Тұлпарлар театры
Халқымыз ежелден жылқы түлігін түріне, түсіне қарап түгендеген. Бір табын жылқыны санамай-ақ бір-екі сағатта аралап несі бар, несі жоқ айыратын жылқышылар, болмаса, айғырдың биенің түсіне орай қандай құлын туатынын дәл айтып беретін атбегілер болған. Қазақта жылқы түстеріне байланысты сөздер өте көп, бұл тіл байлығымыздың бір көрінісі болса керек. Кәзір біздің картотекамызда жылқы реңіне қатысты 300-ге жуық сөздер бар. ХІХ ғасырдың аяғында Торғай облысының мал дәрігерлері болып істеген М.Преображенский, А.Добросмыслов қазақтың жылқы түстеріне байланысты сөздердің көптігі сонша, орыс, европа тілдеріне аудару мүмкін еместігін айта келіп, арнайы зерттеу қажеттігін сөз еткен (1а. 20 б.). Ал жылқы түстеріне қатысты шыққан әдет-ғұрыптар, жора-жосындары өте қызықты, үлкен тарихи оқиғалармен астасып жатады.
Қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным-сенімдерінің ішінде жылқы түсіне байланысты жора-жосықтары – зер салып зерттеуге тұрарлық сала. Түркі-моңғол көшпенділерінің “жылқы ғұрпын” зерттеген Л.П. Потапов жылқы түсінің салт-дәстүрлік мәніне айрықша тоқталады. [1,107-б.]. Бұл мәселеге кіріспес бұрын қазақта жылқының қай түрін жақсы көрген деген сұрақ туады. Қазіргі қазақ әдебиетінде, оның ішінде баспасөзде халқымыздың ең жақсы көретін түсі ақбоз деп дәріптелініп жүр, бұған жазушылар мен журналистер “аз тер төккен жоқ”. Шын мәнінде халқымыздың боз түсті ардақтауы мүлдем басқаша екенін, ал қазақтың жылқы түлігіндегі жақсы көрген түсі “қаракөк” болғанын біздің ел арасынан жинаған материал-дарымыз дәлелдейді, бір ерекшелігі, Қазақстанның қай жерінен болса да, дерек берушілердің басым көпшілігі осы түске тоқталады (АӨЖМ).
“Қаракөк не жүйрікті алам, не берікті алам” деген мәтелдің байы-бын бажайласақ, берік, жүйрік, аттардың қаракөк түстен шыққанын көреміз. “Кісі аласы ішінде, жылқы аласы сыртында” деп қазақ мақалын-да айтылғандай, жылқының түсіне қарай қандай мал екенін айыруға болатыны шүбә келтірмейді. Көп жыл жылқы баққан тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстінің баран түстіге қарағанда әлсіз болатынын бірауыздан мәлімдейді. Рим ақыны Вергилий боз түсті жылқылардың торы түстерге қарағанда күші аз, пайдалануға жарамсыз екенін көрсетеді [16,17]. Қазақ сыншыларының айтуына қарағанда, тобылғы торы түсті, жылқы ішінде өте сирек кездеседі, “тобылғы торы” – “қаракөк” пен “шұбардан кейін үшінші тұрады (АӨЖМ), 1986) [3, 105-б.].
Қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным-сенімдерінің ішінде жылқы түсіне байланысты жора-жосықтары – зер салып зерттеуге тұрарлық сала. Түркі-моңғол көшпенділерінің “жылқы ғұрпын” зерттеген Л.П. Потапов жылқы түсінің салт-дәстүрлік мәніне айрықша тоқталады. [1,107-б.]. Бұл мәселеге кіріспес бұрын қазақта жылқының қай түрін жақсы көрген деген сұрақ туады. Қазіргі қазақ әдебиетінде, оның ішінде баспасөзде халқымыздың ең жақсы көретін түсі ақбоз деп дәріптелініп жүр, бұған жазушылар мен журналистер “аз тер төккен жоқ”. Шын мәнінде халқымыздың боз түсті ардақтауы мүлдем басқаша екенін, ал қазақтың жылқы түлігіндегі жақсы көрген түсі “қаракөк” болғанын біздің ел арасынан жинаған материал-дарымыз дәлелдейді, бір ерекшелігі, Қазақстанның қай жерінен болса да, дерек берушілердің басым көпшілігі осы түске тоқталады (АӨЖМ).
“Қаракөк не жүйрікті алам, не берікті алам” деген мәтелдің байы-бын бажайласақ, берік, жүйрік, аттардың қаракөк түстен шыққанын көреміз. “Кісі аласы ішінде, жылқы аласы сыртында” деп қазақ мақалын-да айтылғандай, жылқының түсіне қарай қандай мал екенін айыруға болатыны шүбә келтірмейді. Көп жыл жылқы баққан тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстінің баран түстіге қарағанда әлсіз болатынын бірауыздан мәлімдейді. Рим ақыны Вергилий боз түсті жылқылардың торы түстерге қарағанда күші аз, пайдалануға жарамсыз екенін көрсетеді [16,17]. Қазақ сыншыларының айтуына қарағанда, тобылғы торы түсті, жылқы ішінде өте сирек кездеседі, “тобылғы торы” – “қаракөк” пен “шұбардан кейін үшінші тұрады (АӨЖМ), 1986) [3, 105-б.].
АӨЖМ – Автордың өз жинаған материалдары.
1. Потапов Л.П. Мифы алтае-саянских народов как исторический источник // Вопросы археологии и этнографии Горного Алтая. Горно-Алтайск, 1983.
1а ҚРОМА, ф. 25. тігін І № 3949 іс
2. О случке и воспитании лошадей у древних // Журнал охоты. 1849. № 6.
3. Батырлар жыры. 2-т. Алматы, 1964.
4. Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы, 1989.
4а Бахаддин Өгел Ұлы Хун империясының тарихы. Т.1. А., 1998.
4б Ер Едіге // Қ.И. Сәтбаев Избранные статьи. А., 1989.
4г Б.Солтонаев Кенесарының қырғызбен соғысы жайында // Отан тарихы. 2002. № 3.
5. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке. Алматы, 1973.
6. Кете Жүсіп Ешниязов Сүрмерген // Үш ғасыр жырлайды. А., 1965, 493-бет
6а Абылайхан // Тарихи жырлар. А. 1995.
7. Дображанский Ф.Г. К вопросу о наследования мастей у киргизской лошади // Известия бюро по генетике и евгенике Академии наук. Л., 1927. № 5;
8. Шумков И.Б. Киргизское коневодство Тургайской области // Сельское хозяйство и лесаводство. 1892. № 5.
9. Полферов Я.Я. Лучшие породы киргизской лошади. - Аргымак // ЖК. (Журнал коннозаводства). 1898. № 1.
10. Султан Кенесары Касымов в борьбе с каракиргизами (1845-1846) // Русский Туркестан. 1900. № 2.
11. Сейдімбеков А. Мың бір маржан. Алматы, 1989.
12. Путешествие Марко Поло (пер. И.П.Минаева) // Записки Имп. РГО. Т. 36. Спб., 1902.
13. Бадабамов Л. Абылай хан // Білім және еңбек. 1981. № 10.
14. Вл. Фон. Герн. Характер и нравы киргиз-казаков. Из записной книжки. Этнографические заметки // Памятная книжка Семипалат. Обл. На 1899 г. Семипалатинск, 1899.
15. Өмірзақов Т. Тегінен нәр алған тозбайды // Өркен. 1989. 4 ақпан.
16. Граф Гутен-Чапский. История лошади // ЖК. 1891. № 9.
17. Граф Гутен-Чапский. История лошади // ЖК. 1891. № 12.
18. Кузьмина Е.Е. Распространение коневодства и культа коня у ираноязычных пленмен Средней Азии и других народов Старого Света // Средняя Азия в древности и средневековье. М., 1977.
19. Сейфуллин С. Шығармалары. 6-т. Алматы, 1964.
19а. Добромыслов А. Верблюдоводство в Тургайской области // Тургайские областные ведомости. 1894. № 44.
20. Қабанбай батыр // Шалқар. 1991. 15 наурыз.
20б. Добросмыслов А.И. Коневодство и его значение для киргизского носеления Тургайской области. Оренбург. 1894.
21. Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр-аңыздар. Алматы, 1985.
22. Козин С.А. Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. Т.1. М. – Л., 19...
23. Тоқтабаев А.У., Самашев З. Образ воина-всадника в средне-вековых петроглифах // Исторические чтения памяти М.П. Грязнова. Омск. 1987.
24. Потапов Л.П. Конь в верованиях и эпосе народов Саяно-Алтая // Фольклор и этнография: связи фольклора с древними представлениями и обрядами. Л., 1977.
1. Потапов Л.П. Мифы алтае-саянских народов как исторический источник // Вопросы археологии и этнографии Горного Алтая. Горно-Алтайск, 1983.
1а ҚРОМА, ф. 25. тігін І № 3949 іс
2. О случке и воспитании лошадей у древних // Журнал охоты. 1849. № 6.
3. Батырлар жыры. 2-т. Алматы, 1964.
4. Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы, 1989.
4а Бахаддин Өгел Ұлы Хун империясының тарихы. Т.1. А., 1998.
4б Ер Едіге // Қ.И. Сәтбаев Избранные статьи. А., 1989.
4г Б.Солтонаев Кенесарының қырғызбен соғысы жайында // Отан тарихы. 2002. № 3.
5. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке. Алматы, 1973.
6. Кете Жүсіп Ешниязов Сүрмерген // Үш ғасыр жырлайды. А., 1965, 493-бет
6а Абылайхан // Тарихи жырлар. А. 1995.
7. Дображанский Ф.Г. К вопросу о наследования мастей у киргизской лошади // Известия бюро по генетике и евгенике Академии наук. Л., 1927. № 5;
8. Шумков И.Б. Киргизское коневодство Тургайской области // Сельское хозяйство и лесаводство. 1892. № 5.
9. Полферов Я.Я. Лучшие породы киргизской лошади. - Аргымак // ЖК. (Журнал коннозаводства). 1898. № 1.
10. Султан Кенесары Касымов в борьбе с каракиргизами (1845-1846) // Русский Туркестан. 1900. № 2.
11. Сейдімбеков А. Мың бір маржан. Алматы, 1989.
12. Путешествие Марко Поло (пер. И.П.Минаева) // Записки Имп. РГО. Т. 36. Спб., 1902.
13. Бадабамов Л. Абылай хан // Білім және еңбек. 1981. № 10.
14. Вл. Фон. Герн. Характер и нравы киргиз-казаков. Из записной книжки. Этнографические заметки // Памятная книжка Семипалат. Обл. На 1899 г. Семипалатинск, 1899.
15. Өмірзақов Т. Тегінен нәр алған тозбайды // Өркен. 1989. 4 ақпан.
16. Граф Гутен-Чапский. История лошади // ЖК. 1891. № 9.
17. Граф Гутен-Чапский. История лошади // ЖК. 1891. № 12.
18. Кузьмина Е.Е. Распространение коневодства и культа коня у ираноязычных пленмен Средней Азии и других народов Старого Света // Средняя Азия в древности и средневековье. М., 1977.
19. Сейфуллин С. Шығармалары. 6-т. Алматы, 1964.
19а. Добромыслов А. Верблюдоводство в Тургайской области // Тургайские областные ведомости. 1894. № 44.
20. Қабанбай батыр // Шалқар. 1991. 15 наурыз.
20б. Добросмыслов А.И. Коневодство и его значение для киргизского носеления Тургайской области. Оренбург. 1894.
21. Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр-аңыздар. Алматы, 1985.
22. Козин С.А. Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. Т.1. М. – Л., 19...
23. Тоқтабаев А.У., Самашев З. Образ воина-всадника в средне-вековых петроглифах // Исторические чтения памяти М.П. Грязнова. Омск. 1987.
24. Потапов Л.П. Конь в верованиях и эпосе народов Саяно-Алтая // Фольклор и этнография: связи фольклора с древними представлениями и обрядами. Л., 1977.
Тұлпарлар театры
Халқымыз ежелден жылқы түлігін түріне, түсіне қарап түгендеген. Бір
табын жылқыны санамай-ақ бір-екі сағатта аралап несі бар, несі жоқ айыратын
жылқышылар, болмаса, айғырдың биенің түсіне орай қандай құлын туатынын дәл
айтып беретін атбегілер болған. Қазақта жылқы түстеріне байланысты сөздер
өте көп, бұл тіл байлығымыздың бір көрінісі болса керек. Кәзір біздің
картотекамызда жылқы реңіне қатысты 300-ге жуық сөздер бар. ХІХ ғасырдың
аяғында Торғай облысының мал дәрігерлері болып істеген М.Преображенский,
А.Добросмыслов қазақтың жылқы түстеріне байланысты сөздердің көптігі сонша,
орыс, европа тілдеріне аудару мүмкін еместігін айта келіп, арнайы зерттеу
қажеттігін сөз еткен (1а. 20 б.). Ал жылқы түстеріне қатысты шыққан әдет-
ғұрыптар, жора-жосындары өте қызықты, үлкен тарихи оқиғалармен астасып
жатады.
Қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным-сенімдерінің ішінде жылқы
түсіне байланысты жора-жосықтары – зер салып зерттеуге тұрарлық сала. Түркі-
моңғол көшпенділерінің “жылқы ғұрпын” зерттеген Л.П. Потапов жылқы түсінің
салт-дәстүрлік мәніне айрықша тоқталады. [1,107-б.]. Бұл мәселеге кіріспес
бұрын қазақта жылқының қай түрін жақсы көрген деген сұрақ туады. Қазіргі
қазақ әдебиетінде, оның ішінде баспасөзде халқымыздың ең жақсы көретін түсі
ақбоз деп дәріптелініп жүр, бұған жазушылар мен журналистер “аз тер төккен
жоқ”. Шын мәнінде халқымыздың боз түсті ардақтауы мүлдем басқаша екенін, ал
қазақтың жылқы түлігіндегі жақсы көрген түсі “қаракөк” болғанын біздің ел
арасынан жинаған материал-дарымыз дәлелдейді, бір ерекшелігі, Қазақстанның
қай жерінен болса да, дерек берушілердің басым көпшілігі осы түске
тоқталады (АӨЖМ).
“Қаракөк не жүйрікті алам, не берікті алам” деген мәтелдің байы-бын
бажайласақ, берік, жүйрік, аттардың қаракөк түстен шыққанын көреміз. “Кісі
аласы ішінде, жылқы аласы сыртында” деп қазақ мақалын-да айтылғандай,
жылқының түсіне қарай қандай мал екенін айыруға болатыны шүбә келтірмейді.
Көп жыл жылқы баққан тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстінің баран
түстіге қарағанда әлсіз болатынын бірауыздан мәлімдейді. Рим ақыны Вергилий
боз түсті жылқылардың торы түстерге қарағанда күші аз, пайдалануға жарамсыз
екенін көрсетеді [16,17]. Қазақ сыншыларының айтуына қарағанда, тобылғы
торы түсті, жылқы ішінде өте сирек кездеседі, “тобылғы торы” – “қаракөк”
пен “шұбардан кейін үшінші тұрады (АӨЖМ), 1986) [3, 105-б.].
Қазақ эпосындағы, тарихи жырлардағы батырлардың аттарының, ХІХ-ХХ
ғасырларда бәйгелерде көзге түскен жүйріктерді салыстырып қарайтын болсақ,
бірде-бір боз түс кездеспейді, керісінше, атақты бәйге аттардың барлығы да
баран түсті болғаны анық көрінеді.
Соны айтып Ер Бегіс,
Қаракөк тұлпар жаратты, -
делінеді “Ер Бегіс” жырында.
Желкілде, жаным, желе бер,
Астымда қаракөк тұлпарым, -
дейді Мағжан Жұмабаев [4, 76-б.].
Қазақта атақты адамдардың, текті, әулетті шаңырақтың тұқымдарын елден
ерекшелендіріп айтқанда “Бұл қаракөктің тұқымы ғой” дейді. Абайдың әкесі
Құнанбай өзінің әулетін “Қаракөктің тұқымымыз” деп ажыратқан. Орта жүзде
абақ-керейдің төре тұқымы-нан шыққан батыры Шәріпханды халық “жеті
атасынан қаракөктің үзілмеген” деу себебі, Абылай ханның тұқымынан шыққанын
және содан бері батырлық, билік дәстүрі жалғасып келе жатқанын меңзейді.
Қарапайым халықтан, қалың бұқарадан шыққан адамға халық “қарадан шыққан
қаракөк қой өзі” деп таңырқайтын. Жезтаңдай шешен, айтулы ақындарды
“қаракөк шешен”, “қаракөк ақын” деп мадақтау дәстүрі қалыптасқан. Абайдың
өзінде “қаракөк ақын” – деп айтқан екен. Дерек берушілердің айтуынша, бай-
шонжарлар өздерін елден ерекше көрсету үшін қаракөк түсті құлын жарғақ
киген. Сыбанның биі Нарынбайдың баласы Тайлақ ерке, есерлеу боп өссе керек.
Өзіне арнап тігілген торы жарғаққа көңілі толмай, өрістегі жылқыға шауып
барып, жеті қаракөк құлынды бауыздап, обалды қылып, әкесінен теріс бата
алыпты. Адай руының 80-ге келген шалының 100-қаракөк байтал беріп, беріш
руының 18-жасар қызын айттырып алғанын Х.Арғынбаев та жазады (АӨЖМ) [5, 89-
б.].
Жалпы қазақта құдаласу кезінде жылқының түсіне айрықша мән берілген.
Қыз беруші жақтың айтқан жылқыларының түр-түсін түгендеп бермесе қыз
бермеген жағдайларда кездеседі.
Қызымның қалыңына, - деді әкесі, -
Өзімнің мал бересін айтуымдай, -
Үш түрден түрден жылқы аламын
Ішінде құлын, құнан болмасын тай,
Сары ала елу қысырақ бесті аламын,
Алпысы ала болсын қызыл құмай
Алпысты торы аладан тағы аламын
Айрықша сұлу болсын қызыл құмай
Келмесе айтқанымдай жас пен түсі
Миллион мұнан бетер бергеніңмен
Қызымды қоспағаны соған құдай.
(6-493-бет).
Алтай мен Шыңжан қазақтары ақ түсті жылқыларды, “ақбоз атты” көпшілік
жағдайда “көк ат” деп айтады. Біздің ойымызша, бұл ертедегі ғұндар мен көне
түркілердің аспан құдайы – Көк тәңірісіне ақбоз аттарды құрбандыққа
шалуынан қалған. Мысалы, Моңғолия қазақтары әлі күнге дейін найзағай ойнап,
күн күркірегенде “Көк айғыр кісінеді” деп, “От аз, көмір көп” деп, шөмішпен
босағаны соғады (АӨЖМ). “Көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе” деген сөз
байламы да жоғарыдағы фактілерге орай шығуы мүмкін.
Қазақта сонымен қатар ақ жылқыны, ақбоз атты “қызыл ат”, “қызыл жылқы”
деп атау да қалыптасқан.
Тарихи жырларда ақ және қара жылқыларды көне баламасымен атау
кездеседі.
Бір күні жылқы ішінде отыр еді
Екі баран бір қызыл атты көрді.
• • •
Қарулы үш жолаушы жетіп келген,
Екі қызыл, бір баран атқа мінген
(6а. 63 б, 134 б;).
Осы жағын біз көп пайымдап мынадай қорытындыға келдік. Ертеден скиф-
сақтардап бастап біздің арғы ата-бабаларымыз күнге табынған “күнге арнап
“көңілімде ақ, ниетімде ақ деп” – ақбоз жылқыларды құрбандыққа шалған.
Күннің түсі қызыл, демек ақбоз жылқыларды “қызыл” деп атау ықылым
замандардан күннің культінен шыққан – деп ойлаймыз.
Қаракөктен кейінгі жақсы түстердің бірінен саналатыны – шұбар. Шұбардың
өзі бірнешеге бөлінеді: бозшұбар, көкшұбар, байшұбар. Атбегілердің айтуы
бойынша, шұбардың тұқымы өте аз, бірақ айрықша сүйкімді келеді. Ф.Г.
Добржанский қазақ байларының арасында арнайы шұбар түсті жылқы өсірумен
айналысатындары барын көрсетеді [7, 80-б.]. Халық өлеңінде:
Шұбарым, арғымағым, бозтарланым,
Түскенде сені есіме көп зарладым, -
деп, жақсы көрген адамын бірінші шұбарға, одан кейін арғымаққа, соңында
бозтарланға теңейді.
Жолбарыстай шұбарды
Таңдап мінер ме екеміз!
Сол шұбарға мінген соң
Қоңыраулы найза қолға алып
Қоңыр салқын төске алып
Қол төңкерер ме екеміз
(Ақтанберді жырау).
Сонымен қатар қазақ рәсімінде әр адамның өзінің бағалаған түсі болады,
ол түс киелі деп есептеледі, жақсы көрген түсті жылқысы жоғалып не өліп
қалса, бақытынан, байлығынан айырылатындай сезінеді. Халық ішінде, әсіресе
үлкен кісілердің арасында мынадай сөздерді естуге болады: “Атың жақсы
екен, бірақ түсі менің көңілімдегі дей емес”. Қазақтың осы дағдысын:
“...Затем каждый киргиз-коневод держится тех мастей, которые ему “больше в
руку...” [8], - деп И.Шумков дөп басқан. Мысалы, Кенесарының жақсы көретін
түсі шұбар болған. Абылай заманынан бар “ханның қазынасы” деп аталған шұбар
түсті арғымақ табындарының бір ұшығы Кенесарыға жеткен [9]. Кенесары мен
қырғыздардың арасындағы соғыстың ұшқындауы шұбар түсті жылқылардан
шыққанына зерттеулерде көңіл аударыла бермейді. Кенесары Жетісуға (Балқаш)
ауып көшіп келгенде, қырғыздың тынай және бөлекпай руларының барымташылары
шұбар түсті арғымақ табындарының бір бөлігін айдап әкетеді. Көздің
қарашығындай сақтап, жауға бермеген сүйікті жылқыларын айдап әкеткенде,
қатты ызаланған Кенесары қырғыздары тәртіпке үйрететінін айтып ант береді
[10]. Қазақтың қаракөк пен шұбардан кейінгі жақсы көретін түстері: тобылғы
торы, күрең, жирен, т.с.с., бір сөзбен айтсақ, баран түстерге айрықша
ықылас білдіріп келген.
Боз түсті жылқыларды қадірлеу әр түрлі әдет-ғұрыптарға, жөн-жораларға
қатысты. Боз биенің сүтіне шомылса, адам бойындағы ауру-сырқау, қайғы-
қасырет кетеді деп ырым қылады. Алпамыс батыр жауды жеңіп, жорықтан қайтып
келген соң, тақсірет тартқан ата-анасын боз биенің сүтіне шомылдырады. Әлі
күнге дейін балаға анасының алдындағы өтелмес қарызы барын айтқанда, “осы
шешеңді боз биенің сүтіне шомылдыратын жайың бар ғой” деген сөзді ел
арасынан естуге болады.
Жалпы барлық Орта Азия халықтары сияқты қазақтар да некелескен қыз
ұятты болып шықса, оны масқаралап, бетіне күйе жағып, өгізге теріс
отырғызып, тесік қазан мен шүмегі сынған шәугім ұстатып, еліне қайтара
отырып, қалыңмалын қайтарып алатын. Көп жылғы этнографиялық экспедициялар
кезінде өте сирек кездесетін екі аңыз-әңгіме жазып алдық. XVIII ғасырдың
аяғында Семей жерінде төртуыл мен жантекей руларының екі байы құдаласып,
жантекей жағының қызы ұятты болып шығады. Сонда екі жақтың билері халықтан
жасырып, құдандаласқан екі баймен келісе отырып, қызды 40 ақбоз биенің
сүтіне шомылдырып, күйеуіне қосады. Билер соты бұл жерде қазақтың үлкен екі
руының арасында кикілжің, талас болмауын көздеп, ақбоз биенің сүтінің
тазартып, жаңғыртатынына және 40 санының ғұрыптық культіне сүйенген.
Қоңырбай батыр бір сапарға аттанып кеткенде, некелесіп қойған сүйген
қызының елін қалмақ шауып алып кетеді. Арада біраз жылдар өткенде (ол кезде
үйленген, балалы-шағалы болған), батыр қалмақтан кегін алып, бұрынғы сүйген
қызын еліне алып қайтады. Қызды қимай, қайта үйленгісі келіп, ақсақалдардан
ақыл сұрайды. Сонда ақсақалдар қызды боз биенің сүтіне шомылдырып, батырға
қайта қосқанда, өзінің бұрынғы әйелі қолына су құюға да жарамай қалыпты
деген аңыз бар.
М.Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясындағы “Қодардың өлімі” трагедиясының
бір вариантын Аякөз тұрғыны А.Оразалиевтан жазып алған едік. Тобықты
билері келінімен жанасқан Қодарды жартастан лақтырмай тұрып, екеуін де боз
биенің сүтіне шомылдырып, екіге бөліп жіберу туралы Құнанбайдың келісімін
алады. Бірақ жасынан бірбеткей батыр Қодар бұған келіспей, өлімді жөн
көреді.
Бойдай талай болған басым,
Боз биенің сүтіне жуған шашым, -
деп келеді халық өлеңінде [11,206-б.]. Ақбоз атты қадірлеу мен боз биенің
сүтін қасиетті санау – моңғолдарда ежелден бар дәстүр [12, 100-б.].
Ел, жер тағдыры сынға түскен шешуші ұрыстар алдында ақбоз ат сойып,
әскерге ақ жол тілеген. “Қобыланды батыр” жырында Қараман: “Боз ат шалып
Құдайға, қырық мың қол алып” Қобландыға көмекке аттанады. 1726 жылы үш
жүздің басы бірігіп, Әбілқайырды бас қолбасшы сайлап, жоңғарға қарсы
шыққанда осындай рәсім орындалған [19, 189-190 бб.].
Кейін мұндай рәсім Абылайды хан сайлағанда да орындалған.
Боз биені шұралап,
Құрбандыққа шалыпт,
Кеуделерге құран ол
Қолдарын қанға малыпты
Батырлар бастап сөз ашып,
Бармақтарын кесіпті.
Қанды-қанға шыласып,
Бәрі былай десіпті.
...
Опаздық еткенді
Боз биенің қаны атсын (6а. 41-42 б.).
Екі ел арасындағы соғыс тоқтатылып, бітімге келген жағдайда ақбоз бие
сойылып, қанына елшілер екі қолдарының сұқ саусақтарын батырып, енді
ешқашан жау болмаймыз деп анттасқан. 1740 жылы Абылай хан мен жоңғар
қонтәжісінің арасында бітім болып, жоғарыдағы шарттарға келіскен [13,10-
б.]. Ақбоз ат сойып ант беріп, куә болу қазақ салтында ХХ ғасырдың басына
дейін жеткен.
“...У киргиз-казаков и киргизов существует даже (может быть перенятый от
татар) способ избежать кары небесной за ложную присягу, принятую даже перед
народным судом... Перед принесением заведомо ложной присяги, с сочиненными на
этот случай молитвами режут белую кабылу (а при незначительных делах и
белого барана), вареное мясо которой должны съесть ответчики (или истцы) и
свидетели для того, чтобы, по киргизскому поверью, как за их ложную присягу
пала на душу зарезанной белой кобылы” [14]. Бұл фактіден ертеден келе
жатқан дәстүрдің заманныңыңғайына қарай (патшаның отарлау саясаты, билер
сотының өзгеруі) қаншалықты өзгеріске түскенін айқын көреміз.
Жеңістің хабарын білдіру үшін ақбоз атты жаушы, жеңілісті білдіруге
баран атты (қара атты) жаушы жіберілген. Бұл салт О.Сүлейменовтың “Ақ жаушы
мен қара жаушы” өлеңінде әдемі келтіріледі. Жеңіспен оралған рим
триумфаторлары Жеңіс қақпасына ақбоз атпен кірген [2]. Ақбоз атты адам
айбынды көрінеді және ақбоз түс жеңістің символын білдіреді. Бұдан басқа
ақбоз атты құрбандыққа шалу: көптен келмеген туыс-жегжаты келгенде,
жаугершілікте жоғалып кеткен тумасы табылғанда, табындағы мал өліп, жылқы
шығынға ұшырап тоқтамай қойғанда, жеті атадан соң қыз алысқанда, хан
сайлағанда, Наурыз басталарда орындалады [15] (АӨЖМ).
Қазақша жаңа жыл – Наурызда ақбоз атты құрбандыққа шалу рәсімі
Қазақстанның оңтүстік өлкесінде жиі ұшырасады. Жаңа жылда ақ тілек айтып,
ақ нәрсе тарту – түркі-моңғол халықтарының біразында кездесетін дәстүр.
Марко Полоның жазбаларында жаңа жылда моңғолдар бір-біріне ақ бұйымдар
беретіні, ал Ұлы хан (Құбылайға) 100 мың ақбоз жылқы сыйға тартылғаны
айтылады [12, 156, 133-бб.]. Индоевропалық халықтардың барлығында дерлік
ақбоз аттар құдайға немесе патшаға арналады, жай адамның мұндай қасиетті
жылқыларға мінуге еш қақысы болмаған. Ежелгі германдықтар құдайларға
арналған арнаулы ормандарда қоғамдық негізде ақбоз жылқыларды ұстап баққан.
Ақбоз аттарды ру басшылары мен абыздар ғана жүгендеп ұстап, келешекті
болжаған [16, 50-б.]. 1171 жылы Италияда ІІІ Александр патшаның атханасында
ақбоз жылқылар бағылған, кейіннен мұндай қазынаға неміс корольдерінің де
қолы жеткен [17, 99-б.]. Англияда қос ақбоз ат корольдің қасиетті мүлкі
саналған [18,40-б.]. Жоғарыдағы фактілерден ақбоз жылқының көптеген
үндіевропалық және түркі-моңғол халықтарындағы құдайлар мен патшаларға тән
ғұрыптық культі аңғарылады. Ақбоз жылқының алыс жолға шыдамайтын әлсіз,
бәйгеге шауып жарытпайтын төзімсіз екенін көптеген жылқышылар мен ат
жаратып жүрген атбегілер де бірауыздан мойындайды. Осы орайда мына бір
қызық мағлұматты келтірген дұрыс сияқты. Белгілі шежіреші З.Бекжановтың
айтуынша, Тәуке ханның “Жеті жарғысында” “Ақбоз атқа құн жоқ” деген бап
болған. Ақбоз атты ұры ұрласа, болмаса жылқышы жоғалтып алса, құн
төлемеген. Жоғарыдағы фактілерге сүйенсек, керісінше, ақбоз аттың құны
басқа жылқыдан бірнеше есе артық болуы керек еді, алайда “Жеті жарғыда” боз
жылқыға таза практикалық жағынан қараған, онда тұрмыста пайдалануға әлсіз
ақбоз аттың құны бағаланбаған. А.О.Добросмыслов жүк көтеруге әлсіз, суыққа
шыдамсыз келетіндіктен қазақтар ақ түйені әдейі өсірмейді, ақ түйені
әсемдік үшін бірлі-жарымдап атақты байлар ғана пайдаланады деп анық
көрсетеді (АӨЖМ). [19а]. Ал, қазақ дәстүрінде ақ ботаның, ақ тайлақтың, ақ
атанның культі ақбоз аттан кем түспейді. Мысалы, “Қабанбай батыр” жырында
Қабанбай мен Дәулетбай арасындағы бас араздық қалмақтан олжаға түскен ақ
тайлақтан басталады, сол араздықтың әсерінен елдің арасына жік түседі [20].
Қылаң түс пен баран түстің бәсекесі деуге болатын бір оқиғаға назар
аударайық. 1810-1820 жылдары Орта жүз арғын-қуандық Сапақ қылаң түсті 17-18
мың жылқы, арғын-сүйіндік Азнабайға 12 мың қара бойдақ, сүйіндік Бапаққа 10
мың қаракүрең жылқы бітіпті. Қазақта:
Бай болсаң Бапақтай,
Азнабай, Сапақтай бол, -
деген сөз бар.
Азнабайдың Сейтені Сапақтың қызын айттырады. Байлар былайша
құдандаласады. Астана жағында, Сапақтың көлі деген көлге таңертең күн шыға
жылқысын Сапақ, кешке күн бата Азанбай жабатын болады. Сапақ Азанбайға,
егер жылқыңның саны менікінен көп болса, қызымызды қалыңсыз ал дейді.
Азанбайдың көңіліне күдік кіріп, Бапақтың 10 мың жылқысының жартысын қосып
алады, сонда екі жақтың жылқылары 17-18 мыңнан, тең болады. Күн шығып келе
жатқанда күннің көзімен шағылысып, көл бетін қылаң жылқы жауып кетеді.
Кешқұрым көлдің маңы құмырсқаның илеуіндей құжынап, баран жылқы қаптап, ине
сұғатын жер қалмапты. Төбеден тұрған Сапақ, өзінің жылқысына көңілі толмай:
“...Қылаң итті жылқы деп асырап қажеті жоқ екен ғой депті...” (проф.
Ж.Артықбаевтың жеке архиві).
Өткен замандарда қазақтың ірі байлары жылқы табындарын жүздеп, мыңдап
түске бөліп өсірген Сарыарқада ХІХ ғ. Ортасында 17-18 мың жылқы айдаған
Алда мен Жұман деген байлар 6-түске бөліп өсірген дейді. Жылқысының саны
көбейіп бір түстеп 2-ші түсті бөліп шығарарда, сол түстен құрбандық шалып
сән-салтанатпен атап өткен. Атақты Оразбайдың 3-мың жылқысы да бірнеше
түске бөлініп бағылған. Оған ел арасында айтылатын “Оразбайдың көк
тырнасы”, “Оразбайдың қарақұрттары” – деген сөздер куә. “Оразбайдың
қарақұрттары” – жер қайысқан қалың жылқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халқымыз ежелден жылқы түлігін түріне, түсіне қарап түгендеген. Бір
табын жылқыны санамай-ақ бір-екі сағатта аралап несі бар, несі жоқ айыратын
жылқышылар, болмаса, айғырдың биенің түсіне орай қандай құлын туатынын дәл
айтып беретін атбегілер болған. Қазақта жылқы түстеріне байланысты сөздер
өте көп, бұл тіл байлығымыздың бір көрінісі болса керек. Кәзір біздің
картотекамызда жылқы реңіне қатысты 300-ге жуық сөздер бар. ХІХ ғасырдың
аяғында Торғай облысының мал дәрігерлері болып істеген М.Преображенский,
А.Добросмыслов қазақтың жылқы түстеріне байланысты сөздердің көптігі сонша,
орыс, европа тілдеріне аудару мүмкін еместігін айта келіп, арнайы зерттеу
қажеттігін сөз еткен (1а. 20 б.). Ал жылқы түстеріне қатысты шыққан әдет-
ғұрыптар, жора-жосындары өте қызықты, үлкен тарихи оқиғалармен астасып
жатады.
Қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным-сенімдерінің ішінде жылқы
түсіне байланысты жора-жосықтары – зер салып зерттеуге тұрарлық сала. Түркі-
моңғол көшпенділерінің “жылқы ғұрпын” зерттеген Л.П. Потапов жылқы түсінің
салт-дәстүрлік мәніне айрықша тоқталады. [1,107-б.]. Бұл мәселеге кіріспес
бұрын қазақта жылқының қай түрін жақсы көрген деген сұрақ туады. Қазіргі
қазақ әдебиетінде, оның ішінде баспасөзде халқымыздың ең жақсы көретін түсі
ақбоз деп дәріптелініп жүр, бұған жазушылар мен журналистер “аз тер төккен
жоқ”. Шын мәнінде халқымыздың боз түсті ардақтауы мүлдем басқаша екенін, ал
қазақтың жылқы түлігіндегі жақсы көрген түсі “қаракөк” болғанын біздің ел
арасынан жинаған материал-дарымыз дәлелдейді, бір ерекшелігі, Қазақстанның
қай жерінен болса да, дерек берушілердің басым көпшілігі осы түске
тоқталады (АӨЖМ).
“Қаракөк не жүйрікті алам, не берікті алам” деген мәтелдің байы-бын
бажайласақ, берік, жүйрік, аттардың қаракөк түстен шыққанын көреміз. “Кісі
аласы ішінде, жылқы аласы сыртында” деп қазақ мақалын-да айтылғандай,
жылқының түсіне қарай қандай мал екенін айыруға болатыны шүбә келтірмейді.
Көп жыл жылқы баққан тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстінің баран
түстіге қарағанда әлсіз болатынын бірауыздан мәлімдейді. Рим ақыны Вергилий
боз түсті жылқылардың торы түстерге қарағанда күші аз, пайдалануға жарамсыз
екенін көрсетеді [16,17]. Қазақ сыншыларының айтуына қарағанда, тобылғы
торы түсті, жылқы ішінде өте сирек кездеседі, “тобылғы торы” – “қаракөк”
пен “шұбардан кейін үшінші тұрады (АӨЖМ), 1986) [3, 105-б.].
Қазақ эпосындағы, тарихи жырлардағы батырлардың аттарының, ХІХ-ХХ
ғасырларда бәйгелерде көзге түскен жүйріктерді салыстырып қарайтын болсақ,
бірде-бір боз түс кездеспейді, керісінше, атақты бәйге аттардың барлығы да
баран түсті болғаны анық көрінеді.
Соны айтып Ер Бегіс,
Қаракөк тұлпар жаратты, -
делінеді “Ер Бегіс” жырында.
Желкілде, жаным, желе бер,
Астымда қаракөк тұлпарым, -
дейді Мағжан Жұмабаев [4, 76-б.].
Қазақта атақты адамдардың, текті, әулетті шаңырақтың тұқымдарын елден
ерекшелендіріп айтқанда “Бұл қаракөктің тұқымы ғой” дейді. Абайдың әкесі
Құнанбай өзінің әулетін “Қаракөктің тұқымымыз” деп ажыратқан. Орта жүзде
абақ-керейдің төре тұқымы-нан шыққан батыры Шәріпханды халық “жеті
атасынан қаракөктің үзілмеген” деу себебі, Абылай ханның тұқымынан шыққанын
және содан бері батырлық, билік дәстүрі жалғасып келе жатқанын меңзейді.
Қарапайым халықтан, қалың бұқарадан шыққан адамға халық “қарадан шыққан
қаракөк қой өзі” деп таңырқайтын. Жезтаңдай шешен, айтулы ақындарды
“қаракөк шешен”, “қаракөк ақын” деп мадақтау дәстүрі қалыптасқан. Абайдың
өзінде “қаракөк ақын” – деп айтқан екен. Дерек берушілердің айтуынша, бай-
шонжарлар өздерін елден ерекше көрсету үшін қаракөк түсті құлын жарғақ
киген. Сыбанның биі Нарынбайдың баласы Тайлақ ерке, есерлеу боп өссе керек.
Өзіне арнап тігілген торы жарғаққа көңілі толмай, өрістегі жылқыға шауып
барып, жеті қаракөк құлынды бауыздап, обалды қылып, әкесінен теріс бата
алыпты. Адай руының 80-ге келген шалының 100-қаракөк байтал беріп, беріш
руының 18-жасар қызын айттырып алғанын Х.Арғынбаев та жазады (АӨЖМ) [5, 89-
б.].
Жалпы қазақта құдаласу кезінде жылқының түсіне айрықша мән берілген.
Қыз беруші жақтың айтқан жылқыларының түр-түсін түгендеп бермесе қыз
бермеген жағдайларда кездеседі.
Қызымның қалыңына, - деді әкесі, -
Өзімнің мал бересін айтуымдай, -
Үш түрден түрден жылқы аламын
Ішінде құлын, құнан болмасын тай,
Сары ала елу қысырақ бесті аламын,
Алпысы ала болсын қызыл құмай
Алпысты торы аладан тағы аламын
Айрықша сұлу болсын қызыл құмай
Келмесе айтқанымдай жас пен түсі
Миллион мұнан бетер бергеніңмен
Қызымды қоспағаны соған құдай.
(6-493-бет).
Алтай мен Шыңжан қазақтары ақ түсті жылқыларды, “ақбоз атты” көпшілік
жағдайда “көк ат” деп айтады. Біздің ойымызша, бұл ертедегі ғұндар мен көне
түркілердің аспан құдайы – Көк тәңірісіне ақбоз аттарды құрбандыққа
шалуынан қалған. Мысалы, Моңғолия қазақтары әлі күнге дейін найзағай ойнап,
күн күркірегенде “Көк айғыр кісінеді” деп, “От аз, көмір көп” деп, шөмішпен
босағаны соғады (АӨЖМ). “Көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе” деген сөз
байламы да жоғарыдағы фактілерге орай шығуы мүмкін.
Қазақта сонымен қатар ақ жылқыны, ақбоз атты “қызыл ат”, “қызыл жылқы”
деп атау да қалыптасқан.
Тарихи жырларда ақ және қара жылқыларды көне баламасымен атау
кездеседі.
Бір күні жылқы ішінде отыр еді
Екі баран бір қызыл атты көрді.
• • •
Қарулы үш жолаушы жетіп келген,
Екі қызыл, бір баран атқа мінген
(6а. 63 б, 134 б;).
Осы жағын біз көп пайымдап мынадай қорытындыға келдік. Ертеден скиф-
сақтардап бастап біздің арғы ата-бабаларымыз күнге табынған “күнге арнап
“көңілімде ақ, ниетімде ақ деп” – ақбоз жылқыларды құрбандыққа шалған.
Күннің түсі қызыл, демек ақбоз жылқыларды “қызыл” деп атау ықылым
замандардан күннің культінен шыққан – деп ойлаймыз.
Қаракөктен кейінгі жақсы түстердің бірінен саналатыны – шұбар. Шұбардың
өзі бірнешеге бөлінеді: бозшұбар, көкшұбар, байшұбар. Атбегілердің айтуы
бойынша, шұбардың тұқымы өте аз, бірақ айрықша сүйкімді келеді. Ф.Г.
Добржанский қазақ байларының арасында арнайы шұбар түсті жылқы өсірумен
айналысатындары барын көрсетеді [7, 80-б.]. Халық өлеңінде:
Шұбарым, арғымағым, бозтарланым,
Түскенде сені есіме көп зарладым, -
деп, жақсы көрген адамын бірінші шұбарға, одан кейін арғымаққа, соңында
бозтарланға теңейді.
Жолбарыстай шұбарды
Таңдап мінер ме екеміз!
Сол шұбарға мінген соң
Қоңыраулы найза қолға алып
Қоңыр салқын төске алып
Қол төңкерер ме екеміз
(Ақтанберді жырау).
Сонымен қатар қазақ рәсімінде әр адамның өзінің бағалаған түсі болады,
ол түс киелі деп есептеледі, жақсы көрген түсті жылқысы жоғалып не өліп
қалса, бақытынан, байлығынан айырылатындай сезінеді. Халық ішінде, әсіресе
үлкен кісілердің арасында мынадай сөздерді естуге болады: “Атың жақсы
екен, бірақ түсі менің көңілімдегі дей емес”. Қазақтың осы дағдысын:
“...Затем каждый киргиз-коневод держится тех мастей, которые ему “больше в
руку...” [8], - деп И.Шумков дөп басқан. Мысалы, Кенесарының жақсы көретін
түсі шұбар болған. Абылай заманынан бар “ханның қазынасы” деп аталған шұбар
түсті арғымақ табындарының бір ұшығы Кенесарыға жеткен [9]. Кенесары мен
қырғыздардың арасындағы соғыстың ұшқындауы шұбар түсті жылқылардан
шыққанына зерттеулерде көңіл аударыла бермейді. Кенесары Жетісуға (Балқаш)
ауып көшіп келгенде, қырғыздың тынай және бөлекпай руларының барымташылары
шұбар түсті арғымақ табындарының бір бөлігін айдап әкетеді. Көздің
қарашығындай сақтап, жауға бермеген сүйікті жылқыларын айдап әкеткенде,
қатты ызаланған Кенесары қырғыздары тәртіпке үйрететінін айтып ант береді
[10]. Қазақтың қаракөк пен шұбардан кейінгі жақсы көретін түстері: тобылғы
торы, күрең, жирен, т.с.с., бір сөзбен айтсақ, баран түстерге айрықша
ықылас білдіріп келген.
Боз түсті жылқыларды қадірлеу әр түрлі әдет-ғұрыптарға, жөн-жораларға
қатысты. Боз биенің сүтіне шомылса, адам бойындағы ауру-сырқау, қайғы-
қасырет кетеді деп ырым қылады. Алпамыс батыр жауды жеңіп, жорықтан қайтып
келген соң, тақсірет тартқан ата-анасын боз биенің сүтіне шомылдырады. Әлі
күнге дейін балаға анасының алдындағы өтелмес қарызы барын айтқанда, “осы
шешеңді боз биенің сүтіне шомылдыратын жайың бар ғой” деген сөзді ел
арасынан естуге болады.
Жалпы барлық Орта Азия халықтары сияқты қазақтар да некелескен қыз
ұятты болып шықса, оны масқаралап, бетіне күйе жағып, өгізге теріс
отырғызып, тесік қазан мен шүмегі сынған шәугім ұстатып, еліне қайтара
отырып, қалыңмалын қайтарып алатын. Көп жылғы этнографиялық экспедициялар
кезінде өте сирек кездесетін екі аңыз-әңгіме жазып алдық. XVIII ғасырдың
аяғында Семей жерінде төртуыл мен жантекей руларының екі байы құдаласып,
жантекей жағының қызы ұятты болып шығады. Сонда екі жақтың билері халықтан
жасырып, құдандаласқан екі баймен келісе отырып, қызды 40 ақбоз биенің
сүтіне шомылдырып, күйеуіне қосады. Билер соты бұл жерде қазақтың үлкен екі
руының арасында кикілжің, талас болмауын көздеп, ақбоз биенің сүтінің
тазартып, жаңғыртатынына және 40 санының ғұрыптық культіне сүйенген.
Қоңырбай батыр бір сапарға аттанып кеткенде, некелесіп қойған сүйген
қызының елін қалмақ шауып алып кетеді. Арада біраз жылдар өткенде (ол кезде
үйленген, балалы-шағалы болған), батыр қалмақтан кегін алып, бұрынғы сүйген
қызын еліне алып қайтады. Қызды қимай, қайта үйленгісі келіп, ақсақалдардан
ақыл сұрайды. Сонда ақсақалдар қызды боз биенің сүтіне шомылдырып, батырға
қайта қосқанда, өзінің бұрынғы әйелі қолына су құюға да жарамай қалыпты
деген аңыз бар.
М.Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясындағы “Қодардың өлімі” трагедиясының
бір вариантын Аякөз тұрғыны А.Оразалиевтан жазып алған едік. Тобықты
билері келінімен жанасқан Қодарды жартастан лақтырмай тұрып, екеуін де боз
биенің сүтіне шомылдырып, екіге бөліп жіберу туралы Құнанбайдың келісімін
алады. Бірақ жасынан бірбеткей батыр Қодар бұған келіспей, өлімді жөн
көреді.
Бойдай талай болған басым,
Боз биенің сүтіне жуған шашым, -
деп келеді халық өлеңінде [11,206-б.]. Ақбоз атты қадірлеу мен боз биенің
сүтін қасиетті санау – моңғолдарда ежелден бар дәстүр [12, 100-б.].
Ел, жер тағдыры сынға түскен шешуші ұрыстар алдында ақбоз ат сойып,
әскерге ақ жол тілеген. “Қобыланды батыр” жырында Қараман: “Боз ат шалып
Құдайға, қырық мың қол алып” Қобландыға көмекке аттанады. 1726 жылы үш
жүздің басы бірігіп, Әбілқайырды бас қолбасшы сайлап, жоңғарға қарсы
шыққанда осындай рәсім орындалған [19, 189-190 бб.].
Кейін мұндай рәсім Абылайды хан сайлағанда да орындалған.
Боз биені шұралап,
Құрбандыққа шалыпт,
Кеуделерге құран ол
Қолдарын қанға малыпты
Батырлар бастап сөз ашып,
Бармақтарын кесіпті.
Қанды-қанға шыласып,
Бәрі былай десіпті.
...
Опаздық еткенді
Боз биенің қаны атсын (6а. 41-42 б.).
Екі ел арасындағы соғыс тоқтатылып, бітімге келген жағдайда ақбоз бие
сойылып, қанына елшілер екі қолдарының сұқ саусақтарын батырып, енді
ешқашан жау болмаймыз деп анттасқан. 1740 жылы Абылай хан мен жоңғар
қонтәжісінің арасында бітім болып, жоғарыдағы шарттарға келіскен [13,10-
б.]. Ақбоз ат сойып ант беріп, куә болу қазақ салтында ХХ ғасырдың басына
дейін жеткен.
“...У киргиз-казаков и киргизов существует даже (может быть перенятый от
татар) способ избежать кары небесной за ложную присягу, принятую даже перед
народным судом... Перед принесением заведомо ложной присяги, с сочиненными на
этот случай молитвами режут белую кабылу (а при незначительных делах и
белого барана), вареное мясо которой должны съесть ответчики (или истцы) и
свидетели для того, чтобы, по киргизскому поверью, как за их ложную присягу
пала на душу зарезанной белой кобылы” [14]. Бұл фактіден ертеден келе
жатқан дәстүрдің заманныңыңғайына қарай (патшаның отарлау саясаты, билер
сотының өзгеруі) қаншалықты өзгеріске түскенін айқын көреміз.
Жеңістің хабарын білдіру үшін ақбоз атты жаушы, жеңілісті білдіруге
баран атты (қара атты) жаушы жіберілген. Бұл салт О.Сүлейменовтың “Ақ жаушы
мен қара жаушы” өлеңінде әдемі келтіріледі. Жеңіспен оралған рим
триумфаторлары Жеңіс қақпасына ақбоз атпен кірген [2]. Ақбоз атты адам
айбынды көрінеді және ақбоз түс жеңістің символын білдіреді. Бұдан басқа
ақбоз атты құрбандыққа шалу: көптен келмеген туыс-жегжаты келгенде,
жаугершілікте жоғалып кеткен тумасы табылғанда, табындағы мал өліп, жылқы
шығынға ұшырап тоқтамай қойғанда, жеті атадан соң қыз алысқанда, хан
сайлағанда, Наурыз басталарда орындалады [15] (АӨЖМ).
Қазақша жаңа жыл – Наурызда ақбоз атты құрбандыққа шалу рәсімі
Қазақстанның оңтүстік өлкесінде жиі ұшырасады. Жаңа жылда ақ тілек айтып,
ақ нәрсе тарту – түркі-моңғол халықтарының біразында кездесетін дәстүр.
Марко Полоның жазбаларында жаңа жылда моңғолдар бір-біріне ақ бұйымдар
беретіні, ал Ұлы хан (Құбылайға) 100 мың ақбоз жылқы сыйға тартылғаны
айтылады [12, 156, 133-бб.]. Индоевропалық халықтардың барлығында дерлік
ақбоз аттар құдайға немесе патшаға арналады, жай адамның мұндай қасиетті
жылқыларға мінуге еш қақысы болмаған. Ежелгі германдықтар құдайларға
арналған арнаулы ормандарда қоғамдық негізде ақбоз жылқыларды ұстап баққан.
Ақбоз аттарды ру басшылары мен абыздар ғана жүгендеп ұстап, келешекті
болжаған [16, 50-б.]. 1171 жылы Италияда ІІІ Александр патшаның атханасында
ақбоз жылқылар бағылған, кейіннен мұндай қазынаға неміс корольдерінің де
қолы жеткен [17, 99-б.]. Англияда қос ақбоз ат корольдің қасиетті мүлкі
саналған [18,40-б.]. Жоғарыдағы фактілерден ақбоз жылқының көптеген
үндіевропалық және түркі-моңғол халықтарындағы құдайлар мен патшаларға тән
ғұрыптық культі аңғарылады. Ақбоз жылқының алыс жолға шыдамайтын әлсіз,
бәйгеге шауып жарытпайтын төзімсіз екенін көптеген жылқышылар мен ат
жаратып жүрген атбегілер де бірауыздан мойындайды. Осы орайда мына бір
қызық мағлұматты келтірген дұрыс сияқты. Белгілі шежіреші З.Бекжановтың
айтуынша, Тәуке ханның “Жеті жарғысында” “Ақбоз атқа құн жоқ” деген бап
болған. Ақбоз атты ұры ұрласа, болмаса жылқышы жоғалтып алса, құн
төлемеген. Жоғарыдағы фактілерге сүйенсек, керісінше, ақбоз аттың құны
басқа жылқыдан бірнеше есе артық болуы керек еді, алайда “Жеті жарғыда” боз
жылқыға таза практикалық жағынан қараған, онда тұрмыста пайдалануға әлсіз
ақбоз аттың құны бағаланбаған. А.О.Добросмыслов жүк көтеруге әлсіз, суыққа
шыдамсыз келетіндіктен қазақтар ақ түйені әдейі өсірмейді, ақ түйені
әсемдік үшін бірлі-жарымдап атақты байлар ғана пайдаланады деп анық
көрсетеді (АӨЖМ). [19а]. Ал, қазақ дәстүрінде ақ ботаның, ақ тайлақтың, ақ
атанның культі ақбоз аттан кем түспейді. Мысалы, “Қабанбай батыр” жырында
Қабанбай мен Дәулетбай арасындағы бас араздық қалмақтан олжаға түскен ақ
тайлақтан басталады, сол араздықтың әсерінен елдің арасына жік түседі [20].
Қылаң түс пен баран түстің бәсекесі деуге болатын бір оқиғаға назар
аударайық. 1810-1820 жылдары Орта жүз арғын-қуандық Сапақ қылаң түсті 17-18
мың жылқы, арғын-сүйіндік Азнабайға 12 мың қара бойдақ, сүйіндік Бапаққа 10
мың қаракүрең жылқы бітіпті. Қазақта:
Бай болсаң Бапақтай,
Азнабай, Сапақтай бол, -
деген сөз бар.
Азнабайдың Сейтені Сапақтың қызын айттырады. Байлар былайша
құдандаласады. Астана жағында, Сапақтың көлі деген көлге таңертең күн шыға
жылқысын Сапақ, кешке күн бата Азанбай жабатын болады. Сапақ Азанбайға,
егер жылқыңның саны менікінен көп болса, қызымызды қалыңсыз ал дейді.
Азанбайдың көңіліне күдік кіріп, Бапақтың 10 мың жылқысының жартысын қосып
алады, сонда екі жақтың жылқылары 17-18 мыңнан, тең болады. Күн шығып келе
жатқанда күннің көзімен шағылысып, көл бетін қылаң жылқы жауып кетеді.
Кешқұрым көлдің маңы құмырсқаның илеуіндей құжынап, баран жылқы қаптап, ине
сұғатын жер қалмапты. Төбеден тұрған Сапақ, өзінің жылқысына көңілі толмай:
“...Қылаң итті жылқы деп асырап қажеті жоқ екен ғой депті...” (проф.
Ж.Артықбаевтың жеке архиві).
Өткен замандарда қазақтың ірі байлары жылқы табындарын жүздеп, мыңдап
түске бөліп өсірген Сарыарқада ХІХ ғ. Ортасында 17-18 мың жылқы айдаған
Алда мен Жұман деген байлар 6-түске бөліп өсірген дейді. Жылқысының саны
көбейіп бір түстеп 2-ші түсті бөліп шығарарда, сол түстен құрбандық шалып
сән-салтанатпен атап өткен. Атақты Оразбайдың 3-мың жылқысы да бірнеше
түске бөлініп бағылған. Оған ел арасында айтылатын “Оразбайдың көк
тырнасы”, “Оразбайдың қарақұрттары” – деген сөздер куә. “Оразбайдың
қарақұрттары” – жер қайысқан қалың жылқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz