Өзгермелі экономика жағдайындағы еңбекақының өсу шарттары мен маңызы. ТОО “ПРОМСВЯЗЬ” кәсіпорындағы еңбекті нормалау мен еңбекақы төлеудің нысандары мен жүйесі

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе. ………. . 7

1 ӨЗГЕРМЕЛІ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫНЫҢ ӨСУ ШАРТТАРЫ МЕН МАҢЫЗЫ

1. 1 Нарықтық қатынас кезіңдегі еңбекақыны ұйымдастыру принциптері . . . 9

1. 2 Еңбекақы нысандары мен жүйелері . . . 16

1. 3 Қосымша жалақыны қүжатпен рәсімдеу және есептеу . . . 28

1. 4 Жалақыдан ұстап қалулар мен төлемдер . . . 31

1. 5 Шет елдердің үлгісімен заманға сай еңбекақы төлеу жүйесі . . . 35

1. 6 Еңбекақы төлеу тетігін мемлекеттік деңгейде жүйелеу . . . 42

2 ТОО “ПРОМСВЯЗЬ” КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЕҢБЕКТІ НОРМАЛАУ МЕН ЕҢБЕКАҚЫ ТӨЛЕУДІҢ НЫСАНДАРЫ МЕН ЖҮЙЕСІ

2. 1 Кәсіпорынның ұйымдастыру-экономикалық сипаты . . . 48

2. 2 Кәсіпорындағы еңбекті нормалау жүйесі . . . 60

2. 3 Еңбекақы фондының “ТОО Промсвязь” еңбеккерлерінің арасында . . . 62 қалыптасуына және бөлу шарттарына сипаттама жасау . . .

3 КӘСІПОРЫНДА ЕҢБЕКАҚЫ ТӨЛЕУДІ ЖҮЙЕЛЕУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ

3. 1 Еңбекақыны тарифсіз жүйелеу, жобалау, ұсыныстар енгізу . . . 643. 2 Сыйлық төлеуді жобалау . . . 76

Қорытынды . . . 77

Әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Еңбек дегеніміз бұл адамның белгілі бір мақсаттағы өнім шығару саласында және халыққа қызмет ету саласындағы жұмыс істеуі. Жұмыс атқару процесінде жұмыскердің белгілі бір мөлшерде күш қуатының табиғи және психологиялық шығындары болады. Еңбек өнім шығару көзі бола тұра өзі де нарықта сатылатын тауар болып есептеледі.

Соныменен еңбек нарқында адамның күш-қуаты сатылып оның бағасы ретінде еңбекақы төленеді. Еңбекті ұйымдастыру дегеніміз, еңбек экономикасының бір бөлігі бола тұра, бұл жұмыскерлердің еңбегін өнім шығару процесінде ұйымдастыру деген сөз. Еңбекті дұрыс ұйымдастыру жұмыскерлер мен техниканың бір біріне тиімді қатынасына, жұмыс күшін тиімді қолдануға, жұмыскерлердің денсаулығын сақтауға көр әсер етеді. Еңбекті ұйымдастыру бұл өндірісте ғылыми жетістіктерді жұмыс процесінде тиімді түрде қолдану.

Қазақстанның қазіргі әлеуметтік экономикалық даму кезіңде еңбекті нормалау кәсіпорындағы еңбекті ұйымдастырудың бір бөлігі болып саналады., сонымен қатар жұмыс істеу процесінде еңбектің ғылыми негізделген шығындарын белгілеу болып табылады. Ғылыми негізделген нормаларға кәсіпорынның техникалық, технологиялық мүмкіндігін есепке алу, қолданылатын жабдықтардың ерекшеліктерін дұрыс жұмыс істеу жағдайларын есепке алу жатады.

Еңбекақы халықтың жеке қолданылатын қаржысының бір бөлігі. Еңбекақы қаржысы жұмыскерлер мен қызметкерлер арасында олардың өніс шығару процесінде қатысқан еңбегінің санына және сапасына байланысты бөлінеді.

Менің дипломдық жұмысымда Қазақстан Республикасында еңбекақы төлеу, оны ұйымдастыру, тиісті талаптарға сай болу мәселелері, еңбекақы төлеу жүйесін мемлекеттік деңгейде реттеу, оның өсу шарттарын, маңызын қарастырамын. Қазақстан Республикасында және жалпы дүние жүзінде еңбекақы төлеу қалай жүзеге асады мәселесі талқыланады.

Диплом жұмысын жазған кезде мен оны үш тарауға бөлдім:

Бірінші тарауда еңбекақының өсу шарттарын, маңыздылығын талқыладым.

Еңбекақы қандай факторларға сүйенетіндігін де талқылай кеттім. Оның маңызды қызметтерін қарастырдым. Олар қалпына келтіру , ынталандыру және реттеушілік қызметтері. Біздің мемлекетімізде еңбекақың нысандары мен жүйелері қандай, олар қалай іске асады деген сұрақтарға жауап бердім.

Біздің заңдарға сәйкес әр адамның жалақысынан ұстаулар болады.

Қазақстан Республикасы заңына сәйкес жұмыскердің еңбекақысынан: міндетті зейнетақы, жеке, табыс салығы, орындаушы қағаздар бойынша, сонымен бірге жұмысшының жазбаша келісім бойынша немесе жұмыс берушінің бастамашылығымен жұмыскердің келісімінің еңбекақы есебінде төленген авансты қайтару үшін (артық төленген соманы қайтару үшін) ; және т. б. жағдайларда ұстап қалулар болады.

Олар қалай жүзеге асатынын қарастыра келемін. Дипломдық жұмыстың тағы бір маңызды өзегі ол шет елдердің үлгісімен заманға сай еңбекақы төлеу жүйесі деген мәселе. Қазіргі таңда біз шет елдерге көп жақтан еліктеп келеміз. Экономика жағынан болсын, қандай сала болсын біз оларға жеткіміз келеді деп ойлаймын. Еңбекақы төлеуді біз солардың үлгісімен ұйымдастыруымыз керек деген сөз емес. Олардың үлгісіне сүйене отырып қалай біз біздің мемлекетімізде көптеген мәселелерді шешуіміз керек деп ойлаймын.

Екінші бөлімде мен тәжірибе өткен зауыт Промсвязь зауытының экономикалық сипаттамасы берілген. Кәсіпорындағы еңбекті нормалау жүйесі, Зауытта қолданылатын еңбекақы төлеу жүйелерін қарастыра келдім.

Үшінші бөлімде кәсіпорында еңбекақы төлеуді жүйелеу мен жетілдіру мәселесін талқыладым.

1 ӨЗГЕРМЕЛІ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫНЫҢ ӨСУ ШАРТТАРЫ МЕН МАҢЫЗЫ

1. 1 Нарықтық қатынас кезіңдегі еңбекақыны ұйымдастыру принциптері

Нарықтық қатынасқа көшу үрдісінде көпқырлы экономиканың қалыптасуының нәтижесінде экономикалық орта мен еңбекақының мәні өзгереді.

Нарық кезіңдегі экономикалық заңдар негізінде еңбекақы жұмысшының ұлттық табыстағы үлесінен, еңбек күшін толықтыру шығындарына айналады. Бұл жағдай бір жағынан мемлекеттің кепілдігі, екінші жағынан өндіріс табысының нәтижесі. Еңбекақының нарықтық үлгісі арнаулы тауар “жұмыс күшінің” еңбекақысын анықтауға байланысты. “Жұмыс күшінің” еңбекақысы белгіленген еңбекақыдан жұмысшының күрделілігіне, жұмыс күшінің біліктілігіне, жұмыс күшіне сұранысқа және өндірістің қызметінің қортындысына байланысты қалыптасады.

Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі еңбекақыны жұмыс күшінің бағасы теориясының негізінде қалыптасуын талап етеді.

Еңбекақы әр адамның ұтымының және елдің әлеуметтік экономикалық өміріндегі негізгі фактор болып саналады. Еңбекке жұмылдыру жүйесінде еңбекақы алдыңғы орын алады. Еңбекақы еңбекшілердің пайдасының 30% тен 70 % дейін құрағандықтан ол әлеуметтік жағдайының, әл ауқаттың артуының негізгі бөлігі болып табылады.

Қазақстан Республикасының еңбек кодексі негізінде еңбекақы істелген жұмыс мөлшеріне қарай ақшалай немесе басқа түрде беріледі.

Нарықтық экономика жағдайында еңбекақыға нарықтың немесе басқа нарықтан тыс жағдайлар әсер етеді де, соның нәтижесінде белгіленген еңбек мөлшері қалыптасады.

Еңбекақы төлеу мөлшеріне және еңбек рыногының жағдаятына ықпал жасайтын рыноктық факторлар сурет 1.

Сурет 1- Еңбекақыны ұйымдастыру факторлары

1. Өндірістегі тауар және қызмет ету рыногындағы сұраныс пен ұсыныс жағдайының өзгеруі . Тауар және қызмет рыногындағы сұраныс пен ұсыныстың төмендеуі (бағаның өсуіне байланысты, тұтынушылардың түсімінің азаюы, жаңа тауарлардың шығуы ) шығару көлемінің қысқаруына қолданылатын еңбек ресурсының азаюына әкеп соқтырады. Керісінше тауар мен қызметке сұраныстың көбейуінің нәтижесінде еңбекке деген сұраныс пен еңбекақы мөлшері көбейеді.

2. Ресурстардың кәсіпорынға пайдалылығы (еңбек факторының қолдауындағы шекті табыс пен шекті шығын арасындағы айырма) . Еңбекке деген сұраныстың көбейюі көп жағдайда қосымша жұмыс күшін қолданудың экономикалық тиімділігіне байланысты.

3. Еңбекке сұраныстың бағалық икемділігі. Ресурстар бағасының өсуі (мысалы кәсіподақтың қысым жасауымен еңбекақы мөлшерінің өсуі), кәсіпкердің шығынын ұлғайта отыра еңбекке сұранысты азайтады да осының нәтижесінде жұмыс күшін жалдау жағдайы нашарлайды. Осымен қатар еңбекке бағалық сұраныстың икемділігі әрқашанда біркелкі емес және де келесі шарттарға байланысты:

- Шектелген табыс серпінінің сипаттамасынан. Егерде шектелген табыс жәйлап төмендесе онда еңбек ресурсының бағасының өсуі еңбек рыногына сұранысты азайтады, яғни еңбекке сұраныстың икемділігі нашарлайды. Керісінше қосымша еңбеккерлерді жұмылдырудың қайтарымы тез таманданса, онда еңбекақы мөлшерінің өсуі еңбекке сұраныстың тез арада төмендеуіне әкеп соғады, яғни бұл жағдайда еңбек рыногындағы сұраныс жоғары икемді;

- Фирмалар мен өнеркәсіптердің шығынындағы еңбек ресурсының шығынының үлесінен. Еңбекке деген шығынның үлесі неғұрлым көп болса, соғұрлым еңбекке деген сұраныс еңбекақыға байланысты, тәуелді болады;

- Тауарларға деген деген сұраныстың икемділігінен. Мысалы: нан, тұз сияқты тамақ өнімдеріне деген сұраныс олардың бағасына көп тәуелді емес, сондықтан бұндай өнімдерді шығару еңбегіне деген сұраныс олардың бағасына тәуелді емес.

4. Ресурстардың өзара ауыстырылуымдылығы. Бұл фактордың ықпалын қарай отырып, жұмыс берушінің белгілі бір өзгеріссіз техникалық базада еңбекке деген шығынды азайту мүмкіндігінің шектеулі екенін атап өту керек. Өйткені еңбекақы мөлшеріне “храповик эффекті ” деген ұғым әсер етеді. Басқа сөзбен айтқанда еңбекақы мөлшері өсу жағына ыңғайлы бола тұра еңбек нарқының жағдаяты өзгергенімен төмендемейді. Бұл жағдайда адамдар еңбегін одан гөрі жоғары өнімдірек техникамен ауыстыру мүмкінділігі туады.

Мұндай ресурстардың өзара ауыстырымдылығы, яғни рыноктағы жоғары көрсеткішті техниканың барлығы жалдау мүмкіндігіне рыноктың жағдаятына екі жағдайда әсер етеді.

Екі нұсқан болуы мүмкін:

Ауыстыру тиімділігі, немесе өнім шығарудың бір деңгейінде жұмысшы мамандарды жаңа техника ендіру негізінде ауыстыру. Бұл жағдайда еңбек рыногында сұраныс азаяды. Бұл жалдау жағдайын және еңбекақы деңгейін көбейтуді төмендетеді;
Екінші нұсқан. Бұл жоғары деңгейдегі техниканы қолдану арқылы шығарылатын тауарлар көлемінің көбейуі. Бұл эффектің нәтижесінде өнеркәсіпте орташа шығын азаяды да оның пайдасы көбейеді. Бұл жағдайда жұмыс күшіне сұраныс көп болады;

5. Тұтыну таурларына және қызмет ету шартына бағаның өзгеруі. Тұтыну таурларына және қызмет ету шартына бағаның өсуі өмір сүру құндылығын жоғарылатып еңбекақы деңгейінің өсуі өмір сүру құндылығын жоғарылатып еңбекақы деңгейінің өсуіне ықпал етеді. Тұтыну тауарларын және қызмет ету шартына бағаның төмендеген жағдайында өмір сүру деңгейімен еңбекақы мөлшері тура тәуелді болмайды.

Нарықтан тыс факторлар:

- еңбекақыны мемлекеттік реттеу шарттары. Бұл фактор төменгі еңбекақы деңгейін қалыптастыру заңды кепілдік төлем ақылардың деңгейін белгілеу.

- кәсіподақ пен еңбек берушілер арасындағы қатынас. Еңбекақы мөлшеріне және жалдау шарттарына кәсіподақ ұйымының саясаты, кәсіподақ қозғалысы көп әсер етеді.

- кәсіпорынның қызметі мен еңбеккердің жеке салым факторы еңбекақы көлеміне тікелей байланысты. Еңбектің төлемі біздің елде екі түрлі қызмет атқарады.

- біріншіден еңбекақы жұмыскердің табысының көзі, өмір деңгейін жоғарлату мүмкінділігі.

- екіншіден өңдірістің тиімділігі мен материалдық ынталандырудың көзі.

Еңбекақының ең маңызды қызметін қалпына келтіру , ынталандыру және реттеушілік қызметтері жатады.

Қалпына келтіру қызметінің мәні жұмыскердің өзінің жұмыс күшін қалпына келтіру мүмкіндігінде жатыр, ол үшін оның еңбекақысының мөлшері, оның жұмыс күшін қалпына келтіруге жетуі керек. Басқа сөзбен айтқанда, оның еңбекақысы тұрмыс жағдайын көтеруге, ел қатарлы өмір сүріп (пәтер ақысын төлеу, әл-ауқат, киім-кешек сатып алуға) демалып, денсаулығын қалпына келтіруге нақты мүмкіндігі болуы керек Әр жұмыскердің отбасын асырап, бала шағасын баулап тәрбиелеуге мүмкіндігі болу керек. Міне бұл функцияның басты мәні осыда жатыр. Бұл мәселе қазіргі нарықтың кезіңде өте өзекті мәселе, өйткені өмір сүрудің жоғарғы деңгейге жетуі еңбекақының мөлшеріне байланысты.

Алайда біздің Республикада орташа еңбекақының сатып алу мүмкіндігінің жылдан жылға төмендеуі байқалады. Мысалы: 1992ж. орташа айлық жалақыға 2, 5 мөлшерінде керекті айлық нормалы тауар алуға, 1994ж-1, 99; 2000ж. -1, 21; ал 2003ж-1, 54 айлық нормалы тауар алуға болатын, яғни 2003 жылы 1999 жылға қарағанда 61, 6% болып отыр

Ынталандыру қызметінің өнеркәсіп басшылығына тәуелділігі, жұмыскердің еңбекке деген белсенділігін арттыру үшін, жоғары деңгейдегі қайтарымдылығы болу үшін керек. Бұл жағдайда еңбекақының мөлшері жұмыскердің еңбектегі жетістігіне байланысты болуы керек. Басқа жағдайда жұмыскердің еңбекке деген ынтасы төмендейді, инициативасы басылады. Әрбір жұмыскер жоғарғы еңбекақы алу үшін өзінің жұмыс деңгейін көтеріп, жоғарлатуға мүдделі болуы керек. Өнеркәсіп иелері еңбектің өнімді болуы және тауарлардың сапасы жоғары болуы үшін жоғары білікті жұмыскерлерді жұмысқа алуы керек.

Ынталандыру қызметі өнеркәсіп басшылары негізгі істелген қортындысына байланысты нақты еңбекақы төлеу арқылы іске асырады. Және де еңбекақы қорының мөлшері өнеркәсіптің тиімділігіне байланысты болуы керек.

Еңбекақыны ұйымдастыру жүйесін жетілдіруінің негізгі бағыты еңбек ұжымының қызметінің соңғы қортындысына тікелей байланысты болуында. Бұл міндетті атқаруда еңбекақыны төлеу нышаны мен түрлерін дұрыс қолдану көп ықпал етеді.

Еңбекақыны реттеушілік қызметі жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысына жұмыс күшінің қалыптасуына (саны, біліктілігі) және олардың жұмыс пен қамсыздануына ықпал етеді. Бұл қызмет жұмыскер мен жұмыс беруші арасындағы баланс ролін атқарады. Бұл ұстанымның негізіне еңбекақыны обьективті саралау принципімен төлеу, яғни әрбір жұмыскер топтарын нақты өндіріс шартымен еңбекақыны белгілеу жатады. Бұл қызмет бағаның белгілеу шарттары орындалған және еңбек қатынастарының орындалған жағдайында қолданылады.

“Жұмыс күші ” тауары деген ұғым “жұмыс күшінің бағасы” және “еңбек бағасы” деген ұғымдардың арасын ашып алуды талап етеді.

“Жұмыс күшінің бағасы” бұл оның құнының ақшалай мөлшері. “Жұмыс күшінің бағасы” өнеркәсіпте еңбекақыны сараптау үшін және әрбір жұмыскермен келісілген еңбекақы көлемін анықтау үшін қолданылады.

Еңбектің төлемі- бұл істелген жұмыстың ақшалай мәні. Бұл төлем істелген жұмысты оның ақшалай бағасымен салыстыруға мүмкіндік туғызады. Өлшем бірлігі үшін бір сағатта атқарылған жұмыстың бағасын алуға болады. Әр түрлі атқарылған жұмыс бағасын тарифтік мөлшермен анықтауға болады. Белгілі бір істелген жұмыс бағасын белгілей отырып өнеркәсіп иелері еңбекақы мөлшерін реттейді. Бір жағынан еңбекақыны тым төмендетуге болмайды, өткені жоғары квалификациялы жұмыскерлер мен қызметкерлер кетіп қалуы мүмкін. Екінші жағынан өте жоғары баға қоюға да болмайды, өйткені шығарылатын тауарлар сапасы жағынан және баға мөлшерімен де бәсекеге қабілетті болуы керек. Басқа жағдайда тауардың сату көлемі азаяды, бұл жұмыс күшінің сұранысы мен жұмыспен қамтамассыздығын азайтады. Жоғарыда көрсетілген функцияларды іске асыру еңбекті бағалаудың келесі принциптерін орындау керек:

- әр өнеркәсіптің еңбекақыны ұйымдастыруына, оның түрлері мен мөлшерін белгілеуінде дербестік болу керек;

- атқарылған жұмыс мөлшеріне байланысты, еңбекақыны саралау. Бұл принцип жұмыскердің өз еңбегінің біліктілігі мен сапасының жоғары болуына мүдделілігіне байланысты. Қазіргі заманда бұл принцип көп орындалмайды. Өйткені жұмыскердің алатын айлығы олардың біліктілігіне сай келмейді. Мысалы, жоғары білікті дәрежелі жұмыскерлер істейтін салада- білім беру, мәдениет салаларында істейтін жұмыскерлердің еңбекақылары басқалардын төмен. Мұндай еңбекақы мөлшерінің жұмыскердің біліктілігіне сай келмеуі олардың басқа жұмысқа кетуіне себеп болады;

- жұмыскерлердің еңбектегі жоғарғы көрсеткішіне жету материалдық мүдделігі;

- еңбеккердің әлеуметтік қорғанышы;

- еңбек өнімділігінің артуының еңбекақының артуынан жоғары болуы;

Еңбек туралы мәселе қозғалғанда ақшалай және нақтылы еңбекақының арасын ашып алуы керек. Ақшалай еңбекақы дегеніміз- әрбір сағат, күн, жеті т. б. үшін төленетін ақша. Нақтылы еңбекақы - бұл ақшалай еңбекақыға сатып алуға болатын тауарлар мен қызмет. Нақтылы еңбекақы бұл - ақшалай еңбекақының сатып алу мүмкінділігі. Әрине нақтылы еңбекақы ақшалай еңбекақыға және тауарлардың бағасына тәуелді.

Егерде ақшалай еңбекақы өссе, онда азық-түліктің, киім-кешектің және басқа тауарлардың бағасы өседі де нақтылы еңбекақы азаяды. Бұл әрине қазіргі Қазақстан Республикасындағы жағдайына сәйкес келеді. Бізде қазіргі кезде еңбекақының 60-70 % азық-түлік сатып алу үшін жұмсалады, ал алдыңғы қатарлы өркендеген елдерде азық-түлік үшін еңбекақының 20-30 % ғана жұмсалады.

Республика экономикасында нарықтық қарым қатынас кезеніңде еңбекақының қалпына келтіру және ынтықтыру ролі төмендейді. Бұл еңбек өнімділігінің төмендеуіне еңбекақымен еңбектің нәтижесі арасының қашықтауына, шығындардың көбейюіне, шығарылған тауарлардың бағасының өсуіне әкеп соқты.

Еңбек өнімділігінің төмендеуіне еңбек құнының азаюы, нақтылы еңбекақының төмендеуі себеп болды. Еңбектің бағасының төмендеуі оның экономикамен өнеркәсіптер арасында қате сарылымдауы, еңбекақы мен жұмыс күшінің бағасы және еңбектің сапасы мен мөлшері арасындағы байланысты бұзды. Бұл көптеген шаруашылық иелерінің еңбекті ұйымдастыруына атүсті қарауына әкеп соқты.

Нарықтық қарым-қатынастың қалыптасу жылдарында шығарымның көлемінің төмендеуінен, шикізат пен бағасының өсу салдарынан еңбектің өнімділігі мен еңбекақының арасындағы қатынас бұзылды. Мысалы: әкімшілік-командалық жүйе кезінде еңбек өнімділігінің өсу қарқыны еңбекақының өсу қарқынынан көп жоғары болды. Еңбек өнімділігінің 1% өсуіне еңбекақының 0, 6-0, 8% өсуі жоспарланған. Ал 1992ж. еңбек өнімділігі мен еңбекақының өсу қарқындарының қатынасы 0, 098 болды. 2000жылы бұл қатынас 0, 35ке жетті. Бұл кезеңде еңбекақының өсу қарқыны еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан жоғары болды. Еңбек өнімділігі мен еңбекақының индекстерінің қатынасы 1992ж. - 1, 05 болса, 2000ж. -0, 93 болды. Бұл дегеніміз 1992ж. еңбек өнімділігінің өсу қарқыны еңбекақының өсу қарқынынан 5% жоғары деген сөз, ал 2000ж. 7% жоғары болды.

Өнеркәсіптің қай саласы, қандай жеке меншік формасы болсада еңбекақының мөлшерін ұйымдастыру кезіңде екі жауаптың шешілуі қажет:

- әрбір қызметкерге еңбекақыны оның істеген еңбегіне қарай төлеуге кепілдік беру;

- қандай болмасын жұмыс берушінің істелінген жұмыстардың нәтижесінде шыққан шығындарын өтеп қана қоймай, белгілі бір мөлшерде пайда табуына мүмкіндігі болуы керек.

Осының нәтижесінде еңбекақының мөлшерін дұрыс ұйымдастыру арқылы жұмыс беруші мен жұмыскерлердің мүдделерінің арасында керекті ымыра орнайды да, нарықтық экономиканың екі негізгі қозғалыс күштерінің арасында дұрыс әлеуметтік әріптестіктің өсуіне жағдай туады.

Еңбекақының экономикалық міндеті жұмыскердің өмір сүруіне мүмкіндік тудыру. Осы үшін адам өз қызметін жалға береді. Жұмыскердің өз қажеттілігін жақсылай қанағаттандыру үшін неғұрлым жоғары еңбекақы алуға тырысуының ешқандай сөкеттігі жоқ. Екінші жағынан еңбекақының жоғары мөлшерде болуы түгел елдің экономикасына игілікті ықпал жасайды да тауар мен қызметке жоғары сұранысты қамтамассыз етеді.

Жалпылай еңбекақының жоғары болуы және оның тұрақты өсуі тауар мен қызметтің сұранысының өсуіне әкеледі. Бұл жағдай өнеркәсіптердің өсуіне және жаңа кісіпорындардың пайда болуына себеп болады. Өнеркәсіп саласы өскен елдерде еңбекақы пайданың негізгі және қалың халықтың күн көріс көзі. Еңбекақыны ынталандыру қызметі басқа түсімдерге қарағанда жоғары және түгел ел мен экономиканы қамтиды. Ақырында жоғары деңгейдегі еңбекақы кәсіпорын басшыларын жұмыс күшін дұрыс пайдалануға, өнеркәсіпті ұлғайтуға ынталандырады. Әрине еңбекақыны тағайындағанда одан жоғары көтеруге болмайтын белгілі бір мөлшері болады.

Еңбекақы әрине жоғары болуы керек, бірақта оның шексіз өсуі сұраныстың ұсыныстан жоғары болуына және құнсыздану процесінің тууына себеп болады, еңбекпен айналысудың азаюына жұмыссыздықтың өсуіне әкеп соғады.

1. 2 Еңбекақы нысандары мен жүйелері

Еңбекақы - қызметкердің орындаған жұмыс көлемі мен белгілеген еңбек шарты және мансап инструкциясына байланысты төлем. Еңбек тиімділігін арттырудың әр түрлі ынталандыру жолдары болып, сыйақы, қосымша төлем, кепілді төлемақы және т. б. болып табылады. Жұмысқа алушы еңбекақы жүйесі мен нысанын Еңбек туралы ережеге сәйкес, нақтылы еңбек жағдайын ескере отырып, персоналдар ережесі бекіткен жұмысшылар категориясы және жұмыс уақыты режімі бойынша өздері белгілейді. Аталған ережелер жұмысқа алушыға тек еңбек шартына отыру немесе еңбек режімін ұйымдастыру үшін ғана емес, сонымен қатар шығындар мен төлемдерді негіздеу мақсатында да қажет.

Жалақы жеке жұмыс нәтижесі бойынша немесе коллективтің жұмыс нәтижесіне байланысты төленеді. Бұл жағдайда қызметкерге белгіленген еңбекақы көлемі заң бойынша белгіленетін төменгі еңбекақы мөлшерінен төмен болмауы тиіс. Тәжірибе жүзінде еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі екі нысаны - мерзімдік және кесімді қолданылады.

Мерзімді - еңбекақы деп еңбекақы төлеу жұмыспен өтелген уақыттағы тарифтік ставкалар немесе қызметақылар бойынша жүргізіледі. Мерзімдік еңбекақы - жай және мерзімді сыйақылар болып бөлінеді.

Жай мерзімдік еңбекақы тек жұмыспен өтелген уақытпен және қызметкердің тарифтік ставкасымен немесе қызметақы-мен анықталады.

Бюджеттік сфера қызметкерлеріне тарифтік ставка немесе тиісті қызметаңы тағайындалғанда төменгі еңбекақы мелшері мен бірыңғай тарифтік сетка қолданылады.

Бірыңғай тарифтік сетка еңбекақы төлеудің 21 разрядына негізделіп, әр разряд бойынша өзіндік тарифтік коэффициент белгіленген.

Кесте 1- Бірыңғай тарифтік сетка

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.