Оралхан Бөкей (1943-1993)

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Оралхан Бөкей -алпысыншы жылдар ішінде әдебиетке келіп, бүгінгі прозаның салмақты жүгін көтерісе бастаған топтың талантты өкілдерінің бірі.Ол-1943 жылы қыркүйектің 28 жұлдызында Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданына қарасты Шыңғыстай ауылында туған.1961 жылы Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Шыңғыстай орта мектебін бітірген соң, аға пионер вожатый және Алтай совхозының тракторшы болып жұмыс істеген.1963 жылы Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетіне сырттай оқуға түседі де, оны 1969 жылы тәмамдап шығады.1965-1968 жылдар аралыңғында аудандық «Еңбек туы»,облыстық «Коммунизм туы» газеттерінде қызмет істейді.1968 жылы республикалық «Лениншіл жас» газетінің шақыруы бойынша Алматыға келеді.Көп жылдар «Жұлдыз» журналының проза білімінің меңгерушісі,ірі редколлегия мүшесі болған.Өмірінің соңғы жылдары «Қазақ әдебиеті» газетінде бас редактор болды. Жазушы-драматург, Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстан Республикасы Жастар сыйлығының лауреаты, Н.Островский атындағы Бүкілодақтық әдеби сыйлықтыңлауреаты.
Оралхан Бөкей-әдебиетімізге өз өрнегімен келген жазушы.Ол алғашқы әңгіме-повестерінен-ақ («Шұғыла 1966 жылы «Жұлдыз журналында жарық көрген, «Қамшыгер», «Үркер»)оқушысын бірден баурап әкетіп еді.Жазушының ой мен сезімді қатар өрген шығармалары бірде тұңғиық ойға жетелесе,бірде асқақтыққа,өршілдікке тарта беретін.Сондықтан да Оралхан Бөкейдің алғашқы шығармаларындағы толғау-толғаныстары кең тынысты, өзгеше үнді болып шығатын.Олардан бірде романтикалық құштарлыққа,бірде публицистік от-жалынды,бірле реалистік өткірлікті,енді бірде сағыныш мұңға билейтін лирикалық әуенді айқын аңғарар едік.Ұлы драматург Б.Шоу: «Әрбір талантты жазушы ең әуелі замандастары жайлы жазуға тиіс» деген екен.Оралхан Бөкей де қолына қалам ұстағаннан-ақ өз замандастарының мұңы мен қуанышын шынайы суреттеуге тер төгіп келгенді.Бұл ретте автордың өзі де: «Әйтеуір не жазсам да, өз заманымды, сол заманда табан ет, маңдай терін жұмсап жүрген қарапайым еңбек адамдарын тілге тиек етуге тырысамын»,-дейтін.Айтқанындай-ақ,оның кейіпкерлері «Қайдасын,қасқа құлынымдағы»Орал,«Өліарадағы»Қойшы, «Елең-алаңдағы»Зарлық,«Құм мінезіндегі»Бархан,«Мұзтаудағы»Ақтан-өзіміз күнде араласып жүрген қарапайым замандастарымыз.Бір ерекшелігі-бұл кейіпкерлердегі замандастар бейнесі галереясынан басқаға шатастырмай бірден танитынымыз.Бұл да жазушының образ сомдаудағы өзіндік ізденісінің нәтижесі.Мұның сыры-Оралхан Бөкейдің өз кейіпкерлерінің іс-әрекетіне гөрі, олардың ішкі әлеміне, жан дүниесіне көбірек үңілетіндігінде еді.Олар шетінен арманшыл,қиялшыл болып келеді.Мұның себебі автор шығармалары да кейіпкер ой-толғаныстарын табиғат суретімен астарласып, астасып жатқандығында.Өйткені, табиғаттың төл перзенті адам сол табиғат иесін сезініп-түйсінген кезде оның арманшыл-қиялшыл болмауы мүмкін емес.

Қолданылған әдебиеттер:
1. Алматы: Жалын, 1978
2.Өнер. - 1986. - 368 б.
3.Айқын 2008 ж
4.www.aikyn.kz
5.www.google.kz
6.Кербұғы кітабы
7.Өз отыңдыөшірме
8.Өз шығармалары

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Оралхан Бөкей
(1943-1993)
Көрінуші ең көнелердің көзіндей,
Жазғандарың -қара өлеңнің сөзіндей,
Асқақ едің, атақты едің,
Нар едің -
Туған өлкең -өр Алтайдың өзіндей
(С.Тұрғынбеков)
Оралхан Бөкей -алпысыншы жылдар ішінде әдебиетке келіп, бүгінгі
прозаның салмақты жүгін көтерісе бастаған топтың талантты өкілдерінің
бірі.Ол-1943 жылы қыркүйектің 28 жұлдызында Шығыс Қазақстан облысы,
Қатонқарағай ауданына қарасты Шыңғыстай ауылында туған.1961 жылы
Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Шыңғыстай орта мектебін бітірген соң,
аға пионер вожатый және Алтай совхозының тракторшы болып жұмыс істеген.1963
жылы Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика
факультетіне сырттай оқуға түседі де, оны 1969 жылы тәмамдап шығады.1965-
1968 жылдар аралыңғында аудандық Еңбек туы,облыстық Коммунизм туы
газеттерінде қызмет істейді.1968 жылы республикалық Лениншіл жас
газетінің шақыруы бойынша Алматыға келеді.Көп жылдар Жұлдыз журналының
проза білімінің меңгерушісі,ірі редколлегия мүшесі болған.Өмірінің соңғы
жылдары Қазақ әдебиеті газетінде бас редактор болды. Жазушы-драматург,
Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстан
Республикасы Жастар сыйлығының лауреаты, Н.Островский атындағы Бүкілодақтық
әдеби сыйлықтыңлауреаты.
Оралхан Бөкей-әдебиетімізге өз өрнегімен келген жазушы.Ол алғашқы әңгіме-
повестерінен-ақ (Шұғыла 1966 жылы Жұлдыз журналында жарық көрген,
Қамшыгер, Үркер)оқушысын бірден баурап әкетіп еді.Жазушының ой мен
сезімді қатар өрген шығармалары бірде тұңғиық ойға жетелесе,бірде
асқақтыққа,өршілдікке тарта беретін.Сондықтан да Оралхан Бөкейдің алғашқы
шығармаларындағы толғау-толғаныстары кең тынысты, өзгеше үнді болып
шығатын.Олардан бірде романтикалық құштарлыққа,бірде публицистік от-
жалынды,бірле реалистік өткірлікті,енді бірде сағыныш мұңға билейтін
лирикалық әуенді айқын аңғарар едік.Ұлы драматург Б.Шоу: Әрбір талантты
жазушы ең әуелі замандастары жайлы жазуға тиіс деген екен.Оралхан Бөкей де
қолына қалам ұстағаннан-ақ өз замандастарының мұңы мен қуанышын шынайы
суреттеуге тер төгіп келгенді.Бұл ретте автордың өзі де: Әйтеуір не жазсам
да, өз заманымды, сол заманда табан ет, маңдай терін жұмсап жүрген
қарапайым еңбек адамдарын тілге тиек етуге тырысамын,-дейтін.Айтқанындай-
ақ,оның кейіпкерлері Қайдасын,қасқа құлынымдағыОрал,ӨліарадағыҚойшы,
Елең-алаңдағыЗарлық,Құм мінезіндегіБархан,МұзтаудағыАқта н-өзіміз
күнде араласып жүрген қарапайым замандастарымыз.Бір ерекшелігі-бұл
кейіпкерлердегі замандастар бейнесі галереясынан басқаға шатастырмай бірден
танитынымыз.Бұл да жазушының образ сомдаудағы өзіндік ізденісінің
нәтижесі.Мұның сыры-Оралхан Бөкейдің өз кейіпкерлерінің іс-әрекетіне гөрі,
олардың ішкі әлеміне, жан дүниесіне көбірек үңілетіндігінде еді.Олар
шетінен арманшыл,қиялшыл болып келеді.Мұның себебі автор шығармалары да
кейіпкер ой-толғаныстарын табиғат суретімен астарласып, астасып
жатқандығында.Өйткені, табиғаттың төл перзенті адам сол табиғат иесін
сезініп-түйсінген кезде оның арманшыл-қиялшыл болмауы мүмкін емес.Кейіпкер
болмысын табиғатпен байланыстыра суреттеу арқылы таныту-Оралхан Бөкей
творчествосының өзіндік бір қыры.Бұл ретте автор-табиғат жыршысы.Ол-бүгінгі
әсем де сұлу өлке, өр де асқар Алтайдың асқақ жыршысы болды!Жазушы
шығармашылық толысқан шағында дүниеден қайтты.Оның өскенін,
шығармашылығында алтын өзегін тапқан,нағыз реалистік,психологиялық прозаға
тән арнаға түскенін Біздің жақта қыс ұзақ атты жинағына енген
шығармаларынан көреміз.Бұларда да автор өз заманы, замандастары туралы
терең толғаныстарға барып,олардың жан дүниесіне үңіліп,адам жұмбақтың ішкі-
әлеміндегі жықпыл-қалтарыстарынан ашуға ұмтылады.Оралхан Бөкей-Ұлы Отан
соғысы жылдары дүниеге келген ұрпақтың өкілі.Сол бір кездегі алапат-
сойқанды өз көзімен көрмесе де, тылдағы ауыр еңбектен қабырғасы қайысып,
күрсіне күңірене жіберіп күн кешкен жандармен бірге тыныстап,бірге қиналып
дүниеге келген бұл ұрпақтың да жанына соғыс салған жара аз емес.Бүгінде
соғыс жаңғырығы алыстап кеткенмен,оның адамдар жүрегіне салған жарасы
жазылып кеткен жоқ.Сол жараның қан майданға қатысқан, тылдағы ауыр еңбекке
араласқан әрбәр адамның жанын әлі де сыздатып жатқаны анық.Әдебиетімізде
соғыс кезіндегі қара жұмыста болғандар еңбегі туралы жазылған шығармалар
жоқтың қасы.Оралхан Бөкейдің Бәрі де майдан атты повесі осы тақырыпқа
арналған.Жазушы драма саласында да өнімді еңбек етті.1987 жылы Құлыным
менің, Текетірес, Қар қызы, Зымырайды поездар, Жуа тылындағы бала,
Мен сізден қорқамын пьесалары республикалық театрларда қойылып тиісті
бағаларын алды.Көптеген шығармалары ТМД және шетел халықтары тілдеріне
аударылды.Оралхан Бөкейдің шығармалары Кісікиік, Сайтан көпір бойынша
көркем фильмдер түсіріліп, Кербұғы әңгімесі бойынша балет-спектакль
қойылды.1984 жылы Біздің жақта қыс ұзақкітабы үшін Қазақ ССР Мемлекеттік
сыйлығын алды.
Бөкей шығармалары:
1. Аспанда ұшќан алты қаз: новелла. - 1972. - № 12. - 24-26 б.
2. Ән салады шағылдар: повестер мен әгімелер. - Алматы: Жалын, 1978. -
280 б.
3. Бес тиын: әгіме. - Алматы. 1985. - 485-491 б.
4. Біздің жақта ќыс ұзаќ: повестер. - Алматы: Жалын, 1984. - 432 б.
5. Қайдасын қасќа құлыным: повестер, новеллалар. - Алматы: Жазушы, 1973.
- 200 б.
6. Қамшыгер: әңгімелер. - Алматы: Жазушы. - 1970. - 136 б.
7. Құлыным менің: пьесалар. - Алматы: Өнер. - 1986. - 368 б.
8. Мұзтау: повесть, эссе. новеллалар. - Алматы: Жазушы. 1976. - 256 б.
9. Өз отыңды өшірме: роман. - Алматы: Жазушы, 1981. - 383 б.
10. Үркер: хикаялар. - Алматы: Жазушы, 1971. - 132 б.
11 Үркер ауып барады: повестер мен әңгімелер. - Алматы: Жалын. 1981. -
527 б.
Жазушы еткен жұлдыздың құдіреті ме?..
Ұлт пен халықты бүтін бір ғасырдың жүгін арқалап туып, сол буырқанған
қоғамның шамшырағындай болып алдаспан ғұмыр кешетін таланттар шоғырынан
кенде қылмаса да, олардың қатары көп бола бермесі анық. Алыстаған сайын
жақындай түсетін, жақындаған сайын биіктей беретін Тәңір сыйлаған тұлпар
шабысты тұлғалар жаратылысына жұмбағы көп құбылыс ретінде қарасақ та,
шоқжұлдыздай жамырасып олардың бір күнде дүниеге келетіні одан да өткен
жұмбақ һәм қызық. Бүгін ұлы Мұхтар Әуезовтің, Шерхан Мұртазаның, Оралхан
Бөкейдің туған күні. Шығыс жұлдызшыларының айтқанына сенсек, бір шоқжұлдыз
астында туған адамдардың табиғатында, мінезінде, тағдырында ерекше
ұқсастықтар, айрықша белгілерінің бір-біріне әсері болады екен. Әрқайсысын
әдебиетке жетелеп әкелген күш те аспандағы мың сан жұлдыз ішіндегі жалқы
жұлдыздың жиып берген құдіреті болуы әбден мүмкін.
Бір дәуірдің перзенттері болғанымен, олардың өмір сүрген кезеңі басқа.
Өмірінің соңына дейін әдебиеттің қара қазанын сақұр-сұқыр қайнатқанымен,
бір бұлақтан сусындап, бір қаланың ауасын жұтқанымен, олардың қаламының
құнары бөлек, жазу әдісі өзінше. Қазақ әдебиетінің қабырғалы қаламгерлері
адам туралы ғылым – әдебиетке әр түрлі соқпақпен келді, әр қилы тағдырдың
әсерімен қолына қалам алды. Өздері де, туған халқын да алға ұмтылған
дәуірдің кемесіне мінгізуге асықтырды. Ұлт пен ұлтты жақындастырып, халық
пен халықтың айырмашылығын айқындайтын әдебиет және өнерді алға сүйреу
арқылы жететінін жан-жүйесімен сезінгендіктен еріксіз өз кезеңінің көшбасшы
ой иелеріне айналды. Ізінен ерген інілері – тегеурінді буынның тегершігі
берік белді бір өкілі Шерхан Мұртаза мен әдебиеттің кербұғысы Оралхан
Бөкей бір кезде Мұхтар Әуезов айтқандай, толыспаған Толстой, шалағай
Шекспир, белгісіз Белинскийлердің бірі болмай, көркем ой мен кестелі
тілмен келісті шығармалар тудырып, өз заманының мүддесін өз көксегеніне
айналдырып, оның мақсатын өз мұраты еткен, сол үшін де жазушыға ғана тән
жанына кіреуке түсірмеген. Шымыр шығармалар жазып қалдырған шебер
жазушыларды бағалап, мойындау ұрпаққа сын болса да, олардың жазғандарын әр
оқырман өз өре деңгейімен қабылдайды. Ал Абай айтқан жүрегі айна, көңілі
ояу оқырманның әр кезең мықтыларының пайымын, тереңдігі мен шынайылығын
танымауы, сезбеуі мүмкін емес. Өйткені әр заман шығарманы өзінше оқиды.
Бір күнде туған әдебиет тарландары жазушылық асқақ парызын адал орындауымен
ұқсас. Мен Абайды түн түнегін түрген ай еттім, Абай мені көк жүзінде
жарқыраған күн етті дейтін Мұхтар Әуезовтің Абайды әдебиетке алып келу
арқылы ұлы құбылыс тудырғаны сияқты, ақын тілінің мәдениетін меңгерген дара
туған дананың Шер-ағаң мен Ор-ағаңның да шығармашылығына тигізген шапағаты
мол екені анық.
Бүгін ұлы Мұхтар Әуезовтің 110 жылдық мерейтойы тойланып жатыр, елу жасын
да көрмей кеткен өр Алтайдың ұланы Оралхан Бөкей ортамызда жүргенде 64
жасқа келер еді, ал тау тұлғалы Шер-аға 75 жасқа аман-есен жетіп отыр.
Ақшамда жұлдыздар жамырап шықса, жақсылықтың үміті оянады...

Жолтай Әлмашұлы, жазушы, драматург: Дамыған 50 ел қатарына ең алдымен
мәдениетіміз бен әдебиетіміз арқылы кіруіміз керек

– Қазір, жасыратыны жоқ, еліміздегі барлық құрылымдардың өнімдері нарыққа
негізделіп, саудаға бейімделіп кеткені рас. Осы орайда, әдебиет пен оның
шығармашыл ұжымы нарыққа бейімделе алмай, көзден таса қалып қойған жоқ па?
– Бұған бірден қысқа жауап беруге болады. Әдебиет әлсіреп кеткен сияқты.
Осы күні ешкімге кітап та, пьеса да керек болмай қалған тәрізді. Әйтпесе
әредік болса да, жақсы кітаптар жарық көріп жатыр. Театрларда тәуір
қойылымдар көрсетілуде. Алайда соны кім бағалауда? Өнерге деген іңкәрлік
жоқ. Біртүрлі салқындық байқалады.
– Бұл салқындықтың орын алуына ақын, жазушыларымыздың өздері кінәлі
секілді. Себебі әдеби басылымдарды ашып қалсаңыз, бір-бірін ғайбаттап,
жоққа шығарып жатқан, жүз шайысып, бет жыртысып жатқан жазушыларымыз. Бұрын
оларды періштедей көріп, тәңірідей табынатын жұртшылық қазір ақын-
жазушылардың пенделік әрекеттеріне күйініп, көрсе сәлем бермейтіндей халге
келді. Осыным өтірік пе?
– Мұны жалпы жоққа шығара алмаймын. Бірақ Бір қарын майды бір құмалақ
шірітеді дегендей, сондай шетін оқиғалар ақын, жазушыларымыздың бетіне
шіркеу түсіреді. Мен өз басым, аға буын өкілдері арасындағы жарасымдылық,
бір-біріне ықыластылық, бір-бірін қолдау сияқты әдемі қарым-қатынасты көп
көрдім. Көріп те келеміз. Олар бір-бірінің жазған дүниелеріне қызыға
қарайды. Үнемі оқиды. Реті келгенде, мақтап, айта жүреді. Мысалы, Т.Әбдік
өзінің құрдасы Д.Исабековтің Тіршілік, Дермене, Біз соғысты көрген
жоқпыз деген хикаяттарын шедевр дейді. Еш қызғанбай, шын көңілімен
айтады. А.Сейдімбектің Ә.Кекілбаевты таңғала, тамсана сөз ететінін үнемі
естимін. А.Смайыл қай кезде де Оралхан Бөкей ағасын аузынан тастамайды.
Тамсана сөз етсе, ол кісілердің шығармашылығы соған татиды. Мұның еш
артықтығы жоқ. Ал біз ше? Біздің толқын, сірә, бір-бірін оқымайды. Сосын не
айтсын! Мақтай да, сынай да алмайды.
– Сіз өзіңіз де тұстас қаламгерлердің шығармаларын қалдырмай оқып жүресіз
бе?
– Соңғы жылдары өз тұстастарымды қатырып оқып жатқаным шамалы. Бұл шаруада
өзім де сол қатарластарымның ар жақ, бер жағындамын. Оған әуелі себеп –
достарымның кітаптары қолыма түсе бермейді. Дегенмен Қ.Жиенбайды,
Қ.Түменбайды, С.Асылбековті, Ә.Асқаровты, Ш.Әбдікәрімовті, Е.Ашықбайды, Ұ.
Есдәулетті, Р.Отарбаевты, Е.Раушановты, Ғ.Жайлыбаевты, Қ.Бегмановты оқимын.
Бұлардың қай-қайсысы да талантты. Өзіне тән стилі қалыптасқан қаламгерлер.
– Бұл айтып отырғандарыңыз сіздің кезінде сын жазумен айналысып, көп
ізденуге тура келгендігіңізден болар. Сынды тастап кетуіңізге оны
әріптестеріңіздің шаншудай қабылдауынан емес пе? Прозаға көшкенде сынаған
жандарыңыз өзіңіздің алдыңыздан шығар ма екен деген оймен қойған жоқсыз ба?

– Шамасы, жақсы сыншы бола алмайтынымды ерте сезінсем керек. Сыншы болу
үшін мықты білім, ізденіс, жігер, табандылық қажет. Әсіресе тоқтамды
пікірге келу үшін оны жан-жақты зерттеп, бұлтартпас фактілермен дәлелдеуің
тиіс. Әйтпесе өзгеге де, өзіңе де қиянат. Бұл – сыншыға жүктелер ауыр
міндет. Соны ойлап, сыннан кеткенім дұрыс деп шештім. Ал прозаға ауысуым –
өзімді осы салада еркін сезінуден. Он тоғыз жасымда Жалын журналында
шағын әңгімем жарияланды. Ең алғаш әңгімелерімді оқып, университет
аудиториясында марқұм Оралхан Бөкей ағам арқамнан қаққан болатын. Ол
кісінің бір ауыз жылы сөзі қанаттандырды-ау деймін. Содан кейін әңгімелер
жаза бастадым. Әсіресе Арифметикалық повесть деген шығармам өзіме ұнаушы
еді. Соны кейін жоғалтып алдым. Ол кезде біздің буынның әдебиетке деген
ынта – ықыласы зор болатын. Жақсы дүние жазсам-ау деген іңкәр көңіл қай-
қайсымызды да баурап жүруші еді. Мықты әңгімеміз, не өлеңіміз баспасөз
бетіне басыла қалса, дереу елең ете қалатынбыз.
– Елімізде елуге тарта драма театры бар екен. Сол театрлардың бүгінгі күйі
қалай? Көңіліңізді алаңдатпай ма? Қазіргі қазақ драмасына не жетіспей тұр?
– Біріншіден – бүгінгі ұлттық драма театрларының (республикалық, облыстық,
т.б.) бастан кешіп отырған жағдайы сын көтермейді десе де болады. Неге?
Өйткені драматург пен режиссер арасындағы байланыс мүлде жоқ. Режиссер
драматургті іздемейді, ал драматургтер театрға өкпелі. Өз бетінше елпектеп,
режиссердің алдына түсіп, жүгіре бергісі келмейді. Бұл – бір есептен,
орынды өкпе. Өйткені театр үшін ең алдымен керегі жақсы жазылған, ұлт үшін
аса қажет ойлы пьеса емес пе! Қашанғы шетелге еліктей береміз! Театр үшін
тағы бір қиын жағдай – ондағы актерлердің (талантты актерлердің)
тұрақтамауы. Өйткені оларға қамқорлық аз, жалақы төмен. Үй-жайы шешіле
қоймаған. Сосын барып, олар басқа салаға кетуге мәжбүр. Тойларда асаба
болады, басқа бір арзанқол жұмыстарға жегіледі. Обал-ақ! Осыдан кейін ұлт
театры қалай өркендемек! Қайтіп көсегесі көгермек!
Екіншіден – ұлттық құндылықтарға деген көзқарас төмендеді. Көркем әдебиет
оқылмайды. Өйткені оған шын қамқорлық жоқ. Кітап басып шығару бар да, оны
насихаттау бар. Ол ақсап жатыр. Жазушының өз кітабын өзі арқалап жүруі –
қорлық. Ұлттың бет-бейнесі болып саналатын тарихы, салт-дәстүрі және тілі
шын мәніндегі ұлттық құндылық болып отырған жоқ. Оған көзқарас әртүрлі. Біз
әлемдегі дамыған елу ел қатарына ең алдымен мәдениетіміз бен әдебиетіміз
арқылы кіруіміз керек. Қай елді алсаңыз да, біз оның ақын-жазушыларын,
драматургтерін тану арқылы бағалап жүргеніміз рас қой. Ендеше, қазақ жұрты
үшін бұл құндылықтар неге аяқ асты болуы керек?
Үшіншіден – Ана тілінің тағдыры да атүсті айтылумен келе жатыр. Бізге ең
алдымен ұлтаралық тіл деген мәселені біржола шешіп алмай болмайды. Ол
үшін бір ғана тіл үстемдік етуі керек. Ол тіл – қазақ тілі. Оны бәрімізге
де (мейлі қай ұлт болса да) міндетті түрде білу керектігі күн тәртібіне
мықтап қойылса, шаруа өзінен-өзі жөнге түсер еді.
– Осыдан бірнеше жыл бұрын Түркістандағы Дүниежүзі қазақтарының екінші
құрылтайында Райымбек Сейтметов Президенттің жүрегі деген пьеса қойды.
Бастапқыда Елбасына жағымпазданудың бір амалы болар деген пенделік ойда
болғанымыз рас. Бірақ шығарманың шынайылығы, қойылымның сәттілігі ғажап
риза етті. Жақында Астанада режиссер Болат Ұзақов деген жас жігіт Ғасырдан
да ұзақ күн туындысын жаңа қырынан ғажап көрсете білді. Сіздің де
Бәйтерек басындағы кездесу деген қойылымыңызды көрдік. Бірақ маған осы
шығарма арнайы тапсырыспен жасалған болды-ау деген ойға қалдырды. Мұндай
шығарманың ғұмыры ұзақ бола ала ма?
– Мен, жалпы, тапсырыспен шығарма жазғанды ұната бермейтін адаммын. Оның
үстіне мені қолпаштап, қолқалап, кім тапсырыс бере қойсын. Алайда осы
Бәйтерек басындағы кездесуді жазуымның өзіндік бір тарихы бар. Бір жолы
сол кездегі қала әкімі Өмірзақ Шөкеев Осы қала туралы ешкім жазбайды.
Жақсы пьеса болса, театрға қойғызар едім деген пікір айтып қалды. Мен
ойланып қалдым. Кейде шығармашылық сенің еркіңе бағына бермейді. Бір айта
кетерлігі, бұл драма тек Астана туралы айқайлап жазылған жалаң шығарма
емес, мұнда қазақ елінің астаналары туралы да сөз болады. Әсіресе кешегі
репрессия сойқаны, сол қиын-қыстау кезеңдегі адамдардың сатқындығы,
екіжүзділігі айтылады. Шығармада бүгінгі ұрпақты сондай әдеттен сақтандыру
идеясы айтылған.
– Соңғы кездері тың туындыларымызды басқа тілдерге аударып, көршілес
елдермен таныстыру жайы сын көтермейді. Сондықтан халықаралық сыйлықтарға,
жүлделерге ие болып жатқан шығармаларымыз жоққа тән.
– Бұл шара – шындығында аса қажетті жұмыс. Сол үшін алдымен ең үздік, ең
талантты дүниелерді екшей білуіміз қажет. Содан кейін оған қамқорлық қажет.
Қазақ тілінде, поэзиялық, прозалық, драмалық жақсы туындылар бар. Ал оны
кім аударады? Біз оны әлі ойлап жүрген жоқпыз. Халықаралық сыйлыққа үміткер
болу үшін, дәмелі болу үшін ұлт әдебиетін сол халықаралық дәрежеге көтеру
мәселесі күн тәртібінен түспегені мақұл. Әйтсе де қу шөппен ауыз сүрте
беруге болмас. Өткен жылы Д.Исабековтің бір пьесасы Санкт-Петербургте
сахналанды. С.Балғабаевтың пьесасы Қырғызстанда қойылды. Осындай алыс-жақын
шетелге шыға бастаған дүниелер болашақта халықаралық сыйлық алып жатпасына
кім кепіл?
– Сіздің ойыңызша, тың туындылар мен айрықша талант иелеріне билік
басындағылардың қолдауы, қамқорлығы қажет қой. Қырымбек Көшербаевтың Қадыр
Мырзалиев, Ақұштап Бақтыгереева, Марат Бисенғалиевке көрсеткендей демеуі
бір мезгіл керек деп ойлайсыз ғой?
– Әрине, талант иесі мен талантты шығарма ерте ме, кеш пе, бәрібір ел
аузына ілінеді. Ол – даусыз ақиқат. Алайда өз кезінде шын бағасын алуы
үшін, бәлкім, биліктің қамқорлығы керек болар. Тарихқа жүгінсек,
М.Горкийдің Ана романы В.Ульяновтың тікелей айтуымен жазылған.
М.Булгаковты И.Сталин әрдайым көтермелеп отырған. М.Шолоховтың Тынық
Донын да Сталин қатты қолдап, жарыққа шығуына ықпал еткен деседі. Тіпті
мемлекеттік сыйлық беруге тікелей араласқан. Фирдоусидің Шахнамасы да
тікелей қолдаумен жазылған. Мұндай мысалдар өте көп. Тіпті өзіміздің
О.Сүлейменовтің АЗ иЯ кітабын жазып, басына қара бұлт үйірілген шақта,
оны қорғаған да Д.Қонаев болды ғой. Әйтпесе аяғы не боларын кім біледі?
Соған қарағанда, әдебиетке қамқор көңіл, ыстық ықылас артықтық етпейді.
Жалпы, сөз реті келгенде айта кетейін, әдебиет пен өнердің өкілдері – қай
кезде де жаны нәзік, күйреуік, сәл нәрсеге бола жүрегі жараланып қалатын
кісілер. Бұл – олардың ерекше жаратылысы. Ендеше, жаны күйреуік талантқа
билік басындағылар қамқор болмағанда, кім қамқор болмақ. Сол қамқор көңіл
арқасында дүниеге ең тамаша дүниелер келуі ықтимал. Әйтпесе бәрі де өзімен
бірге өледі. Ондай фактілер жетерлік. Оны қай-қайсымыз да жақсы білеміз.
Үлкен трагедия міне осы.
– Кезінде социалистік реализм, одан плюреализм, интернационализм, енді
келіп еуразияшылдық идеяны қолдаушылар шығармашыл жандардың ішінде
кездеседі. Түбінде осылай шөре-шөремен жүріп, ұлттық бет-бейнемізді, бітім-
болмысымызды жоғалтып алмаймыз ба? Әлемдік қауымдастыққа немізбен барамыз?
– Ұлтты ұлт етіп тұрған алдымен менталитеті. Сол менталитетін жоғалтса, ұлт
бейнесі де өзгереді. Ал енді ұлт болмысы, ұлт тарихы, ұлт дәстүрі, ұлт тілі
– мұның бәрі де жай сөз емес. Осының қай-қайсысы да ұлт үшін маңызды. Ақын-
жазушылар сол үшін күреседі.
Осындайда ойға оралады. Біз әлі де тым еліктегіш халықпыз. Қай салада болса
да. Әдебиет пен өнерде батыстық измдерге бас шұлғып, табынып жүргендер аз
емес. Өнер ең алдымен ұлттық болуы қажет. Сол ұлттың салт-дәстүрі, әдет-
ғұрпы, тағы басқа қасиеттері алдымен ауызға алынбаса, ол – өлі әдебиет.
Ұлттық рухпен суарылған шығарма ғана мәңгі мұра бола алады. Ол – көп
ұрпақты тәрбиелейтін құрал. Өзгелерге көп еліктеу – ұлттың майдалануына, өз
қадір-қасиетін жоюына әкеліп соғады. Жақсысын білу керек, тыңдау керек.
Бірақ ақыл тезіне салып барып қана іске асырған абзал ғой.
Ең бастысы, әдебиет пен өнер ел игілігіне айналуы тиіс. Оның адам
тәрбиелеудегі рөлі айқындалуы керек. Қысқасы, әдебиет тәрбие құралы екені
санамызға толық сіңбей, оның өз орны ешқашан айқындалмайды.
– Жасыратыны жоқ, қалада тұратын балалар әкесінің жазған шығармасын да
оқымай өседі ғой. Үлкен-үлкен мінберлерден елдің тұтастығы, мемлекеттік тіл
туралы көсілетіндердің көбінің баласын көріп жүрміз, қазақша әліпті таяқ
деп білмейді.
– Иә, неге меңзеп отырғаныңды түсіндім. Құдайға тәубә. Менің екі ұлым, екі
қызым бар. Бәрі де ана тілінде таза сөйлеп, жаза алады. Менің
шығармаларымның бәрімен таныс. Осы кезге дейін екі роман, алты хикаят, 60-
тан астам әңгіме жазыппын. Оннан астам драма дүниеге келді. Бұл аз ба, көп
пе, білмеймін. Ең бастысы, сапа ғой. Оны оқырмандарым мен көрермендерім әлі
айта жатар. Ең әділ сыншы халық пен уақыт қой.
– Сіз көп жылдан бері мемлекеттік қызметте жүрсіз. Президент Әкімшілігі,
Үкімет кеңсесі секілді іргелі орындарда еңбек етіп келесіз. Мұндай жауапты
жұмыстар шығармашылығыңызға уақыт жағынан кедергі келтіргенімен, адамның
бітім-болмысын, психологиясын меңгеруге игі әсері бар шығар?
– Әрине, шындығына келсе, осы мемлекеттік қызметте отырып, елге қызмет ету
де бір азаматтың басына жетерлік жұмыс. Бірақ мен о баста жазу өнеріне
қызықтым. Енді қоя алмайтын шығармын. Қанша қиын болса да, арымның
алдындағы парызым деп білемін. Парызды мойынға жүктемеу керек. Ал жүктеген
екенсің, орта жолда тастай салу азаматтыққа жатпайды.
– Орта жолда дегеннен шығады. Сіз өзіңізді орта жолда жүрген ортаңқол
жазушымын деп есептейсіз бе, жоқ әлде, енді шығармашылық жағынан толысып,
оң-солын ажырата алатындай тәжірибесі қалыптасып, өзіне артылған
жауапкершілікті нақты сезініп, енді нағыз қажетті шағына жеттім деп
ойлайсыз ба?
– Оны мен емес, оқырманым айтуы керек болар. Шамам жеткенше шынайы жазуға
тырыстым.
Шығармашыл адамның ой жүйесі адамның жан дүниесіндегі, ішкі әлеміндегі
жұмбақ сырлар, шамасы, қай ғасырда да қаламгер қауымын еріксіз ой әлеміне
жетелеген. Қолына қалам ұстатқан. Алайда оны ешкім, еш уақытта жазып тауыса
алмаған. Тауыса да алмайтын болар.
– Қазір әкім де, зейнеткер де, қаржыгер де жазушы, шежіреші. Бұрқыратып
кітап жазып жатыр. Шежірені сонау ықылым заманнан бастайды да өзінің
атасына әкеп тірейді. Сіз де Нәзір Төреқұловты көп зерттедіңіз. Түркістан
тарихын шығармаңызға арқау еттіңіз. Сонда асығыстықпен тарихқа қиянат
жасаппын-ау. Мұны қайта қарап, қайта жазып шығу қажет болар деп ойламайсыз
ба?
– Бұрынғы жазған шығармаларыма арада уақыт салып, қайта қарап шыққан
кездерімде кезінде кеткен кейбір селкеулі тұстарын өзім де байқап жатамын.
Кейде кездесулерде оқырмандарым да айтып жатады. Құдай бұйыртса, кейінірек
шығармалар жинағымды қайта іріктесем, жаңа көзқарас тұрғысында
толықтыратын, жонатын тұстары бар.
Мына жарық дүниеде жақсы мен жаман, жүйрік пен жабы қатар өмір сүргені
тәрізді классикалық үлгідегі жақсы шығарма жазып шығу қиынның-қиыны. Оны
тудыру – хас талантқа тән іс. Ондай таланттар ғасырда санаулы-ақ болады.
Айталық, ХХ ғасырда елімізде 700-800 ақын-жазушы өмір сүрді. Бәрі де кітап
жазды. Бәрі де өзін осалмын деген жоқ болатын. Енді міне, ХХІ ғасыр да есік
қақты. Тағы да талантқа зәруміз. Бар. Бірақ өте аз.
– Әңгімеңізге рақмет.
Сұхбаттасқан Ескендір Ертай.
Бейімбетті пір тұтатын қаламгер
Шындығы керек, бүгінде қалам ұстап қара сөздің сойында жүргендердің
көпшілігі шығармашылық жолын өлеңнен бастаған. Соның бірі – қысқа
әңгіменің шебері атанған Дидахмет Әшімхан. Ең алғашқы Шырқар ән атты
өлеңім 1965 жылы аудандық газетте басылды. Аудандық газеттің бас
редакторының орынбасары болып ол кезде иісі қазақтың мықты жазушысы марқұм
Оралхан Бөкеев отырған болатын...
– Содан бері саусағым ақ жем болып қалам ұстап жүргеніме 43 жыл өтіпті.
1975 жылдан бастап прозаға ойыстым. Бірақ өлеңді тастап кеткен жоқпын. Әлі
де жазамын. Алайда газет, не бір жерде көріну үшін емес. Өзім үшін көңіліме
толқып келіп қалған дүниені қағазға түсіріп қоямын, – дейді жазушы. Жалпы,
Дидахметтің шығармашылық жолына көз салар болсақ, жазушының біреуден
асайын, мақтау, шен-шекпен алайын деп жата-жарыса жазар ниеті жоқ. Аз жазса
да, саз жазады. Ең алғашқы жазған әңгімесі Жетпіс апа деп аталады. 1975
жылы Жұлдыз журналында академик Зейнолла Қабдоловтың алғысөзімен жарық
көрген. Ол кезде Дидахмет университеттің үшінші курсында оқитын. Тасқа
басылып жарық көрген тұңғыш әңгімесі болашақ жазушының қаламына жел берді.
Алайда Дидахмет кейбіреулер секілді жылына бір роман не болмаса бірнеше
повесть жазып, сападан гөрі санға бой ұрған жазушылардың қатарынан емес.
Сол қырық үш жылдық жазу жолында небәрі жеті кітабы жарық көріпті. Оның
бірі – орыс тілінде. Жалпы, жазғандарын жинақтайтын болса, бар-жоғы екі
томдық шығарма болып шығар еді. Ол осыны қанағат тұтады. Қанша дүние
жазсаң да, сенің атыңды елге танытатын бір шығармаң болады. Мәселен, Марк
Твен. Жүздеген шығармасы бар, алайда жұрт оны Том Сойерімен ғана таниды.
Бұл жөнінде көптеп мысал келтіруге болады. Әуезов десек, Абай жолы
есімізге түседі. Бірақ ұлы жазушының өзге шығармаларын да жоққа шығара
алмайсың дейді қаламгер. Мен Әуезовті өте құрметтеймін. Бірақ өзіме идеал
тұтатын адам – Бейімбет Майлин. Мен Бейімбеттің төбесінен құс ұшырғым
келмейді. Бейімбет – қазаққа Алланың берген сыйы. Ондай табиғи жазған
жазушы қазақта жоқ. Бейімбеттей диалог құрған жазушыны өз басым білмеймін.
Мысалы, оның Даудың басы – Дайрабайдың көк сиыры деген әңгімесін
алайықшы. Мен айтам-айтам, айтқанда бетті жыртып-жыртып айтам деп
Дайрабай жыртық тұмағын партаға атып ұрды дейді. Бір сөйлемнің өзінде
қаншама мағына тұр. Қаншама шынайылық тұр. Қаншама күйзеліс бар. Мұндай
мысалдар мың-сан. Бейімбеттің әр әңгімесінде төгіліп жатыр. Бейімбеттен
өмір бақи үйренуіміз керек. Кейіннен Аймауытовты оқыдым, кеңірек таныстым.
Қайран қалдым. Ұнады. Керемет! Кейбіреулер мені Оралхан Бөкейдің жақыны,
туысы, жазушылыққа келуіне сол әсер етті дегенді айтады. Мен Оралхан
жөнінде бір-ақ нәрсе айтайын. Рас, Оралхан маған алыс емес, бір ауылданбыз.
Әрі нағашы болып келетіні тағы бар. Оралхан алғаш дүркіреп шыққан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.