Коммерциялық банктердің пассивтік операциялары және олардың дамуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ11
1.1. Пассивтік операциялардың экономикалық мазмұны және
олардың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2. Банктің меншікті қаражаттары: құрылымы, олардың
қалыптасуы және пайдаланылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3.Пассивтік несиелік операцияларының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2. Қ.Р.ДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ОРЫНДАУДЫҢ ІСКЕ АСЫП ЖАТҚАН ТӘЖІРБИЕСІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ («КАЗКОММЕРЦБАНК» МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1. Банктің ресурсты қорын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Казкоммерцбанк капиталдың халықаралық нарығындағы рөлі ... ... ..38
2.3 Казкоммерцбанкінің міндеттері, мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3. ҚР.ДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕНГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ БОЛАШАҒЫ МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.1. ҚР.да екінші деңгейлі банктердің пассив операцияларының
даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.2 Дамыған мемлекеттің екінші деңгейлі банктердің валюта және төлем жүйесін реттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ11
1.1. Пассивтік операциялардың экономикалық мазмұны және
олардың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2. Банктің меншікті қаражаттары: құрылымы, олардың
қалыптасуы және пайдаланылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3.Пассивтік несиелік операцияларының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2. Қ.Р.ДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ОРЫНДАУДЫҢ ІСКЕ АСЫП ЖАТҚАН ТӘЖІРБИЕСІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ («КАЗКОММЕРЦБАНК» МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1. Банктің ресурсты қорын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Казкоммерцбанк капиталдың халықаралық нарығындағы рөлі ... ... ..38
2.3 Казкоммерцбанкінің міндеттері, мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3. ҚР.ДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕНГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ БОЛАШАҒЫ МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.1. ҚР.да екінші деңгейлі банктердің пассив операцияларының
даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.2 Дамыған мемлекеттің екінші деңгейлі банктердің валюта және төлем жүйесін реттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың маңызды және бөлектелмейтін құрылымдарының бірі. Банктердің дамуы, тауар өндірісі және айналымы бірдей жүреді және тығыз қиылысады. Банктер ақша есеп айыруларын жүргізе асыра отырып, шаруашылықты несиелей, капиталды қайта болуда делдал бола отыра өндірістің жалпы тиімділігін барынша көтереді, қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсіміне ықпал жасайды.
Дамыған тауарлы және қаржылық нарық жағдайында банктік жүйенің құрылымы шұғыл күрделіленеді, қаржылық мекемелердің жаңа түрлері, клиенттердің қызметін атқарудың жаңа несиелік құралдары мен әдістері пайда болды. Республикада қалыптасқан жаңа шаруашылық жүйесі үшін шетелдегі банктік топтың тәжірибесі үлкен қызығушылық танытады. Әкімшілік-басқарушылық және жоғары монополданған мемлекеттік банктік құрылымды жеке және ұжымдық меншікке негізделген динамикалық, жұмсақ және коммерциялық табысқа, пайда алуға бағытталған несиелік мекемелер жүйесіне көшуі жетілдірілу үстінде. Банктер өздерінің активті операцияларын жүргізу үшін ақша ресурстарына барлық қажеттілігінің 70 %-тен жоғарысын тартылған ақша құралдары есебінен қанағаттандырады. Бұл қаржылардың негізгі бөлігін депозиттер құрайды, яғни, жеке тұлғалар және компаниялардың - клиенттердің банктерге түсіріп, ондағы шоттардағы сақталудағы және банктік заңдар және шоттардың ережелеріне сәйкес қолданылатын ақша құралдары.
Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін ұлғайтылылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуеклдерін, төмендетуге көмектесті.
Бос ақша құралдарды тартудың күрделілігі бұл кейбір мемлекеттік кәсіпорындар және коммерциялық құрылымдардың меншікті қаржыларының бос қорларды сақтау үшін орындар іздеу емес, тіпті олардың ағымды қызметінің қажеттіліктерін қамтамасыз ете бермейді.Аталғандарға байланысты банктік шоттарға сырттан ақша құралдарын тарту ісіндегі басымдылық ретінде банктегі депозиттік шоттардағы ақшаларын сақтағаны үшін пайыз түрінде сәйкес сыйақы алып отыратын жеке тұлғалар болған дұрыс. Бірақ банктерге бұл құралдарды қолданғаны үшін алынатын пайданың депозиттер үшін пайыздар бойынша төленетін шығындардан артатындай деңгейде басқарулары қажет.
Дипломдық жұмыстың «Коммерциялық банктердің пассивтік операциялары және олардың дамуы » атты тақырыбы Қазақстан Республикасының банктік жүйесіндегі және ондағы АҚ Казкоммерцбанктің дамуының актуалды проблемаларының бірі болып саналады.
Қазіргі кезде банктерде ұлттық қорды құра отырып , біз қорланудың мақсатты саясатын жүргіздік.
Дамыған тауарлы және қаржылық нарық жағдайында банктік жүйенің құрылымы шұғыл күрделіленеді, қаржылық мекемелердің жаңа түрлері, клиенттердің қызметін атқарудың жаңа несиелік құралдары мен әдістері пайда болды. Республикада қалыптасқан жаңа шаруашылық жүйесі үшін шетелдегі банктік топтың тәжірибесі үлкен қызығушылық танытады. Әкімшілік-басқарушылық және жоғары монополданған мемлекеттік банктік құрылымды жеке және ұжымдық меншікке негізделген динамикалық, жұмсақ және коммерциялық табысқа, пайда алуға бағытталған несиелік мекемелер жүйесіне көшуі жетілдірілу үстінде. Банктер өздерінің активті операцияларын жүргізу үшін ақша ресурстарына барлық қажеттілігінің 70 %-тен жоғарысын тартылған ақша құралдары есебінен қанағаттандырады. Бұл қаржылардың негізгі бөлігін депозиттер құрайды, яғни, жеке тұлғалар және компаниялардың - клиенттердің банктерге түсіріп, ондағы шоттардағы сақталудағы және банктік заңдар және шоттардың ережелеріне сәйкес қолданылатын ақша құралдары.
Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін ұлғайтылылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік капиталының жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуеклдерін, төмендетуге көмектесті.
Бос ақша құралдарды тартудың күрделілігі бұл кейбір мемлекеттік кәсіпорындар және коммерциялық құрылымдардың меншікті қаржыларының бос қорларды сақтау үшін орындар іздеу емес, тіпті олардың ағымды қызметінің қажеттіліктерін қамтамасыз ете бермейді.Аталғандарға байланысты банктік шоттарға сырттан ақша құралдарын тарту ісіндегі басымдылық ретінде банктегі депозиттік шоттардағы ақшаларын сақтағаны үшін пайыз түрінде сәйкес сыйақы алып отыратын жеке тұлғалар болған дұрыс. Бірақ банктерге бұл құралдарды қолданғаны үшін алынатын пайданың депозиттер үшін пайыздар бойынша төленетін шығындардан артатындай деңгейде басқарулары қажет.
Дипломдық жұмыстың «Коммерциялық банктердің пассивтік операциялары және олардың дамуы » атты тақырыбы Қазақстан Республикасының банктік жүйесіндегі және ондағы АҚ Казкоммерцбанктің дамуының актуалды проблемаларының бірі болып саналады.
Қазіргі кезде банктерде ұлттық қорды құра отырып , біз қорланудың мақсатты саясатын жүргіздік.
1.Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға»6 наурыз 2009ж.
2. “Банк қызметiн реттеу тәртiбi туралы” Нұсқама №1 “Халықтық банк” АҚ.
3. Банковские учреждения в развивающихся странах Институт экономического
развития Всемирного Банка, Том 1.
4.“Банки Казахстана” № 11. Ежемесячный финансовый журнал. 2006.
5. Бердалиев.К.Б."Қазақстан экономикасын басқару негіздері" Оқу құралы-
Алматы; Экономика 2007.
6. “Банки Казахстана” № 11. Ежемесячный финансовый журнал. 2006.
7. Банковские учреждения в развивающихся странах Институт экономического
развития Всемирного Банка, Том 2.
8. В. Севрук “Банковские риски”, 2006.
9. “Салық кеңеcшiсi”№ 10(35) қазан 2007.
10.“Сарапшы несиелiк агенттiктерi неше желiсi шегiнде жобаларды қаржыландыру сызбасын пайдалану бойынша нұсқама” // Алматы 2007.
11.“Деньги, кредит, банки” г.Алматы, Финансы и статистика, 2006.
12.“Досье бухгалтера”№ 4,5,6. 2006.
13.Журнал “Профиль” № 20, 2008.
14.“Халықтық банк”, АҚ ай сайынғы газетi. № 20, 21 қараша, желтоқсан 2007.
15.“Қазақстан Республикасында валюталық операция жүргiзу тәртiбi туралы”. Нұсқама № 115. 20.04.06ж. ҚР Мемлекеттiк Кiрiс Министiрлiгi .
16.Кәрімжанов.С. Бекболатұлы.Ж. Сейітқасымов.Ғ.“Қазақстанның банк жүйесі” 2008.
17. “Несиелiк iс жүргiзу бойынша ереже”
18.Инструкция “О Порядке формирования и использования резерва на возможные потери по судам” № 62 а.
19.Инструкция “О порядке регулирования деятельности банков” № 1, Гражданский кодекс РК.
20.Учетная политика и кредитный анализ предприятия. Ю. С. Масленченков, В. А. Команов, Банковский журнал. № 4 – 2006.
21.Финансово – кредитный словарь, г.Алматы, “Финансы и статистика”, 2006, термины:кредит и кредитные риски.
22. Финансово кредитный словарь, т.3, Алматы 2006 .
23.Финансы и кредит, под руководством Казака А.Ю. г. Алматы, 2006.
2. “Банк қызметiн реттеу тәртiбi туралы” Нұсқама №1 “Халықтық банк” АҚ.
3. Банковские учреждения в развивающихся странах Институт экономического
развития Всемирного Банка, Том 1.
4.“Банки Казахстана” № 11. Ежемесячный финансовый журнал. 2006.
5. Бердалиев.К.Б."Қазақстан экономикасын басқару негіздері" Оқу құралы-
Алматы; Экономика 2007.
6. “Банки Казахстана” № 11. Ежемесячный финансовый журнал. 2006.
7. Банковские учреждения в развивающихся странах Институт экономического
развития Всемирного Банка, Том 2.
8. В. Севрук “Банковские риски”, 2006.
9. “Салық кеңеcшiсi”№ 10(35) қазан 2007.
10.“Сарапшы несиелiк агенттiктерi неше желiсi шегiнде жобаларды қаржыландыру сызбасын пайдалану бойынша нұсқама” // Алматы 2007.
11.“Деньги, кредит, банки” г.Алматы, Финансы и статистика, 2006.
12.“Досье бухгалтера”№ 4,5,6. 2006.
13.Журнал “Профиль” № 20, 2008.
14.“Халықтық банк”, АҚ ай сайынғы газетi. № 20, 21 қараша, желтоқсан 2007.
15.“Қазақстан Республикасында валюталық операция жүргiзу тәртiбi туралы”. Нұсқама № 115. 20.04.06ж. ҚР Мемлекеттiк Кiрiс Министiрлiгi .
16.Кәрімжанов.С. Бекболатұлы.Ж. Сейітқасымов.Ғ.“Қазақстанның банк жүйесі” 2008.
17. “Несиелiк iс жүргiзу бойынша ереже”
18.Инструкция “О Порядке формирования и использования резерва на возможные потери по судам” № 62 а.
19.Инструкция “О порядке регулирования деятельности банков” № 1, Гражданский кодекс РК.
20.Учетная политика и кредитный анализ предприятия. Ю. С. Масленченков, В. А. Команов, Банковский журнал. № 4 – 2006.
21.Финансово – кредитный словарь, г.Алматы, “Финансы и статистика”, 2006, термины:кредит и кредитные риски.
22. Финансово кредитный словарь, т.3, Алматы 2006 .
23.Финансы и кредит, под руководством Казака А.Ю. г. Алматы, 2006.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
--------------------7
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ11
1.1. Пассивтік операциялардың экономикалық мазмұны және
олардың құрылымы ----------------------------------- --------------------
---------------11
1.2. Банктің меншікті қаражаттары: құрылымы, олардың
қалыптасуы және пайдаланылуы ----------------------------------- -----------
----------12
1.3.Пассивтік несиелік операцияларының түрлері -------------------------
--------17
2. Қ.Р–ДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ОРЫНДАУДЫҢ
ІСКЕ АСЫП ЖАТҚАН ТӘЖІРБИЕСІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ (КАЗКОММЕРЦБАНК
МЫСАЛЫНДА)----------------------------------- -------------------------------
-----------21
2.1. Банктің ресурсты қорын бағалау -----------------------------------
-------------21
2.2. Казкоммерцбанк капиталдың халықаралық нарығындағы рөлі ----------
38
2.3 Казкоммерцбанкінің міндеттері, мақсаты --------------------------------
---------46
3. ҚР–ДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕНГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ
БОЛАШАҒЫ МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ---------------------------- ----------------
----------------------------59
3.1. ҚР-да екінші деңгейлі банктердің пассив операцияларының
даму болашағы ----------------------------------- ---------------------------
-----------------59
2. Дамыған мемлекеттің екінші деңгейлі банктердің валюта және төлем
жүйесін реттеу әдістері ----------------------------------- --------------
---------------64
ҚОРЫТЫНДЫ----------------------------------- --------------------------------
-----------71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР----------------------------------- -------------------
73
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР------------------------ ---------------------74
КІРІСПЕ
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың маңызды және бөлектелмейтін
құрылымдарының бірі. Банктердің дамуы, тауар өндірісі және айналымы бірдей
жүреді және тығыз қиылысады. Банктер ақша есеп айыруларын жүргізе асыра
отырып, шаруашылықты несиелей, капиталды қайта болуда делдал бола отыра
өндірістің жалпы тиімділігін барынша көтереді, қоғамдық еңбектің
өнімділігінің өсіміне ықпал жасайды.
Дамыған тауарлы және қаржылық нарық жағдайында банктік жүйенің
құрылымы шұғыл күрделіленеді, қаржылық мекемелердің жаңа түрлері,
клиенттердің қызметін атқарудың жаңа несиелік құралдары мен әдістері пайда
болды. Республикада қалыптасқан жаңа шаруашылық жүйесі үшін шетелдегі
банктік топтың тәжірибесі үлкен қызығушылық танытады. Әкімшілік-
басқарушылық және жоғары монополданған мемлекеттік банктік құрылымды жеке
және ұжымдық меншікке негізделген динамикалық, жұмсақ және коммерциялық
табысқа, пайда алуға бағытталған несиелік мекемелер жүйесіне көшуі
жетілдірілу үстінде. Банктер өздерінің активті операцияларын жүргізу үшін
ақша ресурстарына барлық қажеттілігінің 70 %-тен жоғарысын тартылған ақша
құралдары есебінен қанағаттандырады. Бұл қаржылардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды, яғни, жеке тұлғалар және компаниялардың - клиенттердің
банктерге түсіріп, ондағы шоттардағы сақталудағы және банктік заңдар және
шоттардың ережелеріне сәйкес қолданылатын ақша құралдары.
Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5
миллион теңгеге дейін ұлғайтылылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және
меншік капиталының жеткіліктілігімен байланысты банк секторының
тәуеклдерін, төмендетуге көмектесті.
Бос ақша құралдарды тартудың күрделілігі бұл кейбір мемлекеттік
кәсіпорындар және коммерциялық құрылымдардың меншікті қаржыларының бос
қорларды сақтау үшін орындар іздеу емес, тіпті олардың ағымды қызметінің
қажеттіліктерін қамтамасыз ете бермейді.Аталғандарға байланысты банктік
шоттарға сырттан ақша құралдарын тарту ісіндегі басымдылық ретінде банктегі
депозиттік шоттардағы ақшаларын сақтағаны үшін пайыз түрінде сәйкес сыйақы
алып отыратын жеке тұлғалар болған дұрыс. Бірақ банктерге бұл құралдарды
қолданғаны үшін алынатын пайданың депозиттер үшін пайыздар бойынша
төленетін шығындардан артатындай деңгейде басқарулары қажет.
Дипломдық жұмыстың Коммерциялық банктердің пассивтік операциялары
және олардың дамуы атты тақырыбы Қазақстан Республикасының банктік
жүйесіндегі және ондағы АҚ Казкоммерцбанктің дамуының актуалды
проблемаларының бірі болып саналады.
Қазіргі кезде банктерде ұлттық қорды құра отырып , біз қорланудың
мақсатты саясатын жүргіздік.
Бұл қорды құру керек пе, әлде қаржыны баршаға аз- аздап үлестіреміз
бе дегенге орай қаншама талас жүргенін сіздер жақсы білесіздер. Қазіргідей
бюджетке алымдар 20%-қа төмендеген кезде зейнетақы және жалақы төлеумен не
істер еді?
Жақсы уақытта осы қорды құра отырып, біз дұрыс істедік. Өзінің
ертенгі күні туралы ойлайтын мемлекеттер осылай істеуге тиіс.
Елде іскерлік белсенділігін сақтау үшін біз шағын және орта бизнес
субьектілеріне 275 миллиард тенге көлемінде бұрын- соңды болмаған қаржылық
қолдау жасадық.Әкімшілік кедергілерді табанды қысқарту жөніндегі жұмыс
жалғастырылды.
Банктік шоттарда халықтың ақша құралдарын тарту мәселесінің актуалдығы
– жеке тұлғалардың өз бос қаржыларын банктік шоттарда
орналастыруға әлі де болса ұмтыла қоймайтындығында. Бұған себептердің бірі:
бұл халықтың бір бөлігінің әлі де болса банкке сенімсіздік танытумен
қалыптасып қалған консервативті психология және банктік ставкалардың
белгілі деңгейде төмендігі. Бұл себептерді шарттаған жағдай бұл нарықтық
экономиканың дамуы, оның қалыптасуындағы алғашқы жолдары көптеген
қиыншылыққа кездесті: дәлденген, қалыптасқан жинақ жүйесі жойылды, бұрынғы
салымдар құнсызданды, клиенттер өздерінің көп сомадағы жинақтарын жоғалтты,
ал нәтижесінде – банктік жүйеге, сонымен қатар бүтін үкіметке сенімсіздікке
ие болды.
Қазақстанның АҚ Казкоммерцбанкі нарықтық қатынастардың жаңа жағдайында
өзінің басымды мақсаттарының бірі ретінде өз салымшыларын сақтап қана
қоймай, сонымен қатар оларды ұдайы көбейту арқылы Халықтың сенімін қайтадан
жеңіп алу саясатын ұстану үстінде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып – Халықтың ақша құралдарын тарту
саясатында Қазақстан Республикасының банктік қызметін зерттеу саналады.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімі банктік ресурстардың табиғаты,
мәні және олардың басқару теориясы мен саясатына арналады, аналитикалық
бөлімде Казкоммерцбанк ресурстарды басқару деңгейіндегі басымдылықтар
және олардың шарттары мен себептері талданады. Жобалау бөлімінде банктердің
тартылған ресурстарын басқарудағы оңтайлы бағыттарды таңдау және қаржыларды
тиімді орналастырудың альтернативалары қарастырылады. Банктердің депозиттік
саясатын жетілдіру, олардың дамуының деңгейін көтеру, әлемдік қаржылық
институттар нарығында бәсекелес қабілеттігін күшейту бағыттарын жетілдіру
жағдайлары жөнінде қортындыланады.
Бұрынғы жоспарланғанындай, 2010 жылы бюджетшілердің жалақысы және шәкіртақы
25 пайызға, ал 2011 жылы тағы да 30 пайызға ұлғайтылады.
Бұл ретте 2011 жылы базалық зейнетақылық төлемдер мөлшері ең
төменгі өмір сүру мөлшерінің 50 пайызына дейін өседі.
1993 жылдың қарашасында теңгенің айналысқа шығарылуы тәуелсіз
республикамыздың жылнамасындағы ең маңызды оқиғалардың бірі болды. Ол
еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолындағы түбегейлі әлеуметтік-экономикалық
реформаларды жүргізу үшін қажетті тарихи қадам еді. Ұлттық ақша бірлігін
енгізу қазіргі кездегі отандық банк жүйесінде қол жеткен экономикалық
табыстардың негізін қалады.
Ақша мен экономиканың өзара байланысы өте тығыз, олар экономикалық
жүйенің негізгі құрамы болып табылады. Ақша жүйесі экономикалық
үрдерістерге оларды күшейтумен немесе бәсеңдетумен әсер етеді. Елдің
экономикалық жағдайы, сол елдің экономикалық кеңістіктегі интеграциясы
мемлекеттің ақша жүйесіне, оның атқаратын қызметіне тікелей байланысты.
Макроэкономикалық тепе-теңдік ақша нарығында белгілі бір тепе-теңдіктің
болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы ақшаға деген сұраныс пен
ұсыныстың тепе-теңдігі.
Қазақстан макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ететін монетарлық
факторлардың арқасында тұрақтылыққа жетті. Ұлттық банктің қазіргі күні
жүргізіп отырған ақша-несие саясаты инфляцияның болжалды деңгейін ұстап
тұру үшін ақша-несие саясаты шараларының тиімділігін арттыру, валюталық
реттеу мен бақылауды қамтамасыз ету, төлем жүйелерінің жоғары технологиялық
деңгейде жұмыс істеуі, тұтастай қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз
етуге жәрдемдесу сияқты міндеттерді шешуге бағдарланған. Осы міндеттерді
шешу мақсатында қабылданатын шаралардың ақша нарығының жай-күйіне әсер
етуін одан әрі күшейту, ақша-несие саясатының әр түрлі құралдары бойынша
ставкаларды келісу жөніндегі жұмыс жалғастырылуда. Бұл ретте қаржы
нарығындағы сыйақы ставкаларын реттеудің, сондай-ақ банктердің шамадан тыс
өтімділігін стерильдеудің негізгі құралдары екінші деңгейдегі банктердің
Ұлттық Банктегі қысқа мерзімді ноталары мен депозиттері болып қалады.
Қаржы секторының тұрақтылығы мен тұрлаулылығына қажетті жағдайлар
туғызу міндеті арнайы орган Қаржылық қадағалау агенттігіне жүктелгеннен
бері Ұлттық Банктің басты мақсаты – инфляцияны қалыпты деңгейде ұстап тұру
болып табылады. Осы орайда Ұлттық банкке елімізде бағаны тұрақтандыру
жөніндегі барлық өкілеттік берілді. Ақша-несие саясаты және қаржы секторын
дамыту саласында Үкіметтің, Ұлттық Банктің және Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің негізгі күш-жігері инфляциялық
үдерістерді реттеудің тиімділігін арттыруға және қаржы секторын дамытудың
тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Ұлттық банк экономиканың қызып кету қаупін бәсеңдету және соған
сәйкес экономикада инфляцияның ұлғайып кетуіне жол бермес үшін ақша-несие
саясатын қатайта түсуді көздеуде. Ұлттық Банк деректеріне сүйенсек, жылдық
инфляция 2007 жылғы желтоқсан мен 2006 жылғы желтоқсан аралығы 8,4% болды.
Орташа жылдық инфляция 2007 жылға арналған жоғары бағалар сценарийі бойынша
(6,9-8,5%) мақсатты болжамнан шамалы көтеріле отырып, 8,6% болды. 2008-жылы
инфляциялық дәліз 7,3- 8,3% құрайды деп болжануда. Инфляция өсімінің
түйінді факторларының ішінде банк жүйесінің жоғары өтімділігі, кірістердің
және халықтың тұтынуының өсуі, мемлекеттік бюджет шығыстарының едәуір
қарқынды өсуі, инфляция импорты байқалып отыр.
Осындай инфляциялық қысымның арту жағдайында елдегі іскерлік
белсенділіктің жоғары қарқынымен үйлесім жағдайында инфляцияны төмендетуге
қол жеткізу қажет, яғни Ұлттық Банк ақша-несие саясатын елдің экономикалық
өсімімен байланыстырып, экономикаға ақша ұсынуды теңдестіре ұлғайтудың
дәйекті саясатын жүргізуі тиіс. Бұл мақсатта Ұлттық Банк ақша-несие
саясатының трансмиссиялық механизмін қолданады. Оның құрылымы
макроэкономикалық өзгерістер тізбегі арналарынан тұрады, атап айтқанда
пайыздық ставка, валюта бағдары, ең төменгі резервтік талап мөлшері, қысқа
мерзімдік құнды қағаздар шығару көлемі, ашық нарықтағы операциялар және
т.б. Бірақ бұл трансмиссиялық механизмге кіретін арналар жиынтығы мен оның
бұлжымас біртұтас құрылымы бар деген сөз емес. Қатып қалған заңның
болмайтыны секілді, экономиканы да нарық белгілейді. Соған қарай
трансмиссиялық механизмнің оны жағдайға қарай реттеп отыратын тағы да
бірнеше арналары жетерлік. Әрбір орталық банк ұлттық экономика
ерекшеліктерін есепке ала отырып, тек өзінің жеке арнаулы арнасын жасайды.
Ұлттық банк те инфляцияны ауыздықтау принциптеріне өтуге дайындық аясында
өз механизмін жасау үшін бірқатар жұмыстар жүргізуде. Ол механизм ақша-
несие саясатының ұлттық экономикаға ықпалын сипаттауы тиіс.
Валюталық реттеу және валюталық бақылау саласындағы Ұлттық Банк
саясаты валюталық режимді одан әрі ырықтандыруға, капитал қозғалысына
байланысты тәуекелдерді реттеуге қолданылатын жаңа тәсілдерді әзірлеуге
бағытталған. 2007 жылы Қазақстанда валюталық режімді ырықтандыру үдерісі
аяқталып, ұлттық валюта қызметінің жаңа кезеңі басталды. Өткен 2006 жылы
валюталық операцияларды жүргізуге шектеуді кейіннен алып тастау және ұлттық
валютаның толық конвертациялануы қағидатына көшу үшін жағдай қалыптастыру
жұмыстары жүргізілді. Осы орайда Ұлттық Банк Үкіметпен бірлесіп, валюталар
есебінде, сыртқы активтердің оңтайлы құрылымына қатысты мәселеге талдау
жүргізіп, шешуі керек. Бұған қоса қалыптасқан жағдайға байланысты әрекет
етудің түрлі нұсқаларын жасай отырып, қаржы дағдарысы туралы ерте бастан
хабардар етудің жүйесі болғаны жөн.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
1.1. Пассивтік операциялардың экономикалық мазмұны және олардың
құрылымы
Банктің пассивтік операциялары деп пассивтік шоттардағы
ақшалай қаражаттардың көбеюін айтады.
Пассивтік операциялар коммерциялық банктердің қызметінде
маңызды рөл атқарады. Пассивтік операциялардың көмегімен банктер
нарықтағы несие ресуртарын сатып алады.
Коммерциялық банктерде пассивтік операциялардың төрт нысаны
бар:
1) Коммерциялық банктерді бағалы қағаздарды алғашқы шығаруы
2) Қорлардың көбеюіне немесе қалыптасуына банк пайдасынан
аударымдар
3) Басқа заңды тұлғалардан несие қабылдау
4) Депозиттік операциялар
Пассивтік операциялар айналымындағы ақша қаражаттарын банкке
таратады. Жаңа ресурстар банктік жүйемен активті несиелік
операциялардың көмегімен құралады. Алғашқы екі пассивтік
операциялардың көмегімен алғашқы ірі несиелік ресурс құралады –
меншікті ресуртар. Келесі екі пассивтік операциялар екінші ірі
ресуртар тобын құрады – қарыз немесе тартылған несиелік ресуртар.
Банктің меншікті қаражаттары банктік капиталды және соған тең
баптарды білдіреді. Коммерциялық банктердің меншікті
қаражаттарының рөлі мен мөлшері басқа қызметтермен айналысатын
кәсіпорындар мен ұйымдардан ерекшеленеді. Себебі, банктер жалпы
қажеттіліктерінің 10 % - н меншікті қаражаттар есебінен жабады.
әдетте мемлекет банктерге меншікті және тартылған қаражаттар
ара қатынасының ең төменгі шегін белгілейді.
Банктің меншікті ресуртарының маңыздылығы оның тұрақтылығын
сақтауда.
Банктің алғашқы құрылу кезеңінде осы меншікті қаражаттар
банктің бірінші кезектегі шығыстарын жабады. Меншікті
қаражатсыз банк өздерінің қызметін бастай алмайды. Банктер
меншікті қаражаттар есебінен өздеріне қажетті қорларын құрады.
Меншікті ресуртар ұзақ мерзімді активтерге салымдардың негізгі
көзі болып табылады. Әртүрлі банктердің акционерлік
капиталының құрылымы біртекті емес. Акционерлік капитал үшке
бөлінеді:
а) артық капиталдан және бөлінбеген пайдадан, артықшылықты
акциялардан, жай акцияны эмиссиялаудан алынған ақшалардан
тұратын акционерлік капитал;
б) болжанбаған жағдай резервінен дивиденттерді төлеу резервінен,
өтелмеген қарызды жабу резервтерінен тұратын банктік резервтер
в) ұзақ мерзімді банк міндеттемелері (ұзақ мерзімді вексельдер,
облигациялар).
Банктің тартылған қаражаттары активтік операциялардың,
әсіресе несиелік операциялардың жүзеге асуына қажетті ақшалай
ресурстардың 90 % - ң орынын толтырады. Олардың рөлі өте
жоғары. Коммерциялық банктер несиелік ресурстар нарығындағы заңды
және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын жұмылдыру
арқылы олардың көмегімен ақшаның капиталға айналуына
көмектеседі, тұтыну несиесіндегі халық қажеттілігін қамтамасыз
етеді, қосымша айналым қаражатындағы халық шаруашылық
қажеттілігін қанағаттандырады.
Дебеттік қалдық мөлшері банктің бос резервтер көлемін
көрсетеді (активтік операцияларға және салынбаған мөлшері).
1.2. Банктің меншікті қаражаттары: құрылымы, олардың
қалыптасуы мен пайдаланылуы
Банктің меншікті қаражаттары – бұл банктің экономикалық
дербестігін және жұмыс істеу тұрақтылығын қамтамасыз ететін
әртүрлі бағыттағы қорлар жиынтығы.
Меншікті қаражаттар өзіне мыналарды қосады: жарғылық қор,
банктің арнайы қорлары, негізгі құрал – жабдықтың тозуы,
экономикалық ынталандыру қорлары, әлеуметтік және өндірістік
дамуға пайдадан банкпен бағытталған қаражаттар, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қорлары, өткен жылдардағы және
ағымдағы жылдардағы пайда, банктің бөлек операцияларының
тәуекелдігін жабу үшін құрылған резервтік қорлар. Меншікті
қаражат үлесіне банк пассивінің жалпы сомасының 12 – 20 % - і
келеді.
Банктің меншікті қаражаттарының құрамынан меншікті капиталды
бөліп қарау керек. Меншікті капиталдың құрамына – жарғалық қор
(капитал); құрылтайшылық пайда; жалпы тәуекелдікке заңды
түрде құрылатын резервтік қор, өткен жылдан қалған бөлінбеген
пайда.
Меншікті капитал үш қызметт атқарады: қорғаныс, оперативтік,
реттеу. Қорғаныс қызметі салымшылар мен несиегерлерді қорғауды
білдіреді; сонымен қатар, банк банкротқа немесе залалға
ұшыраған жағдайда өтемақы төлеу мүмкіндігі; оның құрылған
резервтері есебінен төлемге қабілеттілігінің сақталуы; пайда
болатын залалдан тәуекелсіз банк қызметінің жалғасуы. Бұл
меншікті капиталдың басты қызметі. Оперативтік қызметі – банк
қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз ету. Бұл активті
операциялар үшін негізгі ресурстар тартылған қаражаттар
болғандықтан екінші деңгейлі болып табылады. Бұл қызметте банктің
меншікті капиталы активті операциялардың баламалылық базасының
өсуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, меншікті капитал
банктің міндеттеріне сәйкес банктік операциялардың көлемі мен
сипатын сақтайды.
Меншікті капиталдың реттеу қызметі банктердің ойдағыдай
жұмыс істеуіне қоғамның ерекше мүдделілігімен, сонымен қатар
орталық банктерге коммерциялық банктердің және басқа несиелік
мекемелердің қызметіне бақылау жасауына мүмкіндік беретін
заңдармен және ережелермен байланысты. Бұл ережелер банктік
қызметке қажетті лицензия алу үшін, несиені (тәуекелдің) бір
қарызгерге шаққандағы шекті сомасын алу үшін жарғылық
капиталдың ең аз мөлшерін сақтауды талап етеді.
Осыған сәйкес, банктің меншікті капиталы банктің
орнықтылығына және оның жұмысының тұрақтылығын қамтамасыз етуде
жоғары мағынаға ие болады. Меншікті капитал акционерлік
(үлестік) капитал түрінде банктің алғашқы кезеңінде қажетті. Ол
кезде құрылтайшылар банктің оларсыз жұмысын бастай алмайтын
бірінші кезектегі шығыстар тізімін құрады. Банктің меншікті
қаражаттарының маңызды элементі болып жарғылық қор (капитал)
табылады. Жарғылық капитал (қор) – мөлшері банкті құру туралы
құрылтайшылық шартпен анықталатын және банктің жарғысымен
бекітілетін капиталдың ұйымдық – құқықтық формасы. Жарғылық
капитал акцияларды шығару жолымен (акционерлік банктер) немесе
үлестік жарнамаларды аудару (үлестік банктер) жолымен
құралады. Жарғылық капиаталдың сомасы заңмен шектелмейді.
Банктің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталық банк оның
төменгі аз мөлшерін бекітеді.
Банктің жарғылық капиталы баланстың пассивінде көрсетіледі
және үшінші тұлғамен шығарылған және нарықтық баға
белгіленімі бар ақшалай жарнамалармен, материалдық және
материалдық емес активтермен, шетел валютасымен және бағалы
қағаздармен қалыптасады. Коммерциялық банктердің жарғылық
капиталындағы материалдық активтердің үлесі алғашқы екі жыл
жасаған қызметтерінде 20 % - тен жоғары болмауы керек. Одан
кейінгі материалдық активтердің үлесі ғимараттың құнының
есебінсіз 10 %- тен жоғары болмауы тиіс, материалдық емес
активтердің үлесі - 1%. Жарғылық капиталға төлеуге материалдық
және материалдық емес активтерді еңгізу кезінде мынаны есте
сақтау керек: лицензиямен және заңмен анықталатын банктың
қызметіне тікелей пайдаланытын активтер ғана қабылданады.
Сонымен қатар, көрсетілген активтердің бағасы банктің
акционерлерінің (үлескерлерінің) жиналысының хаттамасымен бекітілуі
тиіс.
Егер коммерциялық банк үлестік жарнама ретінде құрылса,
онда жаңа қатысушыларды қабылдау банктың үлескерлерінің
көбінің келісімімен жүзеге асады, ал капиталдың көбеюі
үлескерлерімен қосымша жарналарды енгізу шараларымен
жүргізіледі.
Акционерлік банктің жарғылық капиталы акцияларды шығару
жолымен қалыптасады және келесі талаптарымен реттеледі.
Біріншіден, коммерциялық банкпен шығарылған барлық акциялар
шығарылған мөлшеріне, инвесторлар мен банк – эмитенттің (ашық
және жабық акционерлік қоғам) қызмет формасына тәуелсіз
мемлекеттік тіркеуге жатады. Екіншіден, жазылудың өткізілу
мерзімі анық болуы тиіс. Акцияларды өткізу тіркеуден кейін
аяқталуы тиіс:
- алғашқы шығарылатын акциялар үшін – тіркелгеннен кейін 30
күннен кем емес;
- қайта шығарылған акциялар үшін - тіркелгеннен кейін 6 айдан
кем емес.
Банктің жарғылық қорының (капиталының) көбеюі
акционерлердің (үлескерлердің), болмаса, банктің Кеңесінің
жиналысының шешімі бойынша, егер оларға осындай құқықтар
табысталған болса ғана жүргізіледі. Үлестік банк жарғылық
капиталдың көбеюі туралы шешім қабылдағаннан кейін Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің бас басқармасына қабылданған
шешім туралы хабарлайды және үлестік жарнамалардың шоғырлануын
жүргізеді. Осы жұмыс аяқталғаннан кейін банк жарғылық қордың
көбейгендігін тіркеуге өтініштерін үлескерлердің тізімі және
әр үлескердің үлестік жарнасының сомасы жазылған коммерциялық
банктердің орналасқан жері бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкінің бас басқармасына хат жібереді. Жарғылық қорды
азайту туралы үлескерлердің жиналысының шешімі кезінде тіркеу
тәртібі сол күйінде қалады. Акционерлік қоғам жарғылық қорды
көбейту туралы шешім қабылдағаннан кейін Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісінің тіркеуіне тиісті эмиссия
анықтамасын дайындайды. Эмиссия анықтамасын тіркегеннен кейін
және ашық үлгідегі акционерлік банктерге жарияланғаннан кейін
коммерциялық банк акцияларды сатуды жүргізуге құқылы болады.
Бұрынғы шығарылған акциялардың шығарылғандығы туралы есебі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкілерімен бекітілгендігін
есте сақтау керек. Жарғылық капиталдың көбеюі акционерлік
банктің немесе үлескерлердің қаражатының есебінен жүзеге
асырылады. Және де оның меншікті қаражаттарының есебінен де
жүзеге асырылуы мүмкін. Жарғылық капиталдың көбеюіне жұмыс
жасайтын коммерциялық банктер мыналарды бағыттауы мүмкін:
- банктің резервтік қорынан алынған қаражаттар, егер олардың
мөлшері капиталдың 10 % төлеген сомасынан асып түсетін болса;
арнайы қорлардың қаражаттары;
- жыл қортындысы бойынша экономикалық ынталандыру қорының
пайдаланылмаған қаражаттары; табыс салығы және басқа да
міндетті төлемдерді төлегеннен кейінгі банктің әлеуметтік және
өндірістік дамуына бағытталған, белгіленген тәртіп бойынша
еңбек ұжымы мүшелерімен бөлінген экономикалық ынталандыру
қорының қаражаттары есебінен банкпен алынған негізгі
қаражаттар:
- есепті жылдың соңындағы несиелік қалдықтың меншікті
қаражаттардың валюталық бөлігін қайта есептеуден түскен 50 %
мөлшеріндегі қаражаттар;
- есептелген, бірақ банктің акционерлеріне төленбеген
дивиденттер. Бұл қаражаттар бюджетке салықтарды төлегеннен
кейін және акционерлердің келісімімен капиталдандыруға
пайдаланылады.
- өткен жылдың қорытындысы бойынша бөлінбеген пайда.
Акционерлік банктер қайтадан шығарылатын акцияларға төлеу
үшін шығару шартына сәйкес және заңға сәйкес шығарылған
айырбасталатын акцияларды және басқа бағалы қағаздарды
қабылдауы мүмкін. Акционерлік банктің жарғылық қорыны азаюы
банктің акционерлерінің жиналысының шешімі бойынша акцияларды
төлеп алу жолымен және олардың банктің заң тәртібімен
орындағыннан кейінгі жойылуымен жүргізіледі. Банктің резервтік
капиталы пайдадан салық төлегенге дейінгі жарғылық
капиталдың төлеген сомасының 25 % мөлшерінде құралады.
Резервтік қорды құрудың мақсаты болып арнайы резервтер
қалыптаспайтын банктің негізгі қызметінен шығатын жалпы
тәуекелдіктерді жабу болып табылады. Ол сонымен қатар
ағымдағы пайда жетпеген жағдайда банкпен шығарылатын
облигацияларға проценттер төлеу үшін және банктің жарғылық
капиталын көбейту үшін пайдаланылуы мүмкін. Меншікті капиталдың
жеткіліктілігі нормативтерінің есебі кезінде халықаралық
практикада заңды құрылған резервтік капитал
І – деңгейлі капиталға жатады, яғни негізгі капитал.
Банктің арнайы қорларының үш түрі болады: Банктің
қосымша меншікті қаражаттары - үстеме атаулы құнымен
(құрылтайшылық пайда) сатудан алған қаражаттары. Бұл қор тек
жарғылық қордың көбеюі үшін құрылады. Арнайы қорларға,
сонымен қатар банктің негізгі қорларды қайта бағалау
нәтижесінде алынған және Арнайы қорлар баланстық шотындағы
бөлек дербес шотта есептелетін қаражаттар жатады. Бұл
қаражаттар тозуы толық есептелінбеген, шығатын негізгі қорлар
бойынша амортизация есептелінгенге дейінгі, сонымен қатар
жарғылық капиталдың көбеюіне пайдаланылуы мүмкін. Арнайы
қорлардың үшінші түрі болып Арзан бағалы және тозғыш
заттардың тозуы табылады. Бұл қор берілген баланстық шотта
есептеледі.
Коммерциялық банктер Негізгі қаражаттардың тозуы қорын
негізгі қаражаттардың барлық түріне амортизация есептеу
жолымен құрады. Амортизация бекітілген нормалардан тыс
баланстық құнға процентпен есептеледі. Осыған байланысты
негізгі қаражаттардың активті бөлігінде амортизация қызметтің
нормативті мерзім кезінде, болмаса олардың бастапқы құны
толығымен банктің шығындарына жатады. Негізгі қорлардың
активті емес бөлігінде амортизация олардың қызмет мерзімі
кезінде есептеледі. Бұл қорлардың қаражаттары банктің
капиталының құрамына кірмейді.
Экономикалық ынталандыру қорлары банктің салық төлегеннен
кейінгі пайдасынан құрылады. Бұл қорлардың құрылуы банктің
акционерлерінің жалпы жиналысымен анықталады және банктің
өкіміне жататын паданы пайдалану туралы Ережеде бекітілуі
мүмкін. Бұл Ережемен құрылатын қорлар мен пропорциялардың
түрлері анықталады, яғни процент түрінде әрбір қордың үлесі,
сонымен бірге дивиденттерді төлеуге бағытталатын пайда
үлесі көрсетіледі. Коммерциялық банктер экономикалық ынталандыру
қорларының құрамына ережеге сәйкес, коммерциялық банктің
басқармасының қарауы бойынша басқа қорларды қалыптастырады.
Материалдық көтермелеу қорының қаражаттары сыйлықақы төлеу
үшін, банк қызметкерлеріне акциялар сатып алу, және басқа
да осыған ұқсас мақсаттар үшін пайдаланылады. Әлеуметтік
және өндірістік даму қорының қаражаттары банктің ғимаратын
сатып алуға және құрылысына, банктің қызметкерлеріне тұрғын
үй сатып алу жабдықтарына және т.с.с. бағытталады. Банктің
таза пайдасынан құрылған басқа қорлар банктің өкіміне
жататын, пайданы бөлу туралы ережеде көрсетілген банктің
мақсатты тағайындауына сәйкес пайдаланылады. Жылдың қорытындысы
бойынша пайдаланылмаған экономикалық ынталандыру қорының
қалдықтары жарғылық капиталдың көбеюіне бағытталуы мүмкін.
Банкпен шығындалған өндірістік және әлеуметтік дамуға
бағытталған қорлар қаражаттары банкпен есепке алынады және
Әлеуметтік және өндірістік дамуға бағытталған экономикалық
ынталандыру қорлары баланстық шотында көрсетіледі және
жарғылық капиталды көбейтуге жұмсалуы мүмкін. Осыған сәйкес
олардың көлемі негізгі қаражаттардың тозуымен есептелген
сомаға алдын – ала төмендейді. Банктің негізгі қаражаттарына
сонымен бірге шетел валютасын қайта бағалаудан түскен
қаражаттар жатады.
Банктің валюталық жайғасымының бағамдық айырмасы екі
түрге бөлінеді.
Бірінші жағдайда бағамдық айырма валюталық биржада
бекітілген, валютаның ағымдағы курсы арасындағы айырмашылық
ретінде коммерциялық банктің акцияларын төлеуге берілген шетел
валютасын қайта бағалау жолымен және теңгемен өтеуге
жарғылық қорға енгізілген коммерциялық банкпен шетел валютасын
қайта есептеу кезінде есептелген курспен қалыптасады. Бұл
жағдайда есепті жылдың соңына есептелген несиелік қалдықтан
меншікті қаражаттарды валюталық бөлігін қайта есептеу
қаражаттарының 50%- і жарғылық капиталдың көбеюіне жұмсалуы
мүмкін. Банктің валюталық жайғасымы бойынша олардың айырмасы
оң курс түріндегі ақшалай қаражаттар жыл соңына банктің
пайдасына қосылады, ал теріс болған ағдайда операциялық
шығыстарға жатады және осыған сәйкес банктің меншікті
қаражаттарын көбейтеді, болмаса азайтады. Қорлардан жоғары
аударылған қаражаттар банктің капиталының құрамына кіреді.
Бөлек операциялар бойынша тәуекелдікті азайту үшін
коммерциялық банктер осыған сәйкес резервтік қорлар құруға
құқылы. Банктердің несиелер бойынша мүлкін жоғалтуларына
резервтер құру үшін шығыстары банкпен көрсетілетін
қызметкердің өзіндік құнына жатады. Коммерциялық банктер
сонымен бірге бағалы қағаздарға салымдарды қамтамасыз етуге
резервтер құрылады. Резервтер акционерлік қоғамдардың
акцияларындағы банктің салымдарына мемлекеттік емес борышқорлық
міндеттемелер және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
арнайы нұсқауы бойынша басқа бағалы қағаздарға
үйлесімді құрылады. Құрылатын резервтердің көлемі нарықтық
баға белгіленімі бар бағалы қағаздармен және нарықтық
баға белгіленімі жоқ бағалы қағаздармен анықталады. Осы
қағаздардың құнсыздануы үшін резервтер банктің салық
төлегеннен кейінгі пайдасынан құрылады. Несиелік тәуекелдікті
жабу үшін және бағалы қағаздардың құнсыздануы үшін
құрылатын резервтер банктің меншікті қаражаттарын көбейтеді.
Оның сенімділігі мен төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
үшін жағдай туғызады, бірақ меншікті капиталдың құрамына
кірмейді.
1.3. Пассивтік несиелік операцияларының түрлері
Пассивтік несиелік операцияларға ең алдымен депозиттік
операциялар жатады. Банктің депозиттік операциялары деп заңды
және жеке тұлғалардан белгілі бір мерзімге немесе талап
еткенге дейін ақшалай қаражаттарды тартуды айтады. Депозиттік
операциялардың үлесіне әдетте пассивтердің 95% - і тиеді.
Пассивтік операциялардың субъектілері ретінде: мемлекеттік
кәсіпорындар мен ұйымдар; акционерлік қоғамдар; шетел
капиталының қатысуымен аралас кәсіпорындар; қоғамдық ұйымдар мен
қорлар; қаржылық және сақтандыру компаниялары; инвестициялық
және трасталық компаниялар мен ұйымдар; бөлек жеке тұлғалар
және осы тұлғалардың бірігуі; банктер және басқа несиелік
мекемелер болуы мүмкін. Депозиттік операциялардың объектілері
болып депозиттік операциялардың субъектілері банкке салатын
және банктік операцияларды жүргізу тәртібімен белгілі бір
мерзімге дейін банктің шоттарында орналастырылатын ақшалай
қаражаттардың сомасын айтады. Экономикалық мазмұнына қарай
депозиттерді үш топқа бөледі: мерзімді депозиттер; талап
еткенге дейін депозиттер; халықтың жинақ салымдары. Бұл
топтардың әрқайсысы әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі.
Мерзімді депозиттер өздерінің мерзімдеріне қарай былай
жіктеледі: 3 ай мерзімге дейінгі депозиттер; 3 айдан 6 айға
дейінгі депозиттер; 6 айдан 9 айға дейінгі депозиттер; 9
айдан 12 айға дейінгі депозиттер; 12 айдан жоғары. Талап
еткенге дейінгі депозиттер шоттарда сақталатын қаражаттардың
сипаты мен керек – жарағына сәйкес жіктеледі: әртүрлі меншік
формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың бюджеттік, ағымдағы
және есеп айырысу шотындағы қаражаттары; әртүрлі мақсатты
экономикалық бағыттағы қорлардың сақталуы бойынша арнайы
шоттардағы қаражаттары. Жинақтық салымдар сақталу ерекшелігіне
қарай мерзімді, қосымша жарналы мерзімді, ұтысты, ақшалай –
заттай ұтысты, шартты, жастардың сыйлық салым ақшасы, ағымдағы
шотқа, ұсынушыға, талап еткенге дейін, жинақ сертификаттары,
пластикалық карточкалар болып бөлінеді. Депозиттердің әр түрі
бойынша өздерінің жетістіктері мен кемшіліктері болады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер әлде – қайда өтімді.
Олардың иелері талап еткенге дейінгі шоттардағы ақшаларын
кез – келген уақытша пайдаланулары мүмкін. Талап еткенге
дейінгі депозиттік шоттың ерекшеліктері келесілер:
- бұл шотқа ақшалай бөліктеп не болмаса шектеусіз толық
енгізіліп немесе шығарылады;
- бұл шоттан белгіленген тәртіп бойынша қолма – қол ақшаны
алуға рұқсат етіледі;
- банк мерзімді салымдарға қарағанда, талап еткенге дейінгі
депозиттерде жоғары үйлесімдегі ең төмен мөлшерлі резервті
сақтауға міндетті.
Талап еткенге дейінгі депозиттердің негізгі кемшіліктеріне
мыналар жатады:
а) олардың иелеріне – шот бойынша төленген проценттердің жоқтығы;
б) банк үшін - өтімділікті сақтау үшін жоғары оперативті
резервтің қажеттілігі.
Мерзімді депозиттер шоттарының дәл белгіленген мерзімі
болады, олардан иелеріне тіркелген проценттер төленеді, және
салымдарды мерзімінен бұрын алудың шегі болады. Мерзімді
депозиттік шоттарда сақталатын ақшалай қаражаттарға талап
етілмелі депозиттерге қарағанда міндетті резервтердің төмен
мөлшері белгіленеді.
Клиент үшін мерзімді депозиттік шоттардың құндылығы болып
жоғары проценттерді алу болып табылады, ал банк үшін – аз
оперативтік резервті өтімділікпен қолдау мүмкіндігі.
Клиенттер үшін мерзімді депозиттік шоттардың кемшілігі
болып төменгі өтімділік пен ағымдағы төлемдер мен есеп
айырысу үшін, қолма – қол ақшаларды алу үшін мерзімді
шоттардағы қаражаттарды пайдалана алмау табылады. Банктің
кемшілігіне салым бойынша жоғарлаған проценттерді төлеу
қажеттілігі және осыған сәйкес биржаның төмендеуі жатады.
Жинақ салымдары ұзақ мерзімді сипаты бар және ұзақ
мерзімді салымдардың көзі болғандықтан банктерге тиімді. Олардың
кемшілігі болып осы салымдардың әртүрлі факторларға байланысты
(саяси, экономикалық, психологиялық) тәуекелге баруы болып
табылады. Бұл қаражаттардың осы салымдардан тез шығуын және
банктің өтімділігін жоғалту қаупін жоғарлатады. Айта кету
керек, нарықтық қатынастары дамыған мемлекеттерге соңғы уақытта
бөлек депозиттердің түрлерінің арасындағы анық шекаралар
жайлап жоғалуда: мерзімді және талап еткенге дейінгі
депозиттердің шоттарының сапаларын өзіне ұштастыратын шоттар
пайда болады.
Банктік практикада депозиттік сертификаттар кең дамып
келеді. Депозиттік сертификат – бұл банкке тіркелген мерзімге және
проценттік мөлшерлемемен мерзімді салымның салынғандығын
куәландыратын бағалы қағаз. Депозиттік сертификаттардың екі түрі
бар: бірінші – табысталмайтын. Бұл сертификат салымшыда сақталады
және мерзімі жеткенде банкке ұсынылады. Екіншісі – табысталатын.
Бұл сертификат қаржылық қайталама нарықта еркін сатылады. Жеке
тұлғалар үшін талап еткенге дейін және белгіленген мерзімге
дейін берілетін жинақ сертификаттары пайдаланылады. Коммерциялық
банктер несиелік ресурстар нарығындағы бәсекелестікпен күресу
үшін өздерінің депозиттеріне сандық және сапалық жақсаруына
жағдай жасауы керек. Бұл үшін олар әртүрлі әдістер қолданады.
Бұл кезде барлық банктер депозиттік операцияларды ұйымдастырудың
бірнеше негіз қалаушы принциптерін сақтайды. Олар келесілермен
шектеледі; депозиттік операциялар пайда табуға немесе болашақта
пайда табу үшін жағдай жасауы керек; депозиттік операциялар
алуан түрлі және түрлі субъектілермен жүргізілуі тиіс;
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді
салымдарға ерекше көзқараспен қарау керек; депозиттік және
несиелік операциялардың несиелік салымдар мен депозиттердің
сомалары мен мерзімдері арасында келісім мен өзара байланыс
қамтамасыз етілуі тиіс; банк депозиттік және несиелік
операцияларды ұйымдастыра отырып өзінің еркін ресурстарын
төмендетуге талпынуы керек; банк депозиттерді тартатын банктік
қызметтердің дамуына шаралар жүргізуі тиіс. Ресурстарды
тартудың депозиттік емес көздеріне мыналар жатады: банкаралық
нарықтан қағаз алу; бағалы қағаздарды кері сатып алумен сату
келісімі; Ұлттық банктен несиелер алу мен вексельдердің есебі;
банк акцептерін сату; коммерциялық қағаздарды шығару;
евродоллар нарығынан қағаз алу; капиталдық ноталар және
облигациялар шығару. Қазақстанда банктік жүйенің даму
жағдайында осы ресурстарды тартудың депозиттік емес көздері
дамыған жоқ. Қазақстандық банктер осы көздердің ішінен негізінен
банкаралық несиелер мен Ұлттық банктің несиелерін пайдаланады.
Ұлттық банктің несиелері қазіргі уақытта көп аса коммерциялық
банктерді қайта қаржыландыруға бөлінеді және ұсынылады.
Банктерге орталықтандырылған несиелердің 10% - і ғана
конкурстық негізде ұсынылады. Орталықтанған және банкаралық
несиелер салым болып табылмайтындықтан, олар банк – қарызгердің
үкіміне тез арада түседі және резервтік қамтамасыз етуді
қажет етпейді. Банкаралық несиелер нарығының мағынасы мынады:
бұл нарық кейбір банктер үшін артық ресурстарды қайта бөлу
кезінде банктік жүйедегі несиелік ресурстардың толықтай
пайдалану тиімділігін арттырады. Сонымен бірге, банкаралық
несиелердің дамыған нарығының болуы банктердің оперативті
резервтердің өтімділігін қолдаудың алдын – алуға мүмкін береді
2. ҚР – ДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ
ОРЫНДАУДЫҢ ІСКЕ АСЫП ЖАТҚАН ТӘЖІРИБЕСІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
(АҚ КАЗКОММЕРЦБАНК МЫСАЛЫНДА )
2.1. Банктің ресурсты қорын бағалау
Банк капиталы. Банк балансының күшті жағы болып меншікті
капиталдың жоғары деңгейі табылады. Оның 1 қаңтар 2007 жылғы
көрсеткіші (брутто) 10378 млн.теңгені құрады, ал ҚР – ның
ҰБ – ң мәліметтері бойынша екінші деңгейлі барлық банктердің
меншікті капиталы (нетто) 48,6 млрд. теңгені құрады.
2007 жылы банктің меншікті капиталы 2006 жылмен
салыстырғанда 3,6 есе өсті (1 – деңгейлі капитал – 4,0 есе)
және 01.01.07 ж. – 7028741 мың теңгені құрады, немесе баланс
валютасының 18,58 % - і. 2006 жылдық 1 – кварталының ішінде
үшінші эмиссияның акциялары толығымен төленді және жарғылық
капитал 2030500 мың теңгеге дейін жетті. Операциялардың
көлемдерінің ары қарай кеңеюіне мүмкіндік беру үшін капитал
2006 ж ішінде 800 млн. теңгеге арттырылды. Банк өз акцияларын
халықаралық қаржы нарықтарында ғаламдық депозитарлық қолхаттар
(ҒДҚ) және американдық депозитарлық қолхаттар формасында
(АДҚ) орнатты. Нәтижесінде банк өзінің меншікті капиталын 50
млн. долларға арттырады, және де капиталдың жеткілікті болу
коэффициенті артты бірақ жылдың аяғында к2 баяу түрде
0,27 дейін төмендеді, бұл тәуелділік активтерінің өсуімен
түсіндіріледі, ресейлік бағалы қағаздар нарығына үлестерін
шығару мен портфельдің біршама өсуі нәтижесінде, сонымен қатар
басқа компаниялардың капиталына берілетін инвестициялардың
артуымен түсіндіріледі.
2006 жылы меншікті капитал (нетто) алдыңғы кезеңмен
салыстырғанда 1,13 есе өсті және 2008 жылдың басында 8 млрд.
теңгені құрады (баланс валютасының шамамен 16%-і). Жарғылық
төленген капитал 23,402 млн. теңгеге артты немесе 0,82 % -
ке артты. Капиталдың жеткілікті болу коэффициенттері де
өзгерді.
Екінші деңгейлі банктердің халықаралық стандарттарға көшу
тәртібі туралы жағдайға сәйкес ҚР – ң ҰБ – ң бірінші
тобы нормативтерді 2006 жылдың соңына дейін орындауы керек
болды, соның ішінде капиаталдың жеткіліктілігінің к1 және
к2 коэффициенттері сәйкесінше 0,06 және 0,12 кем болмау
керек. Сонымен қатар, Казкоммерцбанк бірінші топтағы 16
банктің құрамына кіреді. Deloitte & Touche фирмасының 2006
жылғы аудиторлық қорытындысының мәліметтері мен есептері
көрсеткендей, 1 деңгейлі капиталдың жеткілікті болу коэффициенті
0,13 – ке тең, меншікті капиталдың жеткілікті болу
коэффициенті – 0,16 , бұл ҚР – ң ҰБ – ң талаптарын анағұрлым
түрде арттырады және келесі бірнеше жылда өсуін қамтамасыз
ету үшін жеткілікті. 1 – кестеде соңғы жылдарға арналған
капитал баламалылығы берілген.
Кестенің мәліметтеріне көрініп тұрғандай капиталдың
жеткілікті болу коэффициенттері 2007 жылы 2006 жылмен
салыстырғанда кеміді, бұл менің ойымша, банк қызметінің
өзгерістерімен ғана емес, сонымен қатар микродеңгейдің жалпы
себептерімен, соның ішінде ішкі және халықаралық нарықтардағы
соңғы дағдарыстық құбылыстармен түсіндіріледі. Сөйтіп, ұлттық
валютаның құнсызданылуымен нақты мағынасында банк капиталы
алдыңғы кезеңмен салыстырғанда анағұрлым кеміді.
Банк капиталы мен сәйкес коэффициенттерінің анық есеебі
1, 2, 3, 4 кестелерде берілген.
Кесте 1 2005-2008 жылдардағы капиталдың баламалық көрсеткіштері
Капиталдың 31.12.2008 ж. 31.12.2007 ж. 31.12.2006ж. 31.12.2005 ж.
баламалық
көрсеткіштері
1 деңгейлі 13,8 % 27.7 % 14.9 % 2.8 %
капиталдың
баламалылығы
Меншікті 16.5 % 29.4 % 17.7 % 5.8 %
капиталдың
баламалылығы
АҚ Казкоммерцбанк 2005 -2008 ж капиталдың баламалық көрсеткіштері
Кесте 2 31.12.07 ж. К1 капиталдың жеткілікті болу коэффициентінің
есебі
Басқа заңды тұлғалардың капиталындағы есепке 6680315
алынған бірінші деңгейлі капитал
Барлық активтердің сомасы (А) 8320159
Бірінші деңгейлі (К1) капиталдың жеткілікті 0,138
болу коэффициенті
АҚ Казкоммерцбанк К1 капиталының жеткілікті болу коэффицентінің есебі
Кесте 3 31.12.07 ж. К2 капиталының жеткілікті болу
коэффициентінің есебі
мың теңге
Меншікті капитал, К 7637924
Бөлшектер Тәуекелдік өлшенген
коэффициенті эквивалент
І топ 2062713 0 % 0
ІІ топ 323492 20% 64698
ІІІ топ 46032112 100% 46032112
Тәуекелдік дәрежесі бойынша
шартты және мүмкін талаптар
келесі түрде жіктеледі:
ҚР – ның Үкіметінің тапсырыстары 351148 0% 0
мен кепілдіктеріне берілген
банктің тапсырыстары мен
кепілдіктері, сонымен қатар
мемлекеттік бағалы қағаздар,
депозиттермен, монитарлы қымбат
металдардың кепілдікпен
қамтамасыз етілген бөлігінде
Шығарылған жабылған 189684 0% 0
аккредитивтер бойынша мүмкін
міндеттемелер
Қабылданған кепілдіктер бойынша 14098140 0% 0
талаптардың азаю мүмкіндігі
Болашақта депозиттерді, 9420310 20% 1884062
ссудаларды орналастыру, алу
бойынша шоттар, егер міндетті
болса (құжатпен рәсімделген)
Шет елдің валютасын сатып алу –4058362 0% 0
сату бойынша шоттар, егер олар
міндетті болса
( құжатпен рәсімделген)
Кепілдіктер және тапсырыстар, 2725762 100% 2725762
жабылмаған аккредитивтер
Барлық тәуекелдік активтер (Ат) 79261723 50706634
Арнайы резервтер + меншікті 4320167
капиталға қосылмаған құрылған
жалпы резервтердің сомасы
(тәуекелдік есебімен өлшенген
(Жс) 1,25 % - ке активтердің
сомасын жоғарылатады)
АҚ Казкоммерцбанк К2 капиталының жеткілікті болу коэффицентінің есебі
Кесте 4 К3 коэффициентінің есебі
Бір қарызға алушының ең жоғары тәуекелдігі К3 = М К.
М – тәуекелдік мөлшері (бір қарызға алушының ссудалар, овердрафтар,
вексельдер, факторинг, форфейтинг, мерзімді депозит және қаржылық
лизинг бойынша қарыздар бірлестігі, соған қоса осы қарыз
алушыға деген банктің шартты және мүмкін талаптарының сомасы,
оған несиелік тәуекелдіктер кіреді және минус қарызға алушының
міндеттері бойынша берілген банктің депозитіндегі ақша түрінде
қамтамасыз ету сомасы, мемлекеттік бағалы қағаздар, монетарлы
қымбат металдар, және ҚР Үкіметінің кепілдіктерінің бірлестігі)
К3 банкпен ерекше қатынастармен 1909481
байланыспаған тұлғалар үшін банк
капиталынан 25 % - тен аспауы
керек
Және банкпен ерекше 763792
қатынастармен байланысты тұлғалар
үшін капиталдан 10 %
К – меншікті капитал 7637924
АҚ Казкоммерцбанк К3 коэффицентінің есебі
K1
- ИК
К1 = (1)
А
Бірінші деңгейлі банктің жеке капиталының оның барлық
активтерінің сомасына қатынасы 0,06 – дан кем емес болуы
керек.
