Әлеуметтік реформаның мәні мен мазмұны. 1950 – 1960 жж. әлеуметтік реформалар
КІРІСПЕ
І. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік жұмыстың мәні мен мазмұны
1.2 Әлеуметтік жұмыс объектісі, субъектісі және қағидалары
ІІ. ӘЛЕУМЕТТІК РЕФОРМАНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
2.1 Қазақстандағы әлеуметтік реформаның негізгі бағыттары
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау
ІІІ. 1950 . 1960 ЖЖ. ӘЛЕУМЕТТІК РЕФОРМАЛАР
3.1 1950 . 1960 жж. әлеуметтік реформаларының енуі және дамуы
3.2 1950 . 1960 жж. Реформаның халыққа әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік жұмыстың мәні мен мазмұны
1.2 Әлеуметтік жұмыс объектісі, субъектісі және қағидалары
ІІ. ӘЛЕУМЕТТІК РЕФОРМАНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
2.1 Қазақстандағы әлеуметтік реформаның негізгі бағыттары
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау
ІІІ. 1950 . 1960 ЖЖ. ӘЛЕУМЕТТІК РЕФОРМАЛАР
3.1 1950 . 1960 жж. әлеуметтік реформаларының енуі және дамуы
3.2 1950 . 1960 жж. Реформаның халыққа әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Курстық жұмыстың міндеттері: 1950-1960 жж. әлеуметтек реформаларын зерттеу.
Жұмыстың мақсаты: қандай әлеуметтік реформалар болғанын зерттеп, оларды анықтау.
Жұмыстың өзектілігі: курстық жұмыс 2 тараудан, кіріспе, қорытынды бөлімінен тұрда.
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этикалық-моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның прагматикалық негізі де бар, өйткені XXI ғ. «адам капиталының» ролі экономикалық өсудің басты қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16 %, табиғи қорларға – 20 %, «адам капиталына» 64 %-ы тигенін есептеп шығарды.
Әлемде орасан зор әлеуметтік жұмыс тәжірибесі жиналған, оның ішінде көрсетілген халық тобымен де. Бұл салада отандық тәжірибе де аз емес. Қазіргі кезеңде еліміздегі әлеуметтік жағдай күрт өзгерді, әлеуметтік қарам-қатынасының өршу үрдісі ойлануды, жалпылама талдауды қажет етеді. Тұрғындармен әлеуметтік жұмыстың ғылыми негізделген тұжырымдамасын, әлеуметтік технологияларды, әлеуметтік жұмыс жүргізуде ұйымдардың түсінікті әрі сенімді тәсілдерді жасау қажет.
Әлемдегі тәжірибе дәлелдегендей, көптеген елдерде әлеуметтік қызметкерлердің есебінсіз әлеуметтік дамудың бағдарламасы да, мемелекеттің әлеуметтік саясаты да іске асуы мүмкін емес. Бұл саладағы мамандар, заңнамалық актілерді дайындауда, жергілікті билік орындары мен қоғамдық ұйымдардың шешім қабыдауында сарапшы қызметін атқарады.
Тәжірибе көрсеткендей (әсіресе бізде), адамдар көбіне көп не өздері, не отбасы мүшелері, не достары, не көршілері, не игі ниетті шенеуніктерде шеше алмайтын мәселелермен жиі ұшырасады. Бұл үшін ерекше мамандық иелері әлуметтік жұмыскерлер қажет.
Бұл мамандықтың қалыптасуы өте қиын жағдайда өткен. 90 жылдар басынан мемлекет өзінің дамуындағы жаңа және өте қиын кезеңін- нарықтық экономикаға өтуді бастады. Бұл - үрдіс өндірістің тоқырауы, жұмысссыздық, мемлекет тұрғындарының көпшілігі табыстарының күрт төмендеуі, адамдардың азып-тозуымен сипатталатын қиын да ауыр процесс. Қазақстандағы күрделі экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдай, сонымен қатар адамға игеріп алу, бағыт алу, кейде жай ғана осы жағдайда жан сақтап қалуда көмектесуге қажеттілік біздің мемлекетімізге әлеуметтік жұмыстың жаңа жүйесін құруды талап етеді.
Жұмыстың мақсаты: қандай әлеуметтік реформалар болғанын зерттеп, оларды анықтау.
Жұмыстың өзектілігі: курстық жұмыс 2 тараудан, кіріспе, қорытынды бөлімінен тұрда.
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этикалық-моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның прагматикалық негізі де бар, өйткені XXI ғ. «адам капиталының» ролі экономикалық өсудің басты қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16 %, табиғи қорларға – 20 %, «адам капиталына» 64 %-ы тигенін есептеп шығарды.
Әлемде орасан зор әлеуметтік жұмыс тәжірибесі жиналған, оның ішінде көрсетілген халық тобымен де. Бұл салада отандық тәжірибе де аз емес. Қазіргі кезеңде еліміздегі әлеуметтік жағдай күрт өзгерді, әлеуметтік қарам-қатынасының өршу үрдісі ойлануды, жалпылама талдауды қажет етеді. Тұрғындармен әлеуметтік жұмыстың ғылыми негізделген тұжырымдамасын, әлеуметтік технологияларды, әлеуметтік жұмыс жүргізуде ұйымдардың түсінікті әрі сенімді тәсілдерді жасау қажет.
Әлемдегі тәжірибе дәлелдегендей, көптеген елдерде әлеуметтік қызметкерлердің есебінсіз әлеуметтік дамудың бағдарламасы да, мемелекеттің әлеуметтік саясаты да іске асуы мүмкін емес. Бұл саладағы мамандар, заңнамалық актілерді дайындауда, жергілікті билік орындары мен қоғамдық ұйымдардың шешім қабыдауында сарапшы қызметін атқарады.
Тәжірибе көрсеткендей (әсіресе бізде), адамдар көбіне көп не өздері, не отбасы мүшелері, не достары, не көршілері, не игі ниетті шенеуніктерде шеше алмайтын мәселелермен жиі ұшырасады. Бұл үшін ерекше мамандық иелері әлуметтік жұмыскерлер қажет.
Бұл мамандықтың қалыптасуы өте қиын жағдайда өткен. 90 жылдар басынан мемлекет өзінің дамуындағы жаңа және өте қиын кезеңін- нарықтық экономикаға өтуді бастады. Бұл - үрдіс өндірістің тоқырауы, жұмысссыздық, мемлекет тұрғындарының көпшілігі табыстарының күрт төмендеуі, адамдардың азып-тозуымен сипатталатын қиын да ауыр процесс. Қазақстандағы күрделі экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдай, сонымен қатар адамға игеріп алу, бағыт алу, кейде жай ғана осы жағдайда жан сақтап қалуда көмектесуге қажеттілік біздің мемлекетімізге әлеуметтік жұмыстың жаңа жүйесін құруды талап етеді.
1. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы: 2001 ж. 9 сәуірдегі №481 қаулысымен бекітілген.
2. Қазақстан Республикасының Заңы. «Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты туралы»: 2004ж. 4-шілдедегі №581-ІІ ҚРЗ.
3. Қазақстан Республикасының Заңы «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы». //Егемен Қазақстан, 2001 жылғы 10 тамыз
4. Қазақстан Республикасының Заңы «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы». //Егемен Қазақстан, 2002 жылғы 23 шілде
5. Қазақстан Республикасының Заңы «ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» // Егемен Қазақстан, 2005 жылғы 26 сәуір
6. Кожамкулова Л.Т., Демеуова М.Е. Әлеуметтік жұмыстағы қайырымдылық рөлі. – Алматы: Қазақ университеті, 2003ж.
7. Сарсенова Ж.Н. Әлеуметтік жұмыс: Оқу құралы – Алматы, 2004ж.
8. Жаназарова З.Ж. Социальная работа с семьей: Учебное пособие для студентов гуманитарных факультетов высших учебных заведений. – Алматы: Қазақ университеті, 2003г.
9. Кожамкулова Л.Т. Социальная работа города: принципы и направления – Алматы: Қазақ университеті, 2003г.
10. Абдираимова Г.С. Социальная работа с молодежью: Учебное пособие – Алматы: Қазақ университеті: 2003ж.
11. Мүгедектерді оңалтудың 2002-2005 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары: 2003ж. 15 қаңтардағы №20 қаулысымен бекітілген.
12. Жанұя бюджеттеріндегі әлеуметтіліктілікті қоғамдық тұрғыда қолдау – Қаржы-қаражат – 2004.-№2.
13. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік жәрдемақылар – Заң газеті – 2005-14 қаңтар.
14. Жәрдемақылар мен жеңілдіктер - /Астана хабары – 2005- 4қыркүйек.
15. Қазақстандағы әлеуметтік жағдай туралы: Түркістан: 2003-24 сәуір.
16. Основы социальной работы: Москва-2003г. Учебное пособие: под редакций И.В. Мартынова.
17. Агафанов А.Н., Менлибаев К.Н. Социальная работа с молодежью: Учебное пособие – Караганда: Издательство КарГу, 2003г.
18. П.Ф. Павленок. Теория история и методика социальной работы. Москва; 2003г.
19. Тетерский С. В. Введение в социальную работу. Учебное издание – Москва 2003г.
20. Блинков Ю.А., Ткаченко В.С., Клушина Н.Г. Медико-социальная экспертиза лиц с ограниченными возможностями / Серия «Учебники, учебные пособие»- 2002г.
21. Мельников В.П., Холостова Е.И. История социальной работы. Учебное пособие. 2-е изд. – М.: Издательско – книготорговый центр «Маркетинг»; 2002г.
22. Холостова Е.И., Деменнтьева Н.Ф. Социальная ребилитация: Учебное пособие. – 3-е изд. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2004г.
23. Пантелеева Т.С., Червякова Г.А. Экономические основы социальной работы: учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – М.: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 2004г.
24. Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник. Под редакций Ю. К. Шокаманова. – Алматы, 2004г.
25. Қарағусова Г. «Әлеуметтік көмектің әлуеиі әлсіремейді» // Егемен Қазақстан, 2002 жылғы 1 қантар
26. Атаулы көмек: оның бүгіні мен болашағы // Егемен Қазақстан. 2002 жылғы 10 қазан
2. Қазақстан Республикасының Заңы. «Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты туралы»: 2004ж. 4-шілдедегі №581-ІІ ҚРЗ.
3. Қазақстан Республикасының Заңы «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы». //Егемен Қазақстан, 2001 жылғы 10 тамыз
4. Қазақстан Республикасының Заңы «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы». //Егемен Қазақстан, 2002 жылғы 23 шілде
5. Қазақстан Республикасының Заңы «ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» // Егемен Қазақстан, 2005 жылғы 26 сәуір
6. Кожамкулова Л.Т., Демеуова М.Е. Әлеуметтік жұмыстағы қайырымдылық рөлі. – Алматы: Қазақ университеті, 2003ж.
7. Сарсенова Ж.Н. Әлеуметтік жұмыс: Оқу құралы – Алматы, 2004ж.
8. Жаназарова З.Ж. Социальная работа с семьей: Учебное пособие для студентов гуманитарных факультетов высших учебных заведений. – Алматы: Қазақ университеті, 2003г.
9. Кожамкулова Л.Т. Социальная работа города: принципы и направления – Алматы: Қазақ университеті, 2003г.
10. Абдираимова Г.С. Социальная работа с молодежью: Учебное пособие – Алматы: Қазақ университеті: 2003ж.
11. Мүгедектерді оңалтудың 2002-2005 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары: 2003ж. 15 қаңтардағы №20 қаулысымен бекітілген.
12. Жанұя бюджеттеріндегі әлеуметтіліктілікті қоғамдық тұрғыда қолдау – Қаржы-қаражат – 2004.-№2.
13. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік жәрдемақылар – Заң газеті – 2005-14 қаңтар.
14. Жәрдемақылар мен жеңілдіктер - /Астана хабары – 2005- 4қыркүйек.
15. Қазақстандағы әлеуметтік жағдай туралы: Түркістан: 2003-24 сәуір.
16. Основы социальной работы: Москва-2003г. Учебное пособие: под редакций И.В. Мартынова.
17. Агафанов А.Н., Менлибаев К.Н. Социальная работа с молодежью: Учебное пособие – Караганда: Издательство КарГу, 2003г.
18. П.Ф. Павленок. Теория история и методика социальной работы. Москва; 2003г.
19. Тетерский С. В. Введение в социальную работу. Учебное издание – Москва 2003г.
20. Блинков Ю.А., Ткаченко В.С., Клушина Н.Г. Медико-социальная экспертиза лиц с ограниченными возможностями / Серия «Учебники, учебные пособие»- 2002г.
21. Мельников В.П., Холостова Е.И. История социальной работы. Учебное пособие. 2-е изд. – М.: Издательско – книготорговый центр «Маркетинг»; 2002г.
22. Холостова Е.И., Деменнтьева Н.Ф. Социальная ребилитация: Учебное пособие. – 3-е изд. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2004г.
23. Пантелеева Т.С., Червякова Г.А. Экономические основы социальной работы: учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – М.: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 2004г.
24. Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник. Под редакций Ю. К. Шокаманова. – Алматы, 2004г.
25. Қарағусова Г. «Әлеуметтік көмектің әлуеиі әлсіремейді» // Егемен Қазақстан, 2002 жылғы 1 қантар
26. Атаулы көмек: оның бүгіні мен болашағы // Егемен Қазақстан. 2002 жылғы 10 қазан
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік жұмыстың мәні мен мазмұны
1.2 Әлеуметтік жұмыс объектісі, субъектісі және қағидалары
ІІ. Әлеуметтік реформаның мәні мен мазмұны
2.1 Қазақстандағы әлеуметтік реформаның негізгі бағыттары
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау
ІІІ. 1950 – 1960 ЖЖ. ӘЛЕУМЕТТІК РЕФОРМАЛАР
3.1 1950 – 1960 жж. әлеуметтік реформаларының енуі және дамуы
3.2 1950 – 1960 жж. Реформаның халыққа әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың міндеттері: 1950-1960 жж. әлеуметтек реформаларын
зерттеу.
Жұмыстың мақсаты: қандай әлеуметтік реформалар болғанын зерттеп,
оларды анықтау.
Жұмыстың өзектілігі: курстық жұмыс 2 тараудан, кіріспе, қорытынды
бөлімінен тұрда.
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этикалық-
моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның прагматикалық
негізі де бар, өйткені XXI ғ. адам капиталының ролі экономикалық өсудің
басты қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық
байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-
шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16
%, табиғи қорларға – 20 %, адам капиталына 64 %-ы тигенін есептеп
шығарды.
Әлемде орасан зор әлеуметтік жұмыс тәжірибесі жиналған, оның ішінде
көрсетілген халық тобымен де. Бұл салада отандық тәжірибе де аз емес.
Қазіргі кезеңде еліміздегі әлеуметтік жағдай күрт өзгерді, әлеуметтік қарам-
қатынасының өршу үрдісі ойлануды, жалпылама талдауды қажет етеді.
Тұрғындармен әлеуметтік жұмыстың ғылыми негізделген тұжырымдамасын,
әлеуметтік технологияларды, әлеуметтік жұмыс жүргізуде ұйымдардың түсінікті
әрі сенімді тәсілдерді жасау қажет.
Әлемдегі тәжірибе дәлелдегендей, көптеген елдерде әлеуметтік
қызметкерлердің есебінсіз әлеуметтік дамудың бағдарламасы да, мемелекеттің
әлеуметтік саясаты да іске асуы мүмкін емес. Бұл саладағы мамандар,
заңнамалық актілерді дайындауда, жергілікті билік орындары мен қоғамдық
ұйымдардың шешім қабыдауында сарапшы қызметін атқарады.
Тәжірибе көрсеткендей (әсіресе бізде), адамдар көбіне көп не өздері,
не отбасы мүшелері, не достары, не көршілері, не игі ниетті шенеуніктерде
шеше алмайтын мәселелермен жиі ұшырасады. Бұл үшін ерекше мамандық иелері
әлуметтік жұмыскерлер қажет.
Бұл мамандықтың қалыптасуы өте қиын жағдайда өткен. 90 жылдар басынан
мемлекет өзінің дамуындағы жаңа және өте қиын кезеңін- нарықтық экономикаға
өтуді бастады. Бұл - үрдіс өндірістің тоқырауы, жұмысссыздық, мемлекет
тұрғындарының көпшілігі табыстарының күрт төмендеуі, адамдардың азып-
тозуымен сипатталатын қиын да ауыр процесс. Қазақстандағы күрделі
экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдай, сонымен қатар адамға игеріп алу,
бағыт алу, кейде жай ғана осы жағдайда жан сақтап қалуда көмектесуге
қажеттілік біздің мемлекетімізге әлеуметтік жұмыстың жаңа жүйесін құруды
талап етеді.
Әлемнің көптеген елдерінде ғасырдың басында-ақ әлеуметтік жұмыс
дербес мамандық ретінде қарқынды дамып, бұл салада кәсіби мамандар бітімі
қалыптса бастаған уақытта, Қазақстанда тоталитаризм жағдайында көптеген
онжылдықтар бойы кеңес, адамның теңдессіз қамқорлықта екендігі мәлімделіп
келді, сондықтан халықты әлеуметтік қорғаудың арнайы жүйесін құрудың мәні
жоқ деп есептелді.
Еліміздегі мұндай жүйенің қалыптасу процесі 90 жылдың бас кезінен
жүрді.
Біріншіден, жаңа әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынас, күрделі
әлеуметтік жағдай адамды, отбасын, жалпы мемлекет халықтарын әлеуметтік
қорғаудың қарқынды өзгеруіндегі нарықтық әлеуметтік жағдайына
бағытталған жүйесін талап етеді;
Екіншіден, экономикалық және әлеуметтік жағынан едәуір сәтті
(Европа елдері, Скандинавия, АҚШ, Канада) мемлекеттер тәжірибесі кез
келген, тіпті ең бай қоғамда да әлеуметтік ауыртпалықтар: мүгедектік,
қайыршылық, аурулар, маскүнемдік пен нашақорлық және т.б. өмір
сүретіндігін сендіре дәлелдейді. Оларды әлеуметтік жұмыс жүйесінсіз және
әлеуметтік жұмыс кадрларынсыз игеру мүмкін емес.
Үшіншіден, әлеуметтік қызмет жүйесі сонымен қатар көмекке мұқтаждар
мен заңдар, мемлекет аппараттары арасын байланыстырушы буын қызметін
де атқарады.
Әлеуметтік тәжірибедегі жаңа әдістеме әлеуметтік жұмыстың
әлеуметтік өзгерістерге қол жеткізуге бағытталған қызметтің бір түрі
болып табылатындығы түсінікті. Мұндай позиция тұрғысынан әлеуметтік
жұмыс қоғамдағы әлеуметтік сүргіндер мен келіспеушіліктерді ұстап
тұратын, олады жеңетін мықты тәсілдер болып отыр, ал ол тәсілдер тиімді
болған сайын қоғам мен мемелекет соған сәйкес көбірек қор бөле түседі7
Әлеуметтік қамсыздандыруды реформалау, өнімді жұмыспен қамтуға
жәрдемдесу, халықтың тұрмыс деңгейін арттыру мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясаттың маңызды саясатының маңызды бағыттары болып табылады.
Тоқсаныншы жылдардың екінші жартысында басталған экономикалық өсу
белсенді әлеуметтік саясат жүргізу үшін алғышарттар жасады. Жаңа
жағдайларда әлеуметтік қорғау жүйесін реформалаудың еңбек қатынастарын
реттеу жөніндегі заңдар шығаруға және оларды іске асыруға, жұмыспен қамтуға
белсене жәрдемдесуге, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшуге және атаулы
әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталды.
Алайда әлі де орын алып отырған кедейлік, жұмыссыздық, халықтың қартаң
тартқан қатарының көбеюі, рыноктарды жаһандандыру, сондай-ақ биресми
сектордың көбеюі әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдете түсуді талап
етеді.
І. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік жұмыстың мәні мен мазмұны
Әлеуметтік жұмыс адамдардың әлеуметтік өмірін талдап, олардың
әлеуметтік өзара әрекеттестігін түзету мен жетілдіру тәсілдерін үйретеді.
Әлеуметтік зерттеулердің жоғарғы оқу орындарындағы пәндердің
қалыптасуы проблемаларына көмектесуі қажет. Әлеуметтік жұмыстың негізгі
компоненттерінің әлеуметтік мониторингі оның сенімділігін қамтамасыз етіп,
өзіндік дамуына мүмкіндік жасайды.
Әлеуметтік жұмысқа социологияның әсерін бағыттайтын негізгі спектр
нақты белгіленіп, анықталады: қоғамдық әлеуметтік спектр нақты белгіленіп,
анықталады: қоғамдық әлеуметтік құрылымды әлеуметтік зерттеу қорытындыларын
қолдану, осы мәліметтердіәлеуметтік қызмет мамандарын дайындауда
пайдалану, әлеуметтік қызметкерлер түрлі топтарараласу бағытында әлеуметтік
жұмысты талдау. Барлық әлеуметтік институттар, әлеуметтік қорғау институты
және әлеуметтік жұмыс маңызды мемлекеттік пен қоғам үшін маңызды міндет
атқарады, яғни тұрақтандыру мен социумды сақтау, қалыптасқан қоғамдық
қаитынастардың үйлесімділігін қамтамасыз етудің негізгі факторларының бірі
1, 125-116 Б.
Әлеуметтік жұмыс – бұл теория ғана емес, ол адамдардың бір-бірімен
өзара әрекеттік қарым-қатынасының өнері. Ескере кететін жайт, әлі
әлеуметтік жұмыстың технологиясы мен әдістері жеткіліксіз. Біз әлеуметтік
жұмыста әлеуметтік жұмыстың мынадай объектілері: жұмыссыздар, босқындар,
тұрақты орны жоқ адамдар. Осыған орай, әлеуметтік жұмыстың жаңа әдістері
пайда болуда - әлеуметтік жұмылдыру жұмысы және стиверк (көшедегі
әлеуметтік жұмыс). Бұл әдіс Америка Құрама Штаттарында пайда болды, содан
кейін Австралия, Германия, Франция және басқа Еуропа елдерінде тарады.
Біздің еліміздегі әлеуметтік жұмыс саласында өзекті мәселе қоғамды
іздендіру деңгейі, адамның негізгі құқтарын сақтау, әлеуметтік қорғау
деңгейін дәлелдеуі оны маңызды іс-әрекет ретінде мойындауы еліміздегі
әлеуметтік жұмыс саласындағы өзекті проблема болып отыр. Өкінішке орай,
өмірде түрлі бақытсыздық, аурулар, отбасын, әлеуметтік топты сыртқы
ортадан көмек сұрауға, тұрмыс жағдайын сәтсіздікке ығыстырады. Отбасы
мәселесі, ерлі-зайыптылар арасындағы немесе ата-ана мен балалар қатынасы
кез келген отбасында оның әлеуметтік статусымен материалдық жағдайында
келеңсіз жағдайлар туындауы мүмкін.
Жасөспірімдердің өтпелі кезеңдегі немесе қарт адамдардағы проблемалар
және халықтың бұл категориясы, әрі олардың жақындары осы мәселені шешуде
көмек пен шешіміне мұқтаж. Сондықтан бүкіл әлемде әлеуметтік жұмыс барлық
топтарға және мүгедектерге қажет, дегенмен кейбіреулер оны потенциалды
қажет етеді.
Әлеуметтік жұмыс кәсіби іс-әрекеттің түрі және әлеуметтік институт
ретінде күшті теориялық базасыз өмір сүре алмайды. Әлеуметтік жұмыс түрлі
теориялардың парадигмаларына сүйенеді. Қазіргі заманғы әдебиеттерде
әлеуметтік жұмыстың түрл тұжырымдамалық тәсілдері беріліп, оның іс-
әрекетінің мазмұнын түсінуге байланысты. Мысалы, әлеуметтік жұмыс саласының
бірден бір маманы л. Гусляков әлеуметтік жұмыстың 4 түрлі парадигмасын
анықтайды:радикалды-гуманистік, радикалды-құрылымдық,
түсініктемелік, функционалистік.
Әлеуметтік технология атты түсіндірмелі сөздікке екі түрлі
тәсіл берілген: жүйелі немесе құрылымдық және әлеуметтік психологиялық.
Шын мәнісінде әлеуметтік жұмыс түрлі дауларды шешуге бағытталған
әрекетке бағытталған. Чикаго мектебінің өкілі Роберт Пак даулардың жақсы
қызметитерін атап берді: жанжал бар жерде, мінез-құлық зерделі және
саналы; тек осындай жағдайда рационалды бейнесі бар.
Әлеуметтік жұмыс жағдайында жанжалдар бірнеше деңгейде
қарастырылады.
1. Жанжал берік әлеуметтік теория ретінде - әлеуметтік
қызметкерлердің методологиялық база қызметі.
2. Жанжал орта деңгейдегі теория ретінде – ол әлеуметтік қызметкерге
жанжал теориясын өз әрекетінде қолданудың негізгі тәсілдерін әлеуметтік
қайшылықтарды шешуге қолданады.
3. Жанжал технологиясының санының алдын алу, болжау, шешу, басқару.
Жылдар бойы басылып келе жатқан қарама-қайшылықтар, тұрғындардың
көпшілік бөлігінің бүгінгі жағдайының жақсаруының болашағы, криминогендік
жағдайлары, билік саясатының құрылымы т.с.с. әлеуметтік субъектілердің
бұрынғы шашыраңқы қарама-қайшылықтарының бірігуіне әкеледі, социумның
жанжалдығының бір ағынға қосылуына, қоғамның терең ыдырауына,
байланыстардың үзілуіне әкеп соғады.
Осылайша, қарама-қайшылықтарды жалпы басу жағдайында әлеуметтік
салада туған жанжал қоғамның ыдырауының негізі болады, әлеуметтік
қысымның өсуіне ықпал етіп, барлық деңгейде жеке адамның қоғаммен өзара
әрекетке әкеледі 2, 15Б .
Көпшілік жағдайда нақты жанжалмен әлеуметтік қызметкерлер
айналысады, онда бір мезгілде құрылымның бұзылуы мен конструкциялық
қызметтері. Мысалы, Ю.В.Растовтың пікірі бойынша, жанжалдың
конструктивті рөлі әлеуметтік шындықпен бірдей және басқа деңгейде ол
құрылым бұзылу маңыздылығымен толықтырылады. Әлеуметтік қызметкер өзінің
жұмыс барысында кейде әлеуметтік жанжалмен өз объектісінің нақты іс-
әрекеті кездеседі.
Әлеуметтік жұмыс ғылым ретінде адам қызметінің саласын көрсетеді, ол
белгілі бір нақтылық жөнінде объективті ғылымды теориялық жүйелендіру және
спецификалық- әлеуметтік қызметті мемлекеттік, қоғамдық, әлеуметтік
мәселені шешуге бағытталған – жеке ұйымдарды, қоғамдағы топтарды,
отбасыларды, индивидтерді, мамандарды кәсіби және қоғамдық қызмет ретінде
айқындауға болады. Әлеуметтік жұмыстың ғылым ретінде маңызды мәселелерінің
бірі – көрсетілген объекттердің әлеуметтік мәселелерін шешудің тиімді
әдістері мен технологияларын өңдеу және де әлеуметтік жұмыстың бар әдістер
мен формаларын талдау.
Әлеуметтік жұмыс техникалық, әсіресе табиғи ғылымдармен байланысты.
Бұның шеңберінде жүргізілетін зерттеулер бір жағынан, көп жағдайда табиғи
ғылымдармен (соның ішінде медицинамен) байланысы тұрғысынан қарағанда
ғылымның бөлімдері арасындағы сипатын білдіреді, ал екінші жағынан -
әлеуметтанумен, психологиямен, педагогикамен, құқықтанумен және басқада
әлеуметтік (қоғамдық) ғылымдармен байланысын білдіреді.
Әлеуметтік жұмыс елімізде әліде болса қалыптасу кезеңінде тұр. Ғылыми
тәртіптің сипатты белгілері кәсіби журналдар мен ұйымдардың, оқу
кафедраларының және оқулықтардың саны болып табылатынын айта кету керек.
Соңғы жылдары көптеген елдерде ондаған жоғарғы оқу орындарында сәйкес
кафедралар ашылған, бірнеше оқу құралдары және әлеуметтік жұмыс теориясы,
тарихы және әдістері туралы оқулықтар дайындалған және басылып шығарылған.
Алайда бұл ғылымның құрылу үрдісі аяқталудан әліде болса алыста. Сол
себептен де аспиранттар мен докторанттар, философия, әлеуметтану,
саясаттану, педагогика және психология мамандықтары бойынша дайындалуда.
Әрбір ғылым ториялық және эмперикалық білімдердің ,теориялардың,
әдістердің, әдістемелердің (техникалардың) қоспасын білдіреді. әлеуметтік
жұмыс ғылым тараулары ретінде оның ерекшелігі білім мен білгірліктің
бірлігінен тұрады. Бұл оның негізгі қағидасы. Мұндай бірліксіз ғылым
болмайды, мұндай бірліксіз Адам өміріне маңызды салада (облыста),
әлеуметтік қызметкер қалыптаса алмайды.
Әрбір ғылымның өзінің терминологиясы, түсіндірмелі-сипатты аппараты
болады. Сонымен қатар, кез келген ғылым тараулары сияқты әлеуметтік жұмыста
да қолданылатын түсініктемелерді жіктеуге әрекет жасалады.
Бір топты, әлеуметтік жұмыстың ғылым ретінде спецификалық санаты
болып табылмайтын терминдер мен түсініктемелер құрайды. Олардың ішінен
нақты ғылымдар тарауларымен байланысы басымырақ түсініктерді бөліп
көрсетуге болады. Мысалы, әлеуметтік сала, әлеуметтану, педагогика және
психологиямен байланысты - әлеуметтік қарым-қатынастар және т.б.
Екінші топ түсініктемелері, әлеуметтік жұмысқа көбірек қатысты,
сонымен қатар басқа да ғылымдарда қолданылады. Бұл негізінен әлеуметтік
жұмыстың объектілерін және негізгі бағыттарын анықтайтын, әлеуметтік
қызметкер және мекемелер түсінігі. Солардың ішінде, әлеуметтік әлсіз халық
топтары, девианттық мінез-құлықты топтар мен тұлғалар, әлеуметтік қорғау,
әлеуметтік қорғану, әлеуметтік қолдау, әлеуметтік көмек, балалар мен
жасөспірімдер пана үйлері, отбасына және балаларға арналған әлеуметтік-
реабилитация орталықтары, халықты әлеуметтік қорғауды басқару және т.б.
түсініктер бар.
1.2 Әлеуметтік жұмыс объектісі, субъектісі және қағидалары
Ең біріншіден бұл компоненттердің логикалық қаралуын мынадай дәйектермен
белгілейміз: субъекттер өздерінің маңыздылығына қарамай, олар белгілі бір
шамада объекттерден туындайды. Шынымен де, әлеуметтік жұмыс объектілері
белгілі бір қоғамда әлеуметтік-экономикалық жағдайдың әсерінен объективті
түрде туныдайды және қалыптасады: субъектілер объективті жағдайлар әсерінен
туындағанымен де, олар саяси және басқа да әлеуметтік институттармен
қалыптасады, яғни қондырма болып табылады.
Әлеуметтік жұмыста объект пен субъектті түсіну үшін маңызды үш
кезеңді белгілейміз: олардың айырмашылығы; органикалық өзара әрекеті,
байланысы; олардың орын ауыстыруына мүмкінділігі.
Объектіні субъектіге, оның тәжірибелік және танымдылық қызметіне
қарсы тұрады деп түсіндіруге болады. Ол жай ғана объективті шындықтарға
ұқсас болып қана қоймайды – сонымен қатар субъектпен өзара әрекет ететін
бөлігі болып табылады.
Кең мағынада әлеуметтік жұмыс объектісі болып барлық адамдар
табылады. Бұл барлық халық топтары мен қабаттарының өміртіршілігінің
белгілі бір шамада қоғам дамуының деңгейінің әлеуметтік сала жағдайының,
әлеуметтік саясат мазмұны және оның жүзеге асу мүмкіндігінің алдын ала
анықталу бағыныштылығымен түсіндіріледі 2, 26 – 35Б.
Сонымен қатар кез келген Адам, кез келген уақытта, өзінің өмір сүру
кезеңінде өзінің қажеттіліктері мен мүдделерінің толықтай қанағаттануын
қажет ететіндігін ескеру керек.
Сонымен қоса әрбір тіршілік саласында олар теңдей қанағаттанбауы
мүмкін: бай Адам стрестік жағдайымен байланыссыз тыныш ахуалда, денсаулығын
сақтауды және нығайтуды қажет етеді; ал дені сау Адам өзінің түрлі
идеяларын іске асыруға мүмкіндігі жоқ кедей болуы мүмкін; кез келген
жанұяда ата-аналар арасында немесе бала мен ата-ана арасында
келіспеушіліктер болады (бұндай әрекет әсіресе қоғамның кризистік
жағдайында байқалады),- яғни, әрбір Адам қандай жағдай болмасын қолдауды,
көмекті, қорғауды қажет етеді.
Халық әртүрлі негізде құрылған және одан, өздерінің әлеуметтік және
басқада мәселелерінің кейбіреулерін ғана шеше алатын немесе мүлдем шеше
алмайтын қиын өмір жағдайындағы адамдар, топтар бөлінеді. Сондықтан,
әлеуметтік жұмысты тар мағынада қарастыра отырып біз объект дегенде, дәл
осы топтар, халық қабаттары, олардың жеке уәкілдері, индивидтер екенін
түсінеміз.
Бұндай объекттер жеткілікті. Олардың басымдылығын есепке ала отырып
жіктеп көрейік:
өмір қиындықтарын өз бетіңше жеңуге мүмкіндік бермейтін денсаулық
жағдайы.
Бұл келесідей халық топтары: мүгедектер, радияциялық әсерге шалдыққан
адамдар, мүгедек-балалары бар отбасылар, психологиялық қиындықтағы,
психологиялық стрестегі, суицидті іс-әрекетке бейім балалар мен ересек
адамдар;
жедел (экстрималды) әлеуметтік жағдайдағы қызмет және еңбек.
Бұл топқа Ұлы Отан соғысының ардагерлері және Ұлы Отан соғысы кезінде тылда
еңбек еткендер, соғыс кезінде қайтыс болған әскери қызметкерлердің аналары
және жұбайлары жатады;
адамдардың егде, зейнеткерлік жасы, белгілі бір жағдайларға
байланысты қиын тұрмыс жағдайындағылар, - олар жалғыз басты қарт адамдар,
және зейнеткерлерден құралған отбасылар (жасына, мүгедектігіне және басқада
негіздерге байланысты).
девианттық мінез-құлықтың әр түрлі формада көрінуі
Бұл санатқа девианттық мінез-құлықтағы балалар мен жасөспірімдер; зорлық-
зомбылыққа ұшыраған балалар; денсаулығы мен дамуына қауіп төнетін жағдайға
душар болғандар; арнайы оқыту және түзеу мекемелерінде бас бостндығынан
айыру орындарында болған адамдар; алкаголь ішімдіктерін, наша қолданатын
отбасы мүшелері жатады;
әр түрлі санаттағы отбасылардың бейберекет қиын жағдайы
Бұл халық тобына бала асырап алушы отбасыларды және асыраушысынан айырылған
балаларды; төмен деңгейлі табысы бар отбасыларды; жас отбасыларды; ата-
аналары кәмелетке толмаған отбасыларды; ажырасушы отбасыларды; ата-анасы
үнемі конфликтті қарым-қатынаста болатын отбасыларды жатқызуға болады;
балалардың ерекше жағдайы (жетімдік, кезбелік және т.б.)
Бұл негізде келесі топтарға бөлінеді: бала үйлері мен мектеп-
интернаттарының түлектері (олардың материалдық тәуелсіздікке дейін); жетім
қалған немесе ата-анасының қамқорлығынан айырылған балалар; бақылаусыз
қалған балалар мен жасөспірімдер;
кезбелік, баспанасыздық
Бұл топқа тұрғылықты мекен-жайы жоқ адамдар, тіркелген қашқындар,
амалсыздан жер аударушылар;
босанғанға дейінгі және босанғаннан кейінгі жағдай
Бұл жүкті және емізулі, сонымен қатар бала күтуіне байланысты демалыстағы
әйелдер тобы;
саяси қуғын-сүргінге ұшыраған және соңынан ақталған адамдардың
құқықтық (сонымен қатар әлеуметтік) жағдайы
Ұсынылған топ бөліктері тек қана жалғыз бұл емес. Көрсетілген топтарды
нақты түрде дифференциалдауға категорияларға бөлуге болады.
Бөгде адамдардың көмегін қажетететін адамдар әлеуметтік жұмыс
объектісі болады. Олар: қарттар; зейнеткерлер; мүгедектер; ауыр
хальдегілер; балалар; қиын өмірлік жағдайға душар болған адамдар; жағымсыз
ортаға тап болған жасөспірімдер, маскүнемдер, нашақорлар, жыл сайын өзін-
өзі өлтіретіндер, жұмыссыздар, жезөкшелер және т.б.
Мұндай адамдар тобы Қазақстанда ондаған миллионға жуық. Бұл
ондаған миллион адамдардың әрқайсысы- қайталанбас ақылға, психикаға,
күрделі өмірбаянға ие жеке тұлғалар. Бұлардың барлығы әлеуметтік
қызметкерден адамның жан дүниесін теркең түсіне білуді, жанашырлық
танытуды, жан-жақты болуды, үлкен шыдамдылықпен ынталылықты талап етеді.
Әлеуметтік жұмыстың бірден-бір маңызды және басты объектілерінің
бірі– отбасы, жалғыз басты аналар отбасы, мүгедек балалары бар отбасылары.
Сол сияқты ата-аналары мүгедек отбасылар. Әдетте, қиын материалдық жағдайда
әсіресе кішкентай балалары бар (3 жасқа дейінгі) отбасылар. Осы
отбасыларына қосымша мемлекет қамқорлығында босқындар мен көшуге мәжбүр
болған отбасылары бар. Тағы бір көмек қажет ететін отбасы категориясы - ол
кәмелетке толмаған балалары бар жұмыссыздар отбасы. Тағы бір отбасылар – ол
маскүнемдер, нашақорлар мен тәртіп бұзушылар т.б. Әлеуметтік жұмыс осы
отбасыларының проблемасын шешуге ғана емес, оларды нығайту, дамыту,
отбасының ішкі потенциалын, әлеуметтік-экономикалық демографиялық жағдайын
тұрақтандыру. Қаладағы қаңғыбастар мен үйсіздер бұл адамзаттың тіршілік ету
аралығындағы құбылыс. Бірақ бұл құбылыс, әсіресе әлеуметтік күйзелістер
кезеңінде және табиғи апаттар, атап айтсақ: соғыс, аштық, су тасқыны, жер
сілкіну, дағдарыс процестері түрлі елдерде кеңінен кездеседі. Ол дамыған,
сондай-ақ нашар дамыған елдерге тән. Қазіргі жағдайда көптеген елдерде
қаңғыбастық пен үйсіздер проблемасын қиындататын жалпы принциптерге қоса
принциптер сипаттамасы:
- тұрғын үй мен арзан тұрғын үйдің жетіспеушілігі;
- жұмыссыздыққа байланысты тұрғын үйге төлейтін қаржының жоқтығы;
- кейбір азаматтар мен көптеген отбасының табасының аздығы;
- қоғамның әлеуметтік саулығы (маскүнемдік, нашақорлылық т.б.);
- отбасындағы қарым-қатынастың іске асыруда мүмкіндіктердің
нашарлығы, аз қамтылған отбасыларына, топтарға материалдық және басқа
көмектер көрсетуге бағдарына, топтарға материалдық және басқа көмектер
көрсетуге бағыттау.
Үйсіздер тобын түрмеден шыққандар толдыруда, ата-аналарынан қашқан
балалар, мүгедектер, нашақорлар, маскүнемдер, босқындар, басқа елдерден
қайтқан әскери қызметкерлер. Үйсіздердің көпшілігі жалғыз басты ер адамдар.
Үйсіздердің түрлі проблемаларын шешуде арнайы мекемелерде жұмыс істейтін
әлеуметтік қызметкерлер үлкен рөл атқарады., мысалы: баспаналар, әлеуметтік
сауықтару орталығы, балалар үйлері және т.б. Мысалы үшін, Қазақстан
Республикасы үкіметінің №408 2000 жылы 16 наурыздағы қаулысы. Белгілі
тұрғылықты тұратын жері жоқ адамдар үшін әлеуметтік бейімделу орталығын
құру, еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің №99 2000 жылдың 25
сәуіріндегі Әлеуметтік бейімделу орталықтарының жұмыс ережесін бекіту
туралы.
Субъект – бұл тәжірибелік қызметті, біліктілікті,танымды жеткізуші,
объектке бағытталған белсенділіктің қайнар көзі.
Мұқтаж адамдарға көрсетілетін барлық қызмет түрлерін әлеуметтік жұмыс
субъектісі орындайды. Әлеуметтік жұмысты жүргізетін және оны басқаратын
барлық адамдар және ұйымдар субъект болып табылады. Ол - әлеуметтік
саясатты жүзеге асыратын мемлекет. Ол- қайырымдылық ұйымдары, қызыл крест
пен қызыл жарты ай қоғамы сияқты ұйымдар. Ол- әлеуметтік жұмыскерлер
Ассоциациясы, офицерлер Одағы және т.б. ұйымдар.
Әлеуметтік жұмыс зерттеушілері. Ғылыми жұмысшылар әлеуметтік
жұмыс жағдайын сараптайды, әртүрлі әдістерді қолдана отырып ғылыми
бағдарламаларды қайта өңдейді, бар және пайда болған тенденцияларды
(беталыстар) бекітеді; әлеуметтік жұмыс мәселесі жайлы статьяларды
жариялайды, ғылыми есептер, кітаптар шығарады.
Алайда әлеуметтік жұмыстың басты субъектісі, әрине ұйымдар емес,
әлеуметтік жұмыспен кәсіби түрде немесе қоғамдық бастауларда айналысатын
адамдар болып табылады.
Кәсіби қызметкерлер айтарлықтай көп емес. Бүкіл әлем бойынша
есептегенде кәсіби қызметкерлер саны 500 мыңға жуық адам. Бұлар әлеуметтік
қызметкерлер маманы екенін куәландыратын дипломы бар адамдар. Соңғы
жылдағы жүргізілген іс- шаралар нәтижесінде Қазақстанда бірнеше ондаған мың
әлеуметтік қызметкер дайындалған.
Әлеуметтік жұмыс субъектісі болып келесілер табылады: 1) әлеуметтік
көмек көрсететін әлеуметтік қызметкерлер, әлеуметтік педагогтар; 2)
басқаларды әлеуметтік жұмысқа үйрететін профессиялар мен, оқытушылар
құралы; 3) зерттеушілер.
Жалпы мұқтаж адамдарға әлеуметтік қызмет көрсету бойынша негізгі
ауырлық дипломы жоқ, белгілі бір мән-жағдайларға байланысты әлеуметтік
жұмыспен айналысып жүрген бейкәсіби (мамандандырылмаған) әлеуметтік
қызметкерлерге жүктеледі.
Қазақстанда 1990-2000ж.ж. аралығында кәсіби әлеуметтік қызметкерлер
саны бірнеше есеге артса қазіргі күні 5 миллион адамды құрайды. Осы жылдары
бар бірнеше жүз мыңдаған әлеуметтік қызметкерлер дайындалған.
Әлеуметтік жұмыс туралы айтқанда, тағы бір жағдайды ескере кеткен
жөн. Жоғарыда айтылған қызметкерлер арасында негізінен әлеуметтік жұмысты
ұйымдастырумен айналысатындар бар (оларды ұйымдастырушылар немесе
басқарушылар деп атауға болады) және де кейбіреулері тек қана міндетті
түрде әлеуметтік көмек көрсетумен айналысады. Ал оларды дағдыланушы
әлеуметтік қызметкерлер деп атауға болады.
ІІ. ӘЛЕУМЕТТІК РЕФОРМАНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1. Қазақстандағы әлеуметтік реформаның негізгі бағыттары
Қоғамдағы дамудың бастапқы кезеңдерінде шаруашылық прогресі көбінесе
теңсіздік пен әділетсізідікке негізделетіні белгілі. Осы күні қалыптасып
отырған нарықтық қатынастар да әлеуметтік әділеттікті қамтамасыз ете
бермейді.
XVIII-XIX ғасырларда өткен өндіріс революциясы нарықтық қатынастарды
өте күшті дамытты. Нарықтық қатынастардың дамуы бас бостандығы мен
еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке жол ашып берді. Еркіндік идеологиясын
насихаттатйтын қоғамдық – саяси ағымдар қалыптасты. Осының барлығы
индустриялды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын
қалыптастырды. Батыста және Шығыстың дамыған елдерінде орташа әлеуметтік
топ қалыптасып, оның үлес салмағы артты. Мысалы, АҚШ-та осы күні табысы
орташа әлеуметтік топтың үлес салмағы тұрғындардың 70% ін құрайды. Жалпы
алғанда, нарықтық экономиканың осы күнгі моделі біршама әлеуметтік
теңестіруді көздейді деп айтуға болады.
Бұл жерде, біріншіден, қоғамдық сананың нарық деген – оған
қытасушылардың өзара келісімге келуі екенін ұғыну деңгейіне жеткенін
көрсетеді. Соңғылар дербес, өз еркімен бір-бірімен қарсы тұрады, бірақ бір-
біріне тәуелді: олардың мақсаттары қарсы ұшырасатын қажеттіліктерді
қанағаттандыру арқылы ғана іске асады: Екіншіден, нарықтық әбден толған
және бәсекелестіктің қатты дамыған жағдайында тауар мен қызмет өндірушілер
тұтынушылардың табысы жоғары болуына мүдделі.1.93-103б.
Бірақ осы жағдайды көрсеткенде мына бір мәселені баса айтқан жөн
сияқты: нарық пен толық теңдік үйлесімге келмейді. Біріншіден, бұл нарыққа
шығушылардың жеке бас ерекшеліктеріне байланысты болады. Ерекшеліктер
адамдардың әлеуметтік, биологиялық және психологиялық табиғатына байланысты
келеді.
Екіншіден, нарық механизмдерінің мәніне, нарықтық құн мен нарықтық
бағаның қайшылықтарына, жұмыс күшін сату мен сатып алудың ерекшеліктеріне
және басқаларға байланысты.
Сонымен, осы күнгі дамыған нарық қатынастары салыстырмалы түрдегі
әлеуметтік теңдіктің қалыптасуына мүмкіндік береді. Бірақ оларды іске асыру
белгілі бір принциптер тұтастығына негізделген мақсаттық шараларды қажет
етеді. Осы шаралар әлеуметтік саясат, немесе мемлекет саясатының әлеуметтік
аспектісі болып табылады.
Қоғамда еңбекке араласу мүмкіндіктері шектеулі азаматтарды біріге
қорғау міндетін атқара отырып қана экономикалық еркіндікке қол жеткізуге
болады.
Нарықтық экономика әр адамға, оның қабілеттілігіне қарай, өзінің
экономикалық өмірін құру үшін толық еркіндік береді. Бұл еркіндік қоғамның
басқа мүшелерінің еркіндігі мен құқығына және мүддесіне қайшы келемеуі,
кедергі болмауы қажет.
Екінші принцип, мемлекеттің әр түрлі қоғамдық топтар мүдделері
арақатынасын анықтауына бацланысты. Экономикалық реформаның, оның ішінде
әлеуметтік реформаның алдында қоғамдағы әртүрлі мүдделер арасындағы ең
оңтайлы үйлесімділікті табу міндеті тұрады. Мемлекеттік биліктің
институтционалдық құрылымы барлық тұрғындардың ықылас – мүдделерін ескеру
қажет. Бірақ, әрбір жеке тұрғынды есепке алу мүмкін емес, сондықтан оларды
әлеуметтік топ деңгейіне дейін жеткізіп жинақтайды. Сонымен, әлеуметтік-
экономикалық саясат, біріншіден, топтар мүдделерінің өзіне-өзі іске асуы
үшін құқықтық және ұйымдық жағдай жасады, ал екіншіден, оларды жалпы даму
бағытымен сәйкестендіру қажет.2.54-65
Әлеуметтік бағдарламаларды жасағанда және оларды іске асыру кезінде
тұрақты қоғамдық бақылау, институтционалдық күштердің тепе-теңдігі,
қоғамда демократиялық мәдениетінің жоғары деңгейі қажет болады.
Әлеуметтік теңдіктің деңгейі ең алдымен табыстар жүйесіне байланысты
келеді. Соңғысы адамның белігілі бір өмір сүру деңгейіне қажетті
материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы – қаражат сомасы,
табыстар, заңды түрде – экономикалық қызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу
көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп
бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі
бір негізгі табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл
еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін – таза пайда.
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшалай немесе
материалдық кіріс түрлері жатады. 2. 85-102б.
Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша табыс табу мүмкіншіліктері
кеңейе түседі. Осы табыс түріне құнды қағаздардан, салық төлемдерінің
төмендеуінен, мұрагерліктен т.б. түсетін табыстар жатады. Қосыша табыс
табуға адамдар екі себептен ұмтылады.
Біріншіден, табыс көзін көп тарапты ету негізгі табыстық төмендеуінен
сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің табыс негізі табыс түрінің өсуінен
тұрақты түрде озып отыруына байланысты. Осы екінші жағдай өтпелі экономика
үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда жұмыскерлердің
50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу мақсатында қосымша
еңбектенуге мәжбүр екен.
Қарастырылып отырған тұрғыдан алғанда әлеуметтік қамсыздандыру
көрсеткіштерінің маңызы өте зор. Оны сипаттайтын экономикалық өлшемдердің
арасында тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері негізгі орындарды иемеденеді. Бұл
жерде материалдық игіліктерді тұтыну деңгейі туралы сөз болып отыр. Соңғы
жылдары әлем практикасында кең тараған көрсеткіштер отандық статистикада
пайдалана бастағанын айтуға болады. Жеке алғанда, бұл тұтынушылық қорысын
деген ұғымға қатысты. Осы ұғым адам өміріне қажетті ең негізгі материалдық
игіліктер мен қызметтер құрамасын білдіреді.
Экономикалық нарықтық үлгісіне көшу кезінде әлеуметтік жіктелуі
артады. Сондықтан тұрмыс деңгейін өлшемді түрде сипаттайтын тұтынушылық
қоржынды толтырудың бірнеше нұсқалық түрлері қалыптасқан. 2.145-148б.
Тұтынудың рационалды және минималды деңгейлерін есептеу
қабылданған. Осы күнгі отандық статистика мекемелері тұтынушылық қорын
құрамы мен оның минималды және рационалды деңгейлерін тұрақты түрде
есептеп көрсетеді. Соңғы кездері біздің экономикалық әдебиеттерге өмір
сүру сапасы деген ұғымда енгізілді. Осы көрсеткіш тұрмыс деңгейін жүйелі
түрде өлшеп сипаттайды. Бұл көрсеткіш материалдық игіліктерді тұтынумен
бірге әлеуметтік игіліктерді (денсаулық сақтау, білім алу, демалыс мәдениет
т.б.) пайдалануды да есепке алып, қоғамының тұрмыс деңгейін жан - жақты
сипаттайды. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік
–экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Әлеуметтік саясаттық мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды қолдау немесе
қоғамдағы әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастарды реттеу, қоғам
мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз
ету, ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске
қатысу үшін экономикалық ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау.
Мемлекеттің қоғамдық өнідірісті реттеу мақсатында жүргізетін шаралардың
құрамды бөлігі ретінде мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі экономикалық
ахуалмен тығыз байланысты болады.
Еңбек ақы төлеуде теңгермешілікті жоюдың маңызы зор. Еліміздің тұтыну
рыногының бірыңғайлылығын қаматамасыз ету керек, яғни қорлардың бұл бөлігін
тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны тұтынуға тиістілер.
Мысалы, дәрігерлік көмекті жұрттың барлығы емес, тек ауыратын адамдар
ғана сұрайды, мектеп мекемелерінің қызметін тек мектеп жасындағы балалары
барларға ғана керек. Басқаша айтқанда, қоғамдық тұтыну қорлары еңбекке
байланысты емес, табыстар айырмашылығын жұмсартуға тиіс. Сонымен қатар
олар еңбек қабілетін қалыптастыру, жоғарғы білім алу мен мәдениетті
қолдау, денсаулықты сақтау, зейнеткерлерді қамсыздандыру сияқты маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандыру сияқты маңызды қажеттіліктерді
қанағаттандырулары тиіс. Бірақ бөлудің бұл түрі бүкіл қоғам және оның жеке
мүшелерінің мүддесін қамтығандықтан, денсаулық, білім тұрғын үй және т.б.
саладағы әлеуметтік саясат мемлекеттің назарында болуға тиіс. 2.159-169б.
Елдің экономикалық даму деңгейі тұтынудың көлемімен дәрежесін
анықтайды. Әлеуметтік қорғау жүйесі тек халықтық табыссыз топтары мен
өндіріске қатыспағандарды оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең
алдымен жалданып істейтіндерді де қорғайды.
Кедейтілік сияқты өткір әлеуметтік проблемеларды шешу – мемлекет
жұмысының, соның ішінде әлеуметтік жұмыстың басты бір бағыты. Бұл әл-
ауқатты өмірді қамтамасыз ете алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең
төменгі тіршілік деңгейін жасап, тұрмысы қатар адамдардың санын азайтуға
көмектеседі. Кедейленген топты азайту – рыноктық экономикаға көшкен
мемлекеттің әлеуметтік реформаның негізгі міндетті. Тұтынудың әр түрлі
деңгейінің еңбек пен жұмысшы күнгі факторларымен байланыстылығын атап өту
керек. Ондай факторлар: отбасының көлемі, ондағы жұмыс істейтіндер мен
масылдардың арақатынасы, денсаулық жайы, географиялық, табиғат жағдайлары
және т.б. Әлеуметтік реформаның негізі мақсаты – осы айырмашылықтарды
азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы материалдық
негіз жасау. Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет пен өнімдерді
трансферттік төлемдер арқылы бөлу немесе табысты тұрақтандырудың
мемлекеттік бағдарламасы жатады. 2.176-192б.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория
ретінде бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының оның мүшелерінің арасындағы өмір
сүру қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде
бұрынғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді.
Қоғамдық тұтыну қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы
құрылып, орталықтан бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың,
кооперативтердің пайдасынан және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады.
Мемлекеттік көмек бағдарламасы бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу,
қарттарды және еңбекке жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау
қажеттіліктерді өтеледі.
Әлеуметтік – экономикалық саясатта қоғамдық тұтыну үш бағытта жүреді.
Бірінші бағыт халыққа берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің
бұрынғы және қазіргі жалақысына байланысты.
Бұлар алдымен әлеуметтік қамсыздандыруға, ауырған кездегі төлемдерге,
ақылы демалысқа, мүгедектігі мен қартайғандығына байланысты зейнетақы,
жұмыссыздыққа байланысты көмек.
Қоғамдық тұтыну қорды бөлудегі екінші бағыт – адамның еңбегіне
байланысты түрлі төлемдер. Мұндай төлемдеуге көп балалы ата-аналарға,
жалғыз басты аналарға, арнайы емдеуге берілетін көмектер, мемлекеттің
мектепке дейінгі балалар мекемелеріне, мектеп-интернатты қаржыландыруға
жұмсайтын дотациялар жатады.
Қоғамдық тұтыну қорлардан берілетін төлемдердің үшінші бағытының
ерекшелігі – жеңілдіктер халыққа өндірістік емес сала мекемелері арқылы
натуралды-заттай түрінде беріледі. 3.347-350б.
Адам капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжыымдамасының туындауына
базалық мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарады, ол ХХ ғасырдың 60-шы
жылдары Скандинавиядағы зерттеу топтарының арасында пайда болды. 1976 жылы
осы тұжырымдама Халықаралық еңбек ұйымының Жұмыспен қамтылу, өсу және
базалық мұқтаждар баяндамасының арқауы болды.
2. Халықты әлеуметтік қорғау механизімін реформалау
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этикалық
моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның практикалық
негізі де бар, өйткені ХХІ ғ. Табалдырығында адам капиталының ролі
экономикалық өсудің басты қорғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді.
Әлеуметтік қорғау жүйесі әркелкі қоғамының барлық мүшелері үшін
төменгі тұрмыс стандарттарын қамтамасыз етуді ұйғарды. Осындай тәсілдің
теориялық негізін алғаш рет Джан Роулз қалады. Оның философиясының мәні
былай тұжырымдалады, әр азамат өзінің болшағын нық сенімімен болжай
алмағандықтан кедейшіліктен немесе табыс көзінен айрылудан сақтандыру әбден
тиімді болуы мүмкін.
Ең аз қамсыздандырылған мүшелері жөнінде қамқорлық нысандарын
қабылдау ықтимал: өздерінің ағымдағы табыстарының бір бөлігін осы
мақсаттарға беру арқылы, әрнбір азамат, болашақтағы қолайсыз жағдайларын
өзін сақтандырғандай болады. Әлеуметтік қорғау ұғымының экономикалық
шаралар қабылдаумен шектелмейтінін атап көрсету керек, ол өзге де адам
аспектерін қамтиды. Мәселен, ата-аналар балалардың тәрбиесіне
жауапкершілік алғысы келмейтін немесе ала алмайтын отбасыларда бала
әлеуметке жат қылықтың сорақы түрлерімен күн сайын кездеседі, олар:
маскүнемдік, жезөкшелік, арамтамақтық, ұрлық, ондай балалар шын мәнінде
қараусыз болып табылады. Мұндай балалар ең алдымен осы жағдайда әлеуметтік
қорғаудың түрі болып табылатын қалыпты тәрбиеге мұқтаж болады.
Әйелдердің әлеуметтік қорғалуы туралы мәселе қозғалғанда, 1-і кезекте
оларды ауыр және зиянды еңбек жағдайларынан, еңбек төлеміндегі кемсітуден,
жыныстық сұраншақтықтан, жәбірлеуден, ұрып – соғудан және адамның қадір-
қасиетін қорлайтын өзге де әрекеттерден қорғау ұйғарылады. Халықтың өзге
санаттары – жұмыссыздар, зейнеткерлер, мүгедектер, науқастар да сондай
араласуға, рақымдылыққа және әлеуметтік қолдау көрсетудің өзге де
экономикалық емес шараларына мұқтаж.
Әлеуметтік қорғауда таза күйде, саяси, құқықтық, әлеуметтік
немесе экономикалық шараны бөліп қарау әрдайым мүмкін бола бермейді,
өйткені бір шараның өзінде (мәселен, ғалымдарға, медицина қызметкерлеріне,
мұғалімдерге жалақының заң жүзінде көбейту) үлкен саяси, әлеуметтік және
экономикалық мән болуы мүмкін.
Теория мен практикада әлеуметтік қорғау көбіне тар мағынада ең
алдымен ерекше күрделі жағдайлардағы және сырттан қолддау көтерусіз
өздерінің тіршілік әрекетін жақсартуғадәрменсіз (қарттар, жетімдер,
жұмыссыздар мен өхзгелер) халықтың шектеулі аталатын жіктеріне жарамды
күнкөрісті қамтамасыз ұмтылатын мемлекеттің әлеуміттік саясаты ретінде
қаралады.
Біздің ұғымымызда халықтың маргиналды жіктерін әлеуметтік қорғау
механизмі небәрі соның бір бөлігі болып табылады да, тұтас нәрсені, яғни
әлеуметтік қорғаудың бүкіл жүйесін қамтымайды. Оны әлеуметтік қайыр көрсету
немесе әлеуметтік көмек ретінде сипаттауға болады. Одан басқа, әлеуметтік
көмек табыстар мен жалақыны қорғауды,т бөлу қатынастарын жетілдіру және
өзгелерді қамтиды.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде мына деңгейлерді бөлу
қабылданған:
- мемлекеттің және муниципиалды әкімшіліктерінің, кәсіпорындардың
парапынан;
- кәсіподақтар, әр түрлі үкіметтік емес ұйымдар мен еңбек ұжымдарының
тарапынан;
- отбасылық қорғау және өзін-өзі қорғау;
Объект бойынша әлеуметтік қорғаудың мынадай нысандарын бөлуге болады;
• балалар
• аз қамсыздандырылған отбасылар мен азаматтар;
• әйелдер мен көп балалы аналар;
• жұмыссыздар;
• зейнеткерлік жастағы адамдар;
• науқастар мен мүлгедектер;
• денсаулық сақтау және білім сияқты әлеуметтік
салаларға қолдау көрсету.
Аталған деңгейлер мен нысандар өзара байланысты және өзара сабақтас.
Дүниеге келген сәбилер алғашқы кезде бір жола отбасының әлеуметтік
қорғауында болады. Қазіргі кезде көптеген отбасылар өз балаларына тіршілік
әрекетінің толыққанды жағдайларын, әсіресе балалардың саны көп болғанда,
қамтамасыз өте алмайды. Осыдан балалар мен көп балалы аналарды мемлекет пен
муниципалды басқару органдырының тарапынан әлеуметтік қорғау қажеттілі
туындайды. 3.354-358б.
Жетім балаларды әлеуметтік қорғаудың мысалы С. Назарбаева басшылық
ететін Бөбек балалар қорының қызметі болып табылады. Атап айтқанда, оның
қатысуымен халықаралық SOS- Киндердорф Интернациональ қоры арқылы
Алматыда 1-і балалар деревнясы, балалар бақшасы салынды. Оларға Бөбек
балалар қоры достарының қаражаттары арқылы демеушілік көрсетіледі.
Дамыған батыс елдерінің тәжірибесі, әлеуметтік сақтандыру. Әлеуметтік
қорғау мен қамқоршылық өзара іс-қимылы жасаған кезде жалпы қабілетті
екендігін көрсетеді. Әлеуметтік сақтан дыру қағидаты арасындағы өзара
тығыз байланыстың есебінен көрсетілетін әлеуметтік көмекті алдын ала
қаржыландыруға бағдарланады.
Бірде-бір тіпті сақтандырудың ең жітілген жүйесі де, әлеуметтік
қауіптің барлық жағдайларын алдын ала ескере алмайды, солардың салдарынан
адам қиын жағдайға ұшырауы мүмкін. Сондықтан әлеуметтік қорғаудың құрамдас
бөлігі ретіндегі әлеуметтік көмек адамдардың жеке мұқтаждықтарына
бағдарланады және ол мүмкін жағдайдан өз қаражаттарымен шығуға шамалары
келмейтіндеуге көрсетіледі. Әлеуметтік көмекті қаржыландыру көзі бюджет
болып табылатындықтан, оның масштабтары әр мемлекеттің қаржы жағдайына
қарай белгіленеді.
Әлеуметтік қорғаудың ең ортақ қағидаларына жататындар:
• халықтың барлық жіктерінің тіршілік әрекетінің қолайлы жағдайларын
қамтамасыз етуге қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік жауапкершілігі;
• қажетті жағдайларда медициналық, әлеуметтік және кәсіптік оңалтуды
жүзене асыру;
• жұмыс істейтін халықты әлеуметтік және жәсіптік қауіптерден қорғаудың
жалпыға бірдей және міндетті сипатты;
• халықтың неғұрлым саласын ұлғайту үрдісі.
Көптеген елдердің әлеуметтік сақтандыру мен өз қамсыздандырудың бойынша
жәрдемақылардан басқа үй шаруашылықтарының табысына қатыссыз барлық
балалы отбасыларға балалар үшін жәрдемақы төленеді. Балалары арналған
жәрдемақылар –демографиялық реформаның бір бөлігі, сондықтан қағида
ретінде, олар бола түзу көрсеткіштерін ынталандыру мақсатын көздейді.
Сондай-ақ, әлеуметтік қорғау
Жүйесінің элементтері ең аз жалақы мәселелерді жөніндегі заңнама болып
табылады.
Индустриялы елдердегі әлеуметтік қорғаудың ұлттық жүйелерінің
құқықтық базасы адам құқығы саласындағы жалпыға танылған халықаралық
нормалар мен стандарттарға сүйенеді.
Шетелдік теория мен практика әлеуметтік игіліктер беруді
оңтайландырудың мынадай негізгі бағыттарын жасады:
• бір-бірін қайталайтын көптеген жәрдемақылардың орнына атаулы
бағыттағы бірыңғай жәрдемақы енгізу;
• материалдық жағдайларын мұқият тексерумен ұштастыру арқылы
қатты мұқтаждар санаттарының реттемесін қатайту.
• әлеуметтік бағдарламаларды қамтамасыз ету бойынша негізгі қаржы
ауыртпалығын мемлекеттік бюджеттен жергілікті бюджеттерге
көшіру;
• әсіресе еңбекті ынталандыратын кәсіпорындарда әлеуметтік қызмет
көрсетулердің бір бөлігін сақтау.
Бүгінгі таңда Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың мына бағыттарын
шартты түрде бөліп атауға болады; жұмыссыздарды қорғау, медициналық
қызметтер ақысын жарым-жартылай төлеу, әлеуметтік көмек, зейнеткерлерлік
қамсыздандыру. Осы бағыттардың әрқайсысын толық қарап көрелік.
Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау жүйесінде белсенді және енжар
шараларды даралайды. Белсенді шараларға кәсіптік даярлау мен жұмыссыздарды
қайта оқыту, қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру және жаңа жұмыс орналастыруды,
жәрдемақыларды төлеу және жұмыссыздарға материалдық көмек көрсетудің
қамтыды.
Қазақстанда 1991-1999 жылдары халықты әлеуметтік қорғаудың енжар
нысандарына екпін берілді. 1991 жылы жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің
мемлекеттік қоры құрылды, қорға бюджеттен тыс саладағы кәсіпорындар мен
ұйымдар, ал 1997 жылдан бері бюджеттік саладағылар да жалақы қорынан 1-2 %
ақша аудара бастады.
Қ.Р. халықтың жұмыспен қамтылуы туралы 1-і Заңына сәйкес
жұмыссыздардың бұрынғы жұмыс стажына, асыраудағы жандарына, жұмыстағы
үзілістердің ұзақтығы мен өзге факторларға қарай жұмыссыздарға сараланған
жәрдемақылар белгіленеді. Әлеуметтік қолдау көрсетудің анағұрлым жоғарғы
деңгейі штатының қысқаруына немесе кәсіпорындарды тартқан жағдайға
байланысты жұмыстан босатылған қызметкерлерге кепіледенеді. Сондай-ақ
мамандыққа оқыту мерзімінде жұмыссыздарға стипендиялары төлеу қарастырылды.
19.64-66 б.
1999 ж 1 қаңтардан бастап ҚР Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы
Жаңа Заңы күшіне енвді, ол жұмыспен қамту саласында белсенді саясат
жүргізуге, азаматтарды жұмыс іздеуге уәждеуге, халықтың ең осал санаттарына
әлеуметтік қорғау көрсетуге бағдарланды. Осы заңға сәйкес жұмыссыздық
бойынша жәрдемақы едәуір азайтылды және ол ашық есепттік көрсеткіштің 3,5
еселік мөлшерінде есептеле бастады. Бұрын жұмыс істемегендерге төленетін
жәрдемақы жойылды.
Қ.Р. 1999 ж. 5 сәуіріндегі Халықты жұмыспен қамту туралы
Қазақстан Республикасының Заңына өзгертулер енгізу туралы Заңына сәйкес
белгіленген тәртіпке жұмыссыздар болып танылған азаматтарға жұмыссыздық
бойынша жәрдемақы төленбейтін болды. Оның орнына жергілікті бюджеттің
қаражаттары есебінен атаулы көмек көрсету қарастырылды, оны аудандық
еңбек, жұмыс пен қамту және әлеуметтік көмек көрсету бөлімдері жүзеге
асырды.
Матриалдық көмек- біздің жағдайларымызда өте бұлыңғыр санат. Ол
кедей азаматтарға жергілікті бюджеттердің қаржы жағдайын ескеру арқылы
беріледі. Қазақстанда шағын нәтижелендіру бағдарламасы
1998 ж. біраз дамуын тапты, оларды жұмыспен қамтудың жаңа салаларын ашу
және әлеуметтік көмек ретінде қарауға болады.
Алайда қаржылай қаражаттардың жеткіліксіздігіне байланысты бұл
бағдарлама 2000 ж қарастырылды. Сонымен, жұмыспен қамтудың белсенді
саясатына көшу мән жағынан орналастыру қамтудың белсенсді саясатына көшу
мән жағынан орналастыру мен кадрларды даярлау жөнінде нақты қадамдар
жасалған жоқ. Әлеуметтік сақтандырудың есебінен сыйақы беруге жататын
әлеуметтік қауіптердің тізбесіне жұмыстан айырылу қаупін кіргізу 2003-2005
ж.ж. жоспарланып отыр. Сонымен бірге жұмыссыздарды әлеуметтік қорғаудың
бас стратегиясы негізгі 3 мақсатқа қол жеткізуді көздеуі тиіс: экономикалық
нақты секторын дамыту, жаңа жұмыс орындарын жасау үшін әсіресе шағын және
орта бизнесті дамыту; кәсіпорындардың жаппай банкротқа ұшыраулары мен
қызметкерлерді жұмыстан босатуға жол бермейтін жұмыс істеп тұрған
өндірістерге бар мүмкіншілігіне қолдау көрсету; жұмыспен қамту орындарын
жекешелендіру, мұндай шараның қолданыстағы жүйеден айырмашылығы,
жекешелендіру жұмыскерлерді жұмысқа орналастыру мен қайта оқытуды шұғыл
және икемуді түрде жүзеге асыруға септігін тигізген болар еді.
Қажетті медициналық қызметтерді алудың кепілдіктері іске асырылады.
Ол халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі болып
табылады және оның адам дамуындағы, қоғамдық өндірістің аса маңызды
факторы – адам капиталын ұдайы өндірудің экономикалық - әлеуметтік
үрдістеріндегі ролі біршама қомақты.
Осы роль медициналық сақтандыру жүйесінің жұмыс істеуіндегі маңызды
принципті ерекшеліктерге негізделеді: қоғамдық ынтымақтастықта құру, іс-
әрекеттерді орталықсыздандыру, ұйымдастырудың міндетті нысаны, ол барлық
азаматтарға қажетті медициналық қызметтер рыногын тудырады, рыноктағы осы
қызметті өндірушілердің – медициналық мекемелердің, олардың
қызметкерлерінің, жеке практика жүргізетін дәрігерлердің өз еңбектерінің
сан және сана жөнінде тікелей мүдделігі туындайды, олар нақты бағаға ие
болады.
Қазақстанда сақтандыру медицинасы 1995 ж бері дами бастады, сол кезде
тиісті заң қабылданды және міндетті медициналық сақтандыру қоры құрылды.
Міндетті медициналық сақтандыру базалық бағдарламасына сақтандыру
оқиғаларарының тізбесі кірді, сол оқиғалар болған жағдайда міндетті
медициналық сақтандыру қоры қаражаттарының есебінен медициналық ұйымдары
тарапынан көрсетілген қызметтер бойынша жұмсалған шығындар өтелетін
болады. Сондай-ақ осы бағдарлама арқылы қажетті дәрімен қамтамасыз ету
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік жұмыстың мәні мен мазмұны
1.2 Әлеуметтік жұмыс объектісі, субъектісі және қағидалары
ІІ. Әлеуметтік реформаның мәні мен мазмұны
2.1 Қазақстандағы әлеуметтік реформаның негізгі бағыттары
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау механизмін реформалау
ІІІ. 1950 – 1960 ЖЖ. ӘЛЕУМЕТТІК РЕФОРМАЛАР
3.1 1950 – 1960 жж. әлеуметтік реформаларының енуі және дамуы
3.2 1950 – 1960 жж. Реформаның халыққа әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың міндеттері: 1950-1960 жж. әлеуметтек реформаларын
зерттеу.
Жұмыстың мақсаты: қандай әлеуметтік реформалар болғанын зерттеп,
оларды анықтау.
Жұмыстың өзектілігі: курстық жұмыс 2 тараудан, кіріспе, қорытынды
бөлімінен тұрда.
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этикалық-
моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның прагматикалық
негізі де бар, өйткені XXI ғ. адам капиталының ролі экономикалық өсудің
басты қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық
байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-
шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16
%, табиғи қорларға – 20 %, адам капиталына 64 %-ы тигенін есептеп
шығарды.
Әлемде орасан зор әлеуметтік жұмыс тәжірибесі жиналған, оның ішінде
көрсетілген халық тобымен де. Бұл салада отандық тәжірибе де аз емес.
Қазіргі кезеңде еліміздегі әлеуметтік жағдай күрт өзгерді, әлеуметтік қарам-
қатынасының өршу үрдісі ойлануды, жалпылама талдауды қажет етеді.
Тұрғындармен әлеуметтік жұмыстың ғылыми негізделген тұжырымдамасын,
әлеуметтік технологияларды, әлеуметтік жұмыс жүргізуде ұйымдардың түсінікті
әрі сенімді тәсілдерді жасау қажет.
Әлемдегі тәжірибе дәлелдегендей, көптеген елдерде әлеуметтік
қызметкерлердің есебінсіз әлеуметтік дамудың бағдарламасы да, мемелекеттің
әлеуметтік саясаты да іске асуы мүмкін емес. Бұл саладағы мамандар,
заңнамалық актілерді дайындауда, жергілікті билік орындары мен қоғамдық
ұйымдардың шешім қабыдауында сарапшы қызметін атқарады.
Тәжірибе көрсеткендей (әсіресе бізде), адамдар көбіне көп не өздері,
не отбасы мүшелері, не достары, не көршілері, не игі ниетті шенеуніктерде
шеше алмайтын мәселелермен жиі ұшырасады. Бұл үшін ерекше мамандық иелері
әлуметтік жұмыскерлер қажет.
Бұл мамандықтың қалыптасуы өте қиын жағдайда өткен. 90 жылдар басынан
мемлекет өзінің дамуындағы жаңа және өте қиын кезеңін- нарықтық экономикаға
өтуді бастады. Бұл - үрдіс өндірістің тоқырауы, жұмысссыздық, мемлекет
тұрғындарының көпшілігі табыстарының күрт төмендеуі, адамдардың азып-
тозуымен сипатталатын қиын да ауыр процесс. Қазақстандағы күрделі
экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдай, сонымен қатар адамға игеріп алу,
бағыт алу, кейде жай ғана осы жағдайда жан сақтап қалуда көмектесуге
қажеттілік біздің мемлекетімізге әлеуметтік жұмыстың жаңа жүйесін құруды
талап етеді.
Әлемнің көптеген елдерінде ғасырдың басында-ақ әлеуметтік жұмыс
дербес мамандық ретінде қарқынды дамып, бұл салада кәсіби мамандар бітімі
қалыптса бастаған уақытта, Қазақстанда тоталитаризм жағдайында көптеген
онжылдықтар бойы кеңес, адамның теңдессіз қамқорлықта екендігі мәлімделіп
келді, сондықтан халықты әлеуметтік қорғаудың арнайы жүйесін құрудың мәні
жоқ деп есептелді.
Еліміздегі мұндай жүйенің қалыптасу процесі 90 жылдың бас кезінен
жүрді.
Біріншіден, жаңа әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынас, күрделі
әлеуметтік жағдай адамды, отбасын, жалпы мемлекет халықтарын әлеуметтік
қорғаудың қарқынды өзгеруіндегі нарықтық әлеуметтік жағдайына
бағытталған жүйесін талап етеді;
Екіншіден, экономикалық және әлеуметтік жағынан едәуір сәтті
(Европа елдері, Скандинавия, АҚШ, Канада) мемлекеттер тәжірибесі кез
келген, тіпті ең бай қоғамда да әлеуметтік ауыртпалықтар: мүгедектік,
қайыршылық, аурулар, маскүнемдік пен нашақорлық және т.б. өмір
сүретіндігін сендіре дәлелдейді. Оларды әлеуметтік жұмыс жүйесінсіз және
әлеуметтік жұмыс кадрларынсыз игеру мүмкін емес.
Үшіншіден, әлеуметтік қызмет жүйесі сонымен қатар көмекке мұқтаждар
мен заңдар, мемлекет аппараттары арасын байланыстырушы буын қызметін
де атқарады.
Әлеуметтік тәжірибедегі жаңа әдістеме әлеуметтік жұмыстың
әлеуметтік өзгерістерге қол жеткізуге бағытталған қызметтің бір түрі
болып табылатындығы түсінікті. Мұндай позиция тұрғысынан әлеуметтік
жұмыс қоғамдағы әлеуметтік сүргіндер мен келіспеушіліктерді ұстап
тұратын, олады жеңетін мықты тәсілдер болып отыр, ал ол тәсілдер тиімді
болған сайын қоғам мен мемелекет соған сәйкес көбірек қор бөле түседі7
Әлеуметтік қамсыздандыруды реформалау, өнімді жұмыспен қамтуға
жәрдемдесу, халықтың тұрмыс деңгейін арттыру мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясаттың маңызды саясатының маңызды бағыттары болып табылады.
Тоқсаныншы жылдардың екінші жартысында басталған экономикалық өсу
белсенді әлеуметтік саясат жүргізу үшін алғышарттар жасады. Жаңа
жағдайларда әлеуметтік қорғау жүйесін реформалаудың еңбек қатынастарын
реттеу жөніндегі заңдар шығаруға және оларды іске асыруға, жұмыспен қамтуға
белсене жәрдемдесуге, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшуге және атаулы
әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталды.
Алайда әлі де орын алып отырған кедейлік, жұмыссыздық, халықтың қартаң
тартқан қатарының көбеюі, рыноктарды жаһандандыру, сондай-ақ биресми
сектордың көбеюі әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдете түсуді талап
етеді.
І. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әлеуметтік жұмыстың мәні мен мазмұны
Әлеуметтік жұмыс адамдардың әлеуметтік өмірін талдап, олардың
әлеуметтік өзара әрекеттестігін түзету мен жетілдіру тәсілдерін үйретеді.
Әлеуметтік зерттеулердің жоғарғы оқу орындарындағы пәндердің
қалыптасуы проблемаларына көмектесуі қажет. Әлеуметтік жұмыстың негізгі
компоненттерінің әлеуметтік мониторингі оның сенімділігін қамтамасыз етіп,
өзіндік дамуына мүмкіндік жасайды.
Әлеуметтік жұмысқа социологияның әсерін бағыттайтын негізгі спектр
нақты белгіленіп, анықталады: қоғамдық әлеуметтік спектр нақты белгіленіп,
анықталады: қоғамдық әлеуметтік құрылымды әлеуметтік зерттеу қорытындыларын
қолдану, осы мәліметтердіәлеуметтік қызмет мамандарын дайындауда
пайдалану, әлеуметтік қызметкерлер түрлі топтарараласу бағытында әлеуметтік
жұмысты талдау. Барлық әлеуметтік институттар, әлеуметтік қорғау институты
және әлеуметтік жұмыс маңызды мемлекеттік пен қоғам үшін маңызды міндет
атқарады, яғни тұрақтандыру мен социумды сақтау, қалыптасқан қоғамдық
қаитынастардың үйлесімділігін қамтамасыз етудің негізгі факторларының бірі
1, 125-116 Б.
Әлеуметтік жұмыс – бұл теория ғана емес, ол адамдардың бір-бірімен
өзара әрекеттік қарым-қатынасының өнері. Ескере кететін жайт, әлі
әлеуметтік жұмыстың технологиясы мен әдістері жеткіліксіз. Біз әлеуметтік
жұмыста әлеуметтік жұмыстың мынадай объектілері: жұмыссыздар, босқындар,
тұрақты орны жоқ адамдар. Осыған орай, әлеуметтік жұмыстың жаңа әдістері
пайда болуда - әлеуметтік жұмылдыру жұмысы және стиверк (көшедегі
әлеуметтік жұмыс). Бұл әдіс Америка Құрама Штаттарында пайда болды, содан
кейін Австралия, Германия, Франция және басқа Еуропа елдерінде тарады.
Біздің еліміздегі әлеуметтік жұмыс саласында өзекті мәселе қоғамды
іздендіру деңгейі, адамның негізгі құқтарын сақтау, әлеуметтік қорғау
деңгейін дәлелдеуі оны маңызды іс-әрекет ретінде мойындауы еліміздегі
әлеуметтік жұмыс саласындағы өзекті проблема болып отыр. Өкінішке орай,
өмірде түрлі бақытсыздық, аурулар, отбасын, әлеуметтік топты сыртқы
ортадан көмек сұрауға, тұрмыс жағдайын сәтсіздікке ығыстырады. Отбасы
мәселесі, ерлі-зайыптылар арасындағы немесе ата-ана мен балалар қатынасы
кез келген отбасында оның әлеуметтік статусымен материалдық жағдайында
келеңсіз жағдайлар туындауы мүмкін.
Жасөспірімдердің өтпелі кезеңдегі немесе қарт адамдардағы проблемалар
және халықтың бұл категориясы, әрі олардың жақындары осы мәселені шешуде
көмек пен шешіміне мұқтаж. Сондықтан бүкіл әлемде әлеуметтік жұмыс барлық
топтарға және мүгедектерге қажет, дегенмен кейбіреулер оны потенциалды
қажет етеді.
Әлеуметтік жұмыс кәсіби іс-әрекеттің түрі және әлеуметтік институт
ретінде күшті теориялық базасыз өмір сүре алмайды. Әлеуметтік жұмыс түрлі
теориялардың парадигмаларына сүйенеді. Қазіргі заманғы әдебиеттерде
әлеуметтік жұмыстың түрл тұжырымдамалық тәсілдері беріліп, оның іс-
әрекетінің мазмұнын түсінуге байланысты. Мысалы, әлеуметтік жұмыс саласының
бірден бір маманы л. Гусляков әлеуметтік жұмыстың 4 түрлі парадигмасын
анықтайды:радикалды-гуманистік, радикалды-құрылымдық,
түсініктемелік, функционалистік.
Әлеуметтік технология атты түсіндірмелі сөздікке екі түрлі
тәсіл берілген: жүйелі немесе құрылымдық және әлеуметтік психологиялық.
Шын мәнісінде әлеуметтік жұмыс түрлі дауларды шешуге бағытталған
әрекетке бағытталған. Чикаго мектебінің өкілі Роберт Пак даулардың жақсы
қызметитерін атап берді: жанжал бар жерде, мінез-құлық зерделі және
саналы; тек осындай жағдайда рационалды бейнесі бар.
Әлеуметтік жұмыс жағдайында жанжалдар бірнеше деңгейде
қарастырылады.
1. Жанжал берік әлеуметтік теория ретінде - әлеуметтік
қызметкерлердің методологиялық база қызметі.
2. Жанжал орта деңгейдегі теория ретінде – ол әлеуметтік қызметкерге
жанжал теориясын өз әрекетінде қолданудың негізгі тәсілдерін әлеуметтік
қайшылықтарды шешуге қолданады.
3. Жанжал технологиясының санының алдын алу, болжау, шешу, басқару.
Жылдар бойы басылып келе жатқан қарама-қайшылықтар, тұрғындардың
көпшілік бөлігінің бүгінгі жағдайының жақсаруының болашағы, криминогендік
жағдайлары, билік саясатының құрылымы т.с.с. әлеуметтік субъектілердің
бұрынғы шашыраңқы қарама-қайшылықтарының бірігуіне әкеледі, социумның
жанжалдығының бір ағынға қосылуына, қоғамның терең ыдырауына,
байланыстардың үзілуіне әкеп соғады.
Осылайша, қарама-қайшылықтарды жалпы басу жағдайында әлеуметтік
салада туған жанжал қоғамның ыдырауының негізі болады, әлеуметтік
қысымның өсуіне ықпал етіп, барлық деңгейде жеке адамның қоғаммен өзара
әрекетке әкеледі 2, 15Б .
Көпшілік жағдайда нақты жанжалмен әлеуметтік қызметкерлер
айналысады, онда бір мезгілде құрылымның бұзылуы мен конструкциялық
қызметтері. Мысалы, Ю.В.Растовтың пікірі бойынша, жанжалдың
конструктивті рөлі әлеуметтік шындықпен бірдей және басқа деңгейде ол
құрылым бұзылу маңыздылығымен толықтырылады. Әлеуметтік қызметкер өзінің
жұмыс барысында кейде әлеуметтік жанжалмен өз объектісінің нақты іс-
әрекеті кездеседі.
Әлеуметтік жұмыс ғылым ретінде адам қызметінің саласын көрсетеді, ол
белгілі бір нақтылық жөнінде объективті ғылымды теориялық жүйелендіру және
спецификалық- әлеуметтік қызметті мемлекеттік, қоғамдық, әлеуметтік
мәселені шешуге бағытталған – жеке ұйымдарды, қоғамдағы топтарды,
отбасыларды, индивидтерді, мамандарды кәсіби және қоғамдық қызмет ретінде
айқындауға болады. Әлеуметтік жұмыстың ғылым ретінде маңызды мәселелерінің
бірі – көрсетілген объекттердің әлеуметтік мәселелерін шешудің тиімді
әдістері мен технологияларын өңдеу және де әлеуметтік жұмыстың бар әдістер
мен формаларын талдау.
Әлеуметтік жұмыс техникалық, әсіресе табиғи ғылымдармен байланысты.
Бұның шеңберінде жүргізілетін зерттеулер бір жағынан, көп жағдайда табиғи
ғылымдармен (соның ішінде медицинамен) байланысы тұрғысынан қарағанда
ғылымның бөлімдері арасындағы сипатын білдіреді, ал екінші жағынан -
әлеуметтанумен, психологиямен, педагогикамен, құқықтанумен және басқада
әлеуметтік (қоғамдық) ғылымдармен байланысын білдіреді.
Әлеуметтік жұмыс елімізде әліде болса қалыптасу кезеңінде тұр. Ғылыми
тәртіптің сипатты белгілері кәсіби журналдар мен ұйымдардың, оқу
кафедраларының және оқулықтардың саны болып табылатынын айта кету керек.
Соңғы жылдары көптеген елдерде ондаған жоғарғы оқу орындарында сәйкес
кафедралар ашылған, бірнеше оқу құралдары және әлеуметтік жұмыс теориясы,
тарихы және әдістері туралы оқулықтар дайындалған және басылып шығарылған.
Алайда бұл ғылымның құрылу үрдісі аяқталудан әліде болса алыста. Сол
себептен де аспиранттар мен докторанттар, философия, әлеуметтану,
саясаттану, педагогика және психология мамандықтары бойынша дайындалуда.
Әрбір ғылым ториялық және эмперикалық білімдердің ,теориялардың,
әдістердің, әдістемелердің (техникалардың) қоспасын білдіреді. әлеуметтік
жұмыс ғылым тараулары ретінде оның ерекшелігі білім мен білгірліктің
бірлігінен тұрады. Бұл оның негізгі қағидасы. Мұндай бірліксіз ғылым
болмайды, мұндай бірліксіз Адам өміріне маңызды салада (облыста),
әлеуметтік қызметкер қалыптаса алмайды.
Әрбір ғылымның өзінің терминологиясы, түсіндірмелі-сипатты аппараты
болады. Сонымен қатар, кез келген ғылым тараулары сияқты әлеуметтік жұмыста
да қолданылатын түсініктемелерді жіктеуге әрекет жасалады.
Бір топты, әлеуметтік жұмыстың ғылым ретінде спецификалық санаты
болып табылмайтын терминдер мен түсініктемелер құрайды. Олардың ішінен
нақты ғылымдар тарауларымен байланысы басымырақ түсініктерді бөліп
көрсетуге болады. Мысалы, әлеуметтік сала, әлеуметтану, педагогика және
психологиямен байланысты - әлеуметтік қарым-қатынастар және т.б.
Екінші топ түсініктемелері, әлеуметтік жұмысқа көбірек қатысты,
сонымен қатар басқа да ғылымдарда қолданылады. Бұл негізінен әлеуметтік
жұмыстың объектілерін және негізгі бағыттарын анықтайтын, әлеуметтік
қызметкер және мекемелер түсінігі. Солардың ішінде, әлеуметтік әлсіз халық
топтары, девианттық мінез-құлықты топтар мен тұлғалар, әлеуметтік қорғау,
әлеуметтік қорғану, әлеуметтік қолдау, әлеуметтік көмек, балалар мен
жасөспірімдер пана үйлері, отбасына және балаларға арналған әлеуметтік-
реабилитация орталықтары, халықты әлеуметтік қорғауды басқару және т.б.
түсініктер бар.
1.2 Әлеуметтік жұмыс объектісі, субъектісі және қағидалары
Ең біріншіден бұл компоненттердің логикалық қаралуын мынадай дәйектермен
белгілейміз: субъекттер өздерінің маңыздылығына қарамай, олар белгілі бір
шамада объекттерден туындайды. Шынымен де, әлеуметтік жұмыс объектілері
белгілі бір қоғамда әлеуметтік-экономикалық жағдайдың әсерінен объективті
түрде туныдайды және қалыптасады: субъектілер объективті жағдайлар әсерінен
туындағанымен де, олар саяси және басқа да әлеуметтік институттармен
қалыптасады, яғни қондырма болып табылады.
Әлеуметтік жұмыста объект пен субъектті түсіну үшін маңызды үш
кезеңді белгілейміз: олардың айырмашылығы; органикалық өзара әрекеті,
байланысы; олардың орын ауыстыруына мүмкінділігі.
Объектіні субъектіге, оның тәжірибелік және танымдылық қызметіне
қарсы тұрады деп түсіндіруге болады. Ол жай ғана объективті шындықтарға
ұқсас болып қана қоймайды – сонымен қатар субъектпен өзара әрекет ететін
бөлігі болып табылады.
Кең мағынада әлеуметтік жұмыс объектісі болып барлық адамдар
табылады. Бұл барлық халық топтары мен қабаттарының өміртіршілігінің
белгілі бір шамада қоғам дамуының деңгейінің әлеуметтік сала жағдайының,
әлеуметтік саясат мазмұны және оның жүзеге асу мүмкіндігінің алдын ала
анықталу бағыныштылығымен түсіндіріледі 2, 26 – 35Б.
Сонымен қатар кез келген Адам, кез келген уақытта, өзінің өмір сүру
кезеңінде өзінің қажеттіліктері мен мүдделерінің толықтай қанағаттануын
қажет ететіндігін ескеру керек.
Сонымен қоса әрбір тіршілік саласында олар теңдей қанағаттанбауы
мүмкін: бай Адам стрестік жағдайымен байланыссыз тыныш ахуалда, денсаулығын
сақтауды және нығайтуды қажет етеді; ал дені сау Адам өзінің түрлі
идеяларын іске асыруға мүмкіндігі жоқ кедей болуы мүмкін; кез келген
жанұяда ата-аналар арасында немесе бала мен ата-ана арасында
келіспеушіліктер болады (бұндай әрекет әсіресе қоғамның кризистік
жағдайында байқалады),- яғни, әрбір Адам қандай жағдай болмасын қолдауды,
көмекті, қорғауды қажет етеді.
Халық әртүрлі негізде құрылған және одан, өздерінің әлеуметтік және
басқада мәселелерінің кейбіреулерін ғана шеше алатын немесе мүлдем шеше
алмайтын қиын өмір жағдайындағы адамдар, топтар бөлінеді. Сондықтан,
әлеуметтік жұмысты тар мағынада қарастыра отырып біз объект дегенде, дәл
осы топтар, халық қабаттары, олардың жеке уәкілдері, индивидтер екенін
түсінеміз.
Бұндай объекттер жеткілікті. Олардың басымдылығын есепке ала отырып
жіктеп көрейік:
өмір қиындықтарын өз бетіңше жеңуге мүмкіндік бермейтін денсаулық
жағдайы.
Бұл келесідей халық топтары: мүгедектер, радияциялық әсерге шалдыққан
адамдар, мүгедек-балалары бар отбасылар, психологиялық қиындықтағы,
психологиялық стрестегі, суицидті іс-әрекетке бейім балалар мен ересек
адамдар;
жедел (экстрималды) әлеуметтік жағдайдағы қызмет және еңбек.
Бұл топқа Ұлы Отан соғысының ардагерлері және Ұлы Отан соғысы кезінде тылда
еңбек еткендер, соғыс кезінде қайтыс болған әскери қызметкерлердің аналары
және жұбайлары жатады;
адамдардың егде, зейнеткерлік жасы, белгілі бір жағдайларға
байланысты қиын тұрмыс жағдайындағылар, - олар жалғыз басты қарт адамдар,
және зейнеткерлерден құралған отбасылар (жасына, мүгедектігіне және басқада
негіздерге байланысты).
девианттық мінез-құлықтың әр түрлі формада көрінуі
Бұл санатқа девианттық мінез-құлықтағы балалар мен жасөспірімдер; зорлық-
зомбылыққа ұшыраған балалар; денсаулығы мен дамуына қауіп төнетін жағдайға
душар болғандар; арнайы оқыту және түзеу мекемелерінде бас бостндығынан
айыру орындарында болған адамдар; алкаголь ішімдіктерін, наша қолданатын
отбасы мүшелері жатады;
әр түрлі санаттағы отбасылардың бейберекет қиын жағдайы
Бұл халық тобына бала асырап алушы отбасыларды және асыраушысынан айырылған
балаларды; төмен деңгейлі табысы бар отбасыларды; жас отбасыларды; ата-
аналары кәмелетке толмаған отбасыларды; ажырасушы отбасыларды; ата-анасы
үнемі конфликтті қарым-қатынаста болатын отбасыларды жатқызуға болады;
балалардың ерекше жағдайы (жетімдік, кезбелік және т.б.)
Бұл негізде келесі топтарға бөлінеді: бала үйлері мен мектеп-
интернаттарының түлектері (олардың материалдық тәуелсіздікке дейін); жетім
қалған немесе ата-анасының қамқорлығынан айырылған балалар; бақылаусыз
қалған балалар мен жасөспірімдер;
кезбелік, баспанасыздық
Бұл топқа тұрғылықты мекен-жайы жоқ адамдар, тіркелген қашқындар,
амалсыздан жер аударушылар;
босанғанға дейінгі және босанғаннан кейінгі жағдай
Бұл жүкті және емізулі, сонымен қатар бала күтуіне байланысты демалыстағы
әйелдер тобы;
саяси қуғын-сүргінге ұшыраған және соңынан ақталған адамдардың
құқықтық (сонымен қатар әлеуметтік) жағдайы
Ұсынылған топ бөліктері тек қана жалғыз бұл емес. Көрсетілген топтарды
нақты түрде дифференциалдауға категорияларға бөлуге болады.
Бөгде адамдардың көмегін қажетететін адамдар әлеуметтік жұмыс
объектісі болады. Олар: қарттар; зейнеткерлер; мүгедектер; ауыр
хальдегілер; балалар; қиын өмірлік жағдайға душар болған адамдар; жағымсыз
ортаға тап болған жасөспірімдер, маскүнемдер, нашақорлар, жыл сайын өзін-
өзі өлтіретіндер, жұмыссыздар, жезөкшелер және т.б.
Мұндай адамдар тобы Қазақстанда ондаған миллионға жуық. Бұл
ондаған миллион адамдардың әрқайсысы- қайталанбас ақылға, психикаға,
күрделі өмірбаянға ие жеке тұлғалар. Бұлардың барлығы әлеуметтік
қызметкерден адамның жан дүниесін теркең түсіне білуді, жанашырлық
танытуды, жан-жақты болуды, үлкен шыдамдылықпен ынталылықты талап етеді.
Әлеуметтік жұмыстың бірден-бір маңызды және басты объектілерінің
бірі– отбасы, жалғыз басты аналар отбасы, мүгедек балалары бар отбасылары.
Сол сияқты ата-аналары мүгедек отбасылар. Әдетте, қиын материалдық жағдайда
әсіресе кішкентай балалары бар (3 жасқа дейінгі) отбасылар. Осы
отбасыларына қосымша мемлекет қамқорлығында босқындар мен көшуге мәжбүр
болған отбасылары бар. Тағы бір көмек қажет ететін отбасы категориясы - ол
кәмелетке толмаған балалары бар жұмыссыздар отбасы. Тағы бір отбасылар – ол
маскүнемдер, нашақорлар мен тәртіп бұзушылар т.б. Әлеуметтік жұмыс осы
отбасыларының проблемасын шешуге ғана емес, оларды нығайту, дамыту,
отбасының ішкі потенциалын, әлеуметтік-экономикалық демографиялық жағдайын
тұрақтандыру. Қаладағы қаңғыбастар мен үйсіздер бұл адамзаттың тіршілік ету
аралығындағы құбылыс. Бірақ бұл құбылыс, әсіресе әлеуметтік күйзелістер
кезеңінде және табиғи апаттар, атап айтсақ: соғыс, аштық, су тасқыны, жер
сілкіну, дағдарыс процестері түрлі елдерде кеңінен кездеседі. Ол дамыған,
сондай-ақ нашар дамыған елдерге тән. Қазіргі жағдайда көптеген елдерде
қаңғыбастық пен үйсіздер проблемасын қиындататын жалпы принциптерге қоса
принциптер сипаттамасы:
- тұрғын үй мен арзан тұрғын үйдің жетіспеушілігі;
- жұмыссыздыққа байланысты тұрғын үйге төлейтін қаржының жоқтығы;
- кейбір азаматтар мен көптеген отбасының табасының аздығы;
- қоғамның әлеуметтік саулығы (маскүнемдік, нашақорлылық т.б.);
- отбасындағы қарым-қатынастың іске асыруда мүмкіндіктердің
нашарлығы, аз қамтылған отбасыларына, топтарға материалдық және басқа
көмектер көрсетуге бағдарына, топтарға материалдық және басқа көмектер
көрсетуге бағыттау.
Үйсіздер тобын түрмеден шыққандар толдыруда, ата-аналарынан қашқан
балалар, мүгедектер, нашақорлар, маскүнемдер, босқындар, басқа елдерден
қайтқан әскери қызметкерлер. Үйсіздердің көпшілігі жалғыз басты ер адамдар.
Үйсіздердің түрлі проблемаларын шешуде арнайы мекемелерде жұмыс істейтін
әлеуметтік қызметкерлер үлкен рөл атқарады., мысалы: баспаналар, әлеуметтік
сауықтару орталығы, балалар үйлері және т.б. Мысалы үшін, Қазақстан
Республикасы үкіметінің №408 2000 жылы 16 наурыздағы қаулысы. Белгілі
тұрғылықты тұратын жері жоқ адамдар үшін әлеуметтік бейімделу орталығын
құру, еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің №99 2000 жылдың 25
сәуіріндегі Әлеуметтік бейімделу орталықтарының жұмыс ережесін бекіту
туралы.
Субъект – бұл тәжірибелік қызметті, біліктілікті,танымды жеткізуші,
объектке бағытталған белсенділіктің қайнар көзі.
Мұқтаж адамдарға көрсетілетін барлық қызмет түрлерін әлеуметтік жұмыс
субъектісі орындайды. Әлеуметтік жұмысты жүргізетін және оны басқаратын
барлық адамдар және ұйымдар субъект болып табылады. Ол - әлеуметтік
саясатты жүзеге асыратын мемлекет. Ол- қайырымдылық ұйымдары, қызыл крест
пен қызыл жарты ай қоғамы сияқты ұйымдар. Ол- әлеуметтік жұмыскерлер
Ассоциациясы, офицерлер Одағы және т.б. ұйымдар.
Әлеуметтік жұмыс зерттеушілері. Ғылыми жұмысшылар әлеуметтік
жұмыс жағдайын сараптайды, әртүрлі әдістерді қолдана отырып ғылыми
бағдарламаларды қайта өңдейді, бар және пайда болған тенденцияларды
(беталыстар) бекітеді; әлеуметтік жұмыс мәселесі жайлы статьяларды
жариялайды, ғылыми есептер, кітаптар шығарады.
Алайда әлеуметтік жұмыстың басты субъектісі, әрине ұйымдар емес,
әлеуметтік жұмыспен кәсіби түрде немесе қоғамдық бастауларда айналысатын
адамдар болып табылады.
Кәсіби қызметкерлер айтарлықтай көп емес. Бүкіл әлем бойынша
есептегенде кәсіби қызметкерлер саны 500 мыңға жуық адам. Бұлар әлеуметтік
қызметкерлер маманы екенін куәландыратын дипломы бар адамдар. Соңғы
жылдағы жүргізілген іс- шаралар нәтижесінде Қазақстанда бірнеше ондаған мың
әлеуметтік қызметкер дайындалған.
Әлеуметтік жұмыс субъектісі болып келесілер табылады: 1) әлеуметтік
көмек көрсететін әлеуметтік қызметкерлер, әлеуметтік педагогтар; 2)
басқаларды әлеуметтік жұмысқа үйрететін профессиялар мен, оқытушылар
құралы; 3) зерттеушілер.
Жалпы мұқтаж адамдарға әлеуметтік қызмет көрсету бойынша негізгі
ауырлық дипломы жоқ, белгілі бір мән-жағдайларға байланысты әлеуметтік
жұмыспен айналысып жүрген бейкәсіби (мамандандырылмаған) әлеуметтік
қызметкерлерге жүктеледі.
Қазақстанда 1990-2000ж.ж. аралығында кәсіби әлеуметтік қызметкерлер
саны бірнеше есеге артса қазіргі күні 5 миллион адамды құрайды. Осы жылдары
бар бірнеше жүз мыңдаған әлеуметтік қызметкерлер дайындалған.
Әлеуметтік жұмыс туралы айтқанда, тағы бір жағдайды ескере кеткен
жөн. Жоғарыда айтылған қызметкерлер арасында негізінен әлеуметтік жұмысты
ұйымдастырумен айналысатындар бар (оларды ұйымдастырушылар немесе
басқарушылар деп атауға болады) және де кейбіреулері тек қана міндетті
түрде әлеуметтік көмек көрсетумен айналысады. Ал оларды дағдыланушы
әлеуметтік қызметкерлер деп атауға болады.
ІІ. ӘЛЕУМЕТТІК РЕФОРМАНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1. Қазақстандағы әлеуметтік реформаның негізгі бағыттары
Қоғамдағы дамудың бастапқы кезеңдерінде шаруашылық прогресі көбінесе
теңсіздік пен әділетсізідікке негізделетіні белгілі. Осы күні қалыптасып
отырған нарықтық қатынастар да әлеуметтік әділеттікті қамтамасыз ете
бермейді.
XVIII-XIX ғасырларда өткен өндіріс революциясы нарықтық қатынастарды
өте күшті дамытты. Нарықтық қатынастардың дамуы бас бостандығы мен
еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке жол ашып берді. Еркіндік идеологиясын
насихаттатйтын қоғамдық – саяси ағымдар қалыптасты. Осының барлығы
индустриялды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын
қалыптастырды. Батыста және Шығыстың дамыған елдерінде орташа әлеуметтік
топ қалыптасып, оның үлес салмағы артты. Мысалы, АҚШ-та осы күні табысы
орташа әлеуметтік топтың үлес салмағы тұрғындардың 70% ін құрайды. Жалпы
алғанда, нарықтық экономиканың осы күнгі моделі біршама әлеуметтік
теңестіруді көздейді деп айтуға болады.
Бұл жерде, біріншіден, қоғамдық сананың нарық деген – оған
қытасушылардың өзара келісімге келуі екенін ұғыну деңгейіне жеткенін
көрсетеді. Соңғылар дербес, өз еркімен бір-бірімен қарсы тұрады, бірақ бір-
біріне тәуелді: олардың мақсаттары қарсы ұшырасатын қажеттіліктерді
қанағаттандыру арқылы ғана іске асады: Екіншіден, нарықтық әбден толған
және бәсекелестіктің қатты дамыған жағдайында тауар мен қызмет өндірушілер
тұтынушылардың табысы жоғары болуына мүдделі.1.93-103б.
Бірақ осы жағдайды көрсеткенде мына бір мәселені баса айтқан жөн
сияқты: нарық пен толық теңдік үйлесімге келмейді. Біріншіден, бұл нарыққа
шығушылардың жеке бас ерекшеліктеріне байланысты болады. Ерекшеліктер
адамдардың әлеуметтік, биологиялық және психологиялық табиғатына байланысты
келеді.
Екіншіден, нарық механизмдерінің мәніне, нарықтық құн мен нарықтық
бағаның қайшылықтарына, жұмыс күшін сату мен сатып алудың ерекшеліктеріне
және басқаларға байланысты.
Сонымен, осы күнгі дамыған нарық қатынастары салыстырмалы түрдегі
әлеуметтік теңдіктің қалыптасуына мүмкіндік береді. Бірақ оларды іске асыру
белгілі бір принциптер тұтастығына негізделген мақсаттық шараларды қажет
етеді. Осы шаралар әлеуметтік саясат, немесе мемлекет саясатының әлеуметтік
аспектісі болып табылады.
Қоғамда еңбекке араласу мүмкіндіктері шектеулі азаматтарды біріге
қорғау міндетін атқара отырып қана экономикалық еркіндікке қол жеткізуге
болады.
Нарықтық экономика әр адамға, оның қабілеттілігіне қарай, өзінің
экономикалық өмірін құру үшін толық еркіндік береді. Бұл еркіндік қоғамның
басқа мүшелерінің еркіндігі мен құқығына және мүддесіне қайшы келемеуі,
кедергі болмауы қажет.
Екінші принцип, мемлекеттің әр түрлі қоғамдық топтар мүдделері
арақатынасын анықтауына бацланысты. Экономикалық реформаның, оның ішінде
әлеуметтік реформаның алдында қоғамдағы әртүрлі мүдделер арасындағы ең
оңтайлы үйлесімділікті табу міндеті тұрады. Мемлекеттік биліктің
институтционалдық құрылымы барлық тұрғындардың ықылас – мүдделерін ескеру
қажет. Бірақ, әрбір жеке тұрғынды есепке алу мүмкін емес, сондықтан оларды
әлеуметтік топ деңгейіне дейін жеткізіп жинақтайды. Сонымен, әлеуметтік-
экономикалық саясат, біріншіден, топтар мүдделерінің өзіне-өзі іске асуы
үшін құқықтық және ұйымдық жағдай жасады, ал екіншіден, оларды жалпы даму
бағытымен сәйкестендіру қажет.2.54-65
Әлеуметтік бағдарламаларды жасағанда және оларды іске асыру кезінде
тұрақты қоғамдық бақылау, институтционалдық күштердің тепе-теңдігі,
қоғамда демократиялық мәдениетінің жоғары деңгейі қажет болады.
Әлеуметтік теңдіктің деңгейі ең алдымен табыстар жүйесіне байланысты
келеді. Соңғысы адамның белігілі бір өмір сүру деңгейіне қажетті
материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы – қаражат сомасы,
табыстар, заңды түрде – экономикалық қызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу
көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп
бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі
бір негізгі табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл
еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін – таза пайда.
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшалай немесе
материалдық кіріс түрлері жатады. 2. 85-102б.
Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша табыс табу мүмкіншіліктері
кеңейе түседі. Осы табыс түріне құнды қағаздардан, салық төлемдерінің
төмендеуінен, мұрагерліктен т.б. түсетін табыстар жатады. Қосыша табыс
табуға адамдар екі себептен ұмтылады.
Біріншіден, табыс көзін көп тарапты ету негізгі табыстық төмендеуінен
сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің табыс негізі табыс түрінің өсуінен
тұрақты түрде озып отыруына байланысты. Осы екінші жағдай өтпелі экономика
үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда жұмыскерлердің
50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу мақсатында қосымша
еңбектенуге мәжбүр екен.
Қарастырылып отырған тұрғыдан алғанда әлеуметтік қамсыздандыру
көрсеткіштерінің маңызы өте зор. Оны сипаттайтын экономикалық өлшемдердің
арасында тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері негізгі орындарды иемеденеді. Бұл
жерде материалдық игіліктерді тұтыну деңгейі туралы сөз болып отыр. Соңғы
жылдары әлем практикасында кең тараған көрсеткіштер отандық статистикада
пайдалана бастағанын айтуға болады. Жеке алғанда, бұл тұтынушылық қорысын
деген ұғымға қатысты. Осы ұғым адам өміріне қажетті ең негізгі материалдық
игіліктер мен қызметтер құрамасын білдіреді.
Экономикалық нарықтық үлгісіне көшу кезінде әлеуметтік жіктелуі
артады. Сондықтан тұрмыс деңгейін өлшемді түрде сипаттайтын тұтынушылық
қоржынды толтырудың бірнеше нұсқалық түрлері қалыптасқан. 2.145-148б.
Тұтынудың рационалды және минималды деңгейлерін есептеу
қабылданған. Осы күнгі отандық статистика мекемелері тұтынушылық қорын
құрамы мен оның минималды және рационалды деңгейлерін тұрақты түрде
есептеп көрсетеді. Соңғы кездері біздің экономикалық әдебиеттерге өмір
сүру сапасы деген ұғымда енгізілді. Осы көрсеткіш тұрмыс деңгейін жүйелі
түрде өлшеп сипаттайды. Бұл көрсеткіш материалдық игіліктерді тұтынумен
бірге әлеуметтік игіліктерді (денсаулық сақтау, білім алу, демалыс мәдениет
т.б.) пайдалануды да есепке алып, қоғамының тұрмыс деңгейін жан - жақты
сипаттайды. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік
–экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Әлеуметтік саясаттық мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды қолдау немесе
қоғамдағы әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастарды реттеу, қоғам
мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз
ету, ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске
қатысу үшін экономикалық ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау.
Мемлекеттің қоғамдық өнідірісті реттеу мақсатында жүргізетін шаралардың
құрамды бөлігі ретінде мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі экономикалық
ахуалмен тығыз байланысты болады.
Еңбек ақы төлеуде теңгермешілікті жоюдың маңызы зор. Еліміздің тұтыну
рыногының бірыңғайлылығын қаматамасыз ету керек, яғни қорлардың бұл бөлігін
тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны тұтынуға тиістілер.
Мысалы, дәрігерлік көмекті жұрттың барлығы емес, тек ауыратын адамдар
ғана сұрайды, мектеп мекемелерінің қызметін тек мектеп жасындағы балалары
барларға ғана керек. Басқаша айтқанда, қоғамдық тұтыну қорлары еңбекке
байланысты емес, табыстар айырмашылығын жұмсартуға тиіс. Сонымен қатар
олар еңбек қабілетін қалыптастыру, жоғарғы білім алу мен мәдениетті
қолдау, денсаулықты сақтау, зейнеткерлерді қамсыздандыру сияқты маңызды
қажеттіліктерді қанағаттандыру сияқты маңызды қажеттіліктерді
қанағаттандырулары тиіс. Бірақ бөлудің бұл түрі бүкіл қоғам және оның жеке
мүшелерінің мүддесін қамтығандықтан, денсаулық, білім тұрғын үй және т.б.
саладағы әлеуметтік саясат мемлекеттің назарында болуға тиіс. 2.159-169б.
Елдің экономикалық даму деңгейі тұтынудың көлемімен дәрежесін
анықтайды. Әлеуметтік қорғау жүйесі тек халықтық табыссыз топтары мен
өндіріске қатыспағандарды оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең
алдымен жалданып істейтіндерді де қорғайды.
Кедейтілік сияқты өткір әлеуметтік проблемеларды шешу – мемлекет
жұмысының, соның ішінде әлеуметтік жұмыстың басты бір бағыты. Бұл әл-
ауқатты өмірді қамтамасыз ете алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең
төменгі тіршілік деңгейін жасап, тұрмысы қатар адамдардың санын азайтуға
көмектеседі. Кедейленген топты азайту – рыноктық экономикаға көшкен
мемлекеттің әлеуметтік реформаның негізгі міндетті. Тұтынудың әр түрлі
деңгейінің еңбек пен жұмысшы күнгі факторларымен байланыстылығын атап өту
керек. Ондай факторлар: отбасының көлемі, ондағы жұмыс істейтіндер мен
масылдардың арақатынасы, денсаулық жайы, географиялық, табиғат жағдайлары
және т.б. Әлеуметтік реформаның негізі мақсаты – осы айырмашылықтарды
азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы материалдық
негіз жасау. Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет пен өнімдерді
трансферттік төлемдер арқылы бөлу немесе табысты тұрақтандырудың
мемлекеттік бағдарламасы жатады. 2.176-192б.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория
ретінде бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының оның мүшелерінің арасындағы өмір
сүру қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде
бұрынғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді.
Қоғамдық тұтыну қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы
құрылып, орталықтан бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың,
кооперативтердің пайдасынан және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады.
Мемлекеттік көмек бағдарламасы бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу,
қарттарды және еңбекке жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау
қажеттіліктерді өтеледі.
Әлеуметтік – экономикалық саясатта қоғамдық тұтыну үш бағытта жүреді.
Бірінші бағыт халыққа берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің
бұрынғы және қазіргі жалақысына байланысты.
Бұлар алдымен әлеуметтік қамсыздандыруға, ауырған кездегі төлемдерге,
ақылы демалысқа, мүгедектігі мен қартайғандығына байланысты зейнетақы,
жұмыссыздыққа байланысты көмек.
Қоғамдық тұтыну қорды бөлудегі екінші бағыт – адамның еңбегіне
байланысты түрлі төлемдер. Мұндай төлемдеуге көп балалы ата-аналарға,
жалғыз басты аналарға, арнайы емдеуге берілетін көмектер, мемлекеттің
мектепке дейінгі балалар мекемелеріне, мектеп-интернатты қаржыландыруға
жұмсайтын дотациялар жатады.
Қоғамдық тұтыну қорлардан берілетін төлемдердің үшінші бағытының
ерекшелігі – жеңілдіктер халыққа өндірістік емес сала мекемелері арқылы
натуралды-заттай түрінде беріледі. 3.347-350б.
Адам капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжыымдамасының туындауына
базалық мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарады, ол ХХ ғасырдың 60-шы
жылдары Скандинавиядағы зерттеу топтарының арасында пайда болды. 1976 жылы
осы тұжырымдама Халықаралық еңбек ұйымының Жұмыспен қамтылу, өсу және
базалық мұқтаждар баяндамасының арқауы болды.
2. Халықты әлеуметтік қорғау механизімін реформалау
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этикалық
моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның практикалық
негізі де бар, өйткені ХХІ ғ. Табалдырығында адам капиталының ролі
экономикалық өсудің басты қорғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді.
Әлеуметтік қорғау жүйесі әркелкі қоғамының барлық мүшелері үшін
төменгі тұрмыс стандарттарын қамтамасыз етуді ұйғарды. Осындай тәсілдің
теориялық негізін алғаш рет Джан Роулз қалады. Оның философиясының мәні
былай тұжырымдалады, әр азамат өзінің болшағын нық сенімімен болжай
алмағандықтан кедейшіліктен немесе табыс көзінен айрылудан сақтандыру әбден
тиімді болуы мүмкін.
Ең аз қамсыздандырылған мүшелері жөнінде қамқорлық нысандарын
қабылдау ықтимал: өздерінің ағымдағы табыстарының бір бөлігін осы
мақсаттарға беру арқылы, әрнбір азамат, болашақтағы қолайсыз жағдайларын
өзін сақтандырғандай болады. Әлеуметтік қорғау ұғымының экономикалық
шаралар қабылдаумен шектелмейтінін атап көрсету керек, ол өзге де адам
аспектерін қамтиды. Мәселен, ата-аналар балалардың тәрбиесіне
жауапкершілік алғысы келмейтін немесе ала алмайтын отбасыларда бала
әлеуметке жат қылықтың сорақы түрлерімен күн сайын кездеседі, олар:
маскүнемдік, жезөкшелік, арамтамақтық, ұрлық, ондай балалар шын мәнінде
қараусыз болып табылады. Мұндай балалар ең алдымен осы жағдайда әлеуметтік
қорғаудың түрі болып табылатын қалыпты тәрбиеге мұқтаж болады.
Әйелдердің әлеуметтік қорғалуы туралы мәселе қозғалғанда, 1-і кезекте
оларды ауыр және зиянды еңбек жағдайларынан, еңбек төлеміндегі кемсітуден,
жыныстық сұраншақтықтан, жәбірлеуден, ұрып – соғудан және адамның қадір-
қасиетін қорлайтын өзге де әрекеттерден қорғау ұйғарылады. Халықтың өзге
санаттары – жұмыссыздар, зейнеткерлер, мүгедектер, науқастар да сондай
араласуға, рақымдылыққа және әлеуметтік қолдау көрсетудің өзге де
экономикалық емес шараларына мұқтаж.
Әлеуметтік қорғауда таза күйде, саяси, құқықтық, әлеуметтік
немесе экономикалық шараны бөліп қарау әрдайым мүмкін бола бермейді,
өйткені бір шараның өзінде (мәселен, ғалымдарға, медицина қызметкерлеріне,
мұғалімдерге жалақының заң жүзінде көбейту) үлкен саяси, әлеуметтік және
экономикалық мән болуы мүмкін.
Теория мен практикада әлеуметтік қорғау көбіне тар мағынада ең
алдымен ерекше күрделі жағдайлардағы және сырттан қолддау көтерусіз
өздерінің тіршілік әрекетін жақсартуғадәрменсіз (қарттар, жетімдер,
жұмыссыздар мен өхзгелер) халықтың шектеулі аталатын жіктеріне жарамды
күнкөрісті қамтамасыз ұмтылатын мемлекеттің әлеуміттік саясаты ретінде
қаралады.
Біздің ұғымымызда халықтың маргиналды жіктерін әлеуметтік қорғау
механизмі небәрі соның бір бөлігі болып табылады да, тұтас нәрсені, яғни
әлеуметтік қорғаудың бүкіл жүйесін қамтымайды. Оны әлеуметтік қайыр көрсету
немесе әлеуметтік көмек ретінде сипаттауға болады. Одан басқа, әлеуметтік
көмек табыстар мен жалақыны қорғауды,т бөлу қатынастарын жетілдіру және
өзгелерді қамтиды.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде мына деңгейлерді бөлу
қабылданған:
- мемлекеттің және муниципиалды әкімшіліктерінің, кәсіпорындардың
парапынан;
- кәсіподақтар, әр түрлі үкіметтік емес ұйымдар мен еңбек ұжымдарының
тарапынан;
- отбасылық қорғау және өзін-өзі қорғау;
Объект бойынша әлеуметтік қорғаудың мынадай нысандарын бөлуге болады;
• балалар
• аз қамсыздандырылған отбасылар мен азаматтар;
• әйелдер мен көп балалы аналар;
• жұмыссыздар;
• зейнеткерлік жастағы адамдар;
• науқастар мен мүлгедектер;
• денсаулық сақтау және білім сияқты әлеуметтік
салаларға қолдау көрсету.
Аталған деңгейлер мен нысандар өзара байланысты және өзара сабақтас.
Дүниеге келген сәбилер алғашқы кезде бір жола отбасының әлеуметтік
қорғауында болады. Қазіргі кезде көптеген отбасылар өз балаларына тіршілік
әрекетінің толыққанды жағдайларын, әсіресе балалардың саны көп болғанда,
қамтамасыз өте алмайды. Осыдан балалар мен көп балалы аналарды мемлекет пен
муниципалды басқару органдырының тарапынан әлеуметтік қорғау қажеттілі
туындайды. 3.354-358б.
Жетім балаларды әлеуметтік қорғаудың мысалы С. Назарбаева басшылық
ететін Бөбек балалар қорының қызметі болып табылады. Атап айтқанда, оның
қатысуымен халықаралық SOS- Киндердорф Интернациональ қоры арқылы
Алматыда 1-і балалар деревнясы, балалар бақшасы салынды. Оларға Бөбек
балалар қоры достарының қаражаттары арқылы демеушілік көрсетіледі.
Дамыған батыс елдерінің тәжірибесі, әлеуметтік сақтандыру. Әлеуметтік
қорғау мен қамқоршылық өзара іс-қимылы жасаған кезде жалпы қабілетті
екендігін көрсетеді. Әлеуметтік сақтан дыру қағидаты арасындағы өзара
тығыз байланыстың есебінен көрсетілетін әлеуметтік көмекті алдын ала
қаржыландыруға бағдарланады.
Бірде-бір тіпті сақтандырудың ең жітілген жүйесі де, әлеуметтік
қауіптің барлық жағдайларын алдын ала ескере алмайды, солардың салдарынан
адам қиын жағдайға ұшырауы мүмкін. Сондықтан әлеуметтік қорғаудың құрамдас
бөлігі ретіндегі әлеуметтік көмек адамдардың жеке мұқтаждықтарына
бағдарланады және ол мүмкін жағдайдан өз қаражаттарымен шығуға шамалары
келмейтіндеуге көрсетіледі. Әлеуметтік көмекті қаржыландыру көзі бюджет
болып табылатындықтан, оның масштабтары әр мемлекеттің қаржы жағдайына
қарай белгіленеді.
Әлеуметтік қорғаудың ең ортақ қағидаларына жататындар:
• халықтың барлық жіктерінің тіршілік әрекетінің қолайлы жағдайларын
қамтамасыз етуге қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік жауапкершілігі;
• қажетті жағдайларда медициналық, әлеуметтік және кәсіптік оңалтуды
жүзене асыру;
• жұмыс істейтін халықты әлеуметтік және жәсіптік қауіптерден қорғаудың
жалпыға бірдей және міндетті сипатты;
• халықтың неғұрлым саласын ұлғайту үрдісі.
Көптеген елдердің әлеуметтік сақтандыру мен өз қамсыздандырудың бойынша
жәрдемақылардан басқа үй шаруашылықтарының табысына қатыссыз барлық
балалы отбасыларға балалар үшін жәрдемақы төленеді. Балалары арналған
жәрдемақылар –демографиялық реформаның бір бөлігі, сондықтан қағида
ретінде, олар бола түзу көрсеткіштерін ынталандыру мақсатын көздейді.
Сондай-ақ, әлеуметтік қорғау
Жүйесінің элементтері ең аз жалақы мәселелерді жөніндегі заңнама болып
табылады.
Индустриялы елдердегі әлеуметтік қорғаудың ұлттық жүйелерінің
құқықтық базасы адам құқығы саласындағы жалпыға танылған халықаралық
нормалар мен стандарттарға сүйенеді.
Шетелдік теория мен практика әлеуметтік игіліктер беруді
оңтайландырудың мынадай негізгі бағыттарын жасады:
• бір-бірін қайталайтын көптеген жәрдемақылардың орнына атаулы
бағыттағы бірыңғай жәрдемақы енгізу;
• материалдық жағдайларын мұқият тексерумен ұштастыру арқылы
қатты мұқтаждар санаттарының реттемесін қатайту.
• әлеуметтік бағдарламаларды қамтамасыз ету бойынша негізгі қаржы
ауыртпалығын мемлекеттік бюджеттен жергілікті бюджеттерге
көшіру;
• әсіресе еңбекті ынталандыратын кәсіпорындарда әлеуметтік қызмет
көрсетулердің бір бөлігін сақтау.
Бүгінгі таңда Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың мына бағыттарын
шартты түрде бөліп атауға болады; жұмыссыздарды қорғау, медициналық
қызметтер ақысын жарым-жартылай төлеу, әлеуметтік көмек, зейнеткерлерлік
қамсыздандыру. Осы бағыттардың әрқайсысын толық қарап көрелік.
Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау жүйесінде белсенді және енжар
шараларды даралайды. Белсенді шараларға кәсіптік даярлау мен жұмыссыздарды
қайта оқыту, қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру және жаңа жұмыс орналастыруды,
жәрдемақыларды төлеу және жұмыссыздарға материалдық көмек көрсетудің
қамтыды.
Қазақстанда 1991-1999 жылдары халықты әлеуметтік қорғаудың енжар
нысандарына екпін берілді. 1991 жылы жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің
мемлекеттік қоры құрылды, қорға бюджеттен тыс саладағы кәсіпорындар мен
ұйымдар, ал 1997 жылдан бері бюджеттік саладағылар да жалақы қорынан 1-2 %
ақша аудара бастады.
Қ.Р. халықтың жұмыспен қамтылуы туралы 1-і Заңына сәйкес
жұмыссыздардың бұрынғы жұмыс стажына, асыраудағы жандарына, жұмыстағы
үзілістердің ұзақтығы мен өзге факторларға қарай жұмыссыздарға сараланған
жәрдемақылар белгіленеді. Әлеуметтік қолдау көрсетудің анағұрлым жоғарғы
деңгейі штатының қысқаруына немесе кәсіпорындарды тартқан жағдайға
байланысты жұмыстан босатылған қызметкерлерге кепіледенеді. Сондай-ақ
мамандыққа оқыту мерзімінде жұмыссыздарға стипендиялары төлеу қарастырылды.
19.64-66 б.
1999 ж 1 қаңтардан бастап ҚР Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы
Жаңа Заңы күшіне енвді, ол жұмыспен қамту саласында белсенді саясат
жүргізуге, азаматтарды жұмыс іздеуге уәждеуге, халықтың ең осал санаттарына
әлеуметтік қорғау көрсетуге бағдарланды. Осы заңға сәйкес жұмыссыздық
бойынша жәрдемақы едәуір азайтылды және ол ашық есепттік көрсеткіштің 3,5
еселік мөлшерінде есептеле бастады. Бұрын жұмыс істемегендерге төленетін
жәрдемақы жойылды.
Қ.Р. 1999 ж. 5 сәуіріндегі Халықты жұмыспен қамту туралы
Қазақстан Республикасының Заңына өзгертулер енгізу туралы Заңына сәйкес
белгіленген тәртіпке жұмыссыздар болып танылған азаматтарға жұмыссыздық
бойынша жәрдемақы төленбейтін болды. Оның орнына жергілікті бюджеттің
қаражаттары есебінен атаулы көмек көрсету қарастырылды, оны аудандық
еңбек, жұмыс пен қамту және әлеуметтік көмек көрсету бөлімдері жүзеге
асырды.
Матриалдық көмек- біздің жағдайларымызда өте бұлыңғыр санат. Ол
кедей азаматтарға жергілікті бюджеттердің қаржы жағдайын ескеру арқылы
беріледі. Қазақстанда шағын нәтижелендіру бағдарламасы
1998 ж. біраз дамуын тапты, оларды жұмыспен қамтудың жаңа салаларын ашу
және әлеуметтік көмек ретінде қарауға болады.
Алайда қаржылай қаражаттардың жеткіліксіздігіне байланысты бұл
бағдарлама 2000 ж қарастырылды. Сонымен, жұмыспен қамтудың белсенді
саясатына көшу мән жағынан орналастыру қамтудың белсенсді саясатына көшу
мән жағынан орналастыру мен кадрларды даярлау жөнінде нақты қадамдар
жасалған жоқ. Әлеуметтік сақтандырудың есебінен сыйақы беруге жататын
әлеуметтік қауіптердің тізбесіне жұмыстан айырылу қаупін кіргізу 2003-2005
ж.ж. жоспарланып отыр. Сонымен бірге жұмыссыздарды әлеуметтік қорғаудың
бас стратегиясы негізгі 3 мақсатқа қол жеткізуді көздеуі тиіс: экономикалық
нақты секторын дамыту, жаңа жұмыс орындарын жасау үшін әсіресе шағын және
орта бизнесті дамыту; кәсіпорындардың жаппай банкротқа ұшыраулары мен
қызметкерлерді жұмыстан босатуға жол бермейтін жұмыс істеп тұрған
өндірістерге бар мүмкіншілігіне қолдау көрсету; жұмыспен қамту орындарын
жекешелендіру, мұндай шараның қолданыстағы жүйеден айырмашылығы,
жекешелендіру жұмыскерлерді жұмысқа орналастыру мен қайта оқытуды шұғыл
және икемуді түрде жүзеге асыруға септігін тигізген болар еді.
Қажетті медициналық қызметтерді алудың кепілдіктері іске асырылады.
Ол халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі болып
табылады және оның адам дамуындағы, қоғамдық өндірістің аса маңызды
факторы – адам капиталын ұдайы өндірудің экономикалық - әлеуметтік
үрдістеріндегі ролі біршама қомақты.
Осы роль медициналық сақтандыру жүйесінің жұмыс істеуіндегі маңызды
принципті ерекшеліктерге негізделеді: қоғамдық ынтымақтастықта құру, іс-
әрекеттерді орталықсыздандыру, ұйымдастырудың міндетті нысаны, ол барлық
азаматтарға қажетті медициналық қызметтер рыногын тудырады, рыноктағы осы
қызметті өндірушілердің – медициналық мекемелердің, олардың
қызметкерлерінің, жеке практика жүргізетін дәрігерлердің өз еңбектерінің
сан және сана жөнінде тікелей мүдделігі туындайды, олар нақты бағаға ие
болады.
Қазақстанда сақтандыру медицинасы 1995 ж бері дами бастады, сол кезде
тиісті заң қабылданды және міндетті медициналық сақтандыру қоры құрылды.
Міндетті медициналық сақтандыру базалық бағдарламасына сақтандыру
оқиғаларарының тізбесі кірді, сол оқиғалар болған жағдайда міндетті
медициналық сақтандыру қоры қаражаттарының есебінен медициналық ұйымдары
тарапынан көрсетілген қызметтер бойынша жұмсалған шығындар өтелетін
болады. Сондай-ақ осы бағдарлама арқылы қажетті дәрімен қамтамасыз ету
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz