Жылқы және әскери іс

Пән: Алғашқы әскери дайындық
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Жылқы және әскери іс (8 бөлім)

Атты соғысқа үйрету және атпен соғысудың кейбір мәселелері

Көшпенділер қоғамында әдейі соғысқа үйретілген аттар болған, ұрыс қимылдарына, әдістеріне жаттыққан аттарды қазанат немесе ереуіл ат деп атайды.

Ереуіл атқа ер салмай,

Ерлердің ісі бітер ме, - деп Махамбет ақын жырлағандай, әскери аттарсыз, нағыз батырларсыз іс бітпейтінін көрсетеді. Батырлар жырында Ер Қосайдың Сарғыш атының садақ оғынан қалай сақтанғаны шынайы суреттелген:

Оқ зырқырап барады,

Астындағы сары ат

Оққа көзін салады.

Оқ тиер деп налады

Оқ жарқырап қалғанда,

Лыпа жата қалады.

Зырқырап оғы барады,

Ат аспанға қарғиды,

Оқ жайына қалады. [1. 54-б. ]

Жердің бедеріне, ландшафтысына, соғыстың, қару-жарақтың түрлеріне байланысты атты соғысқа салудың әртүрлі әдістері болған, көпшілігі қазір ұмытылған анда-санда дерек берушілердің есінде қалған мағлұматтардың өзі өте құнды, алтынның сынығындай деуге болады.

Көрімбай батырдың әдісі: Бір ұрыста Көрімбай батыр 30 адамды аттан ұрып түсірген екен. Сөйтсе аттылардың соңынан түседі екен де, бір-бірлеп шоқпармен ұрады екен. Көрімбай бұл жерде жау қарсыла-сын көрмесе артына қарамай, алдына ғана қарап шаба беретінін есепке алған. Батыр өзінің өте жүрдек, дыбыс білдірмей шабатын Мысық сары атымен, шоқпармен жауды бір соққаннан құлатып отырған. [І. ]

«Ұра білсе шоқпардан артық қару жоқ», - деп айтады екен шоқпар сілтей білетін әйгілі ұрғыштар. Шоқпармен соғудың 3 әдісі бар.

Аяқтан ұру, жақсы тисе аттан айналып жерге ұшып түседі.
Тізеден ұру, ұрылған жақтан тоңқалаң асып жығылады.
Шынтақтан ұру.

Қазақта адамның осы үш мүшесін түйінді жерлері деп атайды. [ІІ] .

Шоқпар үш түрге бөлінеді:

1. Ырғай шоқпар.

2. Қайың шоқпар.

3. Тобылғы шоқпар - басы түйенің асығындай, қамшының сабындай болады. [IV] .

Атақты батыр Төремұрат Тайлыбекұлы бар шабысымен шауып келе жатқан ат үстінен, жолдың екі жағына қойылған түйенің екі құмалағының екеуін де түйреп өтеді екен. [2. 101-б. ]

Төремұрат - батырдың найзагері атанған.

Сырлыбай мен Науша атты екі батыр жекпе-жекке шығып найзалас-қанда Сырлыбайдың найзасы ұзын, Наушаныкі қысқа болыпты. Науша Сырлыбайдың найзасын астына кіргізіп жіберіпті. Сол мезетте Сырлыбайдың найзасы екіге бөлініп түседі. [ІІІ. ]

Бір атқа қом салып, екі қап көмір тиейді. Сонан соң көмірге от тұтатады. Көмір жанып, әбден лаулаған мезетте атты жауға қарай айдап жібереді. Оттан үріккен ат шапқылаған күйі жау ішіне кіріп, ат шапқан сайын от үдей түседі. Түн ішінде жарқылдаған оттан қорқатын моңғолдар зәрелері ұшып, бұрқандарына сиынып, қорғаштай береді. Осы кезде қазақтар жау қамалына лап қойып, қамалдың тас-талқанын шығарып жеңіске жетеді. [3. 79-б. ]

Көшпенділер жауынгерлері соғысқа шыққанда өзімен бірге 2-3 ат алып жүрген. Марко Поло, П. Карпинилердің еңбектерінде моңғолдардың жорыққа 2-3 атпен шығатыны жазылады. Әмір Темір жорыққа әр жауынгер екі, әр онбасы бес, жүзбасы он, мыңбасы жүз аттан алып жүруді міндеттеген. [4. 72-б. ]

Асанқайғы жырларында:

Елбең-елбең жүгірген,

Ебелек атқа семірген.

Екі семіз қолға алып,

Ерлер жортып күн көрер. [5. 25-б. ]

Еңсегей бойлы Есімнің қалмаққа аттанғаны:

Үш жүз енді сайланды,

Қос ат жарақ қамданып

Қылыш, мылтық байланып,

Қош айтысып, қоштасып. [6. 75-б. ]

Атты қосарға алып жетектеудің әдісі бар, алыс жерге хабар бергенде сөз жоқ қосардағы атты адамның өзі жетектейді. Мыңдаған жауынгердің әрбіреуі қосарға бір ат алса, кенеттен соғыс басталып кетсе, онда көмекші аттардың пайдасынан зияны тиеді. Сондықтан барлық қосымша аттарды табын-табын қылып арнаулы жылқышылар айдап жүрген. Мына бір тарихи әңгімеге көңіл аударайық :

«Бұл өткелдің аты «Жантайлақ өткелі». Шын болған оқиға. Атақты жоңғарлармен болған «Шорғы шайқасында», Барақ бастаған қазақтың сарбаздары осы «Қоржын» түбегінің тұсында, Зайсан көлінің Тарбағатай жағында, «Ақтүбек» деген жерге келіп орналасады. Бұл қалың қамыстың ортасы, көл жиегі. Барақ бір түмен әскерді басқарған адам. Осы жолғы әскері қанша екені белгісіз. Әскердің азығы, оққа ұшқан аттардың орнын толтыру мақсатында 500-дей жылқыны айдап жүрген. 500 жылқы бір көкала биенің соңынан ереді екен. Қалмақтар қазақтардың қамысқа келіп бекінгенін сезіп, тіл алып кел деп барлаушыларын жібереді. Келген қалмақтың шолғыншыларын қазақтар ұстап алады. Жаудың жайын олардан ұғынады. Қалмақтар саны көп екендігі мәлім болады. Қалмақтар қамысты өртемекші болады. Сонда қазақтар не істеу керек? Жағдай тығырыққа тіреледі. Басшы Барақ: «Жауды жарып өтелік. Өлгеніміз өлеміз. Тіріміз Қабанбайдың әскеріне қосыламыз», - дейді.

Сонда Жантайлақ батыр: «Олай істемелік. Жауды жарып өтсек адам шығыны көп болады. 500 жылқы жау қолында қалады. Менің тілімді алсаңдар, осы Ақтүбектен көлді тура кешіп өтелік. Ертістің арнасы осы жағында. Арнасы онша кең емес, ат малтып арғы жағына шыға алады. Ары қарай көлдің түбінде жота бар. Соның үстімен жүріп, Күршім жағындағы жағаға жетеміз. Мен бастаймын, Бұланбай көкала биені жетелейді. Жылқы сол биенің соңынан ереді. Жылқының соңынан Сүгір жүреді. Ол әр елу метрге бір адамды қалдырып отырады. Ең соңында Барақ жүреді. Осы жоспармен көлден аман өтеміз», - дейді. Жұрт қолдайды. Қалың қол көлдің ортасына жеткенде, қалмақтар Ақтүбекке келіп, су ішіндегі қалың қолды көреді. Олар қазақтар көлге батып өледі, қамысқа тығылғаны болса өлсін деп өрт қояды. Барақтың әскері Бұланбай мен Жантайлақтың ақылымен аман көлден өтеді. Бір тай мен бір қоржын ғана суға кетеді. Жер «Қоржын» түбегі деп аталады. [17] .

Алтай қазақтары ешқашан соғыста өлікті тастамаған, жауға қорлат-паған, міндетті түрде өлікті жерлеген, жерлеген жерді жау шауып алмас үшін жерошақ жаққан жер деп ойласын деп үстіне от жаққан. Сүйекке таласу XVIII ғ. Қазақ-жоңғар соғысында анық көрінеді.

Сүйекке қалмақ жақтан кісі шапты,

Барабан өз заңынша дыңылдатты.

Сүйегін не қылсаң да берме десті,

Өңгеріп құтылмастай болғаннан соң,

Ұстап ап айдарынан басын кесті.

Байлады қанжығаға айдарынан,

Сүйегін ала-сала қайтты кәпір,

Басты бермей жөнелді біздің батыр. [8. ]

Жекпе-жекте жеңілген өз батырының денесін алмақшы болып қалмақтар шабады. Жеңген қазақ батыры басын кесіп қанжығасына байлап, қолбасшыға әкеп тастау рәсімін жасайды. Атпен жекпе-жек батырлар жырының көпшілігінде дәл суреттелген, оған біз тоқтамаймыз, себебі жекпе-жек жайында көп зерттеулер бар. Тарихи жырларда сирек кездесетін әр қаруға байланысты найзагер, қылышкер, садақкерлердің сипаты анық айтылады.

Найзагердің белгісі

Қағысқанда майданда,

Жаудың аттан ұшқаны.

Қылышкердің белгісі -

Қоян-қолтық жолатпай.

Далита жарып тескені.

Садақкердің белгісі -

Тоғыз қабат ақ сауыт,

Тоқсан түрлі оймауыт,

Үскідей есіп тескені. [8. ]

Батыр бес қарудың бәрін бірдей меңгере бермеген, бесеуінің ішінде бір-екеуін айрықша меңгерген. Мысалы: Наурызбай (Кенесарының інісі А. Т. ) найзаға шебер найзагер, Олжабай семсерші, т. с. с. Батырлар жырында Қобыланды, Ер Тарғын бес қарудың бәріне сай болса, тарихи жырларда мұндай мадақтау, әсерлеу жоқ, батырдың негізгі «мамандығы» - яғни қарудың бір-екі түріне машық шебер екені шындықпен көрсетіледі.

Әскери қолды бірнешеге топқа бөліп, соғыс операцияларына қолдану көне замандардан бар үрдіс.

Әскерін түсіріпті үшке бөліп

Үш түрлі үшеуіне атақ беріп.

Айтады кезеуілші біріншісі

Екінші тосқауылшы тәуір көріп.

Үшіншісі айтады салықшы деп,

Олжабай жүреді екен соған еріп. [8. ]

Шақшақ Жәнібек жырындағы жасақтар үшке бөлінген. Қазіргі әскери тілмен айтсақ, алдыңғы топ - авангард, тосқауылшы - арьергард∗, салықшы - ауыр қару-жарақты атты әскер екенін байқаймыз.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.