Банктің жеке капиталының оның активтерінің сомасына және
баланстық талаптардан тыс сомасына қатынасы 0,12 – ден кем
болмауы керек.
ROE (return on equity) капиталының пайдасының
көрсеткіштері де кеміді, ол таза пайданың (салық төлегеннен
кейін) жеке капиталына қатынасы ретінде есептеледі: 2006 жылы
29,58 % - ке, 2007 жылы 18,15 % - ке дейін (кезеңнің соңына
қарай), сонымен қатар 1 акцияға (ЕРS) таза табыс – 7,61
теңгеден 6,66 теңгеге дейін.
Жеке капиталдың (нетто) құрамында да 2007 жылмен
салыстырғанда өзгерістер болды. Жарғылық капиталдың жеке
салмағы анағұрлым өсті (14% - 2006 ж. 35% - 2007 ж. дейін),
қорлардың үлесі кеми түсті (34% - тен 22 % - ке дейін),
пайданың, негізгі құралдардың индексациясының және бағалы
қағаздардың үлесі кеміді.
Меншікті қаражаттар өлшемінің артуы тек акционерлік
капиталдың өсуіне ғана емес, сонымен қатар дивиденттерді
төлемеу кезінде таратылмаған пайданың жиналуы салдарынан іске
асты, сонымен бірге қорларды капитализациялау салдарынан. Және
бүгінгі күні Казкоммерцбанк республика банктерінің арасындағы
меншікті капиталының көлемі бойынша жетекші орынды алады.
Ал енді банктің меншікті капиталының есебін ұйымдастыру
тәртібін қарастырайық.
Банктің жарғылық капиталына есеп жүргізу үшін келесі
баланстық шоттар қолданылады:
3001 – қарапайым акциялар бөлімінде жарияланған жарғылық
қор;
3025 – артықшылықты акциялар бөлімінді жарияланған қор;
осы шоттармен қатар төленбеген жарғылық капиталдың сомасы
келесі баланстық шоттарда ескеріледі:
3002 – қарапайым акциялар бөліміндегі төленбеген жарғылық
қор;
3026 – үстемдігі жоғары акциялар бөлімінде төленбеген қор;
Жарғылық капиталға жарналарды төлеу келесі өткізбеде
көрсетіледі: Дт 1001 Кассада ақшаның бар болуы.
1051 ҚР – ң ҰБ – гі банктің корреспонденттік шоты
2203 Клиенттердің ағымдағы шоттары
Кт 3002, 3025
Кт 3002 бойынша наминал бойынша орналастырылған акциялар
төлемақысына түсетін сомалар ескеріледі, Кт 3025 бойынша –
артықшылықты акциялар бойынша – жарияланған жарғылық қордың арту
сомалары ескеріледі.
Алынған айырмашылыққа сәйкес сыйақы сомасына:
- егер айырмашылық оң болса, онда өткізбе құрылады:
Дт 1001, 1051, 2203
Кт 3002 (3025), 3520 акциялар бойынша сыйақылар
- егер теріс айырмашылық болса, онда:
Дт 1001, 1051, 2203,
Кт 3002 (3025)
Жарғылық капиталда қаражаттар есебі номинал бойынша
орындалады. Акционерлік қатысуы қарапайым акциялардың сомалары
негізінде анықталады. Құрылтайшылық құжаттардың негізінде әрбір
құрылтайшыға кіріс сомасы және оның жарнасы көрсетілетін
карточка мен шоты ашылады. Банктің жарғылық капиталында
акционерлік қатысу үлесін анықтау үшін оның барлық
акцияларының номиналды құнының сомасын жарғылық капиталдың
барлық сомасына бөлу керек.
Банк қызметі процесіндегі жарғылық капиталдың өлшемінің
үлкеюі келесі өткізбеде көрінеді:
Дт 2203, 1001, 1051
Кт 3100 Қосымша капитал
Сонымен қатар банк өз акционрлерінен акциялардың бөлігін
қайта сату немесе шоғырландыру мақсатында сатып ала алады.
Онда бухгалтерлік есепте номиналды құнынан жоғары бағасы
бойынша акцияларды сатып алу былай көрінеді:
Дт 3003 Сатып алынған қарапайым меншікті акциялар.
3027 Сатып алынған меншікті артықшылықты акциялар.
Кт 3520, 2203, 1001, 1051
Номиналды құннан төмен баға бойынша:
Дт 3003, 3027, 3520
Кт 2203, 1001, 1051
Акциялар сатып алынғаннан кейін олар қайта сатылуы
немесе жойылуы мүмкін. Акциялардың жойылуы кезіндегі жарғылық
капиталдың кетуі келесі өткізбеде көрініс табады:
Дт 3001, 3025
Кт 3003, 3027
Акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша есеп беру
жылының нәтижелері бойынша пайданы тарату орындалады. Сонымен
қатар пайда 100% деп алынады. 30%, пайда бойынша салық
бюджетке төленеді, пайданың қалған бөлігі Бақылаушы Кеңеспен
орнатылған Пайданы құру және тарату туралы жағдайына
сәйкес бағытталады. Пайданы таратқан кезде келесі өткізбе
орындалады:
Дт 3599 Бөлінбеген пайда (жабылмаған шығын)
Кт 2851 Салықтар, қорларға арналған міндетті төлемдер
бойынша есептер
Кт 3510 Банктің резервтегі қоры
Кт 2853 Акционерлермен есеп айырысу
Кт 3580 Өндірістік және әлеуметтік даму қоры
Көрініп тұрғандай, банктің бөлінбеген пайдасы баланстық 3599
шотта есептеледі. Ол алдыңғы жылдардың бөлінбеген пайдасының
сомасын көрсетеді. Бұл шот өткен жылдың пайда сомасына
несиеленеді. Жаңа жылдың бірінші жұмыс күнінде маңызды
айналымдарды жүргізгеннен кейін:
Дт 4999 Салыққа дейінгі пайда
Кт 5999 Табыс бойынша салық
және қалдық 3599 шотының Кт көшіріледі.
Дивиденттерді беру келесі өткізбеде көрініс табады:
Дт 3599
Кт 1853 Акционерлермен есептесу (дивиденттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
--------------------7
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ11
1.1. Пассивтік операциялардың экономикалық мазмұны және
олардың құрылымы ----------------------------------- --------------------
---------------11
1.2. Банктің меншікті қаражаттары: құрылымы, олардың
қалыптасуы және пайдаланылуы ----------------------------------- -----------
----------12
1.3.Пассивтік несиелік операцияларының түрлері -------------------------
--------17
2. Қ.Р–ДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ОРЫНДАУДЫҢ
ІСКЕ АСЫП ЖАТҚАН ТӘЖІРБИЕСІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ (КАЗКОММЕРЦБАНК
МЫСАЛЫНДА)----------------------------------- -------------------------------
-----------21
2.1. Банктің ресурсты қорын бағалау -----------------------------------
-------------21
2.2. Казкоммерцбанк капиталдың халықаралық нарығындағы рөлі ----------
38
2.3 Казкоммерцбанкінің міндеттері, мақсаты --------------------------------
---------46
3. ҚР–ДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕНГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ
БОЛАШАҒЫ МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ---------------------------- ----------------
----------------------------59
3.1. ҚР-да екінші деңгейлі банктердің пассив операцияларының
даму болашағы ----------------------------------- ---------------------------
-----------------59
2. Дамыған мемлекеттің екінші деңгейлі банктердің валюта және төлем
жүйесін реттеу әдістері ----------------------------------- --------------
---------------64
ҚОРЫТЫНДЫ----------------------------------- --------------------------------
-----------71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР----------------------------------- -------------------
73
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР------------------------ ---------------------74
КІРІСПЕ
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың маңызды және бөлектелмейтін
құрылымдарының бірі. Банктердің дамуы, тауар өндірісі және айналымы бірдей
жүреді және тығыз қиылысады. Банктер ақша есеп айыруларын жүргізе асыра
отырып, шаруашылықты несиелей, капиталды қайта болуда делдал бола отыра
өндірістің жалпы тиімділігін барынша көтереді, қоғамдық еңбектің
өнімділігінің өсіміне ықпал жасайды.
Дамыған тауарлы және қаржылық нарық жағдайында банктік жүйенің
құрылымы шұғыл күрделіленеді, қаржылық мекемелердің жаңа түрлері,
клиенттердің қызметін атқарудың жаңа несиелік құралдары мен әдістері пайда
болды. Республикада қалыптасқан жаңа шаруашылық жүйесі үшін шетелдегі
банктік топтың тәжірибесі үлкен қызығушылық танытады. Әкімшілік-
басқарушылық және жоғары монополданған мемлекеттік банктік құрылымды жеке
және ұжымдық меншікке негізделген динамикалық, жұмсақ және коммерциялық
табысқа, пайда алуға бағытталған несиелік мекемелер жүйесіне көшуі
жетілдірілу үстінде. Банктер өздерінің активті операцияларын жүргізу үшін
ақша ресурстарына барлық қажеттілігінің 70 %-тен жоғарысын тартылған ақша
құралдары есебінен қанағаттандырады. Бұл қаржылардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды, яғни, жеке тұлғалар және компаниялардың - клиенттердің
банктерге түсіріп, ондағы шоттардағы сақталудағы және банктік заңдар және
шоттардың ережелеріне сәйкес қолданылатын ақша құралдары.
Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5
миллион теңгеге дейін ұлғайтылылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және
меншік капиталының жеткіліктілігімен байланысты банк секторының
тәуеклдерін, төмендетуге көмектесті.
Бос ақша құралдарды тартудың күрделілігі бұл кейбір мемлекеттік
кәсіпорындар және коммерциялық құрылымдардың меншікті қаржыларының бос
қорларды сақтау үшін орындар іздеу емес, тіпті олардың ағымды қызметінің
қажеттіліктерін қамтамасыз ете бермейді.Аталғандарға байланысты банктік
шоттарға сырттан ақша құралдарын тарту ісіндегі басымдылық ретінде банктегі
депозиттік шоттардағы ақшаларын сақтағаны үшін пайыз түрінде сәйкес сыйақы
алып отыратын жеке тұлғалар болған дұрыс. Бірақ банктерге бұл құралдарды
қолданғаны үшін алынатын пайданың депозиттер үшін пайыздар бойынша
төленетін шығындардан артатындай деңгейде басқарулары қажет.
Дипломдық жұмыстың Коммерциялық банктердің пассивтік операциялары
және олардың дамуы атты тақырыбы Қазақстан Республикасының банктік
жүйесіндегі және ондағы АҚ Казкоммерцбанктің дамуының актуалды
проблемаларының бірі болып саналады.
Қазіргі кезде банктерде ұлттық қорды құра отырып , біз қорланудың
мақсатты саясатын жүргіздік.
Бұл қорды құру керек пе, әлде қаржыны баршаға аз- аздап үлестіреміз
бе дегенге орай қаншама талас жүргенін сіздер жақсы білесіздер. Қазіргідей
бюджетке алымдар 20%-қа төмендеген кезде зейнетақы және жалақы төлеумен не
істер еді?
Жақсы уақытта осы қорды құра отырып, біз дұрыс істедік. Өзінің
ертенгі күні туралы ойлайтын мемлекеттер осылай істеуге тиіс.
Елде іскерлік белсенділігін сақтау үшін біз шағын және орта бизнес
субьектілеріне 275 миллиард тенге көлемінде бұрын- соңды болмаған қаржылық
қолдау жасадық.Әкімшілік кедергілерді табанды қысқарту жөніндегі жұмыс
жалғастырылды.
Банктік шоттарда халықтың ақша құралдарын тарту мәселесінің актуалдығы
– жеке тұлғалардың өз бос қаржыларын банктік шоттарда
орналастыруға әлі де болса ұмтыла қоймайтындығында. Бұған себептердің бірі:
бұл халықтың бір бөлігінің әлі де болса банкке сенімсіздік танытумен
қалыптасып қалған консервативті психология және банктік ставкалардың
белгілі деңгейде төмендігі. Бұл себептерді шарттаған жағдай бұл нарықтық
экономиканың дамуы, оның қалыптасуындағы алғашқы жолдары көптеген
қиыншылыққа кездесті: дәлденген, қалыптасқан жинақ жүйесі жойылды, бұрынғы
салымдар құнсызданды, клиенттер өздерінің көп сомадағы жинақтарын жоғалтты,
ал нәтижесінде – банктік жүйеге, сонымен қатар бүтін үкіметке сенімсіздікке
ие болды.
Қазақстанның АҚ Казкоммерцбанкі нарықтық қатынастардың жаңа жағдайында
өзінің басымды мақсаттарының бірі ретінде өз салымшыларын сақтап қана
қоймай, сонымен қатар оларды ұдайы көбейту арқылы Халықтың сенімін қайтадан
жеңіп алу саясатын ұстану үстінде.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып – Халықтың ақша құралдарын тарту
саясатында Қазақстан Республикасының банктік қызметін зерттеу саналады.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімі банктік ресурстардың табиғаты,
мәні және олардың басқару теориясы мен саясатына арналады, аналитикалық
бөлімде Казкоммерцбанк ресурстарды басқару деңгейіндегі басымдылықтар
және олардың шарттары мен себептері талданады. Жобалау бөлімінде банктердің
тартылған ресурстарын басқарудағы оңтайлы бағыттарды таңдау және қаржыларды
тиімді орналастырудың альтернативалары қарастырылады. Банктердің депозиттік
саясатын жетілдіру, олардың дамуының деңгейін көтеру, әлемдік қаржылық
институттар нарығында бәсекелес қабілеттігін күшейту бағыттарын жетілдіру
жағдайлары жөнінде қортындыланады.
Бұрынғы жоспарланғанындай, 2010 жылы бюджетшілердің жалақысы және шәкіртақы
25 пайызға, ал 2011 жылы тағы да 30 пайызға ұлғайтылады.
Бұл ретте 2011 жылы базалық зейнетақылық төлемдер мөлшері ең
төменгі өмір сүру мөлшерінің 50 пайызына дейін өседі.
1993 жылдың қарашасында теңгенің айналысқа шығарылуы тәуелсіз
республикамыздың жылнамасындағы ең маңызды оқиғалардың бірі болды. Ол
еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолындағы түбегейлі әлеуметтік-экономикалық
реформаларды жүргізу үшін қажетті тарихи қадам еді. Ұлттық ақша бірлігін
енгізу қазіргі кездегі отандық банк жүйесінде қол жеткен экономикалық
табыстардың негізін қалады.
Ақша мен экономиканың өзара байланысы өте тығыз, олар экономикалық
жүйенің негізгі құрамы болып табылады. Ақша жүйесі экономикалық
үрдерістерге оларды күшейтумен немесе бәсеңдетумен әсер етеді. Елдің
экономикалық жағдайы, сол елдің экономикалық кеңістіктегі интеграциясы
мемлекеттің ақша жүйесіне, оның атқаратын қызметіне тікелей байланысты.
Макроэкономикалық тепе-теңдік ақша нарығында белгілі бір тепе-теңдіктің
болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы ақшаға деген сұраныс пен
ұсыныстың тепе-теңдігі.
Қазақстан макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ететін монетарлық
факторлардың арқасында тұрақтылыққа жетті. Ұлттық банктің қазіргі күні
жүргізіп отырған ақша-несие саясаты инфляцияның болжалды деңгейін ұстап
тұру үшін ақша-несие саясаты шараларының тиімділігін арттыру, валюталық
реттеу мен бақылауды қамтамасыз ету, төлем жүйелерінің жоғары технологиялық
деңгейде жұмыс істеуі, тұтастай қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз
етуге жәрдемдесу сияқты міндеттерді шешуге бағдарланған. Осы міндеттерді
шешу мақсатында қабылданатын шаралардың ақша нарығының жай-күйіне әсер
етуін одан әрі күшейту, ақша-несие саясатының әр түрлі құралдары бойынша
ставкаларды келісу жөніндегі жұмыс жалғастырылуда. Бұл ретте қаржы
нарығындағы сыйақы ставкаларын реттеудің, сондай-ақ банктердің шамадан тыс
өтімділігін стерильдеудің негізгі құралдары екінші деңгейдегі банктердің
Ұлттық Банктегі қысқа мерзімді ноталары мен депозиттері болып қалады.
Қаржы секторының тұрақтылығы мен тұрлаулылығына қажетті жағдайлар
туғызу міндеті арнайы орган Қаржылық қадағалау агенттігіне жүктелгеннен
бері Ұлттық Банктің басты мақсаты – инфляцияны қалыпты деңгейде ұстап тұру
болып табылады. Осы орайда Ұлттық банкке елімізде бағаны тұрақтандыру
жөніндегі барлық өкілеттік берілді. Ақша-несие саясаты және қаржы секторын
дамыту саласында Үкіметтің, Ұлттық Банктің және Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің негізгі күш-жігері инфляциялық
үдерістерді реттеудің тиімділігін арттыруға және қаржы секторын дамытудың
тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Ұлттық банк экономиканың қызып кету қаупін бәсеңдету және соған
сәйкес экономикада инфляцияның ұлғайып кетуіне жол бермес үшін ақша-несие
саясатын қатайта түсуді көздеуде. Ұлттық Банк деректеріне сүйенсек, жылдық
инфляция 2007 жылғы желтоқсан мен 2006 жылғы желтоқсан аралығы 8,4% болды.
Орташа жылдық инфляция 2007 жылға арналған жоғары бағалар сценарийі бойынша
(6,9-8,5%) мақсатты болжамнан шамалы көтеріле отырып, 8,6% болды. 2008-жылы
инфляциялық дәліз 7,3- 8,3% құрайды деп болжануда. Инфляция өсімінің
түйінді факторларының ішінде банк жүйесінің жоғары өтімділігі, кірістердің
және халықтың тұтынуының өсуі, мемлекеттік бюджет шығыстарының едәуір
қарқынды өсуі, инфляция импорты байқалып отыр.
Осындай инфляциялық қысымның арту жағдайында елдегі іскерлік
белсенділіктің жоғары қарқынымен үйлесім жағдайында инфляцияны төмендетуге
қол жеткізу қажет, яғни Ұлттық Банк ақша-несие саясатын елдің экономикалық
өсімімен байланыстырып, экономикаға ақша ұсынуды теңдестіре ұлғайтудың
дәйекті саясатын жүргізуі тиіс. Бұл мақсатта Ұлттық Банк ақша-несие
саясатының трансмиссиялық механизмін қолданады. Оның құрылымы
макроэкономикалық өзгерістер тізбегі арналарынан тұрады, атап айтқанда
пайыздық ставка, валюта бағдары, ең төменгі резервтік талап мөлшері, қысқа
мерзімдік құнды қағаздар шығару көлемі, ашық нарықтағы операциялар және
т.б. Бірақ бұл трансмиссиялық механизмге кіретін арналар жиынтығы мен оның
бұлжымас біртұтас құрылымы бар деген сөз емес. Қатып қалған заңның
болмайтыны секілді, экономиканы да нарық белгілейді. Соған қарай
трансмиссиялық механизмнің оны жағдайға қарай реттеп отыратын тағы да
бірнеше арналары жетерлік. Әрбір орталық банк ұлттық экономика
ерекшеліктерін есепке ала отырып, тек өзінің жеке арнаулы арнасын жасайды.
Ұлттық банк те инфляцияны ауыздықтау принциптеріне өтуге дайындық аясында
өз механизмін жасау үшін бірқатар жұмыстар жүргізуде. Ол механизм ақша-
несие саясатының ұлттық экономикаға ықпалын сипаттауы тиіс.
Валюталық реттеу және валюталық бақылау саласындағы Ұлттық Банк
саясаты валюталық режимді одан әрі ырықтандыруға, капитал қозғалысына
байланысты тәуекелдерді реттеуге қолданылатын жаңа тәсілдерді әзірлеуге
бағытталған. 2007 жылы Қазақстанда валюталық режімді ырықтандыру үдерісі
аяқталып, ұлттық валюта қызметінің жаңа кезеңі басталды. Өткен 2006 жылы
валюталық операцияларды жүргізуге шектеуді кейіннен алып тастау және ұлттық
валютаның толық конвертациялануы қағидатына көшу үшін жағдай қалыптастыру
жұмыстары жүргізілді. Осы орайда Ұлттық Банк Үкіметпен бірлесіп, валюталар
есебінде, сыртқы активтердің оңтайлы құрылымына қатысты мәселеге талдау
жүргізіп, шешуі керек. Бұған қоса қалыптасқан жағдайға байланысты әрекет
етудің түрлі нұсқаларын жасай отырып, қаржы дағдарысы туралы ерте бастан
хабардар етудің жүйесі болғаны жөн.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
1.1. Пассивтік операциялардың экономикалық мазмұны және олардың
құрылымы
Банктің пассивтік операциялары деп пассивтік шоттардағы
ақшалай қаражаттардың көбеюін айтады.
Пассивтік операциялар коммерциялық банктердің қызметінде
маңызды рөл атқарады. Пассивтік операциялардың көмегімен банктер
нарықтағы несие ресуртарын сатып алады.
Коммерциялық банктерде пассивтік операциялардың төрт нысаны
бар:
1) Коммерциялық банктерді бағалы қағаздарды алғашқы шығаруы
2) Қорлардың көбеюіне немесе қалыптасуына банк пайдасынан
аударымдар
3) Басқа заңды тұлғалардан несие қабылдау
4) Депозиттік операциялар
Пассивтік операциялар айналымындағы ақша қаражаттарын банкке
таратады. Жаңа ресурстар банктік жүйемен активті несиелік
операциялардың көмегімен құралады. Алғашқы екі пассивтік
операциялардың көмегімен алғашқы ірі несиелік ресурс құралады –
меншікті ресуртар. Келесі екі пассивтік операциялар екінші ірі
ресуртар тобын құрады – қарыз немесе тартылған несиелік ресуртар.
Банктің меншікті қаражаттары банктік капиталды және соған тең
баптарды білдіреді. Коммерциялық банктердің меншікті
қаражаттарының рөлі мен мөлшері басқа қызметтермен айналысатын
кәсіпорындар мен ұйымдардан ерекшеленеді. Себебі, банктер жалпы
қажеттіліктерінің 10 % - н меншікті қаражаттар есебінен жабады.
әдетте мемлекет банктерге меншікті және тартылған қаражаттар
ара қатынасының ең төменгі шегін белгілейді.
Банктің меншікті ресуртарының маңыздылығы оның тұрақтылығын
сақтауда.
Банктің алғашқы құрылу кезеңінде осы меншікті қаражаттар
банктің бірінші кезектегі шығыстарын жабады. Меншікті
қаражатсыз банк өздерінің қызметін бастай алмайды. Банктер
меншікті қаражаттар есебінен өздеріне қажетті қорларын құрады.
Меншікті ресуртар ұзақ мерзімді активтерге салымдардың негізгі
көзі болып табылады. Әртүрлі банктердің акционерлік
капиталының құрылымы біртекті емес. Акционерлік капитал үшке
бөлінеді:
а) артық капиталдан және бөлінбеген пайдадан, артықшылықты
акциялардан, жай акцияны эмиссиялаудан алынған ақшалардан
тұратын акционерлік капитал;
б) болжанбаған жағдай резервінен дивиденттерді төлеу резервінен,
өтелмеген қарызды жабу резервтерінен тұратын банктік резервтер
в) ұзақ мерзімді банк міндеттемелері (ұзақ мерзімді вексельдер,
облигациялар).
Банктің тартылған қаражаттары активтік операциялардың,
әсіресе несиелік операциялардың жүзеге асуына қажетті ақшалай
ресурстардың 90 % - ң орынын толтырады. Олардың рөлі өте
жоғары. Коммерциялық банктер несиелік ресурстар нарығындағы заңды
және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын жұмылдыру
арқылы олардың көмегімен ақшаның капиталға айналуына
көмектеседі, тұтыну несиесіндегі халық қажеттілігін қамтамасыз
етеді, қосымша айналым қаражатындағы халық шаруашылық
қажеттілігін қанағаттандырады.
Дебеттік қалдық мөлшері банктің бос резервтер көлемін
көрсетеді (активтік операцияларға және салынбаған мөлшері).
1.2. Банктің меншікті қаражаттары: құрылымы, олардың
қалыптасуы мен пайдаланылуы
Банктің меншікті қаражаттары – бұл банктің экономикалық
дербестігін және жұмыс істеу тұрақтылығын қамтамасыз ететін
әртүрлі бағыттағы қорлар жиынтығы.
Меншікті қаражаттар өзіне мыналарды қосады: жарғылық қор,
банктің арнайы қорлары, негізгі құрал – жабдықтың тозуы,
экономикалық ынталандыру қорлары, әлеуметтік және өндірістік
дамуға пайдадан банкпен бағытталған қаражаттар, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қорлары, өткен жылдардағы және
ағымдағы жылдардағы пайда, банктің бөлек операцияларының
тәуекелдігін жабу үшін құрылған резервтік қорлар. Меншікті
қаражат үлесіне банк пассивінің жалпы сомасының 12 – 20 % - і
келеді.
Банктің меншікті қаражаттарының құрамынан меншікті капиталды
бөліп қарау керек. Меншікті капиталдың құрамына – жарғалық қор
(капитал); құрылтайшылық пайда; жалпы тәуекелдікке заңды
түрде құрылатын резервтік қор, өткен жылдан қалған бөлінбеген
пайда.
Меншікті капитал үш қызметт атқарады: қорғаныс, оперативтік,
реттеу. Қорғаныс қызметі салымшылар мен несиегерлерді қорғауды
білдіреді; сонымен қатар, банк банкротқа немесе залалға
ұшыраған жағдайда өтемақы төлеу мүмкіндігі; оның құрылған
резервтері есебінен төлемге қабілеттілігінің сақталуы; пайда
болатын залалдан тәуекелсіз банк қызметінің жалғасуы. Бұл
меншікті капиталдың басты қызметі. Оперативтік қызметі – банк
қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз ету. Бұл активті
операциялар үшін негізгі ресурстар тартылған қаражаттар
болғандықтан екінші деңгейлі болып табылады. Бұл қызметте банктің
меншікті капиталы активті операциялардың баламалылық базасының
өсуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, меншікті капитал
банктің міндеттеріне сәйкес банктік операциялардың көлемі мен
сипатын сақтайды.
Меншікті капиталдың реттеу қызметі банктердің ойдағыдай
жұмыс істеуіне қоғамның ерекше мүдделілігімен, сонымен қатар
орталық банктерге коммерциялық банктердің және басқа несиелік
мекемелердің қызметіне бақылау жасауына мүмкіндік беретін
заңдармен және ережелермен байланысты. Бұл ережелер банктік
қызметке қажетті лицензия алу үшін, несиені (тәуекелдің) бір
қарызгерге шаққандағы шекті сомасын алу үшін жарғылық
капиталдың ең аз мөлшерін сақтауды талап етеді.
Осыған сәйкес, банктің меншікті капиталы банктің
орнықтылығына және оның жұмысының тұрақтылығын қамтамасыз етуде
жоғары мағынаға ие болады. Меншікті капитал акционерлік
(үлестік) капитал түрінде банктің алғашқы кезеңінде қажетті. Ол
кезде құрылтайшылар банктің оларсыз жұмысын бастай алмайтын
бірінші кезектегі шығыстар тізімін құрады. Банктің меншікті
қаражаттарының маңызды элементі болып жарғылық қор (капитал)
табылады. Жарғылық капитал (қор) – мөлшері банкті құру туралы
құрылтайшылық шартпен анықталатын және банктің жарғысымен
бекітілетін капиталдың ұйымдық – құқықтық формасы. Жарғылық
капитал акцияларды шығару жолымен (акционерлік банктер) немесе
үлестік жарнамаларды аудару (үлестік банктер) жолымен
құралады. Жарғылық капиаталдың сомасы заңмен шектелмейді.
Банктің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталық банк оның
төменгі аз мөлшерін бекітеді.
Банктің жарғылық капиталы баланстың пассивінде көрсетіледі
және үшінші тұлғамен шығарылған және нарықтық баға
белгіленімі бар ақшалай жарнамалармен, материалдық және
материалдық емес активтермен, шетел валютасымен және бағалы
қағаздармен қалыптасады. Коммерциялық банктердің жарғылық
капиталындағы материалдық активтердің үлесі алғашқы екі жыл
жасаған қызметтерінде 20 % - тен жоғары болмауы керек. Одан
кейінгі материалдық активтердің үлесі ғимараттың құнының
есебінсіз 10 %- тен жоғары болмауы тиіс, материалдық емес
активтердің үлесі - 1%. Жарғылық капиталға төлеуге материалдық
және материалдық емес активтерді еңгізу кезінде мынаны есте
сақтау керек: лицензиямен және заңмен анықталатын банктың
қызметіне тікелей пайдаланытын активтер ғана қабылданады.
Сонымен қатар, көрсетілген активтердің бағасы банктің
акционерлерінің (үлескерлерінің) жиналысының хаттамасымен бекітілуі
тиіс.
Егер коммерциялық банк үлестік жарнама ретінде құрылса,
онда жаңа қатысушыларды қабылдау банктың үлескерлерінің
көбінің келісімімен жүзеге асады, ал капиталдың көбеюі
үлескерлерімен қосымша жарналарды енгізу шараларымен
жүргізіледі.
Акционерлік банктің жарғылық капиталы акцияларды шығару
жолымен қалыптасады және келесі талаптарымен реттеледі.
Біріншіден, коммерциялық банкпен шығарылған барлық акциялар
шығарылған мөлшеріне, инвесторлар мен банк – эмитенттің (ашық
және жабық акционерлік қоғам) қызмет формасына тәуелсіз
мемлекеттік тіркеуге жатады. Екіншіден, жазылудың өткізілу
мерзімі анық болуы тиіс. Акцияларды өткізу тіркеуден кейін
аяқталуы тиіс:
- алғашқы шығарылатын акциялар үшін – тіркелгеннен кейін 30
күннен кем емес;
- қайта шығарылған акциялар үшін - тіркелгеннен кейін 6 айдан
кем емес.
Банктің жарғылық қорының (капиталының) көбеюі
акционерлердің (үлескерлердің), болмаса, банктің Кеңесінің
жиналысының шешімі бойынша, егер оларға осындай құқықтар
табысталған болса ғана жүргізіледі. Үлестік банк жарғылық
капиталдың көбеюі туралы шешім қабылдағаннан кейін Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің бас басқармасына қабылданған
шешім туралы хабарлайды және үлестік жарнамалардың шоғырлануын
жүргізеді. Осы жұмыс аяқталғаннан кейін банк жарғылық қордың
көбейгендігін тіркеуге өтініштерін үлескерлердің тізімі және
әр үлескердің үлестік жарнасының сомасы жазылған коммерциялық
банктердің орналасқан жері бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкінің бас басқармасына хат жібереді. Жарғылық қорды
азайту туралы үлескерлердің жиналысының шешімі кезінде тіркеу
тәртібі сол күйінде қалады. Акционерлік қоғам жарғылық қорды
көбейту туралы шешім қабылдағаннан кейін Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісінің тіркеуіне тиісті эмиссия
анықтамасын дайындайды. Эмиссия анықтамасын тіркегеннен кейін
және ашық үлгідегі акционерлік банктерге жарияланғаннан кейін
коммерциялық банк акцияларды сатуды жүргізуге құқылы болады.
Бұрынғы шығарылған акциялардың шығарылғандығы туралы есебі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкілерімен бекітілгендігін
есте сақтау керек. Жарғылық капиталдың көбеюі акционерлік
банктің немесе үлескерлердің қаражатының есебінен жүзеге
асырылады. Және де оның меншікті қаражаттарының есебінен де
жүзеге асырылуы мүмкін. Жарғылық капиталдың көбеюіне жұмыс
жасайтын коммерциялық банктер мыналарды бағыттауы мүмкін:
- банктің резервтік қорынан алынған қаражаттар, егер олардың
мөлшері капиталдың 10 % төлеген сомасынан асып түсетін болса;
арнайы қорлардың қаражаттары;
- жыл қортындысы бойынша экономикалық ынталандыру қорының
пайдаланылмаған қаражаттары; табыс салығы және басқа да
міндетті төлемдерді төлегеннен кейінгі банктің әлеуметтік және
өндірістік дамуына бағытталған, белгіленген тәртіп бойынша
еңбек ұжымы мүшелерімен бөлінген экономикалық ынталандыру
қорының қаражаттары есебінен банкпен алынған негізгі
қаражаттар:
- есепті жылдың соңындағы несиелік қалдықтың меншікті
қаражаттардың валюталық бөлігін қайта есептеуден түскен 50 %
мөлшеріндегі қаражаттар;
- есептелген, бірақ банктің акционерлеріне төленбеген
дивиденттер. Бұл қаражаттар бюджетке салықтарды төлегеннен
кейін және акционерлердің келісімімен капиталдандыруға
пайдаланылады.
- өткен жылдың қорытындысы бойынша бөлінбеген пайда.
Акционерлік банктер қайтадан шығарылатын акцияларға төлеу
үшін шығару шартына сәйкес және заңға сәйкес шығарылған
айырбасталатын акцияларды және басқа бағалы қағаздарды
қабылдауы мүмкін. Акционерлік банктің жарғылық қорыны азаюы
банктің акционерлерінің жиналысының шешімі бойынша акцияларды
төлеп алу жолымен және олардың банктің заң тәртібімен
орындағыннан кейінгі жойылуымен жүргізіледі. Банктің резервтік
капиталы пайдадан салық төлегенге дейінгі жарғылық
капиталдың төлеген сомасының 25 % мөлшерінде құралады.
Резервтік қорды құрудың мақсаты болып арнайы резервтер
қалыптаспайтын банктің негізгі қызметінен шығатын жалпы
тәуекелдіктерді жабу болып табылады. Ол сонымен қатар
ағымдағы пайда жетпеген жағдайда банкпен шығарылатын
облигацияларға проценттер төлеу үшін және банктің жарғылық
капиталын көбейту үшін пайдаланылуы мүмкін. Меншікті капиталдың
жеткіліктілігі нормативтерінің есебі кезінде халықаралық
практикада заңды құрылған резервтік капитал
І – деңгейлі капиталға жатады, яғни негізгі капитал.
Банктің арнайы қорларының үш түрі болады: Банктің
қосымша меншікті қаражаттары - үстеме атаулы құнымен
(құрылтайшылық пайда) сатудан алған қаражаттары. Бұл қор тек
жарғылық қордың көбеюі үшін құрылады. Арнайы қорларға,
сонымен қатар банктің негізгі қорларды қайта бағалау
нәтижесінде алынған және Арнайы қорлар баланстық шотындағы
бөлек дербес шотта есептелетін қаражаттар жатады. Бұл
қаражаттар тозуы толық есептелінбеген, шығатын негізгі қорлар
бойынша амортизация есептелінгенге дейінгі, сонымен қатар
жарғылық капиталдың көбеюіне пайдаланылуы мүмкін. Арнайы
қорлардың үшінші түрі болып Арзан бағалы және тозғыш
заттардың тозуы табылады. Бұл қор берілген баланстық шотта
есептеледі.
Коммерциялық банктер Негізгі қаражаттардың тозуы қорын
негізгі қаражаттардың барлық түріне амортизация есептеу
жолымен құрады. Амортизация бекітілген нормалардан тыс
баланстық құнға процентпен есептеледі. Осыған байланысты
негізгі қаражаттардың активті бөлігінде амортизация қызметтің
нормативті мерзім кезінде, болмаса олардың бастапқы құны
толығымен банктің шығындарына жатады. Негізгі қорлардың
активті емес бөлігінде амортизация олардың қызмет мерзімі
кезінде есептеледі. Бұл қорлардың қаражаттары банктің
капиталының құрамына кірмейді.
Экономикалық ынталандыру қорлары банктің салық төлегеннен
кейінгі пайдасынан құрылады. Бұл қорлардың құрылуы банктің
акционерлерінің жалпы жиналысымен анықталады және банктің
өкіміне жататын паданы пайдалану туралы Ережеде бекітілуі
мүмкін. Бұл Ережемен құрылатын қорлар мен пропорциялардың
түрлері анықталады, яғни процент түрінде әрбір қордың үлесі,
сонымен бірге дивиденттерді төлеуге бағытталатын пайда
үлесі көрсетіледі. Коммерциялық банктер экономикалық ынталандыру
қорларының құрамына ережеге сәйкес, коммерциялық банктің
басқармасының қарауы бойынша басқа қорларды қалыптастырады.
Материалдық көтермелеу қорының қаражаттары сыйлықақы төлеу
үшін, банк қызметкерлеріне акциялар сатып алу, және басқа
да осыған ұқсас мақсаттар үшін пайдаланылады. Әлеуметтік
және өндірістік даму қорының қаражаттары банктің ғимаратын
сатып алуға және құрылысына, банктің қызметкерлеріне тұрғын
үй сатып алу жабдықтарына және т.с.с. бағытталады. Банктің
таза пайдасынан құрылған басқа қорлар банктің өкіміне
жататын, пайданы бөлу туралы ережеде көрсетілген банктің
мақсатты тағайындауына сәйкес пайдаланылады. Жылдың қорытындысы
бойынша пайдаланылмаған экономикалық ынталандыру қорының
қалдықтары жарғылық капиталдың көбеюіне бағытталуы мүмкін.
Банкпен шығындалған өндірістік және әлеуметтік дамуға
бағытталған қорлар қаражаттары банкпен есепке алынады және
Әлеуметтік және өндірістік дамуға бағытталған экономикалық
ынталандыру қорлары баланстық шотында көрсетіледі және
жарғылық капиталды көбейтуге жұмсалуы мүмкін. Осыған сәйкес
олардың көлемі негізгі қаражаттардың тозуымен есептелген
сомаға алдын – ала төмендейді. Банктің негізгі қаражаттарына
сонымен бірге шетел валютасын қайта бағалаудан түскен
қаражаттар жатады.
Банктің валюталық жайғасымының бағамдық айырмасы екі
түрге бөлінеді.
Бірінші жағдайда бағамдық айырма валюталық биржада
бекітілген, валютаның ағымдағы курсы арасындағы айырмашылық
ретінде коммерциялық банктің акцияларын төлеуге берілген шетел
валютасын қайта бағалау жолымен және теңгемен өтеуге
жарғылық қорға енгізілген коммерциялық банкпен шетел валютасын
қайта есептеу кезінде есептелген курспен қалыптасады. Бұл
жағдайда есепті жылдың соңына есептелген несиелік қалдықтан
меншікті қаражаттарды валюталық бөлігін қайта есептеу
қаражаттарының 50%- і жарғылық капиталдың көбеюіне жұмсалуы
мүмкін. Банктің валюталық жайғасымы бойынша олардың айырмасы
оң курс түріндегі ақшалай қаражаттар жыл соңына банктің
пайдасына қосылады, ал теріс болған ағдайда операциялық
шығыстарға жатады және осыған сәйкес банктің меншікті
қаражаттарын көбейтеді, болмаса азайтады. Қорлардан жоғары
аударылған қаражаттар банктің капиталының құрамына кіреді.
Бөлек операциялар бойынша тәуекелдікті азайту үшін
коммерциялық банктер осыған сәйкес резервтік қорлар құруға
құқылы. Банктердің несиелер бойынша мүлкін жоғалтуларына
резервтер құру үшін шығыстары банкпен көрсетілетін
қызметкердің өзіндік құнына жатады. Коммерциялық банктер
сонымен бірге бағалы қағаздарға салымдарды қамтамасыз етуге
резервтер құрылады. Резервтер акционерлік қоғамдардың
акцияларындағы банктің салымдарына мемлекеттік емес борышқорлық
міндеттемелер және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
арнайы нұсқауы бойынша басқа бағалы қағаздарға
үйлесімді құрылады. Құрылатын резервтердің көлемі нарықтық
баға белгіленімі бар бағалы қағаздармен және нарықтық
баға белгіленімі жоқ бағалы қағаздармен анықталады. Осы
қағаздардың құнсыздануы үшін резервтер банктің салық
төлегеннен кейінгі пайдасынан құрылады. Несиелік тәуекелдікті
жабу үшін және бағалы қағаздардың құнсыздануы үшін
құрылатын резервтер банктің меншікті қаражаттарын көбейтеді.
Оның сенімділігі мен төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
үшін жағдай туғызады, бірақ меншікті капиталдың құрамына
кірмейді.
1.3. Пассивтік несиелік операцияларының түрлері
Пассивтік несиелік операцияларға ең алдымен депозиттік
операциялар жатады. Банктің депозиттік операциялары деп заңды
және жеке тұлғалардан белгілі бір мерзімге немесе талап
еткенге дейін ақшалай қаражаттарды тартуды айтады. Депозиттік
операциялардың үлесіне әдетте пассивтердің 95% - і тиеді.
Пассивтік операциялардың субъектілері ретінде: мемлекеттік
кәсіпорындар мен ұйымдар; акционерлік қоғамдар; шетел
капиталының қатысуымен аралас кәсіпорындар; қоғамдық ұйымдар мен
қорлар; қаржылық және сақтандыру компаниялары; инвестициялық
және трасталық компаниялар мен ұйымдар; бөлек жеке тұлғалар
және осы тұлғалардың бірігуі; банктер және басқа несиелік
мекемелер болуы мүмкін. Депозиттік операциялардың объектілері
болып депозиттік операциялардың субъектілері банкке салатын
және банктік операцияларды жүргізу тәртібімен белгілі бір
мерзімге дейін банктің шоттарында орналастырылатын ақшалай
қаражаттардың сомасын айтады. Экономикалық мазмұнына қарай
депозиттерді үш топқа бөледі: мерзімді депозиттер; талап
еткенге дейін депозиттер; халықтың жинақ салымдары. Бұл
топтардың әрқайсысы әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі.
Мерзімді депозиттер өздерінің мерзімдеріне қарай былай
жіктеледі: 3 ай мерзімге дейінгі депозиттер; 3 айдан 6 айға
дейінгі депозиттер; 6 айдан 9 айға дейінгі депозиттер; 9
айдан 12 айға дейінгі депозиттер; 12 айдан жоғары. Талап
еткенге дейінгі депозиттер шоттарда сақталатын қаражаттардың
сипаты мен керек – жарағына сәйкес жіктеледі: әртүрлі меншік
формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың бюджеттік, ағымдағы
және есеп айырысу шотындағы қаражаттары; әртүрлі мақсатты
экономикалық бағыттағы қорлардың сақталуы бойынша арнайы
шоттардағы қаражаттары. Жинақтық салымдар сақталу ерекшелігіне
қарай мерзімді, қосымша жарналы мерзімді, ұтысты, ақшалай –
заттай ұтысты, шартты, жастардың сыйлық салым ақшасы, ағымдағы
шотқа, ұсынушыға, талап еткенге дейін, жинақ сертификаттары,
пластикалық карточкалар болып бөлінеді. Депозиттердің әр түрі
бойынша өздерінің жетістіктері мен кемшіліктері болады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер әлде – қайда өтімді.
Олардың иелері талап еткенге дейінгі шоттардағы ақшаларын
кез – келген уақытша пайдаланулары мүмкін. Талап еткенге
дейінгі депозиттік шоттың ерекшеліктері келесілер:
- бұл шотқа ақшалай бөліктеп не болмаса шектеусіз толық
енгізіліп немесе шығарылады;
- бұл шоттан белгіленген тәртіп бойынша қолма – қол ақшаны
алуға рұқсат етіледі;
- банк мерзімді салымдарға қарағанда, талап еткенге дейінгі
депозиттерде жоғары үйлесімдегі ең төмен мөлшерлі резервті
сақтауға міндетті.
Талап еткенге дейінгі депозиттердің негізгі кемшіліктеріне
мыналар жатады:
а) олардың иелеріне – шот бойынша төленген проценттердің жоқтығы;
б) банк үшін - өтімділікті сақтау үшін жоғары оперативті
резервтің қажеттілігі.
Мерзімді депозиттер шоттарының дәл белгіленген мерзімі
болады, олардан иелеріне тіркелген проценттер төленеді, және
салымдарды мерзімінен бұрын алудың шегі болады. Мерзімді
депозиттік шоттарда сақталатын ақшалай қаражаттарға талап
етілмелі депозиттерге қарағанда міндетті резервтердің төмен
мөлшері белгіленеді.
Клиент үшін мерзімді депозиттік шоттардың құндылығы болып
жоғары проценттерді алу болып табылады, ал банк үшін – аз
оперативтік резервті өтімділікпен қолдау мүмкіндігі.
Клиенттер үшін мерзімді депозиттік шоттардың кемшілігі
болып төменгі өтімділік пен ағымдағы төлемдер мен есеп
айырысу үшін, қолма – қол ақшаларды алу үшін мерзімді
шоттардағы қаражаттарды пайдалана алмау табылады. Банктің
кемшілігіне салым бойынша жоғарлаған проценттерді төлеу
қажеттілігі және осыған сәйкес биржаның төмендеуі жатады.
Жинақ салымдары ұзақ мерзімді сипаты бар және ұзақ
мерзімді салымдардың көзі болғандықтан банктерге тиімді. Олардың
кемшілігі болып осы салымдардың әртүрлі факторларға байланысты
(саяси, экономикалық, психологиялық) тәуекелге баруы болып
табылады. Бұл қаражаттардың осы салымдардан тез шығуын және
банктің өтімділігін жоғалту қаупін жоғарлатады. Айта кету
керек, нарықтық қатынастары дамыған мемлекеттерге соңғы уақытта
бөлек депозиттердің түрлерінің арасындағы анық шекаралар
жайлап жоғалуда: мерзімді және талап еткенге дейінгі
депозиттердің шоттарының сапаларын өзіне ұштастыратын шоттар
пайда болады.
Банктік практикада депозиттік сертификаттар кең дамып
келеді. Депозиттік сертификат – бұл банкке тіркелген мерзімге және
проценттік мөлшерлемемен мерзімді салымның салынғандығын
куәландыратын бағалы қағаз. Депозиттік сертификаттардың екі түрі
бар: бірінші – табысталмайтын. Бұл сертификат салымшыда сақталады
және мерзімі жеткенде банкке ұсынылады. Екіншісі – табысталатын.
Бұл сертификат қаржылық қайталама нарықта еркін сатылады. Жеке
тұлғалар үшін талап еткенге дейін және белгіленген мерзімге
дейін берілетін жинақ сертификаттары пайдаланылады. Коммерциялық
банктер несиелік ресурстар нарығындағы бәсекелестікпен күресу
үшін өздерінің депозиттеріне сандық және сапалық жақсаруына
жағдай жасауы керек. Бұл үшін олар әртүрлі әдістер қолданады.
Бұл кезде барлық банктер депозиттік операцияларды ұйымдастырудың
бірнеше негіз қалаушы принциптерін сақтайды. Олар келесілермен
шектеледі; депозиттік операциялар пайда табуға немесе болашақта
пайда табу үшін жағдай жасауы керек; депозиттік операциялар
алуан түрлі және түрлі субъектілермен жүргізілуі тиіс;
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді
салымдарға ерекше көзқараспен қарау керек; депозиттік және
несиелік операциялардың несиелік салымдар мен депозиттердің
сомалары мен мерзімдері арасында келісім мен өзара байланыс
қамтамасыз етілуі тиіс; банк депозиттік және несиелік
операцияларды ұйымдастыра отырып өзінің еркін ресурстарын
төмендетуге талпынуы керек; банк депозиттерді тартатын банктік
қызметтердің дамуына шаралар жүргізуі тиіс. Ресурстарды
тартудың депозиттік емес көздеріне мыналар жатады: банкаралық
нарықтан қағаз алу; бағалы қағаздарды кері сатып алумен сату
келісімі; Ұлттық банктен несиелер алу мен вексельдердің есебі;
банк акцептерін сату; коммерциялық қағаздарды шығару;
евродоллар нарығынан қағаз алу; капиталдық ноталар және
облигациялар шығару. Қазақстанда банктік жүйенің даму
жағдайында осы ресурстарды тартудың депозиттік емес көздері
дамыған жоқ. Қазақстандық банктер осы көздердің ішінен негізінен
банкаралық несиелер мен Ұлттық банктің несиелерін пайдаланады.
Ұлттық банктің несиелері қазіргі уақытта көп аса коммерциялық
банктерді қайта қаржыландыруға бөлінеді және ұсынылады.
Банктерге орталықтандырылған несиелердің 10% - і ғана
конкурстық негізде ұсынылады. Орталықтанған және банкаралық
несиелер салым болып табылмайтындықтан, олар банк – қарызгердің
үкіміне тез арада түседі және резервтік қамтамасыз етуді
қажет етпейді. Банкаралық несиелер нарығының мағынасы мынады:
бұл нарық кейбір банктер үшін артық ресурстарды қайта бөлу
кезінде банктік жүйедегі несиелік ресурстардың толықтай
пайдалану тиімділігін арттырады. Сонымен бірге, банкаралық
несиелердің дамыған нарығының болуы банктердің оперативті
резервтердің өтімділігін қолдаудың алдын – алуға мүмкін береді
2. ҚР – ДА ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ
ОРЫНДАУДЫҢ ІСКЕ АСЫП ЖАТҚАН ТӘЖІРИБЕСІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
(АҚ КАЗКОММЕРЦБАНК МЫСАЛЫНДА )
2.1. Банктің ресурсты қорын бағалау
Банк капиталы. Банк балансының күшті жағы болып меншікті
капиталдың жоғары деңгейі табылады. Оның 1 қаңтар 2007 жылғы
көрсеткіші (брутто) 10378 млн.теңгені құрады, ал ҚР – ның
ҰБ – ң мәліметтері бойынша екінші деңгейлі барлық банктердің
меншікті капиталы (нетто) 48,6 млрд. теңгені құрады.
2007 жылы банктің меншікті капиталы 2006 жылмен
салыстырғанда 3,6 есе өсті (1 – деңгейлі капитал – 4,0 есе)
және 01.01.07 ж. – 7028741 мың теңгені құрады, немесе баланс
валютасының 18,58 % - і. 2006 жылдық 1 – кварталының ішінде
үшінші эмиссияның акциялары толығымен төленді және жарғылық
капитал 2030500 мың теңгеге дейін жетті. Операциялардың
көлемдерінің ары қарай кеңеюіне мүмкіндік беру үшін капитал
2006 ж ішінде 800 млн. теңгеге арттырылды. Банк өз акцияларын
халықаралық қаржы нарықтарында ғаламдық депозитарлық қолхаттар
(ҒДҚ) және американдық депозитарлық қолхаттар формасында
(АДҚ) орнатты. Нәтижесінде банк өзінің меншікті капиталын 50
млн. долларға арттырады, және де капиталдың жеткілікті болу
коэффициенті артты бірақ жылдың аяғында к2 баяу түрде
0,27 дейін төмендеді, бұл тәуелділік активтерінің өсуімен
түсіндіріледі, ресейлік бағалы қағаздар нарығына үлестерін
шығару мен портфельдің біршама өсуі нәтижесінде, сонымен қатар
басқа компаниялардың капиталына берілетін инвестициялардың
артуымен түсіндіріледі.
2006 жылы меншікті капитал (нетто) алдыңғы кезеңмен
салыстырғанда 1,13 есе өсті және 2008 жылдың басында 8 млрд.
теңгені құрады (баланс валютасының шамамен 16%-і). Жарғылық
төленген капитал 23,402 млн. теңгеге артты немесе 0,82 % -
ке артты. Капиталдың жеткілікті болу коэффициенттері де
өзгерді.
Екінші деңгейлі банктердің халықаралық стандарттарға көшу
тәртібі туралы жағдайға сәйкес ҚР – ң ҰБ – ң бірінші
тобы нормативтерді 2006 жылдың соңына дейін орындауы керек
болды, соның ішінде капиаталдың жеткіліктілігінің к1 және
к2 коэффициенттері сәйкесінше 0,06 және 0,12 кем болмау
керек. Сонымен қатар, Казкоммерцбанк бірінші топтағы 16
банктің құрамына кіреді. Deloitte & Touche фирмасының 2006
жылғы аудиторлық қорытындысының мәліметтері мен есептері
көрсеткендей, 1 деңгейлі капиталдың жеткілікті болу коэффициенті
0,13 – ке тең, меншікті капиталдың жеткілікті болу
коэффициенті – 0,16 , бұл ҚР – ң ҰБ – ң талаптарын анағұрлым
түрде арттырады және келесі бірнеше жылда өсуін қамтамасыз
ету үшін жеткілікті. 1 – кестеде соңғы жылдарға арналған
капитал баламалылығы берілген.
Кестенің мәліметтеріне көрініп тұрғандай капиталдың
жеткілікті болу коэффициенттері 2007 жылы 2006 жылмен
салыстырғанда кеміді, бұл менің ойымша, банк қызметінің
өзгерістерімен ғана емес, сонымен қатар микродеңгейдің жалпы
себептерімен, соның ішінде ішкі және халықаралық нарықтардағы
соңғы дағдарыстық құбылыстармен түсіндіріледі. Сөйтіп, ұлттық
валютаның құнсызданылуымен нақты мағынасында банк капиталы
алдыңғы кезеңмен салыстырғанда анағұрлым кеміді.
Банк капиталы мен сәйкес коэффициенттерінің анық есеебі
1, 2, 3, 4 кестелерде берілген.
Кесте 1 2005-2008 жылдардағы капиталдың баламалық көрсеткіштері
Капиталдың 31.12.2008 ж. 31.12.2007 ж. 31.12.2006ж. 31.12.2005 ж.
баламалық
көрсеткіштері
1 деңгейлі 13,8 % 27.7 % 14.9 % 2.8 %
капиталдың
баламалылығы
Меншікті 16.5 % 29.4 % 17.7 % 5.8 %
капиталдың
баламалылығы
АҚ Казкоммерцбанк 2005 -2008 ж капиталдың баламалық көрсеткіштері
Кесте 2 31.12.07 ж. К1 капиталдың жеткілікті болу коэффициентінің
есебі
Басқа заңды тұлғалардың капиталындағы есепке 6680315
алынған бірінші деңгейлі капитал
Барлық активтердің сомасы (А) 8320159
Бірінші деңгейлі (К1) капиталдың жеткілікті 0,138
болу коэффициенті
АҚ Казкоммерцбанк К1 капиталының жеткілікті болу коэффицентінің есебі
Кесте 3 31.12.07 ж. К2 капиталының жеткілікті болу
коэффициентінің есебі
мың теңге
Меншікті капитал, К 7637924
Бөлшектер Тәуекелдік өлшенген
коэффициенті эквивалент
І топ 2062713 0 % 0
ІІ топ 323492 20% 64698
ІІІ топ 46032112 100% 46032112
Тәуекелдік дәрежесі бойынша
шартты және мүмкін талаптар
келесі түрде жіктеледі:
ҚР – ның Үкіметінің тапсырыстары 351148 0% 0
мен кепілдіктеріне берілген
банктің тапсырыстары мен
кепілдіктері, сонымен қатар
мемлекеттік бағалы қағаздар,
депозиттермен, монитарлы қымбат
металдардың кепілдікпен
қамтамасыз етілген бөлігінде
Шығарылған жабылған 189684 0% 0
аккредитивтер бойынша мүмкін
міндеттемелер
Қабылданған кепілдіктер бойынша 14098140 0% 0
талаптардың азаю мүмкіндігі
Болашақта депозиттерді, 9420310 20% 1884062
ссудаларды орналастыру, алу
бойынша шоттар, егер міндетті
болса (құжатпен рәсімделген)
Шет елдің валютасын сатып алу –4058362 0% 0
сату бойынша шоттар, егер олар
міндетті болса
( құжатпен рәсімделген)
Кепілдіктер және тапсырыстар, 2725762 100% 2725762
жабылмаған аккредитивтер
Барлық тәуекелдік активтер (Ат) 79261723 50706634
Арнайы резервтер + меншікті 4320167
капиталға қосылмаған құрылған
жалпы резервтердің сомасы
(тәуекелдік есебімен өлшенген
(Жс) 1,25 % - ке активтердің
сомасын жоғарылатады)
АҚ Казкоммерцбанк К2 капиталының жеткілікті болу коэффицентінің есебі
Кесте 4 К3 коэффициентінің есебі
Бір қарызға алушының ең жоғары тәуекелдігі К3 = М К.
М – тәуекелдік мөлшері (бір қарызға алушының ссудалар, овердрафтар,
вексельдер, факторинг, форфейтинг, мерзімді депозит және қаржылық
лизинг бойынша қарыздар бірлестігі, соған қоса осы қарыз
алушыға деген банктің шартты және мүмкін талаптарының сомасы,
оған несиелік тәуекелдіктер кіреді және минус қарызға алушының
міндеттері бойынша берілген банктің депозитіндегі ақша түрінде
қамтамасыз ету сомасы, мемлекеттік бағалы қағаздар, монетарлы
қымбат металдар, және ҚР Үкіметінің кепілдіктерінің бірлестігі)
К3 банкпен ерекше қатынастармен 1909481
байланыспаған тұлғалар үшін банк
капиталынан 25 % - тен аспауы
керек
Және банкпен ерекше 763792
қатынастармен байланысты тұлғалар
үшін капиталдан 10 %
К – меншікті капитал 7637924
АҚ Казкоммерцбанк К3 коэффицентінің есебі
K1
- ИК
К1 = (1)
А
Бірінші деңгейлі банктің жеке капиталының оның барлық
активтерінің сомасына қатынасы 0,06 – дан кем емес болуы
керек.
Банктің жеке капиталының оның активтерінің сомасына және
баланстық талаптардан тыс сомасына қатынасы 0,12 – ден кем
болмауы керек.
ROE (return on equity) капиталының пайдасының
көрсеткіштері де кеміді, ол таза пайданың (салық төлегеннен
кейін) жеке капиталына қатынасы ретінде есептеледі: 2006 жылы
29,58 % - ке, 2007 жылы 18,15 % - ке дейін (кезеңнің соңына
қарай), сонымен қатар 1 акцияға (ЕРS) таза табыс – 7,61
теңгеден 6,66 теңгеге дейін.
Жеке капиталдың (нетто) құрамында да 2007 жылмен
салыстырғанда өзгерістер болды. Жарғылық капиталдың жеке
салмағы анағұрлым өсті (14% - 2006 ж. 35% - 2007 ж. дейін),
қорлардың үлесі кеми түсті (34% - тен 22 % - ке дейін),
пайданың, негізгі құралдардың индексациясының және бағалы
қағаздардың үлесі кеміді.
Меншікті қаражаттар өлшемінің артуы тек акционерлік
капиталдың өсуіне ғана емес, сонымен қатар дивиденттерді
төлемеу кезінде таратылмаған пайданың жиналуы салдарынан іске
асты, сонымен бірге қорларды капитализациялау салдарынан. Және
бүгінгі күні Казкоммерцбанк республика банктерінің арасындағы
меншікті капиталының көлемі бойынша жетекші орынды алады.
Ал енді банктің меншікті капиталының есебін ұйымдастыру
тәртібін қарастырайық.
Банктің жарғылық капиталына есеп жүргізу үшін келесі
баланстық шоттар қолданылады:
3001 – қарапайым акциялар бөлімінде жарияланған жарғылық
қор;
3025 – артықшылықты акциялар бөлімінді жарияланған қор;
осы шоттармен қатар төленбеген жарғылық капиталдың сомасы
келесі баланстық шоттарда ескеріледі:
3002 – қарапайым акциялар бөліміндегі төленбеген жарғылық
қор;
3026 – үстемдігі жоғары акциялар бөлімінде төленбеген қор;
Жарғылық капиталға жарналарды төлеу келесі өткізбеде
көрсетіледі: Дт 1001 Кассада ақшаның бар болуы.
1051 ҚР – ң ҰБ – гі банктің корреспонденттік шоты
2203 Клиенттердің ағымдағы шоттары
Кт 3002, 3025
Кт 3002 бойынша наминал бойынша орналастырылған акциялар
төлемақысына түсетін сомалар ескеріледі, Кт 3025 бойынша –
артықшылықты акциялар бойынша – жарияланған жарғылық қордың арту
сомалары ескеріледі.
Алынған айырмашылыққа сәйкес сыйақы сомасына:
- егер айырмашылық оң болса, онда өткізбе құрылады:
Дт 1001, 1051, 2203
Кт 3002 (3025), 3520 акциялар бойынша сыйақылар
- егер теріс айырмашылық болса, онда:
Дт 1001, 1051, 2203,
Кт 3002 (3025)
Жарғылық капиталда қаражаттар есебі номинал бойынша
орындалады. Акционерлік қатысуы қарапайым акциялардың сомалары
негізінде анықталады. Құрылтайшылық құжаттардың негізінде әрбір
құрылтайшыға кіріс сомасы және оның жарнасы көрсетілетін
карточка мен шоты ашылады. Банктің жарғылық капиталында
акционерлік қатысу үлесін анықтау үшін оның барлық
акцияларының номиналды құнының сомасын жарғылық капиталдың
барлық сомасына бөлу керек.
Банк қызметі процесіндегі жарғылық капиталдың өлшемінің
үлкеюі келесі өткізбеде көрінеді:
Дт 2203, 1001, 1051
Кт 3100 Қосымша капитал
Сонымен қатар банк өз акционрлерінен акциялардың бөлігін
қайта сату немесе шоғырландыру мақсатында сатып ала алады.
Онда бухгалтерлік есепте номиналды құнынан жоғары бағасы
бойынша акцияларды сатып алу былай көрінеді:
Дт 3003 Сатып алынған қарапайым меншікті акциялар.
3027 Сатып алынған меншікті артықшылықты акциялар.
Кт 3520, 2203, 1001, 1051
Номиналды құннан төмен баға бойынша:
Дт 3003, 3027, 3520
Кт 2203, 1001, 1051
Акциялар сатып алынғаннан кейін олар қайта сатылуы
немесе жойылуы мүмкін. Акциялардың жойылуы кезіндегі жарғылық
капиталдың кетуі келесі өткізбеде көрініс табады:
Дт 3001, 3025
Кт 3003, 3027
Акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша есеп беру
жылының нәтижелері бойынша пайданы тарату орындалады. Сонымен
қатар пайда 100% деп алынады. 30%, пайда бойынша салық
бюджетке төленеді, пайданың қалған бөлігі Бақылаушы Кеңеспен
орнатылған Пайданы құру және тарату туралы жағдайына
сәйкес бағытталады. Пайданы таратқан кезде келесі өткізбе
орындалады:
Дт 3599 Бөлінбеген пайда (жабылмаған шығын)
Кт 2851 Салықтар, қорларға арналған міндетті төлемдер
бойынша есептер
Кт 3510 Банктің резервтегі қоры
Кт 2853 Акционерлермен есеп айырысу
Кт 3580 Өндірістік және әлеуметтік даму қоры
Көрініп тұрғандай, банктің бөлінбеген пайдасы баланстық 3599
шотта есептеледі. Ол алдыңғы жылдардың бөлінбеген пайдасының
сомасын көрсетеді. Бұл шот өткен жылдың пайда сомасына
несиеленеді. Жаңа жылдың бірінші жұмыс күнінде маңызды
айналымдарды жүргізгеннен кейін:
Дт 4999 Салыққа дейінгі пайда
Кт 5999 Табыс бойынша салық
және қалдық 3599 шотының Кт көшіріледі.
Дивиденттерді беру келесі өткізбеде көрініс табады:
Дт 3599
Кт 1853 Акционерлермен есептесу (дивиденттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz