдіреді. Мұндай үлестің бағалануы тәуелсіз аудиторлармен
расталуы керек:
- егерде материалдық емес активті заңды және жеке тұлғалардан
ақыға алса, онда олардың бастапқы құны болып кәсіпорынның оларды алуға
кеткен нақты шығындар сомасы болып табылады. Оның құрамына:
- жасалған сату-сатып алу келісімі бойынша кәсіпорынмен төленетін
сомалар;
- материалдық емес активтерді алумен байланысты ақпараттық және
консультациялық қызметтер үшін басқа кәсіпорындармен төленген сома;
- делдал кәсіпорындармен төленетін сыйақылар, олар арқылы материалдық
емес активтер алынады;
- материалдық емес активтерді қолдануға жарамды жағдайға дейін
жеткізу бойынша және сатып алумен тікелей байланысы өзге де шығындар;
- материалдық емес активтер өзге кәсіпорындардан, ұйымдардан,
тұлғалардан өтеусіз алынғанда, олардың құны келісілген баға бойынша немесе
эксперттік жолмен анықталған кірістелген баға болып табылады;
- егерде материалдық емес активтер басқа ұқсамайтын мүлікке
айырбасталып алынса, онда оның бастапқы құны айырбасқа алынған активтің
алынған және төленген ақша сомасына түзетілген сату құны бойынша
анықталады. Ұқсас активке немесе ұқсас активке қатысу үлесіне
айырбастау негізінде алынған материалдық емес активтердің бастапқы құны
айырбасталған активтің баланстық құны бойынша анықталады. Мұндай айырбас
табыс алып келмейтін келісім болып саналады.
- субъектінің өзімен құрылған материалдық емес активтердің бастапқы
құны нақты тура шығындар сомасы мен материалдық емес активтердің
анықтамасы мен тану критерилеріне материалдық емес статьяның сәйкестік
кезеңінен бастап активті тағайындалуы бойынша қолдануға дайындау және
құруға парасатты негізде таратылған үстеме шығындар сомасы бойынша
танылады. Материалдық емес активтің анықтамасы мен тану критерилеріне
сәйкестік кезеңіне дейін материалдық емес статьяны құруға кеткен
шығындар активтің бастапқы құнына кірмейді және осы шығындар жасалған
кезеңнің шығындары деп танылады.
- шығындар есебі материалдық емес активтер объектілерін құруға және
енгізуге, техникалық құжаттамаларды дайындауға, тәжірибелі үлгілерді
дайындауға, ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік
жұмыстарды күту және рәсімдеуге салынған ақшалай кетулерді ұйғарады. Бұл
шығындар статьялардың қиықтарында құжаттамалық түрде расталуы керек:
- ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік жұмыстарды
жүргізуге кеткен шығындар;
- теореялық зерттемелерге, арнай әдебиеттерді оқып тануға,
патенттік және ақпараттық ізденістерді жүргізуге кеткен шығындар;
- эксперементтерді жүргізуге, статистикалық көрсеткіштер жинауға
кеткен шығындар;
- техникалық құжаттаманы дайындауға кеткен шығындар;
- техникалық проекті орындауға кеткен шығындар;
- дизайнға кеткен шығындар;
- тәжірибелі үлгілерді дайындауға кеткен шығындар;
- ғылыми-зерттемелік және тәжірибелік-консультативтік жұмыстарды
рәсімдеу және қызмет көрсетуге кеткен шығындар;
- маркетингке кеткен шығындар;
- берілген объектіні құруға және қосуға байланысты іс-сапарға кеткен
шығындар және басқа да шығыстар;
- жоғарыда айтылған әрбір статья экономикалық элементтер бойынша
бөлулерге жатады: материалдық шығындар; қызметкерлердің жалақысын төлеу;
мемлекетке және бюджеттен тыс қорларға аударымдар және басқа да
шығындар;
- материалдық емес активтер біріншіден, интеллектуалдық қызмет
нәтижесі ретінде құқық негізінде (авторлық объектілер және оларға ұқсас
авторлық құқықтар, өндірістік меншік объектілері және басқа да
интеллектуалдық меншік объектілері), екіншіден, заңды тұлғаның құрылу
фактісімен байланысты құрылатын құқық негізінде (ұйымдастыру шығындары),
үшіншіден, мемлекеттік органдар меншігі құқығы негізінде пайда болуы
мүмкін (жер учаскілері, су ресурстары);
- айтылғандармен сәйкес ақыға алынған мүлікті бағалау оны
сатыпалуға кеткен нақты өндірістік шығындардың қосындысы жолымен; өтеусіз
алынған мүлік;
- кіріске алынған күніне нарықтық құны бойынша; ұйымның өзімен
өндірілген мүлік – оны құру құны бойынша жүргізіледі;
- 28 БЕС Материалдық емес активтер параграф 28–ке сәйкес
материалдық емес актив пен байланысты кейінгі шығындар, олар жасалған
есептік кезеңнің шығыстары ретінде танылуы керек, тек егерде олар:
- бұл шығындар активтердің ұлғайуына көмектесетін дәлелдемелердің
болмауы;
- және бұл шығындар өзгертіле алмайды және берілген активке үлкен
шынайылық дәрежесімен жатқызыла алмайды.
Берілген шарттарды орындау барысында материалдық емес активтер мен
байланысты кейінгі шығындар оның баланстық құнына енгізіледі.
- материалдық емес активтердің бастапқы құны амортизация есептеу
жолымен және оны өндірістің ұстап қалуларына қосу арқылы немесе басқа
көздердің шоттарына есептен шығару арқылы жүргізіледі.
Бастапқы танудан кейінгі бағалау. Материалдық емес актив бастапқы
танудан кейін оның қайта бағалау күнгі әділ құнын білдіретін қайта
бағаланатын сома минус кез келген кейіннен жинақталған амортизация және кез
келген кейіннен жинақталған құнсызданудан болған залалдарды білдіретін
қайта бағалау сомасы бойынша есепке алынуға тиіс. Осы Стандартқа сәйкес
қайта бағалау мақсаттары үшін әділ құн активтік нарыққа сілтеме жасау
арқылы айқындалуы тиіс. Қайта бағалаулар активтің баланстық құны мен оның
әділ құны арасында елеулі айырмашылықтың болуының алдын алу үшін барынша
тұрақты жүргізілуге тиіс [18].
1.2 Материалдық емес ативтердің есебінің ерекшеліктері
Қазақстандық стандарттар бойынша кәсіпорындарда материалдық емес
активтердің есебі 28 БЕС Материалдық емес активтердің есебі сәйкес
жүргізіледі. Материалдық емес активтердің есебі халықаралық қаржылық
есептілік стандартына сәйкес 38 Материалдық емес активтер ХҚЕС-мен
басқарылады.
Кәсіпорындар белгілі бір критерилерге жауап беретін шарты негізінде
ғана материалдық емес активтерді тану керек. Мұндай критерилерге мыналар
жатады:
1. Материалдық емес активтерді қолданудан кәсіпорындар болашақта
экономикалық табысты алуына сенімінің болуы.
2. Материалдық емес активтердің құны сенімді, дұрыс бағалануы мүмкін.
Бұл талаптар кәсіпорынның ішінде құрылған және алынған
материалдық емес активтерге қолданылады. Басқа жағдайда оған кеткен
шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылуы керек. Бірақ бұл
объект кәсіпорындардың бірігуі негізінде алынса, онда ол гудвилл құнына
кіреді.
Материалдық емес активтерді тану оларды құру немесе алумен (ақыға,
несиеге) байланысты.
Сатып алу кезінде теңестірілген материалдық емес активтер мен
міндеттемелерді тану үшін сатып алушы тану критерилеріне жауап беретін
материалдық емес активтерді таниды. Егерде материалдық емес активтердің
құны дұрыс бағаланбаса, онда бұл актив жеке танылмайды, гудвиллге
енгізіледі.
Материалдық емес активтердің бастапқы құнына кіреді:
- Сатып алу бағасы;
- Импорттық баждар;
- Алу құнына кіретін қайтарылмайтын салық;
- Заңды қызмет көрсетулерге төлем;
-Тағайындалуы бойынша қолдануға активті дайындаумен тікелей байланысты
шығындар;
- Артық төлеуді қайтару және жеңілдіктер сияқты шегерімдер.
Егерде материалдық емес активтер үшін төлем мерзімі несиенің қалыпты
мерзімінен жоғары болса, онда активті алудың нақты құны біржолғы төлеу
кезінде оның бағасына тең деп саналады.
Кейбір кездерде материалдық емес актив ақысыз немесе мемлекеттік
субсидия арқылы номиналды қарсы ұсынуға алына алады. Бұл материалдық емес
активтерді мемлекет ұйымға табыс еткен немесе бөлген кезде орын алуы
мүмкін, мысалы;
- әуежайға қону;
- радио және телехабарларды тарату құқығы;
- импорттық лицензиялар немесе квоталар;
- немесе өзге шектелген ресурстарға қол жеткізу құқықтары.
20-Мемлекеттік субсидияларды есепке алу және мемлекеттік көмек туралы
ақпаратты ашу Халықаралық стандартына сәйкес ұйым алғаш рет материалдық
емес активті де, субсидияны да әділ құны бойынша тануға құқылы. Егер ұйым
активті әділ құны бойынша алғаш рет тануды қаламаса, ол оны алғаш рет
номиналды сомасы бойынша (20 IAS Халықаралық стандартымен рұқсат етілген
есепке алудың басқа тәртібіне сәйкес), бұған қоса, активті мақсатына сәйкес
пайдалану үшін әзірлеуге жұмсалған кез келген шығындарды таниды.
Мысал. Шетелдік кәсіпорындар мен Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімдер жолы бойынша қазақстандық кәсіпорынның өнімін өндіруге
лицензиялық келісімді берген кезде лицензиялық келісімді осы салада активті
нарықтың болуымен бағалауға болады.
Егерде материалдық емес активтер айырбасталатын болса, онда олар
айырбасталған активтің төленген ақша қаражаттар сомасына немесе олардың
элементтеріне түзетілген әділ құны бойынша бағаланады.
Материалдық емес активтер ұқсас әділ құны бар басқа материалдық емес
активтерге айырбасқа алына алады (яғни коммерциялық негізде емес) немесе
алынған не берілген активтердің әділ құны сенімді бағалана алмайды. Мұндай
жағдайда табыс та, шығын да мәміле жасау барысында танылмайды. Бұл
жағдайда жаңа активтің бастапқы құны болып, берілген активтің баланстық
құны болып табылады.
Егер материалдық емес активтер басқа материалдық емес активтерге
коммерциялық мақсатпен айырбасқа алынса, онда алынған материалдық емес
активтердің нақты құны оның әділ құнына тең болып алынады. Ескі
активтің баланстық құны мен жаңа материалдық емес активтердің анықталған
нақты құны айырбастау операциясынан табыс пен шығынды қалыптастырады.
Егерде материалдық емес активтер қорлық құралдарға айырбасталса, онда
бұл активтердің баланстық құны берілетін үлестік қаржылық құралдардың
әділ құнына сәйкес келеді.
Егерде материалдық емес активтер бизнестің бірігуі кезінде алынса,
онда ол сатып алу күніне әділ құны бойынша ескеріледі.
Бағалану пікірінің негізінде жеке тану мақсатында материалдық емес
активтердің әділ құны жеткілікті түрде шынайы бағаланудың шешімі
қабылдануы тиіс.
Әділ құнның ең сенімді бағалануын ағымдағы нарықтық баға қамтамасыз
етеді. Сонымен қатар, әділ құнды бағалаудың негізін жақында жасалған
келісімнің бағасы құра алады. Материалдық емес активтердің ерекше
объектілерін сату мен сатып алуға үнемі қатысты кәсіпорындар әдетте
материалдық емес активтердің әділ құнын бағалаудың балама әдістерін
қолданады.
Олар әділ құнды дисконтталған түсім, нарық үлесі, операциялық
табыстар негізінде бағалайды.
Кәсіпорындар материалдық емес активтерді құра алады. Мұнда материалдық
емес активтерді тану бойынша 38 ХҚЕС шарттарын басшылыққа алу қажет.
Кейбір жағдайда шығындар болашақ экономикалық табыстар алу мақсатында
жасалады, бірақ ол 38 ХҚЕС- та аталған тану критерилеріне жауап беретін
материалдық емес активтерді құруға алып келмейді. Егер шығындар бар болатын
болса, бірақ ешқандай материалдық емес активтер құрылмаса немесе алынбаса,
онда бұл шығындар олар пайда болған кезде шығыс ретінде танылады.
Бастапқы ұстап қалулар алдын ала төлеуді қоса алғанда, келесідей
шығындардан құралады:
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді ұйымдастыруға
кеткен шығындар;
- жаңа коммерциялық немесе өндірістік қызметтерді меңгеруге нарыққа
жаңа өніммен шығу, жаңа процесті қосуға кеткен шығындар;
- қызметкерлерді оқытуға кеткен шығындар;
- нарықта қызмет көрсету мен тауарлардың өтуіне және жарнамаға
кеткен шығындар [15].
1 кесте
ХҚЕС ның ҚБЕС нан айырмашылықтарының салыстырмалы кестесі*
Критерилер 38ХҚЕС материалдық емес 28 ҚБЕС материалдық
активтер емес активтердің
есебі
1 Қолдану саласы Пункт1 . Осы Стандарттың Пункт.28 БЕС мақсаты
мен мақсаты мақсаты басқа Халықаралық болып материалдық емес
қаржылық есептіліктің активтер есебінің
стандарттарында арнайы әдісін анықтау болып
қарастырылмайтын материалдықтабылады.
емес активтердің есебін
жүргізудің тәртібін орнату
болып табылады. Осы
Стандартқа сәйкес мекеме
белгілі критерийлер
қанағаттандырыл -ған
жағдайда ғана материалдық
емес активтерді мойындауы
тиіс.
1 кестенің жалғасы
2 Активті анықтау Пункт8. Актив, бұл: Қарастырылмайды
1. өткен уақиғалар
нәтижесінде ұйым бақылайтын;
және
2. ұйымның болашақта
экономикалық табыстарға
жетуі күтілетін ресурс.
3 бақылау Пункт13. Егер ұйым ресурстыңҚарастырылмайды.
негізінде түсетін болашақ
экономикалық табыстарды
алуға құқылы болса және бұл
табыстарға өзге ұйымдар мен
тұлғалардың қол жетуін
шектей алатын болса, актив
ұйымның бақылауында болып
есептеледі.
4 Материалдық емес Пункт8. Материалдық емес Пункт 3
активтер актив - бұл физикалық нысаныНатуралды физикалық
жоқ бірегейлендірілетін формасы жоқ және
ақшалай емес актив. субъектіге ұзақ уақыт
бойы немесе ұдайы
қосымша табыс алып
келетін ақшалай емес
актив. өндірісте
немесе тауарды сатуда
әкімшілік мақсатта және
басқа субъектілерге
жалға бергенде
қолданылады Оларды:
-анықтауға болады
-субъектімен
басқарылады
-оларды қолданудан
субъект болашақта
экономикалық олжа
алуды көздейді
5 Құнсыздану Пункт8 Құнсыздану Қарастырылмайды
нәтижесіндегі нәтижесіндегі залал -
залал активтің баланстық құны оның
өтем құнынан асатын сома.
1 кестенің жалғасы
6 Материалдық емес Пункт24. Материалдық емес Пункт 15. Материалдық
активтердің актив ең алдымен өзіндік емес актив тану кезінде
құнының бастапқықұны бойынша бағалануы тиіс.бастапқы құн бойынша
өзгерістері Пункт27. Бөлек сатып алынғанбағаланады.
материалдық емес активтің Пункт 18. Материалдық
өзіндік құны: емес активтердің
1. оның сатып алу құнынан, бастапқы құнын өлшеу
соның ішінде импорттық , материалдық емес
баждарды және сауда активтердің басқа
жеңілдіктерін шегеруден жақтан алынғанына
кейінгі сатып алуға немесе субъектінің
салынатын өтелмейтін өзімен құрылғанына
салықтардан; және байланысты
2. активті мақсаты бойынша Пункт 20. Ақшаға немесе
пайдалану үшін жұмыс істеу оның эквивалентіне
жай-күйіне келтіруге сатып алу арқылы
жұмсалған кез келген тікелейалынған материалдық
шығындардан тұрады. емес активтердің
бастапқы құны болып
субъектінің оны сатып
алуға кеткен нақты
шығындар сомасы және
материалдық емес
активтерді дайындық
жағдайға жеткізумен
байланысты төленген
қайтарылмайтын салықтар
және алымдар мен басқа
да шығындар танылады.
7 Өзіндік құн Пункт8 Өзіндік құн - Қарастырылмайды
төленген ақша құралдарының
немесе олардың балама
сомасы, немесе сатып алу
немесе құру уақытына
активтің құнын төлеу есебіне
өзге қарсы ұсыныстың әділ
құны, не болмаса, қолдануға
сай келген жағдайда, мұндай
активке, ол алғаш рет басқа
Халықаралық қаржы есептілігі
стандарттарының нақты
талаптарына сәйкес танылған
кезде жатқызылатын сома.
8 Пайдалы қызмет Пункт8. Пайдалы қызмет Пункт7. Пайдалы қызмет
ету мерзімі мерзімі - бұл: -ұйым активтіету мерзімі:
пайдалануға жобалайтын уақыт-ұйым активті
мерзімі; немесе: - ұйым пайдалануды күтетін
активті пайдаланудан алуды уақыт мерзімі; немесе
жобалайтын өндіріс -ұйым активті
бірліктерінің немесе ұқсас пайдаланудан алуды
бірліктердің саны. жобалайтын өнім
бірліктерінің немесе
ұқсас бірліктердің
саны.
1 кестенің жалғасы
9 Амортизация Пункт 8. Амортизация - бұл Пункт 8. Амортизация -
материалдық емес активтің бұл материалдық емес
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz