Шығыс мәселесіндегі англия тарапы

Шығыс мәселесі XVIIІ- XX ғасыр аралығындағы балкан халықтарының «түрік қанауына» қарсы күресі мен ұлы державалардың (Ресей, Австрия, Ұлыбритания, Франция, кейіннен Италия мен Германия) әлсіреген Осман империясын бөлудегі бақталастығын қамтитын халықаралық қақтығыстардың күрделі кешені болып табылады.
XVII ғасырдың орта тұсында Осман империясы ішкі және сыртқы саяси терең дағдарысқа бойлады. Империяның әлсіреген күйін пайдаланған балкан халықтары (молдаван, валах, болгар, серб, черногор, албан, грек) ұлт-азаттық қозғалыс шығарудың тиімді сәтін күтті. Оның үстіне осы аймақтағы ықпалынан айырылғысы келмеген Англия мен Францияның өзге державалардың (әсіресе Ресей мен Австрия) империяны бөлісу үрдісі мен балкан халықтарының азаттығына түбегейлі қарсылығы жағдайды шиеленістіріп жіберді. Осман империясының басты қарсыласы Ресей болды. Орыс-түрік соғыстарындағы Ресей басымдылығы оның Түркиядағы христиан халықтарына ықпалын арттырып, аймақтағы мүддесінінің өсуіне әкеліп соқты. Ендігі жерде Осман империясының сөзсіз ыдырауына көзін жеткізген Батыс елдері оны өзара тиімді бөлісу үдерісіне көшті. Тарихтағы мұндай күрделі мәселе Ресей, Ұлыбритания, Франция және Австрия сынды ұлы державалардың Жерорта теңізіндегі мүддесін тоғыстырды. Бір кездері Осман империясы аталған ұлы держава бірте-бірте халықаралық субъект болмысынан өзге державалардың территориалды, сауда-экономикалық және саяси бөліністерінің объектісіне айналды.
ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде Шығыс мәселесі одан әрі шиеленіскен сипат алды. Босния мен Герцеговина, кейіннен Болгарияда түріктерге қарсы жаппай көтерілістер ұйымдастырылды. Осман империясындағы осындай тұрақсыздықтар державалар тарапынан оң қабылданды. «Балкан халықтарын түріктер қанап жатыр» деген желеумен Ресей империясы 1877 жылы 24 сәуірде ресми түрде Түркияға соғыс жариялады.
Соғыстың бастапқы кезеңінде лорд Биконсфильд бастаған Ұлыбритания үкіметі барынша қатаң саясат ұстанып, соғыс қимылдарынан тайынбайтынын көрсете білді. Ресей тарапынан ағылшындардың бұл әрекеті үреймен қабылданды. Ұлыбританияның Ресей империясына жіберген ресми нотасында үш шарт көрсетілді: Ресей Суэц каналына қол сұқпайды, Ресейге Египетті уақытша болса да оккупациялауға рұқсат етілмейді және Константинополь мен бұғаздар мәселесі Англияның шешімімен реттеледі. Ресей императоры бұған жауап ретінде Ұлыбритания үкіметіне бейбіт келісімшарт ұсынады, ол келесідей мәселелерді қамтыды: Болгария оңтүстігінде Адрианополь мен Родоп тауларына дейін созылып, автономия статусын иеленеді; Ресейге Бессарабияның оңтүстік-батыс бөлігі мен Батум беріледі. Дегенмен Британ үкіметі бітім шартты жоққа шығарып, байланыс орнатуды орынсыз көреді. Бұл кезде Осман империясы орыс әскерінен ойсырай жеңіліп, Ұлыбританиядан қолдау көрсетуін сұрайды.

1. Потемкин В. П. История дипломатии. Том 2. // Москва-1945
2. Чихачев П. А. Великие державы и Восточный вопрос // Москва 1970
3. Костяшов Ю.В., Кузнецов А.А., Сергеев В.В., Чумаков А.Д. / Под редакцией В.В.Сергеева. Восточный вопрос в международных отношениях во второй половине XVIII - начале ХХ вв. Учебное пособие. Калининград: изд. Калининградского ун-та. 1997. С.
4. Н. С. Кинапина, Восточный вопрос во внешней политике России, Москва – 1978.