Кәләмның шығуына ең көп әсер еткен факторлар

І. Кіріспе кәләмға жалпы шолу.
ІІ. Негізгі бөлім.
Кәләмның шығуы және оған себеп болған факторлар (себептер)
А) ішкі себептер
ә) экономикалық себептер.
Б) саяси себептер) сыртқы себептер
ІІ. Қортынды.

Мағынасы болсын болмасын әрбір сөз кәләм болды. Ойдағы пікір мен мағынаға кәләм дейді. Кәләмға тақырыбы жағынан әр түрлі анықтама берілген. Тарихи кезең бойынша бұл ілім саласы бір-бірінен өзгешще болып, тақырыбының шегі ұлғая түскен. Алдынғы кәләмшылар бойынша кәләмның қамтитын тақырыбы аллаһ тағала және оның сипаттары деп түсініп, шығармаларында аллаһтың және оның сипаты мен есімдері мен істері қамтылды. Кәләм тақырыбын мутаххир кәләмшылары кеңірек ұстап, алдын қарастырылмаған көптеген мәселелерді қолға алды. Бұлардың айтуынша, барлық жаратылыс пен жаратылғандарды ең әдемі пішінде ислам сенімдерін растайтындай етіп зертейді. Кейінгі кәләмшылар бұл ілім саласывн оданда әрі кеңейтеді.
Исламдағы діни ақидаға байланысты мәселелерді алғашрет ақылмен таразылаған кісілер муғтазилашылар, яғни кәләм ілімінің ірге тасын қалаушылар. Бұлар хижри І-ғасырдың аяғымен ІІ-ғасырдың басында тарих сахынасынан шыққан то. Мұның артынан муғтазила әдіс-тәсілі туып қалыптасты. Осы әдіс-тәсл бойынша итиқади мәселелерде құранды қолданғанда, ақылға көбірек көңіл бөлді. Исламды қолдауда көбінесе ақылды төреші еткен. Муғтазилә кәләмінің ортаға шығуына кейін, бір жарым ғасыр өткен соң Абдулла бин куллаб әл-басри (854) , харис әл-Муқасиб (857) және Әбул Аббас кәләниси (хижри ІҮ-ғ, басы) сияқты тұлғалар сүнни ақидасына қарсы айтылған сындар мен кемшіліктерге жауап беру үшін кәләмді үйренген екен. Сөйтіп кәләм ілімінің, мектебінің ақидасын кәләми дәлелдермен қуаттандырады. Осылайша өздерінен бір ғасыр кейін келетін әхли сүннет кәләмшыларына фундамент дайындап кетеді. Нәтижеде хижри ІҮ-ғасырдың басында имам Әбул Хасан әл-Әшғари әхли сүннеттің кәләм ілімін құрады. Осымен қатар имам Матуриди де сүнни кәләмінің туып қалыптасуына өз үлесін қосты.
Осыдан келе Пайғамбарымыздың (с.а.с.) заманында болмаған бұл ілім саласы, неліктен шықты? Көптеген ғылыми жұмыстар ұйымдастырып, кәләмның шығуына қандай себептер әсер етті екен-деген сұрақтар туындайды.
Осы сұрақтарға жауап ретінде үн қатуға тырысамыз.
Кәләм саласының ортаға шығуына көптеген себептер бар. Юұл себептер әрі ішкі, әрі сыртқы мәселелерге байланысты болыеп келеді.