Қазақстан Республикасы индустриялы-инновациялық саясаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ПРОБЛЕМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Әлемдік экономиканың дамуының тенденциясының анализі ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан экономикасын әртараптандыру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 ҚР ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ..13
2.1 ҚР индустриялық.инновациялық дамуын жүзеге асырудағы негізгі бағыттары, приоритеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 ҚР индустриялық.инновациялық даму жолында кезігетін қиындықтар және оларды жеңу жолдары (2003.2015 стратегия) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 Индустриялы.инновациялы даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
1 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ПРОБЛЕМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Әлемдік экономиканың дамуының тенденциясының анализі ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан экономикасын әртараптандыру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 ҚР ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ..13
2.1 ҚР индустриялық.инновациялық дамуын жүзеге асырудағы негізгі бағыттары, приоритеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 ҚР индустриялық.инновациялық даму жолында кезігетін қиындықтар және оларды жеңу жолдары (2003.2015 стратегия) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.3 Индустриялы.инновациялы даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қ.Р-ның инновациялық мәселелерге қызығуы XXI ғ-дың әлеуметтiк – экономикалық дамуында ең бiрiншi ғылыми техникалық дамумен байланысты болып отыр. Елдiң негiзгi экономикалық дамуына, яғни өндiрiс пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау үшiн инновациялық қызмет ең қажеттiсi.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi. Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап көрсеттi. [1]
Қазіргі таңда әр елдің экономикасы тек оның инновациялық дамуы арқылы ғана дами алады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк стратегиясы (бұдан әрi - Стратегия) қабылданды. Стратегия Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Елдегi жағдай туралы және 2002 жылға арналған iшкi және сыртқы саясаттың негiзгi бағыттары туралы" Қазақстан халқына Жолдауында және Қазақстан кәсiпкерлерiнiң оныншы форумында берген тапсырмаларына сәйкес әзiрлендi.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбы “Қазақстан Республикасы индустриялы-инновациялық саясаты” деп алынды.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi елiмiз үшiн индустриялы-инновациялық даму бағдарламасының және инновациялық саясаттың маңызы мен оны дамытудың iс-шараларын қарастырып, оның еліміздің ұлттық экономикасына қосар үлесін анықтау болып табылады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қазақстан Республикасының инновациялық мәселелерге қызығуы әлеуметтiк - экономикалық дамуда ең бiрiншi ғылыми техникалық дамумен байланысты болып отыр. Елдiң негiзгi экономикалық дамуына, яғни өндiрiс пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау және экономиканың сервистiк-технологиялық дамуы үшiн инновациялық қызмет ең қажеттi болуынан.
Курстық жұмысты жазудағы мiндеттерге келесiлер жатады:
1) Инновация ұғымын ашып және оның жiктелуiн қарастыру;;
2) Инновациялық қызметi дамыған шетелдердiң саясаттарын қарастырып, олардың елiмiз экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын қарастыру;
3) Елiмiздiң экономикалық өсуiндегi индустриялы-инновациялық дамудың маңызының ерекше екенiн анықтау;
4) Елiмiзде инновациялық қызметтiң дамуы мен оны қолдау шаралары.
5) 2003-2015 жылдарға арналған инновациялық стратегияның мақсаттары мен мiндеттерiн қарастырып, оның даму жоспарындағы негiзгi бағыттарды көрсету болып табылады.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi. Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап көрсеттi. [1]
Қазіргі таңда әр елдің экономикасы тек оның инновациялық дамуы арқылы ғана дами алады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк стратегиясы (бұдан әрi - Стратегия) қабылданды. Стратегия Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Елдегi жағдай туралы және 2002 жылға арналған iшкi және сыртқы саясаттың негiзгi бағыттары туралы" Қазақстан халқына Жолдауында және Қазақстан кәсiпкерлерiнiң оныншы форумында берген тапсырмаларына сәйкес әзiрлендi.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбы “Қазақстан Республикасы индустриялы-инновациялық саясаты” деп алынды.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi елiмiз үшiн индустриялы-инновациялық даму бағдарламасының және инновациялық саясаттың маңызы мен оны дамытудың iс-шараларын қарастырып, оның еліміздің ұлттық экономикасына қосар үлесін анықтау болып табылады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қазақстан Республикасының инновациялық мәселелерге қызығуы әлеуметтiк - экономикалық дамуда ең бiрiншi ғылыми техникалық дамумен байланысты болып отыр. Елдiң негiзгi экономикалық дамуына, яғни өндiрiс пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау және экономиканың сервистiк-технологиялық дамуы үшiн инновациялық қызмет ең қажеттi болуынан.
Курстық жұмысты жазудағы мiндеттерге келесiлер жатады:
1) Инновация ұғымын ашып және оның жiктелуiн қарастыру;;
2) Инновациялық қызметi дамыған шетелдердiң саясаттарын қарастырып, олардың елiмiз экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын қарастыру;
3) Елiмiздiң экономикалық өсуiндегi индустриялы-инновациялық дамудың маңызының ерекше екенiн анықтау;
4) Елiмiзде инновациялық қызметтiң дамуы мен оны қолдау шаралары.
5) 2003-2015 жылдарға арналған инновациялық стратегияның мақсаттары мен мiндеттерiн қарастырып, оның даму жоспарындағы негiзгi бағыттарды көрсету болып табылады.
1 Н.А. Назарбаев. Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына Жолдауы.
2 Инновационный менеджмент / К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 1998. – 60 с.
3 Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
4 Карибджанов Е.С. Модели экономикаческого развития Юго-Восточный страны – Алматы: 2000 г.
5 Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
6 Н. А. Назарбаев. “Задача науки – способствовать развитию экономики” // Казахстанская правда, 16 апрель, 2002 г.
7 Әбдiжапар Сапарбаев “Инновация – негiзгi қозғаушы күш” // Егемен Қазсқстан, 24 наурыз, 2004 ж.
8 Н. Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
9 «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане» // Бердибек Сапарбаев, РЦБК, №4, 2007 г.
10 Қуат Бораш “Инновация, оның елiмiз экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
11 Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
12 Бердашкевич А.П Оподдержке инновационной деятельности в Японии // Инновации №7, 2002
13 Статистика Казахстана. Алматы, - 2007г.
14 "International Financial Statistics" Халықаралық Валюта Қорының статистикалық жинақтары, 2005-2007жж.
15 ТМД Мемлекетаралық статистикалық комитеті жинақтарының материалдары, 2005-2007;
16 Интернет-сайт: www.google.ru
17 Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
2 Инновационный менеджмент / К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 1998. – 60 с.
3 Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
4 Карибджанов Е.С. Модели экономикаческого развития Юго-Восточный страны – Алматы: 2000 г.
5 Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
6 Н. А. Назарбаев. “Задача науки – способствовать развитию экономики” // Казахстанская правда, 16 апрель, 2002 г.
7 Әбдiжапар Сапарбаев “Инновация – негiзгi қозғаушы күш” // Егемен Қазсқстан, 24 наурыз, 2004 ж.
8 Н. Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
9 «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане» // Бердибек Сапарбаев, РЦБК, №4, 2007 г.
10 Қуат Бораш “Инновация, оның елiмiз экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
11 Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
12 Бердашкевич А.П Оподдержке инновационной деятельности в Японии // Инновации №7, 2002
13 Статистика Казахстана. Алматы, - 2007г.
14 "International Financial Statistics" Халықаралық Валюта Қорының статистикалық жинақтары, 2005-2007жж.
15 ТМД Мемлекетаралық статистикалық комитеті жинақтарының материалдары, 2005-2007;
16 Интернет-сайт: www.google.ru
17 Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ПРОБЛЕМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Әлемдік экономиканың дамуының тенденциясының анализі
... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан экономикасын әртараптандыру мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2 ҚР Индустриялық-инновациялық ДАМУ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ..13
2.1 ҚР индустриялық-инновациялық дамуын жүзеге асырудағы негізгі бағыттары,
приоритеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .13
2.2 ҚР индустриялық-инновациялық даму жолында кезігетін қиындықтар және
оларды жеңу жолдары (2003-2015 стратегия)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Индустриялы-инновациялы даму перспективасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .37
КІРІСПЕ
Қ.Р-ның инновациялық мәселелерге қызығуы XXI ғ-дың әлеуметтiк –
экономикалық дамуында ең бiрiншi ғылыми техникалық дамумен байланысты болып
отыр. Елдiң негiзгi экономикалық дамуына, яғни өндiрiс пен ғылыми-
техникалық ресурстарды жоспарлау үшiн инновациялық қызмет ең қажеттiсi.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк
елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi
дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi.
Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап
өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап
көрсеттi. [1]
Қазіргі таңда әр елдің экономикасы тек оның инновациялық дамуы арқылы
ғана дами алады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Индустриялық-
инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк стратегиясы
(бұдан әрi - Стратегия) қабылданды. Стратегия Қазақстан Республикасы
Президентiнiң "Елдегi жағдай туралы және 2002 жылға арналған iшкi және
сыртқы саясаттың негiзгi бағыттары туралы" Қазақстан халқына
Жолдауында және Қазақстан кәсiпкерлерiнiң оныншы форумында берген
тапсырмаларына сәйкес әзiрлендi.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған
мемлекеттiк экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын
әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң
тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбы “Қазақстан Республикасы индустриялы-
инновациялық саясаты” деп алынды.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi елiмiз үшiн индустриялы-инновациялық даму
бағдарламасының және инновациялық саясаттың маңызы мен оны дамытудың iс-
шараларын қарастырып, оның еліміздің ұлттық экономикасына қосар үлесін
анықтау болып табылады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қазақстан Республикасының инновациялық
мәселелерге қызығуы әлеуметтiк - экономикалық дамуда ең бiрiншi ғылыми
техникалық дамумен байланысты болып отыр. Елдiң негiзгi экономикалық
дамуына, яғни өндiрiс пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау және
экономиканың сервистiк-технологиялық дамуы үшiн инновациялық қызмет ең
қажеттi болуынан.
Курстық жұмысты жазудағы мiндеттерге келесiлер жатады:
1) Инновация ұғымын ашып және оның жiктелуiн қарастыру;;
2) Инновациялық қызметi дамыған шетелдердiң саясаттарын қарастырып,
олардың елiмiз экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын қарастыру;
3) Елiмiздiң экономикалық өсуiндегi индустриялы-инновациялық дамудың
маңызының ерекше екенiн анықтау;
4) Елiмiзде инновациялық қызметтiң дамуы мен оны қолдау шаралары.
5) 2003-2015 жылдарға арналған инновациялық стратегияның мақсаттары
мен мiндеттерiн қарастырып, оның даму жоспарындағы негiзгi
бағыттарды көрсету болып табылады.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер
өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы
болып табылады.
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы
бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды
жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға
ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық
ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну
сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк
инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және
технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында
ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық
жұмыстарға (бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң
экономиканы Ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге
бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Проблемаларды шешу және Стратегия аясында алға қойылған мақсаттар мен
мiндеттерге қол жеткiзу үшiн Даму Банкiнiң қызметiн жандандырумен қатар
Қазақстанның инвестициял қоры, Экспортты сақтандыру жөнiндегi корпорация,
Инновациялық қор сияқты арнайы даму институттарын құру көзделiп отыр.
1 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕЛЕСТТІК ҚАБЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Әлемдік экономиканың дамуының тенденциясының анализі
Жалпы “Инновация” терминi XV ғ. 1-шi жартысында пайда бола бастады.
Бұл ағылшын сөзi “innovation” яғни “жандану” немесе “заттар өндiрудегi жаңа
технологиялар” деген мағынаны бiлдiредi.
Инновация дегеніміз - бұрын рынокта болмаған жаңа сапалық қасиеттерге
ие бұрыннан белгілі өнім немесе тіпті жаңа түрде жақсартылған технологиялық
процестер түрінде көрінетін өзгерістер мен жаңалықтар.
Инновация категориясының экономикалық анализде басты төрт аспектiсiн
көрсетуге болады: [2, 29 бет]
1. инновация – интелектуалды еңбек нәтижесi, яғни инновация арқылы
бәсекелестiкке төтеп бередi;
2. инновация – бәсекелестiк күш, яғни нарықтың тепе-теңдiгiн бұзады;
3. жаңа өнiм және жаңа процесс қоғамға оң нәтижесiн тгiзедi;
4. инновация – экономикалық өсу факторы ретiнде.
Осындағы төртiншi аспектi бiздiң елiмiз үшiн маңызды болып табылады.
XX ғ. 50 жылдары американ оқымыстысы Роберт Солоу экономикалық өсудiң
басты факторы ҒТП екендiгiн айтқан. Мұны Саймон Кузнецта қолдады. Оның
пiкiрiнше ұлттық өнiмнiң тұрақты өсуiн, қоғамның тұтынуын қамтамасыз етуде
технологиялық прогрестiң маңызы ерекше екенiн айтты.
Техникалық прогресс теориясының дамуынан инновацияға берiлген ақшалай
ресурстар көлемiнде өнiм бiрлiгiнде кететiн орташа шығындарды азайтып,
өндiрiстiң техникалық күшiнiң жетiлуi деген анықтама бередi.
Қазiргi заманғы көз қарастар бойынша инновация техникалық жаңалықпен
қатар, экономикалық және әлеуметтiк құбылыс болып табылады. Сондықтан бұл
түсiнiкке Сэйдiң кәсiпкерлiкке берген анықтамасы жақын. “Кәсiпкер
экономикалық ресурстарын төмен өндiрiстi және төмен табысты саладан жоғары
өндiрiстi және табысты салаға ауыстыруға ынталы болады. Кейiн бұл
анықтаманы Шумпетер: “кәсiпкерлiк мiндет болып, сананы қирату болып
табылады” деп атап көрсетедi. Яғни, инновация кәсiпкерлiктiң ерекше құралы.
Әлемде индустриялық саясат жүргiзудiң мол тәжiрибесi жинақталған.
Экспорттың құрылымын әртараптандыру үшiн индустриялық саясатты қолдану
түрлi елдердiң тарихи өткен кезеңiнде импортты алмастыруға және экспортқа
бағдарланған саясаты мысалдарынан айқын байқауға болады. Негiзiнен осындай
саясат қолданылған Латын Америкасы (Мексика және Бразилия) және Шығыс Азия
(Оңтүстiк Корея және Сингапур) елдерiне жасалған талдаудан экспортқа
бағдарлану арқылы тұрақты экономикалық өркендеуге қол жеткiзуге болатындығы
туралы негiзгi қорытынды жасауға болады.
Экономикалық теория тұрғысынан алғанда экспортқа негізделген
саясаттың табысты болуы түсiнiктi, себебi өзiнiң iшкi рыногының әлеуетiн
сарқып тауысқан елдер өздерiнiң экономикалық даму процесiн тоқтатпау үшiн
сыртқы рыноктарды игере бастауға мәжбүр болады. Латын Америкасының елдерi
импорт алмастыруды қолдай отырып, нақты бәсекелестікке емес, жасалған
әкiмшiлiк және тарифтiк тосқауылдарда негізделген салаларды құрғандығын
атап өту керек. Бұл салалар нығайып алғаннан кейiн жаңғыртудың және
өнiмдiлiктi арттырудың орнына өз ресурстарын импортты алмастыру саясатын
одан әрi сақтап қалу мақсатында мемлекет арқылы өз мүдделерiн барынша
қорғап қалуға бағыттады. Осының салдарынан ресурстар тиiмдi бөлiнбей,
ұлттық экономикалар халықаралық бәсекеде ұтылып жатты.
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты
дамуға қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің
мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді.
Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни
мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан
тәуелді етіп, шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды
және шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің
қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан шығудың бiрақ жолы
бар, ол жоғары технологиялық өндірісті дамыту. Тек жаңа технологиялар ғана
Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты дамуына және ел экономикасының
әлемдік экономикалық жүйеге интеграциялануына мүмкіндік береді.
Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты көп қажет ететін өнімді жоғары
технологиялық және экспорттауға бағытталған өніммен алмастыру, елдің ғылыми-
техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану- Қазақстан-2030 стратегиясының
маңызды мәселелерінің бірі. [1]
2002 жылдың шілде айында қабылданған “Инновациялық қызмет ” туралы
Заңы Республиканың ғылым саласына, ел экономикасына үлкен серпіліс әкелетін
жаңалық болды. Мақсаты отандық өндірістің инновацияларға сұранысын арттыру,
қолданбалы зерттеулерді қолға алу, ұлттық технопарктер құру, инновациялық
даму салаларының басым бағыттарын белгілеп, сол арқылы ел экномикасын ары
қарай дамыту.
Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, ғылыми-техникалық потенциал кез-
келген мемлекеттің өркендеуінің кепілі. Экономикалық дамудың, мемлекет
көркеюінің негізгі жолы ғылыми - техникалық және инновациялық салада лидер
болу. Инновациялар және жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп беріп,
ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлтық
экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабіліеттігін жоғарылатады.
Қазіргі таңда ел экномикасы дамуының шешуші факторлары ғылым мен
инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз.Бүкіл
әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда
құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон
аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары
технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия,
Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады. [3, 34 бет]
Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару
жылдамдығынан американдықтар мен еуропалықтарды да басып озды. Жаңа
автокөлік Жапонияда 1 айдан кейін шықса, АҚШ-та – 4 ай, Еуропада 2 айдан
кейін шығады. Жапондықтар үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу
үшін 4 ай жеткілікті, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш- 11 ай.
Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен
1950 ж. құрылған ҒТИП (ғылыми-техникалық индустриалды парктер) айналысады.
Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан
қарқынды жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми
орталықтар мен кәсіпорындар кіреді. ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды,
ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі,ақпарат және қаржымен қамтамысыз
етілуін қадағалайды,бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға “қолайлы орта”
жасайды. Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып
отырғанын ҒТИП құрамына кіретін кәсіпорын санының өсуінен байқаймыз. Ол
шама 1991жылы –2587 кәсiпорын, 1992 ж. –9678 кәсiпорын, 1996 ж. –13722
кәсiпорын, 2000 ж. –20796 кәсiпоырн.
Ал Оңтүстiк Корея Республикасының ғылым мен техниканы соңғы 30 жылда
өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан әлемдегі ең кедей
елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым бөлігін
қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады. Корея Республикасы
ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60- жылдарының ортасында қолға
алды. 1967 жылы басты міндеті ғылыми-техникалық саясатты жобалау және
жүзеге асыру болып табылатын “Ғылым және технология Министрлігі” құрылды
және “Ғылым мен техниканы қолдау туралы” Заң қабылдады. Осыдан кейінгі
дамуы 5 жылдық кезеңдерге жоспарланды.
Финляндияға келетiн болсақ бұл ел 1991 жылға дейін экспортының
жартысын КСРО-ға жіберетін. КСРО тарап кеткеннен кейін және 90- жылдардағы
экономикалық дағдарыс Финляндия экономикасына да жағымсыз әсер етті.
Мысалы, жұмыссыздық деңгейі 1991 ж 3,5%-дан 1993 ж 20%-ға дейін өсіп
кетті. Осы келеңсіз жағдайдан шығу үшін Финляндия Үкіметі 1991 ж жаңа
экономикалық бағдарлама қабылдады. Оның міндеті Финляндияны дамыған елдер
қатарына қосу. Осы бағдарламаны жүзеге асыру мақсатымен Үкімет “Ұлттық
инновациялық жүйені” құрды. Оның қызметін тікелей Финляндия Президенті
қадағалайды. [4, 57-58 б.б.]
Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға
тырысады. Бұл тікелей инновацияларға қатысты екені мәлім. ХХ ғасырдың 50-60
жылдарында дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда
мемлекет құқықтық-нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл
саланың қарқынды дамуы да екіталай болып келедi.
Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық процестерді
мемлекеттік қолдаудың негізгі кең тараған 3 әдісі бар.
- Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуы;
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі лабораториялар
қалыптастыру, нәтижесін ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетте бұл
лабораториялар қорғаныс, энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы
мәселелерін шешумен айналысады.
- Қайтарымсыз негізде мемлекеттiк негiзде субсидиялар бөлу;
Мемлекеттік емес лабораторияларда іске асырылатын ғылыи зерттеу
жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінеді.
Негізгі қойылатын шарт зерттеулер барысы бойынша толық есеп беру, алынған
нәтижені ашық түрде жариялау
- Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция
бөлінген жеке бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну.
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегiнде экономикалық дамыған елдер
индустриялық даму сатысынан аса жоғары сервистiк-технологиялық экономикаға
өттi. Бұл елдерде жалпы ішкі өнімнің (ЖIӨ) үлкен бөлiгi қызмет көрсету
секторында қалыптасады. Мұндай қызметтердiң айқын байқалатын ғылыми және
инновациялық негiзi бар.
Индустриялық өндiрiс, әсiресе еңбектi көп қажет ететiн өндiрiстер
бiртiндеп әлемнiң экономикалық даму тұрғысынан неғұрлым артта қалған
елдерiне ауысуда.
1.2 Қазақстан экономикасы құрылымын әртараптандыру проблемалары
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан
экономикасы бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға
мыналарды жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк
экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық
экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге
деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және
әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және
технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында
ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық
жұмыстарға (бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң
экономиканы Ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге
бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Тәуелсiздiк алғаннан кейiн Қазақстан жаhандық экономикада әлемдiк
тауар рыноктарына мұнай, газ, қара, түстi, сирек кездесетiн және қымбат
металдар мен уран өнiмдерiн шығаратын ел ретiнде қарастырылады. Ауыл
шаруашылық өнiмдерiнен астық экспортының келешегi бар.
Қазақстанда пайдалы қазбалардың iрi қорлары қазiргi уақытта
классикалық экономика сценарийi бойынша дамуда. Өндiрiстiң және шикiзат
ресурстары экспортының дамуы соңғы үш жылда экономикалық өсудiң жоғары
қарқынын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бердi.Өнеркәсiптiң шикiзат салаларына
шетелдiк инвестицияларды тарту және қаржы саласында құрылымдық-
институционалдық өзгерiстердi жүзеге асыру жөнiнде мемлекеттiк саясаттан
жүргiзiлуiне байланысты Қазақстан экономикасының дамуында iлгерiлеу
байқалуда. Сонымен қатар ұзақ мерзімді кезеңде индустриялық сервистік-
технологиялық даму сатысына мүмкіндік беретін қаржы ресурстары жинақталуда.
Бүгiнгi таңда Қазақстанды ТМД елдерiнiң iшiнде бiрiншi болып инвестициялық
ел рейтингiне ие болды. Ал Дүниежүзiлiк Банк Қазақстанды әлемдегi
инвестиция салуға ең тартымды 20 елдiң қатарына қосты. [5, 21 бет]
Стратегиялық тұрғыдан алғанда Қазақстан бәсекелестiкке және әлемнiң
барлық елдерiмен өзара тиiмдi ынтымақтастық орнатуға негізделген
тауарларды, қызметтердi, капиталды және жұмыс күшiн экспорттауға
бағдарланған ашық экономикалы ел ретiнде қалыптасады.
Стратегиялық жоспарды iске асыру саласында ел экономикасының жақсы
қарқын алғанын атап өту керек. Орта мерзiмдi кезеңде қарқынды дамуды
жалғастыру және сонымен қатар экономика мен әлеуметтiк салада сапалы
өзгерiстер жүргiзу керек. Қазақстан отын және минерал шикiзатының iрi
әлеуетiн шоғырландырған шағын экономика ретiнде өндiрiстiң өңдеушi
салаларына инвестициялар үшiн тартымсыз. Бұл шикiзат ресурстарына
жағдаяттың өзгеруiне қатысты ел экономикасын осал әрi тәуелдi етедi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, шикiзат ресурстарына бай кейбiр дамушы
елдер тұрақты экономикалық дамуға қол жеткiзбей, шикiзаттың әлемдiк тауар
рыноктарында жағдаяттың өзгерiстерiне тым тәуелдi болып қала бередi.
Экономиканың шикiзат секторынан алынатын iрi кiрiстерден шектен тыс
толығу қаупiн ескере отырып және мұнай бағасының күрт тө мендеуiнiң
зардаптарын болжау негiзiнде Қазақстанда Ұлттық қор құрылды. Онда мұнай мен
түстi металдарға әлемдiк баға деңгейiнiң белгiленген қалыпты шектен тыс
асып кетуiнен түсетiн кiрiстер жинақталады.
Бұл шара, сондай-ақ қазақстандық қаржы жүйесiне түсетiн валюта қысымын
жоюға және экспортты ынталандыратын және дайын өнiмнiң импортын тежейтiн
теңгенiң айырбас бағамын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Қазақстанда өнеркәсiптiң өңдеушi салалары және өндiрiстiк сипаттағы
қызметтер көрсететiн салалар дамымай отыр.
Өңдеушi өнеркәсiпте металлургия өнеркәсiбi ғана сыртқы рынокта
бәсекеге түсе алады. Тамақ өнеркәсiбiнiң кейбiр өнiмдерi шетелдiк
өнiмдермен iшкi рынокта ғана бәсекеге түсе алады, ал өңдеушi өнеркәсiптiң
қалған өнiмдерi бүгiнгi таңда тiкелей және жанама субсидиялардың есебiнен
ғана ұсталып отыр. Бұл электр энергиясына, өнiмдi тасымалдауға төмен және
экономикалық тұрғыдан негiзделмеген тарифтiң белгiленуiнен, кедендiк қорғау
баждарын белгiлеуден көрiнiс беруде.
Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын
алуда:
экономиканың шикiзат бағыттылығы;
әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың
босаңдығы;
өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң тө мендiгi;
iшкi рынокта (шағын экономика) тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну
сұранысының мардымсыздығы;
өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде
дамымауы;
мұнай-газ және кен-металлургиялық кешенге жатпайтын экономика
салаларында негiзгi қорлардың тез тозуы;
кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта
қалуы;
ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
ЗТКЖ қаржының аз бөлiнуi;
отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi,
ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды
тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық
ұсыныстар деңгейiнiң тө мен болуы;
мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың қазiргi
заманғы жүйесiнiң болмауы;
экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы
институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы;
менеджменттiң экономиканы ғаламдану үрдiстерiне және сервистiк-
технологиялық экономикаға өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
ЖIӨ-нiң 1 долларына электр энергиясының жұмсалу деңгейi бойынша,
сондай-ақ экономика салаларындағы еңбек өнiмдiлiгi бойынша кейбiр
индустриялық дамыған елдерден 7-10 еседен астам артта қалып отырмыз.
Қазақстан кәсiпорындарының негiзгi қорлары құлдырау алдында. 2001
жылдың басында негiзгi құралдардың тозу дәрежесi орта есеппен 29,7 %
құрады. Бiрқатар салаларда негiзгi құралдардың нақты тозуы 50 % және одан
астам деңгейгежақындауда. Қазiргi уақытта қолданылып жүрген кәсiпорынның
қарауында қалған пайда есебiнен негiзгi құралдарды жаңартуға қаржы
ресурстарын жинақтау тәртiбi моральдық тұрғыдан ескiрген жабдықты
ауыстыруға ынталылық туғызбайды және оны жаңартуда белгiлi бiр дәрежеде
тежеушi болып отыр. [5]
Негiзгi құралдарды жаңарту коэффициентi 1999 жылы - 8 %, 2000ж. -
13,8 % құрады. Мұндай өсуге мұнай және табиғи газ өндiруге инвестиция салу
есебiнен қол жеткiзiлдi.
Негiзгi құралдар құрылымында аса тозғандары - машиналар және
жабдықтар. Олардың тозу дәрежесi 2000 жылы 42,1 % құрады. Көлiк құралдары -
41 %, ғимараттар 36,5 % тозған. Мұнай өндiрумен және металдарды
өндiрумен байланысты емес салаларда жабдықтың тозу дәрежесi соңғы үш жылда
45 %-тен 62 %-ке дейiн құрады. Өңдеушi өнеркәсiп кәсiпорындарында толықтай
тозған машиналардың, жабдықтардың және көлiк құралдарының үлес салмағы 12 %-
ке жеттi. ұл жабдықтың шығарылу жылына қарай және моральдық тұрғыдан
алғанда ескiруiне, ел экономикасының бәсекеге түсу қабiлетiнiң тө мендеуiне
душар етедi. Егер Қазақстанда ЖIӨ-нiң 1 долларын өндiруге 2,8 киловатт
сағат жұмсалатын болса, Ұлыбритания, Германия, Италия және Жапония сияқты
елдерде бұл көрсеткiш 0,22-0,3; АҚШ, Франция, Түркия, Кореяда - 0,4-0,6,
Канада мен Қытайда - 0,8-1,2 киловатт сағатты құрайды
Қазақстанда қаржы ресурстары бар, алайда банктер үлкен қауіп-қатер
болуына байланысты операцияларға бара алмайды.
Ашық экономикалы шағын ел болғандықтан, Қазақстан әлемдiк бағаларға
әсер ете алмайды, сондықтан оларды сол қалпында қабылдауға тиiс. Осының
салдарынан ел өз экономикасына пәрмендi ықпал ету құралдарының шектеулi
мөлшерiн ғана қолдана алады. Осыған байланысты экономиканың сыртқы
факторларға дәрменсiздiгiн азайту үшiн елде жоғары технологиялық
өндiрiстердi құру аса өзектi мәселеге айналуда. Қазақстан
экономикасында 2002 жылы мұн ай және табиғи газ өндiру кезiнде, қаржы
қызметiнде, темекi өнiмдерiн өндiруде ,түстi металдар өндiруде өндiрiлген
капитал мен адам күшін пайдаланудың жоғары тиiмдiлiгi орын алды. Өткiзiлген
өнiмнiң 1 теңгесiне жұмсалған шығындардың төмен деңгейi ауыл
шаруашылығында, химия өнеркәсiбiнде, электр энергиясын, газ және су өндiру
мен бөлуде, құрылыста, сусындарды қоса алғанда тағам өнiмдерiн өндiруде
байқалды.
Салық шегерiмдерiн, өнiм тасымалдауға және жарнамаға жұмсалатын
шығындарды есепке алғанда көптеген салалардың кәсіпорындары залалда қалады.
Жұмысшылардың санын қысқартатын жаңа технологияларды қолдану, өнiмнiң
материал және энергия сыйымдылығын төмендету кәсiпорынның табыстылығын
жоғарылатудың резервтерi болып табылады.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк
елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi
дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi.
Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап
өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап
көрсеттi. [15, 205 бет ]
Инновацияны жүзеге асыру үшiн оны мемлекеттiк қолдайтын құқықтық
актiлер, инновациялық қызметтердiң iске асуы үшiн оны қамтамаасыз ететiн
қаржылық институттар және оны нақты түрде жүзеге асыратын мекемелер, ҒЗТКЖ
ұйымдарын қалыптастыруымыз керек. Елiмiздiң ұлттық инновациялық жүйесiн 1-
шi суреттен көруге болады. [ 4, 84 бет ]
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтпелi кезеңiнде
экономикада кәсiпкерлiк қызмет даму үстiнде. Кәсiпкерлiк, әсiресе шағын
кәсiпкерлiк рыноктық жүйеде толық қанды қызмет ету үшiн кәсiпорын жаңа
технологиялар мен жаңалықтар ашып отыруы керек. Сонда ғана олардың шығарған
товарлары мен қызметтерi бәсекеқабiлетiне ие болады. Бiрақ бүгiнде отандық
кәсiпорындардың инновациялық қызметi мардымсыз болып, соның салдарынан
отандық товарлардың бәсекеқабiлетi әлсiз екенi белгiлi.
Сурет 1 - Ұлттық инновациялық жүйе
Қ.Р-ның Статистика агенттiгi көрсеткендей, негiзгi капиталды
инвестициялау негiзiнен шикiзаттық салаларға тартылуда. Өйткенi шетелдiк
инвесторлар дайын өнiм шығаруға ынталы емес, себебi олар дайын, сапалы өнiм
шығару арқылы өз елдерiне бәсекелес болуға ұмтылмайды. Оларға керегi бiздiң
шикiзатымыз болып отыр.
2 ҚР ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ САЯСАТЫ
2.1 ҚР индустриялық-инновациялық дамуын жүзеге асырудағы негізгі
бағыттары, приоритеттері
Индустриялық саясат дегенiмiз мемлекеттiң бәсекеге түсуге қабiлеттi
және тиiмдi ұлттық өнеркәсiптi қалыптастыру үшiн кәсiпкерлiкке қолайлы
жағдайлар жасауға және қолдау көрсетуге бағытталған шаралар кешенiн
бiлдiредi.
Яғни елiмiз осы мәселелердi шешiп жоғары бәсекеқабiлеттi алдынғы
қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн, тұрақты экономикалық өсудi және
экологиялық тиiмдi өндiрiстi қамтамасыз ету мақсатында “Қазақстан
Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға
арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап
оң нәтижелер бере бастады. Сондай-ақ Елбасымыз биылғы жылы “Бәсеке
қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi
халық” деген Қазақстан халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi мәселелердiң
бiрi Индустриалды-инновациялық стратегияның негiзгi бағыттарын атап
көрсеттi. [8]
Стратегияның негiзгi мақсаты – бәсекелестiкке шыдайтын, импорт
алмастырушы және экспортқа бағытталған тауар шығаратын өнеркәсiптер құрып,
қызмет көрсету саласын мығымдау.
Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына сәйкес бiз экономиканың
шикiзаттық бағытынан арылып, Қазақстанның индустрияландыруының тездетуге,
машина жасау мен өнеркөсiп жабдықтарын шығаруды жолға қоюға тиiспiз. Яғни
инновация – негiзгi қозғаушы күш болмақ.
Ендi осы тұрақты экономикалық өсудiң бүгiнгi таңдағы ең негiзгi
қозғаушы факторы болып отырған Индустриялы-инновациялы даму стратегиясының
мақсаты мен мiндеттерi туралы тоқталып өтсем.
Барлық әлеуеттi бәсекеге қабiлеттi, оның iшiнде экономиканың
шикiзаттық емес бағытындағы салаларда жұмыс iстейтiн экспортқа бағдарланған
өндiрiстер индустриялық-инновациялық саясаттың басымдықтары болып табылады.
Ұзақ мерзiмдi стратегиялық мiндеттердi шешу мақсатында ғылымды көп қажет
ететiн және жоғары технологиялық өндiрiстердi дамыту үшiн жағдайлар жасауға
ерекше көңiл бөлу қажет. Бұл көзқарас экономиканың түрлi салаларындағы
кәсiпкерлер үшiн жұмыс істеп тұрған өндірістерді техникалық және ұйымдық
жағынан жетiлдiруге және экспорттық бағыттағы өнiмнiң жаңа түрлерiн
шығаруға кедергi жасамайды.
Нақты ұсыныстар жеке секторда туындауы тиiс, ал екiншi деңгейдегi
банктер және құрылатын инвестициялық мемлекеттiк даму институттары осындай
ұсыныстарды жеке сектормен әрiптестiктiк қарым-қатынаста ықтимал iске асыру
мақсатында арнайы әдiстемелер негiзiнде оларға талдау жасайды.
Қазақстан Республикасының заңдары бюджет қаражатын жеке
кәсiпорындарға қаржы және инвестициялық қолдау көрсетуге жұмсауға тыйым
салады. Осыған сәйкес нақты жеке компанияларға қаржылық қолдау көрсету
мемлекеттiк сыбайлас жемқорлықтың көрiнiсi ретiнде бағаланады. Тәжiрибе
осындай көзқарастың дұрыстығын көрсеттi. Әдетте, мемлекет нақты
компанияларға тiкелей қаржылық қолдау көрсете алмайды және онымен
айналыспауға тиiс, бiрақ экономиканың бәсекелестiк қабiлетiн арттыру
мәселелерiнде, жеке кәсiпорындарды жаңғыртуға, инновациялық процестерге
қатысуға және осы арқылы өзiнiң өндiрiстiк және бәсекелестiк әлеуетiн
құруға және жақсартуға ұмтылуға ұйытқы әрi бастамашы болуы мүмкiн және
болуы тиiс. [7]
Елiмiздегi инновациялық саланы мемлекеттiк қолдауды ҚР-ның
“Инновациялық қызмет” туралы Заңынан көрумізге болады. Оның негізгі
бағыттары келесідей:
Инновацияның басым бағыттарын анықтап, инновациялық бағдарламарды
жасау.
Мемлекеттің инновациялық саясатын жүзеге асыратын қажетті
инвестицияны жұмылдыруды ұйымдастыру және жағдай жасау.
Инновациялық инфрақұрылымды құру.
Мемлекеттік бюджеттен инновациялық бағдарламалар мен жобаларды
мақсатты қаржыландыру
Бәсекеге жарамды өндірісті құруға мемлекеттің араласуы.
Мемлекеттік тапсырыспен орындалатын инновацияларды міндетті түрде
рынокпен қаматамасыз ету.
Отандық инновацияларды шетелге шығару. [10]
Елiмiзде ғылыми-техникалық инновациялық бағдарламаларды дамыту үшін
арнайы даму институтары құрылған. Оның ішінде 3 қаржылық және 2 қызмет
көрсету институтары бар.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк
елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi
дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi.
Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап
өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап
көрсеттi.
Инновацияны жүзеге асыру үшiн оны мемлекеттiк қолдайтын құқықтық
актiлер, инновациялық қызметтердiң iске асуы үшiн оны қамтамаасыз ететiн
қаржылық институттар және оны нақты түрде жүзеге асыратын мекемелер, ҒЗТКЖ
ұйымдарын қалыптастыруымыз керек.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, нарықтық экономикалы мемлекет
экономикада құрылымдық өзгерiстердi жүзеге асыруда жеке сектормен
ынтымақтастық орната алады. Осындай ынтымақтастықтың неғұрлым сәттi
мысалдары Жапонияда, Оңтүстiк Кореяда, Малайзияда және соңғы отыз жылда
өздерiнiң экономикалық даму саласында iрi бетбұрыс жасаған басқа да елдерде
бар [10].
Қазiргi Қытай индустриялық дамудың стратегиялық бағыттарын дамыту
саласында жеке сектормен ынтымақтасу саясатын жүргізуде.
Дүниежүзiлiк Банктiң зерттеулерi мемлекеттiк индустриялық саясатқа
қатысты барлық көзқарастар кең ауқымды үш санатқа: инвестицияларды
үйлестiруге, iскерлiк ынтымақтастықты дамытуға және рыноктың орнын басуға
ұштастырылуы мүмкiн екендiгін көрсеттi.
Инвестицияларды үйлестiру жөнiндегi бастамалар
Жеткiлiктi дамымаған рынок жағдайында фирмалардың өндiрiстiң
кеңеюiне қарай қалыптасатын жаңа және барынша сапалы өнiмге сұраныстың
көлемiн бағалауға мүмкiндiгi болмайды. Мемлекет инвестицияларды үйлестiру
функциясын өз мойнына алады, олар инвестициялық жобаларды бiрлесiп жүзеге
асыру кезiнде ғана компанияларға пайда түсiредi.
Инвестицияларды үйлестiрудiң осы үлгiсiн қолдану мемлекеттiк және жеке
институттарда белгiлi бiр әлеуеттiң болуын көздейдi, оған көптеген дамушы
елдердiң қолы жетпейдi.
Іскерлік ынтымақтастықты дамыту жөнiндегi бастамалар
Іскерлiк ынтымақтастық жөнiндегi белсендi мемлекеттiк саясат
шеңберiнде бастамалар кәсiпкерлермен мынадай бағыттарда iскерлiк қарым-
қатынасты нығайтуға тiкелей бағытталуы мүмкiн:
сатып алушылардың мамандандырылған санаттары жаңа нарықтық орындарды
қалыптастырады және өнiм стандарттары бойынша ақпарат көзi болып табылады;
жабдықтарды жеткiзушiлер олармен бiрге өндiрiстiк тәжiрибе жинайды;
ресурстарды жеткiзушiлер өндiрiстiң жаңа идеялары мен әдiстерiнiң
пайда болуына ықпал етедi, ал бәсекелестер жаңа идеялардың қайнар көзi
болып табылады.
Фирмалар, сатып алушылар, жабдықтар мен ресурстарды, қызметтер
көрсетудi жеткiзушiлер топтары, салалық қауымдастықтар, конструкторлық
бюролар және кооперация қағидаттарымен жұмыс iстейтiн басқа да
мамандандырылған ұйымдар сол бiр аймақтың шеңберiнде бiрлесiп жұмыс
iстейдi.
Рыногы жеткiлiктi деңгейде дамымаған елдерге рынокты тереңдетудiң
және iскерлiк ынтымақтастықты дамытудың жинақтаушы процесiн қозғалысқа
келтiру үшiн ұйытқы (өзiнiң табиғаты жағынан ол мемлекеттiк немесе жеке
болуы мүмкiн) қажет болуы мүмкiн.
Рынокты алмастыру - бұл көзқарас Үкiметтiң рынокты толық ығыстырып
шығару әрекеттерiмен байланысты. Өнеркәсiптiк өсуге серпiн беру үшiн
мемлекеттер нарықтық бағалауды ақпаратпен және мемлекеттiк секторда
жинақталатын бағалармен ауыстыру ырқына бой ұрады. Мұндай әрекет жемiстi
бола бермейдi. Әлемдiк тәжiрибенi ескере отырып, Стратегияны iске асыру
кезiнде инвестицияларды үйлестiру және iскерлiк ынтымақтастықты дамыту
жөнiндегi бастамаларға баса көңiл аударылатын болады. Қаржылық қолдау
үлестiк қатысу қағидаттары негiзiнде ғана даму институттары арқылы
көрсетiлетiн болады. Бұл ретте жеке сектор, оның iшiнде екiншi деңгейдегi
банктер негiзгi тәуекелдердi өз мойындарына алатын болады. Мемлекет
қосылған құнның технологиялық және экономикалық тiзбегiн (ҚҚТ)
дәйектiлiкпен дамыту арқылы бәсекеге қабiлеттi өнiм шығаратын өндiрiс
орындарының бiртұтас жүйесiн құруға бағытталған жобаларға Даму институттары
арқылы қатысатын болады. Бұл бәсекеге қабiлеттi өнiмнiң барлық өлшемдерiне
сәйкес келетiн түпкi өнiм үшiн жұмыс iстейтiн көп салалы кәсiпорындарды
құруға мүмкiндiк бередi.
Қазiргi әлемдiк практикада экономика салаларын ҚҚТ ретінде қарастыруға
негiзделген дамыту стратегиясын әзiрлеу және талдау әдiсi жасалған және
кеңiнен қолданылады. Бұл әдiстiң мәнi әрбiр саланы түпкi өнiмнiң құнын
ретiмен қосып отыратын өндiрiстер тізбегi ретінде қарастыруға болатынына
келiп саяды. ҚҚТ арқылы салаларға талдау жасау әдiстемесi тiзбекте
қозғалысқа келтiретiн немесе онда басым күштерге байланысты ҚҚТ-ның екi
негiзгi түрiн бөлiп көрсетедi. Осыған байланысты ҚҚТ құрылымдық тұрғыдан
алғанда тiк және көлбеу тiзбектер болып бөлiнедi.
ҚҚТ көлбеу құрылымдарында белсендiлiк көптеген шаруашылық жүргiзушi
субъектілерi бойынша бiрдей етiп бөлiнген: компаниялардың бiреуi өнiмнiң
дизайнымен айналысады, басқалары жинақтаушы бөлшектерiн шығарады,
үшiншiлерi оларды жинайды.
Әдетте, өндiрушiлер басым жерде ҚҚТ тік құрылымды болады, ал сатып
алушылар басым жерлерде көлбеу құрылымды болады.
анықтайды [5].
Кейбiр елдерде халық табысының өсуi, тауар өндiрушiлерге қойылатын
экологиялық және басқа да талаптардың күшейтілуi қосылған құнды
орналастыруға елеулi әсер етедi. Мысалы, Гонконгте жалақының елеулi
өскенiне және киiм мен аяқ киiм шығару индустриясында өзiнiң бәсекелестiк
артықшылығын жоғалтып алғанына қарамастан, ел ҚҚТ-дан шығып қалған жоқ.
Себебi АҚШ-қа киiм мен аяқ киiм жеткiзуге квота алуда Гонконг
компанияларының тәжiрибелерi мен қажеттi байланыстары бар. Егер АҚШ үкiметi
квоталарды жойса, қытай компаниялары өнiмдi тiкелей жеткiзумен айналысар
едi.
Қазақстан жағдайында өздерiнiң құрамында кендi өндiрумен, оны
байытумен, бастапқы және қайталама металл, iлеспе элементтер (алтын, күмiс,
сирек жер металдары) шығарумен айналысатын өндiрiс орындары бар "Қазақмыс"
ААҚ және "Қазмырыш" ААҚ ҚҚТ-ның тiк құрылымының жарқын мысалы болып
табылады. Алайда ҚҚТ осымен үзiлiп қалады. Бұдан кейiн өнiмдi өңдеу басқа
елдердiң компанияларында жүргiзiледi, оларға аталған кәсiпорындар ресми
түрде қатыспайды, бұл олар алатын қосылған құнды едәуiр азайтады.
Индустриялық-инновациялық саясатты iске асыру үшiн ықтимал бәсекелес
өндірістердi, оның iшiнде әлемдiк рыноктардың даму үрдiстерi мен жеке
сектордың бастамаларын ескере отырып, экономикалық ҚҚТ-не құратын экспортқа
бағдарланған өндiрiстердi айқындау мақсатында экономика салаларының даму
деңгейiне кезең-кезеңмен талдау жасап тұру қажет.
Өнеркәсiптi жаңғыртудың басым бағыттарын анықтау үшiн отын-
энергетикалық кешеннiң (ОЭК) және экономиканың басқа да базалық салаларының
инвестициялық және өндiрiстiк әлеуетiн пайдалану ірi инвестициялық жобалар
өзiнде шоғырланған және өнiмнiң әрбiр өзгерту сатысында қосылған құны
мөлшерiн арттыру арқылы технологиялық тұрғыдан бiрнеше қайтара өзгертуге
болатын өнiмдер шығаратын өндiрiс орындары ҚҚТ әдiсi бойынша бәсекеге
түсуге қабiлеттi және экспортқа бағдарланған өндiрiстердi дамыту мен
қалыптастыру алаңына немесе базасына айналуы тиiс.
Iс жүзiнде барлық мұнай экспорттаушы елдердi дерлiк өз экономикасын
әртараптандыру проблемасы алаңдатады. Дүние жүзiнде осы бағытта бiраз
тәжiрибе жинақталған. Мұнай және мұнай өнiмдерiне конъюнктура
өзгерiстерiнiң әсерiн төмендету мақсатында аса iрi мұнай экспорттаушы елдер
соңғы он жылдықта мұнай экспорттаудан алынатын табысты қайта бөлу есебiнен
экономиканың өндiрiстiк құрылымын жетiлдiру жөнiндегi шараларды iске
асыруда. Осымен бiр мезгiлде дамыған елдер экономикасынан кiрiс алу
мақсатында басқа елдерге капитал экспорттау жұмысы жүргiзiлуде.
Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсiбiне жылдан жылға көбейiп келе жатқан
инвестициялар көлемi экономика құрылымын әртараптандыруға қолайлы орта
болып табылады. Осыған байланысты, Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын
(КТҚС) игеру индустрияны дамытудың негiзгi қозғаушы "локомотивтерiнiң" бiрi
болып табылады, онда күнiлгерi бағалау бойынша көмiрсутектердiң жалпы қоры
8,0 млрд. тоннаны құрайды, ол күтiлiп отырғандай, Қазақстанда көмiрсутектер
өндiрудiң неғұрлым елеулi өсiмiн қамтамасыз етедi.
Перспективада қайраңдағы кен орындарынан мұнай өндiру жылына 150-200
млн. тоннаға жетiп, 25-30 жыл бойы осы деңгейде тұруы мүмкiн.
Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiндегi тұзды кен орындары мұнайда
сұйылған газдың құрамы жоғары - шамамен 60% көлемiнде болуымен сипатталады.
Қашаған кен орнының мұнайында ғана алынатын газдың қоры Қарашығанақ кен
орнының қорымен ғана теңесуi мүмкiн деп күтiлуде.
Тұтастай алғанда Қазақстанның орта және ұзақ мерзiмдi
перспективасында ОЭК-iнiң дамуы КТҚС-ның дамуымен айқындалатын болады,
өйткенi 2006 жылдан кейiн оншорлық кен орындарында өндiрудiң өсуi шамалы
болады.
Каспий өңiрi көмiрсутегiн өндiрудiң өсуiне, магистральдық, оның
iшiнде экспорттық мұнай және газ құбырларын, жүктердi сақтау және ауыстырып
тиеу үшiн теңiз порттары мен порт құрылыстарын, мұнай құятын және газ
толтыратын темiр жол терминалдарын салуға, электр энергетикасында және
телекоммуникациялық инфрақұрылымда жаңа қуаттарды енгiзуге байланысты
Қазақстанның жалпы экономикалық қарқынына едәуiр көлемде әсер ететiн
инвестициялық және өндiрiстiк белсендiлiктiң қуатты өсуiн бастан кешiретiн
болады [14].
Каспийде комiрсутегiн өндiрудiң дамуы мұнай-химия индустриясы үшiн
отандық шикiзат базасының қалыптасуына жағдай жасайды. Iрi инвесторларды
тарта отырып, Қашаған кен орнының өнеркәсiп аймағының маңында iлеспе табиғи
газды ұқсату жөнiндегi мұнай-химия кешенiн салу жоспарлануда. Кешен мұнай-
химия өнiмдерiнiң сұйық және бастапқы компоненттерiнiң ауқымды бөлiгiн -
этан, пропан, бутан, гексан, этилен, пропилен, ацетилен, бензол, ксилол
және басқаларын, олардың негiзiнде пластикалық массалар мен эластомерлер
алуға мүмкiндiк бередi. Алдағы он бес жылда Қазақстан мұнайын өндiрудi
дамытуға инвесторлар 80 млрд. АҚШ долларынан астам қаржы салуға ниет
бiлдiруде. Бұл қаражат iске қосылатын кәсiпорындардың жұмысын қамтамасыз
ететiн өндiрiстiк, инфрақұрылымдық және әлеуметтiк объектiлер салуға
жұмсалатын болады. Аталған инвестициялық жұмсалымдар тауарлар мен қызметтер
көрсетулердiң ауқымды түрiне сұраныс тудырады, олардың бiр бөлiгi Қазақстан
жағдайы үшiн уақытша сипатта болады, ал басқа бөлiгi мұнай қорлары
сарқылғаннан кейiн де сыртқы және iшкi рыноктарда қажет болатын өндiрiстер
құруға бағытталатын болады.
Қазiргi экономикалық дамудың негiзгi сипаттамаларының бiрi озық ғылыми-
технологиялық әзiрлемелердiң негiзiнде белгiлi бiр уақыт кезеңiнде жасалған
технологияларды кезең-кезеңiмен ауыстыру процесiмен байланысты оның әркелкi
сипаты болып табылады. Технологиялық құрылымдардың ауысуы сәтiнде алдындағы
кезеңде көш басында болған елдер капиталдың құнсыздануына және бұрынғы
өндiрiстерде iстеген қызметкерлердiң бiлiктiлiгiнен айырылуына тап болады.
Жаңа өндiрiстiк-технологиялық жүйенi қалыптастыруда жетiстiктерге қол
жеткiзiп үлгерген елдер дәстүрлi жұмсау салаларынан сырғып бара жатқан
капиталды тарту орталықтарына айналады.
Стратегия индустриядан кейiнгi дамудың перспективалы бағыттарында
ғылыми-техникалық, инновациялық және өндiрiстiк әлеуеттi ұлғайтуға
бағытталған, ол болашақта қағидатты бәсекелестiк артықшылықтарды алуға
жәрдемдесуге тиiс.
Негiзгi бағыттар мыналар болуы тиiс:
1) Жоғары технологиялы өндiрiстер қалыптастыруға, оның iшiнде
шетелдiк те, салааралық та технологиялар трансфертiнiң тиiмдi жүйесiн
жасауға жәрдемдесу.
2) Жоғары ғылыми-технологиялық әлеуетi бар ғылыми-техникалық және
өнеркәсiптiк ұйымдар мен кәсiпорындар желiсi бар қалаларда қазiргi заманғы
ғылыми және инновациялық инфрақұрылымды жасап, оның қазiргi заманғы
элементтерiнiң қызметiн (технопарктер, ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-
технологиялық аймақтар және c.c.) қолдау.
3) Индустриядан кейiнгi экономика тұрғысынан алғанда озық салаларды
дамытуда қазiргi ғылыми-техникалық әлеует салаларын пайдалану.
Қазақстан қазiрдiң өзiнде мына салалардағы әзiрлемелер негiзiнде
ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамыту үшiн белгiлi бiр ғылыми базаға
ие, оның iшiнде:
биотехнологиялар (ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттары мен
жануарлардың генотиптерi, бактериялар штамдары және басқалары);
ядролық технологиялар;
ғарыштық технологиялар;
жаңа материалдар, химиялық өнiмдер және басқаларды жасау.
4) Қазiргi заманғы ғылыми-техникалық бағыттардың: жаңа материалдар мен
химиялық технологиялар, ақпараттық технологиялар салаларында зерттеулер
жүргiзу үшiн қажетті жағдайлар жасау.
5) Ғылыми-техникалық және өндiрiстiк ұйымдар мен кәсiпорындардың
инновациялық қызметiн ынталандыруға, ғылым мен инновациялар салаларына
инвестициялар тартуға, өнеркәсiп пен қызмет көрсету саласына
инновациялардың жылдамырақ енуiне бағытталған заң шығару базасын жетiлдiру.
[5]
Ғылым жалпы нарықтық қатынастарға бағдарлана алмайтын қызмет сферасына
жатады: мәселен ғылым түгелдей коммерцтялық критерийлерге түсіп кетпейді,
сондықтан экономиканың маңызды секторларындағы технологияны
революцияландыра алатын іргелі зерттеулер мен келешектегі зерттемелерді
қаржыландырудың міндетін мемлекет өзіне алады. Мемлекеттік ғылыми-
техникалық, инвестициялық, экологиялық және өзге де бағдарламалар мен
жобаларды қаржыландырудың орталықтандырылған қаражаттар есебінен жүргізілуі
мүмкін.
Мемлекеттік бюджет есебінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ПРОБЛЕМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Әлемдік экономиканың дамуының тенденциясының анализі
... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан экономикасын әртараптандыру мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2 ҚР Индустриялық-инновациялық ДАМУ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ..13
2.1 ҚР индустриялық-инновациялық дамуын жүзеге асырудағы негізгі бағыттары,
приоритеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .13
2.2 ҚР индустриялық-инновациялық даму жолында кезігетін қиындықтар және
оларды жеңу жолдары (2003-2015 стратегия)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Индустриялы-инновациялы даму перспективасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .37
КІРІСПЕ
Қ.Р-ның инновациялық мәселелерге қызығуы XXI ғ-дың әлеуметтiк –
экономикалық дамуында ең бiрiншi ғылыми техникалық дамумен байланысты болып
отыр. Елдiң негiзгi экономикалық дамуына, яғни өндiрiс пен ғылыми-
техникалық ресурстарды жоспарлау үшiн инновациялық қызмет ең қажеттiсi.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк
елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi
дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi.
Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап
өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап
көрсеттi. [1]
Қазіргі таңда әр елдің экономикасы тек оның инновациялық дамуы арқылы
ғана дами алады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Индустриялық-
инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк стратегиясы
(бұдан әрi - Стратегия) қабылданды. Стратегия Қазақстан Республикасы
Президентiнiң "Елдегi жағдай туралы және 2002 жылға арналған iшкi және
сыртқы саясаттың негiзгi бағыттары туралы" Қазақстан халқына
Жолдауында және Қазақстан кәсiпкерлерiнiң оныншы форумында берген
тапсырмаларына сәйкес әзiрлендi.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған
мемлекеттiк экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын
әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң
тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбы “Қазақстан Республикасы индустриялы-
инновациялық саясаты” деп алынды.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi елiмiз үшiн индустриялы-инновациялық даму
бағдарламасының және инновациялық саясаттың маңызы мен оны дамытудың iс-
шараларын қарастырып, оның еліміздің ұлттық экономикасына қосар үлесін
анықтау болып табылады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қазақстан Республикасының инновациялық
мәселелерге қызығуы әлеуметтiк - экономикалық дамуда ең бiрiншi ғылыми
техникалық дамумен байланысты болып отыр. Елдiң негiзгi экономикалық
дамуына, яғни өндiрiс пен ғылыми-техникалық ресурстарды жоспарлау және
экономиканың сервистiк-технологиялық дамуы үшiн инновациялық қызмет ең
қажеттi болуынан.
Курстық жұмысты жазудағы мiндеттерге келесiлер жатады:
1) Инновация ұғымын ашып және оның жiктелуiн қарастыру;;
2) Инновациялық қызметi дамыған шетелдердiң саясаттарын қарастырып,
олардың елiмiз экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын қарастыру;
3) Елiмiздiң экономикалық өсуiндегi индустриялы-инновациялық дамудың
маңызының ерекше екенiн анықтау;
4) Елiмiзде инновациялық қызметтiң дамуы мен оны қолдау шаралары.
5) 2003-2015 жылдарға арналған инновациялық стратегияның мақсаттары
мен мiндеттерiн қарастырып, оның даму жоспарындағы негiзгi
бағыттарды көрсету болып табылады.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер
өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы
болып табылады.
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы
бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды
жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға
ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық
ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну
сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк
инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және
технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында
ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық
жұмыстарға (бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң
экономиканы Ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге
бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Проблемаларды шешу және Стратегия аясында алға қойылған мақсаттар мен
мiндеттерге қол жеткiзу үшiн Даму Банкiнiң қызметiн жандандырумен қатар
Қазақстанның инвестициял қоры, Экспортты сақтандыру жөнiндегi корпорация,
Инновациялық қор сияқты арнайы даму институттарын құру көзделiп отыр.
1 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕЛЕСТТІК ҚАБЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Әлемдік экономиканың дамуының тенденциясының анализі
Жалпы “Инновация” терминi XV ғ. 1-шi жартысында пайда бола бастады.
Бұл ағылшын сөзi “innovation” яғни “жандану” немесе “заттар өндiрудегi жаңа
технологиялар” деген мағынаны бiлдiредi.
Инновация дегеніміз - бұрын рынокта болмаған жаңа сапалық қасиеттерге
ие бұрыннан белгілі өнім немесе тіпті жаңа түрде жақсартылған технологиялық
процестер түрінде көрінетін өзгерістер мен жаңалықтар.
Инновация категориясының экономикалық анализде басты төрт аспектiсiн
көрсетуге болады: [2, 29 бет]
1. инновация – интелектуалды еңбек нәтижесi, яғни инновация арқылы
бәсекелестiкке төтеп бередi;
2. инновация – бәсекелестiк күш, яғни нарықтың тепе-теңдiгiн бұзады;
3. жаңа өнiм және жаңа процесс қоғамға оң нәтижесiн тгiзедi;
4. инновация – экономикалық өсу факторы ретiнде.
Осындағы төртiншi аспектi бiздiң елiмiз үшiн маңызды болып табылады.
XX ғ. 50 жылдары американ оқымыстысы Роберт Солоу экономикалық өсудiң
басты факторы ҒТП екендiгiн айтқан. Мұны Саймон Кузнецта қолдады. Оның
пiкiрiнше ұлттық өнiмнiң тұрақты өсуiн, қоғамның тұтынуын қамтамасыз етуде
технологиялық прогрестiң маңызы ерекше екенiн айтты.
Техникалық прогресс теориясының дамуынан инновацияға берiлген ақшалай
ресурстар көлемiнде өнiм бiрлiгiнде кететiн орташа шығындарды азайтып,
өндiрiстiң техникалық күшiнiң жетiлуi деген анықтама бередi.
Қазiргi заманғы көз қарастар бойынша инновация техникалық жаңалықпен
қатар, экономикалық және әлеуметтiк құбылыс болып табылады. Сондықтан бұл
түсiнiкке Сэйдiң кәсiпкерлiкке берген анықтамасы жақын. “Кәсiпкер
экономикалық ресурстарын төмен өндiрiстi және төмен табысты саладан жоғары
өндiрiстi және табысты салаға ауыстыруға ынталы болады. Кейiн бұл
анықтаманы Шумпетер: “кәсiпкерлiк мiндет болып, сананы қирату болып
табылады” деп атап көрсетедi. Яғни, инновация кәсiпкерлiктiң ерекше құралы.
Әлемде индустриялық саясат жүргiзудiң мол тәжiрибесi жинақталған.
Экспорттың құрылымын әртараптандыру үшiн индустриялық саясатты қолдану
түрлi елдердiң тарихи өткен кезеңiнде импортты алмастыруға және экспортқа
бағдарланған саясаты мысалдарынан айқын байқауға болады. Негiзiнен осындай
саясат қолданылған Латын Америкасы (Мексика және Бразилия) және Шығыс Азия
(Оңтүстiк Корея және Сингапур) елдерiне жасалған талдаудан экспортқа
бағдарлану арқылы тұрақты экономикалық өркендеуге қол жеткiзуге болатындығы
туралы негiзгi қорытынды жасауға болады.
Экономикалық теория тұрғысынан алғанда экспортқа негізделген
саясаттың табысты болуы түсiнiктi, себебi өзiнiң iшкi рыногының әлеуетiн
сарқып тауысқан елдер өздерiнiң экономикалық даму процесiн тоқтатпау үшiн
сыртқы рыноктарды игере бастауға мәжбүр болады. Латын Америкасының елдерi
импорт алмастыруды қолдай отырып, нақты бәсекелестікке емес, жасалған
әкiмшiлiк және тарифтiк тосқауылдарда негізделген салаларды құрғандығын
атап өту керек. Бұл салалар нығайып алғаннан кейiн жаңғыртудың және
өнiмдiлiктi арттырудың орнына өз ресурстарын импортты алмастыру саясатын
одан әрi сақтап қалу мақсатында мемлекет арқылы өз мүдделерiн барынша
қорғап қалуға бағыттады. Осының салдарынан ресурстар тиiмдi бөлiнбей,
ұлттық экономикалар халықаралық бәсекеде ұтылып жатты.
Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты
дамуға қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің
мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді.
Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни
мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан
тәуелді етіп, шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды
және шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің
қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан шығудың бiрақ жолы
бар, ол жоғары технологиялық өндірісті дамыту. Тек жаңа технологиялар ғана
Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты дамуына және ел экономикасының
әлемдік экономикалық жүйеге интеграциялануына мүмкіндік береді.
Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты көп қажет ететін өнімді жоғары
технологиялық және экспорттауға бағытталған өніммен алмастыру, елдің ғылыми-
техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану- Қазақстан-2030 стратегиясының
маңызды мәселелерінің бірі. [1]
2002 жылдың шілде айында қабылданған “Инновациялық қызмет ” туралы
Заңы Республиканың ғылым саласына, ел экономикасына үлкен серпіліс әкелетін
жаңалық болды. Мақсаты отандық өндірістің инновацияларға сұранысын арттыру,
қолданбалы зерттеулерді қолға алу, ұлттық технопарктер құру, инновациялық
даму салаларының басым бағыттарын белгілеп, сол арқылы ел экномикасын ары
қарай дамыту.
Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, ғылыми-техникалық потенциал кез-
келген мемлекеттің өркендеуінің кепілі. Экономикалық дамудың, мемлекет
көркеюінің негізгі жолы ғылыми - техникалық және инновациялық салада лидер
болу. Инновациялар және жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп беріп,
ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлтық
экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабіліеттігін жоғарылатады.
Қазіргі таңда ел экномикасы дамуының шешуші факторлары ғылым мен
инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз.Бүкіл
әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда
құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон
аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары
технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия,
Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады. [3, 34 бет]
Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару
жылдамдығынан американдықтар мен еуропалықтарды да басып озды. Жаңа
автокөлік Жапонияда 1 айдан кейін шықса, АҚШ-та – 4 ай, Еуропада 2 айдан
кейін шығады. Жапондықтар үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу
үшін 4 ай жеткілікті, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш- 11 ай.
Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен
1950 ж. құрылған ҒТИП (ғылыми-техникалық индустриалды парктер) айналысады.
Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан
қарқынды жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми
орталықтар мен кәсіпорындар кіреді. ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды,
ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі,ақпарат және қаржымен қамтамысыз
етілуін қадағалайды,бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға “қолайлы орта”
жасайды. Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып
отырғанын ҒТИП құрамына кіретін кәсіпорын санының өсуінен байқаймыз. Ол
шама 1991жылы –2587 кәсiпорын, 1992 ж. –9678 кәсiпорын, 1996 ж. –13722
кәсiпорын, 2000 ж. –20796 кәсiпоырн.
Ал Оңтүстiк Корея Республикасының ғылым мен техниканы соңғы 30 жылда
өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан әлемдегі ең кедей
елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым бөлігін
қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады. Корея Республикасы
ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60- жылдарының ортасында қолға
алды. 1967 жылы басты міндеті ғылыми-техникалық саясатты жобалау және
жүзеге асыру болып табылатын “Ғылым және технология Министрлігі” құрылды
және “Ғылым мен техниканы қолдау туралы” Заң қабылдады. Осыдан кейінгі
дамуы 5 жылдық кезеңдерге жоспарланды.
Финляндияға келетiн болсақ бұл ел 1991 жылға дейін экспортының
жартысын КСРО-ға жіберетін. КСРО тарап кеткеннен кейін және 90- жылдардағы
экономикалық дағдарыс Финляндия экономикасына да жағымсыз әсер етті.
Мысалы, жұмыссыздық деңгейі 1991 ж 3,5%-дан 1993 ж 20%-ға дейін өсіп
кетті. Осы келеңсіз жағдайдан шығу үшін Финляндия Үкіметі 1991 ж жаңа
экономикалық бағдарлама қабылдады. Оның міндеті Финляндияны дамыған елдер
қатарына қосу. Осы бағдарламаны жүзеге асыру мақсатымен Үкімет “Ұлттық
инновациялық жүйені” құрды. Оның қызметін тікелей Финляндия Президенті
қадағалайды. [4, 57-58 б.б.]
Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға
тырысады. Бұл тікелей инновацияларға қатысты екені мәлім. ХХ ғасырдың 50-60
жылдарында дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда
мемлекет құқықтық-нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен
қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл
саланың қарқынды дамуы да екіталай болып келедi.
Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық процестерді
мемлекеттік қолдаудың негізгі кең тараған 3 әдісі бар.
- Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуы;
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі лабораториялар
қалыптастыру, нәтижесін ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетте бұл
лабораториялар қорғаныс, энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы
мәселелерін шешумен айналысады.
- Қайтарымсыз негізде мемлекеттiк негiзде субсидиялар бөлу;
Мемлекеттік емес лабораторияларда іске асырылатын ғылыи зерттеу
жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінеді.
Негізгі қойылатын шарт зерттеулер барысы бойынша толық есеп беру, алынған
нәтижені ашық түрде жариялау
- Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция
бөлінген жеке бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну.
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегiнде экономикалық дамыған елдер
индустриялық даму сатысынан аса жоғары сервистiк-технологиялық экономикаға
өттi. Бұл елдерде жалпы ішкі өнімнің (ЖIӨ) үлкен бөлiгi қызмет көрсету
секторында қалыптасады. Мұндай қызметтердiң айқын байқалатын ғылыми және
инновациялық негiзi бар.
Индустриялық өндiрiс, әсiресе еңбектi көп қажет ететiн өндiрiстер
бiртiндеп әлемнiң экономикалық даму тұрғысынан неғұрлым артта қалған
елдерiне ауысуда.
1.2 Қазақстан экономикасы құрылымын әртараптандыру проблемалары
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан
экономикасы бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға
мыналарды жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк
экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық
экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге
деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және
әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және
технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында
ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық
жұмыстарға (бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң
экономиканы Ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге
бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Тәуелсiздiк алғаннан кейiн Қазақстан жаhандық экономикада әлемдiк
тауар рыноктарына мұнай, газ, қара, түстi, сирек кездесетiн және қымбат
металдар мен уран өнiмдерiн шығаратын ел ретiнде қарастырылады. Ауыл
шаруашылық өнiмдерiнен астық экспортының келешегi бар.
Қазақстанда пайдалы қазбалардың iрi қорлары қазiргi уақытта
классикалық экономика сценарийi бойынша дамуда. Өндiрiстiң және шикiзат
ресурстары экспортының дамуы соңғы үш жылда экономикалық өсудiң жоғары
қарқынын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бердi.Өнеркәсiптiң шикiзат салаларына
шетелдiк инвестицияларды тарту және қаржы саласында құрылымдық-
институционалдық өзгерiстердi жүзеге асыру жөнiнде мемлекеттiк саясаттан
жүргiзiлуiне байланысты Қазақстан экономикасының дамуында iлгерiлеу
байқалуда. Сонымен қатар ұзақ мерзімді кезеңде индустриялық сервистік-
технологиялық даму сатысына мүмкіндік беретін қаржы ресурстары жинақталуда.
Бүгiнгi таңда Қазақстанды ТМД елдерiнiң iшiнде бiрiншi болып инвестициялық
ел рейтингiне ие болды. Ал Дүниежүзiлiк Банк Қазақстанды әлемдегi
инвестиция салуға ең тартымды 20 елдiң қатарына қосты. [5, 21 бет]
Стратегиялық тұрғыдан алғанда Қазақстан бәсекелестiкке және әлемнiң
барлық елдерiмен өзара тиiмдi ынтымақтастық орнатуға негізделген
тауарларды, қызметтердi, капиталды және жұмыс күшiн экспорттауға
бағдарланған ашық экономикалы ел ретiнде қалыптасады.
Стратегиялық жоспарды iске асыру саласында ел экономикасының жақсы
қарқын алғанын атап өту керек. Орта мерзiмдi кезеңде қарқынды дамуды
жалғастыру және сонымен қатар экономика мен әлеуметтiк салада сапалы
өзгерiстер жүргiзу керек. Қазақстан отын және минерал шикiзатының iрi
әлеуетiн шоғырландырған шағын экономика ретiнде өндiрiстiң өңдеушi
салаларына инвестициялар үшiн тартымсыз. Бұл шикiзат ресурстарына
жағдаяттың өзгеруiне қатысты ел экономикасын осал әрi тәуелдi етедi.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, шикiзат ресурстарына бай кейбiр дамушы
елдер тұрақты экономикалық дамуға қол жеткiзбей, шикiзаттың әлемдiк тауар
рыноктарында жағдаяттың өзгерiстерiне тым тәуелдi болып қала бередi.
Экономиканың шикiзат секторынан алынатын iрi кiрiстерден шектен тыс
толығу қаупiн ескере отырып және мұнай бағасының күрт тө мендеуiнiң
зардаптарын болжау негiзiнде Қазақстанда Ұлттық қор құрылды. Онда мұнай мен
түстi металдарға әлемдiк баға деңгейiнiң белгiленген қалыпты шектен тыс
асып кетуiнен түсетiн кiрiстер жинақталады.
Бұл шара, сондай-ақ қазақстандық қаржы жүйесiне түсетiн валюта қысымын
жоюға және экспортты ынталандыратын және дайын өнiмнiң импортын тежейтiн
теңгенiң айырбас бағамын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Қазақстанда өнеркәсiптiң өңдеушi салалары және өндiрiстiк сипаттағы
қызметтер көрсететiн салалар дамымай отыр.
Өңдеушi өнеркәсiпте металлургия өнеркәсiбi ғана сыртқы рынокта
бәсекеге түсе алады. Тамақ өнеркәсiбiнiң кейбiр өнiмдерi шетелдiк
өнiмдермен iшкi рынокта ғана бәсекеге түсе алады, ал өңдеушi өнеркәсiптiң
қалған өнiмдерi бүгiнгi таңда тiкелей және жанама субсидиялардың есебiнен
ғана ұсталып отыр. Бұл электр энергиясына, өнiмдi тасымалдауға төмен және
экономикалық тұрғыдан негiзделмеген тарифтiң белгiленуiнен, кедендiк қорғау
баждарын белгiлеуден көрiнiс беруде.
Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын
алуда:
экономиканың шикiзат бағыттылығы;
әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың
босаңдығы;
өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң тө мендiгi;
iшкi рынокта (шағын экономика) тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну
сұранысының мардымсыздығы;
өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде
дамымауы;
мұнай-газ және кен-металлургиялық кешенге жатпайтын экономика
салаларында негiзгi қорлардың тез тозуы;
кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта
қалуы;
ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
ЗТКЖ қаржының аз бөлiнуi;
отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi,
ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды
тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық
ұсыныстар деңгейiнiң тө мен болуы;
мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың қазiргi
заманғы жүйесiнiң болмауы;
экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы
институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы;
менеджменттiң экономиканы ғаламдану үрдiстерiне және сервистiк-
технологиялық экономикаға өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
ЖIӨ-нiң 1 долларына электр энергиясының жұмсалу деңгейi бойынша,
сондай-ақ экономика салаларындағы еңбек өнiмдiлiгi бойынша кейбiр
индустриялық дамыған елдерден 7-10 еседен астам артта қалып отырмыз.
Қазақстан кәсiпорындарының негiзгi қорлары құлдырау алдында. 2001
жылдың басында негiзгi құралдардың тозу дәрежесi орта есеппен 29,7 %
құрады. Бiрқатар салаларда негiзгi құралдардың нақты тозуы 50 % және одан
астам деңгейгежақындауда. Қазiргi уақытта қолданылып жүрген кәсiпорынның
қарауында қалған пайда есебiнен негiзгi құралдарды жаңартуға қаржы
ресурстарын жинақтау тәртiбi моральдық тұрғыдан ескiрген жабдықты
ауыстыруға ынталылық туғызбайды және оны жаңартуда белгiлi бiр дәрежеде
тежеушi болып отыр. [5]
Негiзгi құралдарды жаңарту коэффициентi 1999 жылы - 8 %, 2000ж. -
13,8 % құрады. Мұндай өсуге мұнай және табиғи газ өндiруге инвестиция салу
есебiнен қол жеткiзiлдi.
Негiзгi құралдар құрылымында аса тозғандары - машиналар және
жабдықтар. Олардың тозу дәрежесi 2000 жылы 42,1 % құрады. Көлiк құралдары -
41 %, ғимараттар 36,5 % тозған. Мұнай өндiрумен және металдарды
өндiрумен байланысты емес салаларда жабдықтың тозу дәрежесi соңғы үш жылда
45 %-тен 62 %-ке дейiн құрады. Өңдеушi өнеркәсiп кәсiпорындарында толықтай
тозған машиналардың, жабдықтардың және көлiк құралдарының үлес салмағы 12 %-
ке жеттi. ұл жабдықтың шығарылу жылына қарай және моральдық тұрғыдан
алғанда ескiруiне, ел экономикасының бәсекеге түсу қабiлетiнiң тө мендеуiне
душар етедi. Егер Қазақстанда ЖIӨ-нiң 1 долларын өндiруге 2,8 киловатт
сағат жұмсалатын болса, Ұлыбритания, Германия, Италия және Жапония сияқты
елдерде бұл көрсеткiш 0,22-0,3; АҚШ, Франция, Түркия, Кореяда - 0,4-0,6,
Канада мен Қытайда - 0,8-1,2 киловатт сағатты құрайды
Қазақстанда қаржы ресурстары бар, алайда банктер үлкен қауіп-қатер
болуына байланысты операцияларға бара алмайды.
Ашық экономикалы шағын ел болғандықтан, Қазақстан әлемдiк бағаларға
әсер ете алмайды, сондықтан оларды сол қалпында қабылдауға тиiс. Осының
салдарынан ел өз экономикасына пәрмендi ықпал ету құралдарының шектеулi
мөлшерiн ғана қолдана алады. Осыған байланысты экономиканың сыртқы
факторларға дәрменсiздiгiн азайту үшiн елде жоғары технологиялық
өндiрiстердi құру аса өзектi мәселеге айналуда. Қазақстан
экономикасында 2002 жылы мұн ай және табиғи газ өндiру кезiнде, қаржы
қызметiнде, темекi өнiмдерiн өндiруде ,түстi металдар өндiруде өндiрiлген
капитал мен адам күшін пайдаланудың жоғары тиiмдiлiгi орын алды. Өткiзiлген
өнiмнiң 1 теңгесiне жұмсалған шығындардың төмен деңгейi ауыл
шаруашылығында, химия өнеркәсiбiнде, электр энергиясын, газ және су өндiру
мен бөлуде, құрылыста, сусындарды қоса алғанда тағам өнiмдерiн өндiруде
байқалды.
Салық шегерiмдерiн, өнiм тасымалдауға және жарнамаға жұмсалатын
шығындарды есепке алғанда көптеген салалардың кәсіпорындары залалда қалады.
Жұмысшылардың санын қысқартатын жаңа технологияларды қолдану, өнiмнiң
материал және энергия сыйымдылығын төмендету кәсiпорынның табыстылығын
жоғарылатудың резервтерi болып табылады.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк
елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi
дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi.
Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап
өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап
көрсеттi. [15, 205 бет ]
Инновацияны жүзеге асыру үшiн оны мемлекеттiк қолдайтын құқықтық
актiлер, инновациялық қызметтердiң iске асуы үшiн оны қамтамаасыз ететiн
қаржылық институттар және оны нақты түрде жүзеге асыратын мекемелер, ҒЗТКЖ
ұйымдарын қалыптастыруымыз керек. Елiмiздiң ұлттық инновациялық жүйесiн 1-
шi суреттен көруге болады. [ 4, 84 бет ]
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтпелi кезеңiнде
экономикада кәсiпкерлiк қызмет даму үстiнде. Кәсiпкерлiк, әсiресе шағын
кәсiпкерлiк рыноктық жүйеде толық қанды қызмет ету үшiн кәсiпорын жаңа
технологиялар мен жаңалықтар ашып отыруы керек. Сонда ғана олардың шығарған
товарлары мен қызметтерi бәсекеқабiлетiне ие болады. Бiрақ бүгiнде отандық
кәсiпорындардың инновациялық қызметi мардымсыз болып, соның салдарынан
отандық товарлардың бәсекеқабiлетi әлсiз екенi белгiлi.
Сурет 1 - Ұлттық инновациялық жүйе
Қ.Р-ның Статистика агенттiгi көрсеткендей, негiзгi капиталды
инвестициялау негiзiнен шикiзаттық салаларға тартылуда. Өйткенi шетелдiк
инвесторлар дайын өнiм шығаруға ынталы емес, себебi олар дайын, сапалы өнiм
шығару арқылы өз елдерiне бәсекелес болуға ұмтылмайды. Оларға керегi бiздiң
шикiзатымыз болып отыр.
2 ҚР ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ САЯСАТЫ
2.1 ҚР индустриялық-инновациялық дамуын жүзеге асырудағы негізгі
бағыттары, приоритеттері
Индустриялық саясат дегенiмiз мемлекеттiң бәсекеге түсуге қабiлеттi
және тиiмдi ұлттық өнеркәсiптi қалыптастыру үшiн кәсiпкерлiкке қолайлы
жағдайлар жасауға және қолдау көрсетуге бағытталған шаралар кешенiн
бiлдiредi.
Яғни елiмiз осы мәселелердi шешiп жоғары бәсекеқабiлеттi алдынғы
қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн, тұрақты экономикалық өсудi және
экологиялық тиiмдi өндiрiстi қамтамасыз ету мақсатында “Қазақстан
Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға
арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап
оң нәтижелер бере бастады. Сондай-ақ Елбасымыз биылғы жылы “Бәсеке
қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi
халық” деген Қазақстан халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi мәселелердiң
бiрi Индустриалды-инновациялық стратегияның негiзгi бағыттарын атап
көрсеттi. [8]
Стратегияның негiзгi мақсаты – бәсекелестiкке шыдайтын, импорт
алмастырушы және экспортқа бағытталған тауар шығаратын өнеркәсiптер құрып,
қызмет көрсету саласын мығымдау.
Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына сәйкес бiз экономиканың
шикiзаттық бағытынан арылып, Қазақстанның индустрияландыруының тездетуге,
машина жасау мен өнеркөсiп жабдықтарын шығаруды жолға қоюға тиiспiз. Яғни
инновация – негiзгi қозғаушы күш болмақ.
Ендi осы тұрақты экономикалық өсудiң бүгiнгi таңдағы ең негiзгi
қозғаушы факторы болып отырған Индустриялы-инновациялы даму стратегиясының
мақсаты мен мiндеттерi туралы тоқталып өтсем.
Барлық әлеуеттi бәсекеге қабiлеттi, оның iшiнде экономиканың
шикiзаттық емес бағытындағы салаларда жұмыс iстейтiн экспортқа бағдарланған
өндiрiстер индустриялық-инновациялық саясаттың басымдықтары болып табылады.
Ұзақ мерзiмдi стратегиялық мiндеттердi шешу мақсатында ғылымды көп қажет
ететiн және жоғары технологиялық өндiрiстердi дамыту үшiн жағдайлар жасауға
ерекше көңiл бөлу қажет. Бұл көзқарас экономиканың түрлi салаларындағы
кәсiпкерлер үшiн жұмыс істеп тұрған өндірістерді техникалық және ұйымдық
жағынан жетiлдiруге және экспорттық бағыттағы өнiмнiң жаңа түрлерiн
шығаруға кедергi жасамайды.
Нақты ұсыныстар жеке секторда туындауы тиiс, ал екiншi деңгейдегi
банктер және құрылатын инвестициялық мемлекеттiк даму институттары осындай
ұсыныстарды жеке сектормен әрiптестiктiк қарым-қатынаста ықтимал iске асыру
мақсатында арнайы әдiстемелер негiзiнде оларға талдау жасайды.
Қазақстан Республикасының заңдары бюджет қаражатын жеке
кәсiпорындарға қаржы және инвестициялық қолдау көрсетуге жұмсауға тыйым
салады. Осыған сәйкес нақты жеке компанияларға қаржылық қолдау көрсету
мемлекеттiк сыбайлас жемқорлықтың көрiнiсi ретiнде бағаланады. Тәжiрибе
осындай көзқарастың дұрыстығын көрсеттi. Әдетте, мемлекет нақты
компанияларға тiкелей қаржылық қолдау көрсете алмайды және онымен
айналыспауға тиiс, бiрақ экономиканың бәсекелестiк қабiлетiн арттыру
мәселелерiнде, жеке кәсiпорындарды жаңғыртуға, инновациялық процестерге
қатысуға және осы арқылы өзiнiң өндiрiстiк және бәсекелестiк әлеуетiн
құруға және жақсартуға ұмтылуға ұйытқы әрi бастамашы болуы мүмкiн және
болуы тиiс. [7]
Елiмiздегi инновациялық саланы мемлекеттiк қолдауды ҚР-ның
“Инновациялық қызмет” туралы Заңынан көрумізге болады. Оның негізгі
бағыттары келесідей:
Инновацияның басым бағыттарын анықтап, инновациялық бағдарламарды
жасау.
Мемлекеттің инновациялық саясатын жүзеге асыратын қажетті
инвестицияны жұмылдыруды ұйымдастыру және жағдай жасау.
Инновациялық инфрақұрылымды құру.
Мемлекеттік бюджеттен инновациялық бағдарламалар мен жобаларды
мақсатты қаржыландыру
Бәсекеге жарамды өндірісті құруға мемлекеттің араласуы.
Мемлекеттік тапсырыспен орындалатын инновацияларды міндетті түрде
рынокпен қаматамасыз ету.
Отандық инновацияларды шетелге шығару. [10]
Елiмiзде ғылыми-техникалық инновациялық бағдарламаларды дамыту үшін
арнайы даму институтары құрылған. Оның ішінде 3 қаржылық және 2 қызмет
көрсету институтары бар.
Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк
елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi
дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi.
Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап
өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап
көрсеттi.
Инновацияны жүзеге асыру үшiн оны мемлекеттiк қолдайтын құқықтық
актiлер, инновациялық қызметтердiң iске асуы үшiн оны қамтамаасыз ететiн
қаржылық институттар және оны нақты түрде жүзеге асыратын мекемелер, ҒЗТКЖ
ұйымдарын қалыптастыруымыз керек.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, нарықтық экономикалы мемлекет
экономикада құрылымдық өзгерiстердi жүзеге асыруда жеке сектормен
ынтымақтастық орната алады. Осындай ынтымақтастықтың неғұрлым сәттi
мысалдары Жапонияда, Оңтүстiк Кореяда, Малайзияда және соңғы отыз жылда
өздерiнiң экономикалық даму саласында iрi бетбұрыс жасаған басқа да елдерде
бар [10].
Қазiргi Қытай индустриялық дамудың стратегиялық бағыттарын дамыту
саласында жеке сектормен ынтымақтасу саясатын жүргізуде.
Дүниежүзiлiк Банктiң зерттеулерi мемлекеттiк индустриялық саясатқа
қатысты барлық көзқарастар кең ауқымды үш санатқа: инвестицияларды
үйлестiруге, iскерлiк ынтымақтастықты дамытуға және рыноктың орнын басуға
ұштастырылуы мүмкiн екендiгін көрсеттi.
Инвестицияларды үйлестiру жөнiндегi бастамалар
Жеткiлiктi дамымаған рынок жағдайында фирмалардың өндiрiстiң
кеңеюiне қарай қалыптасатын жаңа және барынша сапалы өнiмге сұраныстың
көлемiн бағалауға мүмкiндiгi болмайды. Мемлекет инвестицияларды үйлестiру
функциясын өз мойнына алады, олар инвестициялық жобаларды бiрлесiп жүзеге
асыру кезiнде ғана компанияларға пайда түсiредi.
Инвестицияларды үйлестiрудiң осы үлгiсiн қолдану мемлекеттiк және жеке
институттарда белгiлi бiр әлеуеттiң болуын көздейдi, оған көптеген дамушы
елдердiң қолы жетпейдi.
Іскерлік ынтымақтастықты дамыту жөнiндегi бастамалар
Іскерлiк ынтымақтастық жөнiндегi белсендi мемлекеттiк саясат
шеңберiнде бастамалар кәсiпкерлермен мынадай бағыттарда iскерлiк қарым-
қатынасты нығайтуға тiкелей бағытталуы мүмкiн:
сатып алушылардың мамандандырылған санаттары жаңа нарықтық орындарды
қалыптастырады және өнiм стандарттары бойынша ақпарат көзi болып табылады;
жабдықтарды жеткiзушiлер олармен бiрге өндiрiстiк тәжiрибе жинайды;
ресурстарды жеткiзушiлер өндiрiстiң жаңа идеялары мен әдiстерiнiң
пайда болуына ықпал етедi, ал бәсекелестер жаңа идеялардың қайнар көзi
болып табылады.
Фирмалар, сатып алушылар, жабдықтар мен ресурстарды, қызметтер
көрсетудi жеткiзушiлер топтары, салалық қауымдастықтар, конструкторлық
бюролар және кооперация қағидаттарымен жұмыс iстейтiн басқа да
мамандандырылған ұйымдар сол бiр аймақтың шеңберiнде бiрлесiп жұмыс
iстейдi.
Рыногы жеткiлiктi деңгейде дамымаған елдерге рынокты тереңдетудiң
және iскерлiк ынтымақтастықты дамытудың жинақтаушы процесiн қозғалысқа
келтiру үшiн ұйытқы (өзiнiң табиғаты жағынан ол мемлекеттiк немесе жеке
болуы мүмкiн) қажет болуы мүмкiн.
Рынокты алмастыру - бұл көзқарас Үкiметтiң рынокты толық ығыстырып
шығару әрекеттерiмен байланысты. Өнеркәсiптiк өсуге серпiн беру үшiн
мемлекеттер нарықтық бағалауды ақпаратпен және мемлекеттiк секторда
жинақталатын бағалармен ауыстыру ырқына бой ұрады. Мұндай әрекет жемiстi
бола бермейдi. Әлемдiк тәжiрибенi ескере отырып, Стратегияны iске асыру
кезiнде инвестицияларды үйлестiру және iскерлiк ынтымақтастықты дамыту
жөнiндегi бастамаларға баса көңiл аударылатын болады. Қаржылық қолдау
үлестiк қатысу қағидаттары негiзiнде ғана даму институттары арқылы
көрсетiлетiн болады. Бұл ретте жеке сектор, оның iшiнде екiншi деңгейдегi
банктер негiзгi тәуекелдердi өз мойындарына алатын болады. Мемлекет
қосылған құнның технологиялық және экономикалық тiзбегiн (ҚҚТ)
дәйектiлiкпен дамыту арқылы бәсекеге қабiлеттi өнiм шығаратын өндiрiс
орындарының бiртұтас жүйесiн құруға бағытталған жобаларға Даму институттары
арқылы қатысатын болады. Бұл бәсекеге қабiлеттi өнiмнiң барлық өлшемдерiне
сәйкес келетiн түпкi өнiм үшiн жұмыс iстейтiн көп салалы кәсiпорындарды
құруға мүмкiндiк бередi.
Қазiргi әлемдiк практикада экономика салаларын ҚҚТ ретінде қарастыруға
негiзделген дамыту стратегиясын әзiрлеу және талдау әдiсi жасалған және
кеңiнен қолданылады. Бұл әдiстiң мәнi әрбiр саланы түпкi өнiмнiң құнын
ретiмен қосып отыратын өндiрiстер тізбегi ретінде қарастыруға болатынына
келiп саяды. ҚҚТ арқылы салаларға талдау жасау әдiстемесi тiзбекте
қозғалысқа келтiретiн немесе онда басым күштерге байланысты ҚҚТ-ның екi
негiзгi түрiн бөлiп көрсетедi. Осыған байланысты ҚҚТ құрылымдық тұрғыдан
алғанда тiк және көлбеу тiзбектер болып бөлiнедi.
ҚҚТ көлбеу құрылымдарында белсендiлiк көптеген шаруашылық жүргiзушi
субъектілерi бойынша бiрдей етiп бөлiнген: компаниялардың бiреуi өнiмнiң
дизайнымен айналысады, басқалары жинақтаушы бөлшектерiн шығарады,
үшiншiлерi оларды жинайды.
Әдетте, өндiрушiлер басым жерде ҚҚТ тік құрылымды болады, ал сатып
алушылар басым жерлерде көлбеу құрылымды болады.
анықтайды [5].
Кейбiр елдерде халық табысының өсуi, тауар өндiрушiлерге қойылатын
экологиялық және басқа да талаптардың күшейтілуi қосылған құнды
орналастыруға елеулi әсер етедi. Мысалы, Гонконгте жалақының елеулi
өскенiне және киiм мен аяқ киiм шығару индустриясында өзiнiң бәсекелестiк
артықшылығын жоғалтып алғанына қарамастан, ел ҚҚТ-дан шығып қалған жоқ.
Себебi АҚШ-қа киiм мен аяқ киiм жеткiзуге квота алуда Гонконг
компанияларының тәжiрибелерi мен қажеттi байланыстары бар. Егер АҚШ үкiметi
квоталарды жойса, қытай компаниялары өнiмдi тiкелей жеткiзумен айналысар
едi.
Қазақстан жағдайында өздерiнiң құрамында кендi өндiрумен, оны
байытумен, бастапқы және қайталама металл, iлеспе элементтер (алтын, күмiс,
сирек жер металдары) шығарумен айналысатын өндiрiс орындары бар "Қазақмыс"
ААҚ және "Қазмырыш" ААҚ ҚҚТ-ның тiк құрылымының жарқын мысалы болып
табылады. Алайда ҚҚТ осымен үзiлiп қалады. Бұдан кейiн өнiмдi өңдеу басқа
елдердiң компанияларында жүргiзiледi, оларға аталған кәсiпорындар ресми
түрде қатыспайды, бұл олар алатын қосылған құнды едәуiр азайтады.
Индустриялық-инновациялық саясатты iске асыру үшiн ықтимал бәсекелес
өндірістердi, оның iшiнде әлемдiк рыноктардың даму үрдiстерi мен жеке
сектордың бастамаларын ескере отырып, экономикалық ҚҚТ-не құратын экспортқа
бағдарланған өндiрiстердi айқындау мақсатында экономика салаларының даму
деңгейiне кезең-кезеңмен талдау жасап тұру қажет.
Өнеркәсiптi жаңғыртудың басым бағыттарын анықтау үшiн отын-
энергетикалық кешеннiң (ОЭК) және экономиканың басқа да базалық салаларының
инвестициялық және өндiрiстiк әлеуетiн пайдалану ірi инвестициялық жобалар
өзiнде шоғырланған және өнiмнiң әрбiр өзгерту сатысында қосылған құны
мөлшерiн арттыру арқылы технологиялық тұрғыдан бiрнеше қайтара өзгертуге
болатын өнiмдер шығаратын өндiрiс орындары ҚҚТ әдiсi бойынша бәсекеге
түсуге қабiлеттi және экспортқа бағдарланған өндiрiстердi дамыту мен
қалыптастыру алаңына немесе базасына айналуы тиiс.
Iс жүзiнде барлық мұнай экспорттаушы елдердi дерлiк өз экономикасын
әртараптандыру проблемасы алаңдатады. Дүние жүзiнде осы бағытта бiраз
тәжiрибе жинақталған. Мұнай және мұнай өнiмдерiне конъюнктура
өзгерiстерiнiң әсерiн төмендету мақсатында аса iрi мұнай экспорттаушы елдер
соңғы он жылдықта мұнай экспорттаудан алынатын табысты қайта бөлу есебiнен
экономиканың өндiрiстiк құрылымын жетiлдiру жөнiндегi шараларды iске
асыруда. Осымен бiр мезгiлде дамыған елдер экономикасынан кiрiс алу
мақсатында басқа елдерге капитал экспорттау жұмысы жүргiзiлуде.
Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсiбiне жылдан жылға көбейiп келе жатқан
инвестициялар көлемi экономика құрылымын әртараптандыруға қолайлы орта
болып табылады. Осыған байланысты, Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын
(КТҚС) игеру индустрияны дамытудың негiзгi қозғаушы "локомотивтерiнiң" бiрi
болып табылады, онда күнiлгерi бағалау бойынша көмiрсутектердiң жалпы қоры
8,0 млрд. тоннаны құрайды, ол күтiлiп отырғандай, Қазақстанда көмiрсутектер
өндiрудiң неғұрлым елеулi өсiмiн қамтамасыз етедi.
Перспективада қайраңдағы кен орындарынан мұнай өндiру жылына 150-200
млн. тоннаға жетiп, 25-30 жыл бойы осы деңгейде тұруы мүмкiн.
Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiндегi тұзды кен орындары мұнайда
сұйылған газдың құрамы жоғары - шамамен 60% көлемiнде болуымен сипатталады.
Қашаған кен орнының мұнайында ғана алынатын газдың қоры Қарашығанақ кен
орнының қорымен ғана теңесуi мүмкiн деп күтiлуде.
Тұтастай алғанда Қазақстанның орта және ұзақ мерзiмдi
перспективасында ОЭК-iнiң дамуы КТҚС-ның дамуымен айқындалатын болады,
өйткенi 2006 жылдан кейiн оншорлық кен орындарында өндiрудiң өсуi шамалы
болады.
Каспий өңiрi көмiрсутегiн өндiрудiң өсуiне, магистральдық, оның
iшiнде экспорттық мұнай және газ құбырларын, жүктердi сақтау және ауыстырып
тиеу үшiн теңiз порттары мен порт құрылыстарын, мұнай құятын және газ
толтыратын темiр жол терминалдарын салуға, электр энергетикасында және
телекоммуникациялық инфрақұрылымда жаңа қуаттарды енгiзуге байланысты
Қазақстанның жалпы экономикалық қарқынына едәуiр көлемде әсер ететiн
инвестициялық және өндiрiстiк белсендiлiктiң қуатты өсуiн бастан кешiретiн
болады [14].
Каспийде комiрсутегiн өндiрудiң дамуы мұнай-химия индустриясы үшiн
отандық шикiзат базасының қалыптасуына жағдай жасайды. Iрi инвесторларды
тарта отырып, Қашаған кен орнының өнеркәсiп аймағының маңында iлеспе табиғи
газды ұқсату жөнiндегi мұнай-химия кешенiн салу жоспарлануда. Кешен мұнай-
химия өнiмдерiнiң сұйық және бастапқы компоненттерiнiң ауқымды бөлiгiн -
этан, пропан, бутан, гексан, этилен, пропилен, ацетилен, бензол, ксилол
және басқаларын, олардың негiзiнде пластикалық массалар мен эластомерлер
алуға мүмкiндiк бередi. Алдағы он бес жылда Қазақстан мұнайын өндiрудi
дамытуға инвесторлар 80 млрд. АҚШ долларынан астам қаржы салуға ниет
бiлдiруде. Бұл қаражат iске қосылатын кәсiпорындардың жұмысын қамтамасыз
ететiн өндiрiстiк, инфрақұрылымдық және әлеуметтiк объектiлер салуға
жұмсалатын болады. Аталған инвестициялық жұмсалымдар тауарлар мен қызметтер
көрсетулердiң ауқымды түрiне сұраныс тудырады, олардың бiр бөлiгi Қазақстан
жағдайы үшiн уақытша сипатта болады, ал басқа бөлiгi мұнай қорлары
сарқылғаннан кейiн де сыртқы және iшкi рыноктарда қажет болатын өндiрiстер
құруға бағытталатын болады.
Қазiргi экономикалық дамудың негiзгi сипаттамаларының бiрi озық ғылыми-
технологиялық әзiрлемелердiң негiзiнде белгiлi бiр уақыт кезеңiнде жасалған
технологияларды кезең-кезеңiмен ауыстыру процесiмен байланысты оның әркелкi
сипаты болып табылады. Технологиялық құрылымдардың ауысуы сәтiнде алдындағы
кезеңде көш басында болған елдер капиталдың құнсыздануына және бұрынғы
өндiрiстерде iстеген қызметкерлердiң бiлiктiлiгiнен айырылуына тап болады.
Жаңа өндiрiстiк-технологиялық жүйенi қалыптастыруда жетiстiктерге қол
жеткiзiп үлгерген елдер дәстүрлi жұмсау салаларынан сырғып бара жатқан
капиталды тарту орталықтарына айналады.
Стратегия индустриядан кейiнгi дамудың перспективалы бағыттарында
ғылыми-техникалық, инновациялық және өндiрiстiк әлеуеттi ұлғайтуға
бағытталған, ол болашақта қағидатты бәсекелестiк артықшылықтарды алуға
жәрдемдесуге тиiс.
Негiзгi бағыттар мыналар болуы тиiс:
1) Жоғары технологиялы өндiрiстер қалыптастыруға, оның iшiнде
шетелдiк те, салааралық та технологиялар трансфертiнiң тиiмдi жүйесiн
жасауға жәрдемдесу.
2) Жоғары ғылыми-технологиялық әлеуетi бар ғылыми-техникалық және
өнеркәсiптiк ұйымдар мен кәсiпорындар желiсi бар қалаларда қазiргi заманғы
ғылыми және инновациялық инфрақұрылымды жасап, оның қазiргi заманғы
элементтерiнiң қызметiн (технопарктер, ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-
технологиялық аймақтар және c.c.) қолдау.
3) Индустриядан кейiнгi экономика тұрғысынан алғанда озық салаларды
дамытуда қазiргi ғылыми-техникалық әлеует салаларын пайдалану.
Қазақстан қазiрдiң өзiнде мына салалардағы әзiрлемелер негiзiнде
ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамыту үшiн белгiлi бiр ғылыми базаға
ие, оның iшiнде:
биотехнологиялар (ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттары мен
жануарлардың генотиптерi, бактериялар штамдары және басқалары);
ядролық технологиялар;
ғарыштық технологиялар;
жаңа материалдар, химиялық өнiмдер және басқаларды жасау.
4) Қазiргi заманғы ғылыми-техникалық бағыттардың: жаңа материалдар мен
химиялық технологиялар, ақпараттық технологиялар салаларында зерттеулер
жүргiзу үшiн қажетті жағдайлар жасау.
5) Ғылыми-техникалық және өндiрiстiк ұйымдар мен кәсiпорындардың
инновациялық қызметiн ынталандыруға, ғылым мен инновациялар салаларына
инвестициялар тартуға, өнеркәсiп пен қызмет көрсету саласына
инновациялардың жылдамырақ енуiне бағытталған заң шығару базасын жетiлдiру.
[5]
Ғылым жалпы нарықтық қатынастарға бағдарлана алмайтын қызмет сферасына
жатады: мәселен ғылым түгелдей коммерцтялық критерийлерге түсіп кетпейді,
сондықтан экономиканың маңызды секторларындағы технологияны
революцияландыра алатын іргелі зерттеулер мен келешектегі зерттемелерді
қаржыландырудың міндетін мемлекет өзіне алады. Мемлекеттік ғылыми-
техникалық, инвестициялық, экологиялық және өзге де бағдарламалар мен
жобаларды қаржыландырудың орталықтандырылған қаражаттар есебінен жүргізілуі
мүмкін.
Мемлекеттік бюджет есебінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz