Казақстан Республикасындағы банк жүйесінің дамуы мен коммерциялық банктерді ұйымдастыру принциптері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ МЕН КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің құрылуы ... ... ... ... .5
1.2 Коммерциялық банктер қызметінің принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Коммерциялық банктерді басқару құрылымы мен қызметі ... ... ... ... ... .11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІН ТАЛДАУ
(«Темірбанк»2004.2006 жж.мысалы ретінде)
2.1 Қазақстандағы «Темірбанк»коммерциялық банкінің қалыптасу
кезеңдері мен қызметін жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер жұмысының
әдістері мен қаржылық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Коммерциялық банк қызметінің тиімділігін бағалау әдістерін жетілдіру ... ...63
3.2 Коммерциялық банктің тиімділігін бағалау көрсеткіштерін жетілдіру ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
1 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ МЕН КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің құрылуы ... ... ... ... .5
1.2 Коммерциялық банктер қызметінің принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Коммерциялық банктерді басқару құрылымы мен қызметі ... ... ... ... ... .11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІН ТАЛДАУ
(«Темірбанк»2004.2006 жж.мысалы ретінде)
2.1 Қазақстандағы «Темірбанк»коммерциялық банкінің қалыптасу
кезеңдері мен қызметін жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер жұмысының
әдістері мен қаржылық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Коммерциялық банк қызметінің тиімділігін бағалау әдістерін жетілдіру ... ...63
3.2 Коммерциялық банктің тиімділігін бағалау көрсеткіштерін жетілдіру ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә Назарбаевтың «Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасындағы Жолдауында «Коммерциялық банктердің несие саясатын жандандыру олардың ресурстық базасын ұлғайтуды талап етеді. Халықтың ұзақ мерзімді депозиттерінің үлесін ұлғайтудың оң үрдістеріне қолдау көрсету үшін халықтың салымдарын міндетті сақтандыру жүйесін нығайту мен банктердің жүйелік орнықтылығын арттыруда қамтитын банк жүйесіне деген халық сенімін арттыру жөнінде іс-шараларды одан әрі жүргізу қажет»деп айтқан болатын. /1,10 б/
1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың «Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасында Жолдауында «Дамыған нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу». «Инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, біз старатегиялық күшті экономикалық ілгерілеуге бағыттаймыз, таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз»./1,16 б/
Төлемдер балансының оңды сальдосына қол жеткізілді, ұлттық валюта - теңгенің курсы тұрақтандырылды, мемлекеттің қаржылық жағдайы жақсарып, жұмыссыздардың саны азаюда. Мұның бәрі Қазақстан халқының ертеңгі күніне нық сенімді болуына мүмкіндік береді. Экономикалық реформаларды жүзеге асыруда белсенділік танытып отырған мемлекеттік органдардың бірі, «банктер арасындағы банк» атағына ие болған, ақшалай-несие саясатын табысты іске асырып отырған Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі екенін атап көрсеткеніміз жөн.
Осы дипломдық жұмыста біз Қазақстан Республикасының коммерциялық банк қызметінің тиімділігін бағалау және әдістері мен көрсеткіштерін зерттеу жүргіземіз.
Бүгінгі күні Егемендік жағдайында Қазақстан Республикасы, коммерциялық банктер, Үкімет бірлесе әрекет жасай отырып, қаржы тұрақтылығына қол жеткізді. Бұл инфляцияның өсу қарқынының азаюында, теңгенің тұрақты курсының сақталуы мен банктердің іс әрекеттеріне бірізді нормативті реттеу жүргізуде көрініс тапты.
Қазақстанның жаңа банктік жүйесі он бес жыл өмір сүріп, республика экономикасының игілігіне нәтижелі жұмыс істеуде және де шетелдік мамандардың бағалауы бойынша бұрынғы кеңес кеңістігіндегі елдердің ішінде басты орын алады. Банк жүйесі-нарық экономикасының ең маңызды ажыратылмас құрылымының бірі. Банктер мен тауарлық-ақшалық қатынастың жетілуі тарихи қатар жүріп, тығыз байланыста болды.
Мемлекеттің несие жүйесінің қызмет ету механизіміндегі үлкен рөл коммерциялық банктерге тиесілі. Коммерциялық банктер-нарық экономикасындағы кәсіпкерлік тәжірибеде белгілі қаржылық оперциялар мен қызметтердің басым көпшілігін орындайтын ең көне және несие мекемелерінің айрықша көпшілік тобы.
Олар несие капиталы рыногының түрлі секторларында әрекет ететін көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Банктер несие қорының негізгі бөлігін жинақтап, өзінің клиенттеріне қаржылық қызметтердің толық кешенін ұсынады, соның ішінде несие беру, депозит қабылдау, қызмет көрсетуге есеп айыру, құнды қағаздарды, шет ел валютасын сатып алу-сату әрі сақтау және тағы басқа қызметтер.
1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың «Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасында Жолдауында «Дамыған нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу». «Инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, біз старатегиялық күшті экономикалық ілгерілеуге бағыттаймыз, таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз»./1,16 б/
Төлемдер балансының оңды сальдосына қол жеткізілді, ұлттық валюта - теңгенің курсы тұрақтандырылды, мемлекеттің қаржылық жағдайы жақсарып, жұмыссыздардың саны азаюда. Мұның бәрі Қазақстан халқының ертеңгі күніне нық сенімді болуына мүмкіндік береді. Экономикалық реформаларды жүзеге асыруда белсенділік танытып отырған мемлекеттік органдардың бірі, «банктер арасындағы банк» атағына ие болған, ақшалай-несие саясатын табысты іске асырып отырған Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі екенін атап көрсеткеніміз жөн.
Осы дипломдық жұмыста біз Қазақстан Республикасының коммерциялық банк қызметінің тиімділігін бағалау және әдістері мен көрсеткіштерін зерттеу жүргіземіз.
Бүгінгі күні Егемендік жағдайында Қазақстан Республикасы, коммерциялық банктер, Үкімет бірлесе әрекет жасай отырып, қаржы тұрақтылығына қол жеткізді. Бұл инфляцияның өсу қарқынының азаюында, теңгенің тұрақты курсының сақталуы мен банктердің іс әрекеттеріне бірізді нормативті реттеу жүргізуде көрініс тапты.
Қазақстанның жаңа банктік жүйесі он бес жыл өмір сүріп, республика экономикасының игілігіне нәтижелі жұмыс істеуде және де шетелдік мамандардың бағалауы бойынша бұрынғы кеңес кеңістігіндегі елдердің ішінде басты орын алады. Банк жүйесі-нарық экономикасының ең маңызды ажыратылмас құрылымының бірі. Банктер мен тауарлық-ақшалық қатынастың жетілуі тарихи қатар жүріп, тығыз байланыста болды.
Мемлекеттің несие жүйесінің қызмет ету механизіміндегі үлкен рөл коммерциялық банктерге тиесілі. Коммерциялық банктер-нарық экономикасындағы кәсіпкерлік тәжірибеде белгілі қаржылық оперциялар мен қызметтердің басым көпшілігін орындайтын ең көне және несие мекемелерінің айрықша көпшілік тобы.
Олар несие капиталы рыногының түрлі секторларында әрекет ететін көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Банктер несие қорының негізгі бөлігін жинақтап, өзінің клиенттеріне қаржылық қызметтердің толық кешенін ұсынады, соның ішінде несие беру, депозит қабылдау, қызмет көрсетуге есеп айыру, құнды қағаздарды, шет ел валютасын сатып алу-сату әрі сақтау және тағы басқа қызметтер.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
«Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасы Алматы 1997 ж
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы» заңы
3.Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
4. Колесников В. И. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
5. Ж. Алыкпашев. «Вестник КазНУ» журналы. Экон. серия. №3(31).2003г.
6. Балабанов И.Т. Бантер және банк ісі. – Питер, 2000г.
7. Ж.К. Бекболатұлы. Қазақстанның коммерциялық банктері: мәселелер
және әлеуеттер // Қазақстан экономикасы, 1997г., № 9-10.
8. Дробозина Л.Т. Ақша, Несие, Банктер - М., Инфра-М., 1997г.
9. Жукова Е. Ф. Банктер және и банк операциялары.-М.:Банктермен
биржалар– Юнити, 1997г.
10.Ілиясов А.А., Гилимов А.К. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық
серия. №4(26). 2001г.
11.Қалиева Г.Т. Қазақстандағы коммерциялық банктер және олардың
тұрақтылығын тқамтамасыз ету проблемасы. Автореферат. – Алматы:
1999г.
12. «Темірбанк» акционерлік қоғамының мәліметтері
13. Крымова В. «Экономикалық теория». Алматы 2002г.
14. Лаврушин О.И. «Ақша, Несие, Банктер». Екінші басылым, Москва
2000г.
15. Маркова О. М., Сахаров В. И. Коммерциялық банктер және олардың
операциялары. – М., Банктер мен биржалар – Юнити, 1995г.
16. Миркин Я. М. Банк операциялары. – М., Инфра-М., 1996г.
17. Поляков В. П., Москвина Л. А. Ақша айналымы мен несие негіздері.-
М., Инфра-М, 1995г.
18.Сәлімова Ж.Д. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №3(37). 2003г.
19. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
20. Шаяхметова К.О. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №1(41).2004г.21. Лаврушин О.Н. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
22. Сейтқасымов Г.С. Банк ісі. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998г.
23. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». - Алматы: Экономика, 1999г.
24. Ілиясов К.К. . Қазақстан экономикасының қаржы-несиелік даму
мәселелері /Редакциялауымен.– Алматы: Бiлiм, 1995 – 240 с.
25.Кучукова Н.К. Қазақстан республикасы қаржы-несие жүйесін
реформалаудың нарық экономикасына көшу жағдайындағы
макроэкономикалық аспектілері. – Алматы:Ғылым, 1994. – 439 с.
26.Райзберг Б.А.. Экономика курсы: Оқулық /Редакциялауымен.– ИНФРА
М, 1997. – 720 с.
27.Сейтқасымов Г.С.. Ақша, Несие, Банктер: Оқулық /Проф.
редакциялауымен.-Алматы: Экономика, 1996. – 364 с.
28.Чекмаева Е.Н. Банкаралық несие рыногы және оны реттеу /Ақша және
несие. 1994. №5-6. с. 68-71.
29.«Кәсіпкер және құқық». №12 (73), май, 1997.
«Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасы Алматы 1997 ж
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы» заңы
3.Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
4. Колесников В. И. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
5. Ж. Алыкпашев. «Вестник КазНУ» журналы. Экон. серия. №3(31).2003г.
6. Балабанов И.Т. Бантер және банк ісі. – Питер, 2000г.
7. Ж.К. Бекболатұлы. Қазақстанның коммерциялық банктері: мәселелер
және әлеуеттер // Қазақстан экономикасы, 1997г., № 9-10.
8. Дробозина Л.Т. Ақша, Несие, Банктер - М., Инфра-М., 1997г.
9. Жукова Е. Ф. Банктер және и банк операциялары.-М.:Банктермен
биржалар– Юнити, 1997г.
10.Ілиясов А.А., Гилимов А.К. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық
серия. №4(26). 2001г.
11.Қалиева Г.Т. Қазақстандағы коммерциялық банктер және олардың
тұрақтылығын тқамтамасыз ету проблемасы. Автореферат. – Алматы:
1999г.
12. «Темірбанк» акционерлік қоғамының мәліметтері
13. Крымова В. «Экономикалық теория». Алматы 2002г.
14. Лаврушин О.И. «Ақша, Несие, Банктер». Екінші басылым, Москва
2000г.
15. Маркова О. М., Сахаров В. И. Коммерциялық банктер және олардың
операциялары. – М., Банктер мен биржалар – Юнити, 1995г.
16. Миркин Я. М. Банк операциялары. – М., Инфра-М., 1996г.
17. Поляков В. П., Москвина Л. А. Ақша айналымы мен несие негіздері.-
М., Инфра-М, 1995г.
18.Сәлімова Ж.Д. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №3(37). 2003г.
19. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
20. Шаяхметова К.О. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №1(41).2004г.21. Лаврушин О.Н. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
22. Сейтқасымов Г.С. Банк ісі. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998г.
23. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». - Алматы: Экономика, 1999г.
24. Ілиясов К.К. . Қазақстан экономикасының қаржы-несиелік даму
мәселелері /Редакциялауымен.– Алматы: Бiлiм, 1995 – 240 с.
25.Кучукова Н.К. Қазақстан республикасы қаржы-несие жүйесін
реформалаудың нарық экономикасына көшу жағдайындағы
макроэкономикалық аспектілері. – Алматы:Ғылым, 1994. – 439 с.
26.Райзберг Б.А.. Экономика курсы: Оқулық /Редакциялауымен.– ИНФРА
М, 1997. – 720 с.
27.Сейтқасымов Г.С.. Ақша, Несие, Банктер: Оқулық /Проф.
редакциялауымен.-Алматы: Экономика, 1996. – 364 с.
28.Чекмаева Е.Н. Банкаралық несие рыногы және оны реттеу /Ақша және
несие. 1994. №5-6. с. 68-71.
29.«Кәсіпкер және құқық». №12 (73), май, 1997.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ МЕН КОММЕРЦИЯЛЫҚ
БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің
құрылуы ... ... ... ... .5
1.2 Коммерциялық банктер қызметінің
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Коммерциялық банктерді басқару құрылымы мен қызметі
... ... ... ... ... .11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН
ТӘСІЛДЕРІН ТАЛДАУ
(Темірбанк2004-2006 жж.мысалы ретінде)
2.1 Қазақстандағы Темірбанккоммерциялық банкінің қалыптасу
кезеңдері мен қызметін жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .36
2.2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер жұмысының
әдістері мен қаржылық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..45
2.3 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...53
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ
ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Коммерциялық банк қызметінің тиімділігін бағалау әдістерін
жетілдіру ... ...63
3.2 Коммерциялық банктің тиімділігін бағалау көрсеткіштерін
жетілдіру ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә Назарбаевтың
Қазақстан 2030 атты стратегиялық бағдарламасындағы Жолдауында
Коммерциялық банктердің несие саясатын жандандыру олардың ресурстық
базасын ұлғайтуды талап етеді. Халықтың ұзақ мерзімді депозиттерінің үлесін
ұлғайтудың оң үрдістеріне қолдау көрсету үшін халықтың салымдарын міндетті
сақтандыру жүйесін нығайту мен банктердің жүйелік орнықтылығын арттыруда
қамтитын банк жүйесіне деген халық сенімін арттыру жөнінде іс-шараларды
одан әрі жүргізу қажетдеп айтқан болатын. 1,10 б
1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың
Қазақстан 2030 атты стратегиялық бағдарламасында Жолдауында Дамыған
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу. Инфляцияны қолайлы
деңгейге түсіре отырып, біз старатегиялық күшті экономикалық ілгерілеуге
бағыттаймыз, таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты
секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер
жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз.1,16 б
Төлемдер балансының оңды сальдосына қол жеткізілді, ұлттық валюта -
теңгенің курсы тұрақтандырылды, мемлекеттің қаржылық жағдайы жақсарып,
жұмыссыздардың саны азаюда. Мұның бәрі Қазақстан халқының ертеңгі күніне
нық сенімді болуына мүмкіндік береді. Экономикалық реформаларды жүзеге
асыруда белсенділік танытып отырған мемлекеттік органдардың бірі, банктер
арасындағы банк атағына ие болған, ақшалай-несие саясатын табысты іске
асырып отырған Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі екенін атап
көрсеткеніміз жөн.
Осы дипломдық жұмыста біз Қазақстан Республикасының коммерциялық банк
қызметінің тиімділігін бағалау және әдістері мен көрсеткіштерін зерттеу
жүргіземіз.
Бүгінгі күні Егемендік жағдайында Қазақстан Республикасы, коммерциялық
банктер, Үкімет бірлесе әрекет жасай отырып, қаржы тұрақтылығына қол
жеткізді. Бұл инфляцияның өсу қарқынының азаюында, теңгенің тұрақты
курсының сақталуы мен банктердің іс әрекеттеріне бірізді нормативті реттеу
жүргізуде көрініс тапты.
Қазақстанның жаңа банктік жүйесі он бес жыл өмір сүріп, республика
экономикасының игілігіне нәтижелі жұмыс істеуде және де шетелдік
мамандардың бағалауы бойынша бұрынғы кеңес кеңістігіндегі елдердің ішінде
басты орын алады. Банк жүйесі-нарық экономикасының ең маңызды ажыратылмас
құрылымының бірі. Банктер мен тауарлық-ақшалық қатынастың жетілуі тарихи
қатар жүріп, тығыз байланыста болды.
Мемлекеттің несие жүйесінің қызмет ету механизіміндегі үлкен рөл
коммерциялық банктерге тиесілі. Коммерциялық банктер-нарық экономикасындағы
кәсіпкерлік тәжірибеде белгілі қаржылық оперциялар мен қызметтердің басым
көпшілігін орындайтын ең көне және несие мекемелерінің айрықша көпшілік
тобы.
Олар несие капиталы рыногының түрлі секторларында әрекет ететін
көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Банктер несие қорының негізгі
бөлігін жинақтап, өзінің клиенттеріне қаржылық қызметтердің толық кешенін
ұсынады, соның ішінде несие беру, депозит қабылдау, қызмет көрсетуге есеп
айыру, құнды қағаздарды, шет ел валютасын сатып алу-сату әрі сақтау және
тағы басқа қызметтер.
1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Әбішұлы Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан 2030 атты стратегиялық бағдарламасында Дамыған
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсуінде: 2010 жылға дейін
бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілетті тұрғысынан
келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек. Бұл басымдық
тәртібімен айтар болсақ-екінші деңгейлі банктерге, ауыл шаруашылығы, орман
және ағаш өңдеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, кәсіпорын,туризм,
тұрғын үй құрылысы инфрақұрылым 1,17 б
Бүгінде коммерциялық банк өзінің клиенттеріне 200-ге дейін әртүрлі
өнімдер мен қызметтерді ұсынуға қабілетті. Операциялардың мұндай кең
диверсификациясы коммерциялық банктерге өзінің клиенттерін сақтай отырып,
аса қолайсыз коньюнктурада табысты бола беруіне мүмкіндік береді.
Кей операциялардың шығыны белгілі жағдаятта орындауға қолайлы басқа
операциялардың кірісімен жабылады. Барлық нарықты экономикалы елдерде
коммерциялық банктер несие жүйесінің негізгі операциялық буыны болып
отырғандығы кездейсоқтық емес. Олар несиелік-ақшалай рыногының құбылмалы
жағдайларына икемделу қабілетін көрсетіп отыр.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазіргі нарық экономикасындағы
коммерциялық банктердің қызметінің тиімділігі бағалау әдістері мен
көрсеткіштер әрекеті өзінің барлық экономика секторларымен байланысының
арқасында үлкен маңызға ие болып отырғандығында. Коммерциялық банктердің
міндеті үздіксіз қаржы айналымы мен капитал айналымын қамтамасыз ету,
өндірістік кәсіпорындарға, мемлекет пен тұрғындарға несие беру,
халықшаруашылық қорын қалыптастыруға жағдай жасау.
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы рөлінде шыға отырып, ақша
капиталының салааралық және өңіраралық қайта бөлінуін қамтамасыз ететін
маңызды халықшаруашылық қызметін атқарады. Банктердің капиталды салаларға
бөлу мен қайта бөлу механизімі өндірістің объективті қажеттілігіне қарай
шаруашылықты дамытуға мүмкіндік береді және экономика құрылымының қайта
құруына жәрдем етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты коммерциялық банк орындайтын негізгі
қызметтері мен операциялары арқылы коммерциялық банк түсінігінің мәнін
ашу, Қазақстандағы банк жүйесінің дамуы мен қызметіне талдау жасау,
ұйымдастыру принциптері мен коммерциялық банкті басқару құрылымын анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері коммерциялық банк қызметінің тиімділігін
бағалау әдістері мен көрсеткіштерінің маңызын түрлі қоғамдық
позициялардан, коммерциялық банк қызметінің тиімділігін бағалау әдістерін
арттыру жолдары, бүгінгі күнде коммерциялық банктердің алдында тұрған
мәселелері мен олардың шешілу жолдарын, Қазақстандағы банк жүйесінің даму
үрдісін көрсету болып табылады. Сонымен қатар, халыққа жоғары сапалы қызмет
көрсету, экономикамыздың дамытуына көп ықпалын тигізу үшін коммерциялық
банктер алдымыздағы жылдарда елеулі еңбек атқарады деген ойдамын.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ МЕН КОММЕРЦИЯЛЫҚ
БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ
Бұл бөлімде коммерциялық банктің құрылуын, банктер қызметінің
ұйымдастыру принциптерін, банктерді басқару құрылымы мен қызметін, банк
жүйесінің дамуын қарастырдым.
1.1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің құрылуы
Қазақстан Республикалық Мемлекеттік Банк кеңсесінің Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі болып ауысуы.
1993 жылғы 13 сәуірде қабылданған Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасындағы Ұлттық банк туралы Заңы оның міндеттерін, қызметін,
құқықтық мәртебесін, банк жүйесіндегі рөлі мен орнын және Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік билік органдарымен қарым-қатынасын анықтады.
Ұлттық валютаны енгізген сәттен бастап, Ұлттық банк ақшалай-несиелі
саласының қызмет етуіне, оның бюджет пен банктер арасындағы қарым-
қатынасының экономикалық принциптерін енгізуге және ұлттық валюта-теңгенің
ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз етуге жауап беретін болды.2,5б
Ақша айналдыру мен несие берудің тиімді қызмет ететін жүйесі нарықтың
қалыптасуындағы міндетті шарттарының бірі болып табылады. Осы бағыттағы әрі
қарай толық жетілдіру айрықша ұтымды әдістер мен ақшаны реттеу құралдарын
дамытуды қарастыруда құрылған. 1995 жылғы ақпанда директивалық несие беру
тоқтатылып, орталықтандырылған көздер есебінен несие берудің көлемі мен
мерзімі қысқарды. Экономиканы несиелеу қызметі негізінен Ұлттық банктен
екінші дәрежелі банктерге ауысты. Олар экономиканы несиелеуді осы мақсатта
тартылып отырған халықтың жинақ ақшасы, шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің еркін қаражаты, банкаралық несие беру және басқа да қорлар
есебінен қамтамасыз етуге тиіс болатын.
Нарыққа көшу жағдайындағы экономиканы басқарудың орталықсыздандырылуы
экономиканы басқару тетігіндегі банк жүйесі рөлінің өзгеруін талап етті.
Оның қайта ұйымдастырылуы (жоғарыда айтылғандай) одақтық қаулыны
қабылдануымен басталды.
Қайта ұйымдастырудың бірінші кезеңінде мемлекеттік банктердің жаңа
құрылымы жасалды. Қайта ұйымдастырудың үлгісі:
- екі деңгейлік банк жүйесінің қалыптасуын;
- арнайы бейімделген банктердің толық шаруашылық есепке және өзін өзі
қаржыландыруға көшірілуін;
- шаруашылықтың түрлі салаларындағы кәсіпорындармен несие беру
қатынастарының түрлері мен әдістерін жетілдірілуін қамтыды.
Арнайы бейімделген екінші дәрежелі банктер халық шаруашылық кешендері мен
кәсіпорындарға қызмет көрсетті. Қазақстанда сол атаумен арнайы бейімделген
банктер құрылып, олардың құрамына шеткі аймақтағы бөлімшелер кірді.
Қайта ұйымдастыру банк қызметін белгілі дәрежеде жандандыра түсті. Бірақ,
ол экономикалық қатынастарға тимегендіктен жағдайды күрт өзгерте алмады.
Реформаның екінші кезеңіне тән ерекшелігі инициатива төмен жақтан
басталғандығында болып отыр. Бұл кезеңнің негізгі міндеті қаржы ресурсы
қозғалысы саласындағы кәсіпкерлік бәсекелестікті дамыту үшін жағдай жасауды
қамтамасыз ететін айқын ұйымдастырылған нарық құрылымын қалыптастыру болып
табылады. Банктер халық шаруашылығындағы нарық қатынастарының дамуы мен
реттелуінің тіркеу пункітіне айнала бастайды.
Коммерциялық банктер қызметінің мақсаты пайда түсіру болып табылады. Өз
кезегінде бұл клиенттермен қарым-қатынас жасауда икемділік білдіруге,
сонымен қатар, пассивті, активті және комиссиялық-делдалдық операцияларды
жүргізуде іскерлік танытуға мәжбүр етеді.
Коммерциялық банктер клиенттерді, несие ресурстарын өзіне тартуда және
оларды тиімді қолдануда іскерлік бәсекелестіктің даму негізінде қызмет
етеді. Бұл банк көрсететін қызметтерді кеңейтуге және олардың сапасын
арттыруға ықпал етеді.
Коммерциялық мәртебе банкке несие берудің мақсаттарын, шарттарын және
мерзімін, пайыздық төлемдердің көлемін айқындауда, банк қызметінің әртүрлі
үлгілерін дамытуда, түскен табысты пайдалануда, қызметкерлерінің штат
кестесі мен еңбек ақысының көлемін белгілеуде, материалдық-техникалық
базасын нығайтуда және басқа да мәселелерді шешуде дербестік әперді.
Банк реформасының екінші кезеңінде екі мәселе шешілді:
Бірінші-қоғамдық ұдайы өсудің макроэкономикалық пропорцияларына ықпал
етуге мүмкіндік беретін экономикалық әдістердің жаңа ақша-несиелік реттеу
механизмі жасалды.
Екінші-қаржылық қызметтердің пайдаланылуы тиімді нәтиже әкелетін
салаларға еркін құйылуына жағдай жасалды.
Банк реформасының екінші кезеңі барысында банк құрылымы қайта
ұйымдастырылды және несиелік қатынастар сипатына терең өзгерістер жасалды,
несие жұмысының жаңа әдістері енгізілді.
Соның нәтижесінде Қазақстанда екі деңгейлік банк жүйесі қалыптасты.
Бірінші деңгей-Ұлттық банк; екінші деңгей-коммерциялық банктер мен жеке
банк операцияларын жүзеге асыратын басқа қаржы-несиелік мекемелер.
Ұлттық банк мемлекеттің бас банкі болып табылады. Ол өкім етуші және
орындаушы билік органдарға тәуелді емес, экономикалық тұрғыдан дербес және
өзінің шығындарын өз кірістері есебінен жүзеге асырады.
Банк жүйесінің екінші деңгейі тұрғындар мен Республиканың барлық
өңіріндегі шаруашылық субъектілеріне несиелік-есеп айырысу қызметін
көрсетуді қамтамасыз ететін коммерциялық банктердің кең жүйесі арқылы
танылады. Ірі банктер ресурстарының өсуіне корреспонденттік қатынастардың
кеңеюі ықпал етті, банктер арасындағы келісім бойынша оперцияларды өзара
орындау мақсат етілген.
Жеке облыстарда бірнеше банктердің белгілі бір өңірде өздеріне
операциялардың басым көпшілігін топтап, банк капиталының шоғырлануы айрықша
күшті болады.
Банк ісіндегі бәсекелестік халықаралық деңгейге шыға бастады.
Қазақстанның қаржы рыногына өз өкілеттіктерін ашу арқылы шет ел банктерінің
енуі, шет ел капиталын қатыстырып, банктер құрылуы күшейіп келеді.
Осы заңмен банктердің негізгі, соның ішінде ақша-несиелік реттеу
саласындағы міндеттері мен қызметтері, коммерциялық банктер жүзеге асыратын
операциялар тізбесі, сонымен қатар, мемлекет тарапынан коммерциялық банктер
қызметін реттеу принциптері мен әдістері анықталды.
1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралы Заңымен банктерді құру мен олардың қызметінің қатаң
талаптары бекітіліп, Ұлттық банкке коммерциялық банктердің қызметін реттеу
жөнінде маңызды өкілеттік берілді.
Банк заңдылықтарын жетілдіруде негізгі мақсат банк көрсететін
қызметтердің сапасы мен беріктігі, банк ісі тәжірибесі мен жалпы
мақұлданған стандарттар бойынша банк қызметін реттеуді, ең алдымен банк
қадағалау жөніндегі Базель комитетінің банк қадағалаудағы тиімді
принциптерімен жақындастыру болып қала береді.2,25б
Несие жүйесінің төменгі буыны тікелей халық шаруашылығына қызмет
көрсететін және коммерциялық бастама тұрғысында қаржылық қызметтің кең
өрісін ұсына алатын дербес мекемелер жүйесінен құрылады.
Олар банк заңнамасында біріктіріліп коммерциялық банктер деп жалпы
аталатын коммерциялық, кооперативтік және жеке меншік банктері.
Коммерциялық банк термині банк қызметінің ең алғашқы даму кезеңінде
пайда болған. Ол кезде банктер көбінесе сауда, тауар алмасу операциялары
мен төлемдер қызметін көрсететін. Негізгі клиентурасы саудагерлер болатын
(осыдан коммерциялық банк атауы шыққан). Алайда, өнеркәсіп пен басқа
салалардың дамуына байланысты банктер экономиканың өзге салаларына қызмет
көрсете бастады да бірте-бірте банк атауындағы коммерциялық деген термин
өзінің бастапқы мәнін жоғалтты. Ол банктің іскерлік сипатын, оның
шаруашылық агенттіктердің қызмет түріне қарамастан барлығына қызмет
көрсетуге бағытталған әрекетін білдіреді.
Қазақстанда бұрынғы кеңес одағы кеңістігіндегі барлық мемлекеттердегідей
екі деңгейлік банк жүйесі бар. Ол банктер арасындағы қарым-қатынасты екі
тұрғыда құруға негізделеді: көлденен бойынша және тігінен бойынша. Көлденең
бойынша-жетекші, басқарушы ретінде орталық банкке (Ұлттық банкке) төменгі
буындардың-коммерциялық және арнайы бейімделген банктердің бағыну қатынасы.
Тігінен бойынша-түрлі банктер арасындағы тең құқықты серіктестік қатынасы.
Сонымен, Республикадағы банк жүйесінің қалыптасу үрдісі үш кезеңнен
тұрады:
1.Бірінші кезеңінде (1988-1991 жылдар аралығында) мемлекеттік салалық
банктерді қайта ұйымдастырып, банк ісінің институттандыру негізі құрылды,
алғашқы коммерциялық банктер пайда болды;
2.Бұл кезең (1992 жылдың соңы мен 1993 жылдар аралығында) инфляция
жағдайындағы банк жүйесінің экстенсивті өсуімен сипатталды. Аталған кезең
нақты пайыздық төлемдердің жағымсыз мәні мен рубль құнының екпінді
төмендеуімен қосталды. Бұл қысқа мерзімді пайдакүнем операциялардан табыс
тапқан көптеген біркүндік банктердің қалыптасуына мүмкіндік тұғызды. Бұған
банк операцияларын орындауға лицензия алуға біршама жеңіл қол жеткізу
мүмкіндіктері болуы мен жарғылық қорының шағын мөлшері де септігін тигізді.
Нәтижесінде банк секторының ұдайы өсу үрдісіндегі рөлі төмендеп кетті.
Екінші кезеңнің негізгі белгілері Ұлттық банктің орталық банк қызметін
орындауға біртіндеп көшуінде және коммерциялық банктердің экстенсивті
қалыптасуы мен өсуінде болды.
3. Банк жүйесі дамуының 1994 жылы басталып, қазіргі кезде жалғасып жатқан
үшінші кезеңі, қаржы саласындағы, содан соң жалпы экономикада тұрақтандыру
үрдісінің дамуымен шартталатын банк жүйесінің қызмет жағдайындағы
өзгерістерге бейімділігімен сипатталады.
Банк жүйесінің қазіргі кезеңдегі дамуы келесі үрдістермен сипатталады:
- банк капиталын шоғырландыру, екінші деңгейдегі банктер ақшасының
капиталға айналу деңгейін көтеру;
- коммерциялық банктер қызметінің сандық көрсеткіштерінің өсуі;
- қаржылай тұрақсыз банктер санының қысқаруы;
- банк секторындағы шет ел капиталы үлесінің қысқартылуы, сондай-ақ банк
капиталындағы мемлекеттік үлестің азаюы;
-банктер қызметінің халықаралық стандартарына жақындатылуы;
Коммерциялық банк-банк жүйесінің элементі болып табылады. Бұл оның
мынадай міндеттерін білдіреді:
1.ол бір тұтастың негізгі бөлшегі бола алатын тектік қасиеттерге ие болуы
тиіс (банк статусы, банк операцияларын жүзеге асыруға лицензиясы болуы
керек);
2.жалпы және арнайы заңдардың, заң нормаларының шамасында қызмет етуі тиіс;
3. өзін өзі реттеуге (қоршаған ортаға бейімделуге және әрекет етуге), даму
мен жетілуге қабілетті болуы тиіс;
4.банк жүйесінің басқа да элементтерімен өзара әрекет жасауға тиіс.
Қазақстандағы соңғы уақытта құрылған банктердің барлығының бөлімшелері
жоқ, яғни, банк операцияларының барлық түрі бір банкте шоғырланған 3,13б.
Басшылық экономикадан нарыққа көшу кезеңіндегі қазіргі банк жүйесінің
құрылу философиясының ең қауіпті ақауы коммерциялық банктердің қызметіне
қатысты негізгі нормативтік актілердің бір мағыналық толықтығында болды.
Яғни, коммерциялық банктерді бірыңғай макроэкономикалық міндеттерді шешуге
көзделген басқару объектілері ретінде, үлкен мазмұнды деп аталатын,
жоғары жақтан қарау.
Нақты тұжырымдалған және айқын белгіленген даму стратегиясының
жоқтығында көрініс тауып отырған, коммерциялық банктердің мәнін, мақсаты
мен міндеттерін түсінбегендік олардың әрекеттеріне деген алаңдатушылық
туғызады. Есеп әп-сәтте түсірілетін пайдаға жасалады да, табысты қалай да
болса шапшаң, жиі өз клиенттері есебінен алуға мәжбүрлейді.
Бұрынғы мемлекеттік банк құрылымдарында монополияландырылған ойлау
кешенінің болуы бір жағынан, және жаңа құрылған коммерциялық банктердің
банктерге тән емес таза коммерциялық қызметтері мен операцияларының басым
болуы екінші жағынан, өзара байланысты экономика институттарының
тізбегіндегі маңызды буын ретіндегі банктің мәні жойылады деген ойды
нығайтуға себеп болады.
Коммерциялық банктерге деген жаңа көзқарас қажет. Олар мемлекеттік-
әкімшіліктен нарықтық қатынастарға көшу дәуірінің ерекше құбылысы ретінде
іштей де, сырттай да парасатты баға алуы тиіс. Коммерциялық банк өзінің
заңдылығы мен ерекшелігі бар тірі оганизм ретінде өзінің жаратылысы, өзінің
мәні мен әлеуметтік экономикалық қызметі түсінігіне сәйкес болуы тиіс.
1.2 Коммерциялық банктер қызметінің принциптері
Коммерциялық банк ерекше кәсіпорын болып табылады. Ол ақшалай-несиелік
институты ретінде танылады, сондықтан оны басқару аппаратының құрылымы,
оның жасап отырған өзіндік ерекше іс-әрекетінің таңбасын белгілейді. Мұны
оның жұмысын ұйымдастырудағы белгілі принциптерінің үлгісінде байқауға
болады. Мұның астарында банкке тән қызметтер мен банк операцияларын жүзеге
асыру алғышарттарын жасайтын іс-әрекеттерінің бастапқы күйі түсінігі жатыр.
Әдетте, банктер қызметтік нышаны бойынша ұйымдастырылған. Бұл несиелік
мекеменің құрылымы оның орындап отырған қызметіне байланысты болуын
білдіреді.
Банк ұйымдастыру принциптеріне қойылған мақсаттардың сәйкестігі де
жатады. Банктің мақсаты пайда түсіру екені белгілі. Бұл банкте ақша табатын
құрылымдар болу керектігін білдіреді (банк өнімдерін сатып алушыларды
іздестіріп, оны өз шығынынан жоғары бағаға сатады). Табыстарды басқару үшін
бөлімдер құрылады. Олар кірістер мен шығыстарды жоспарлайды, жалпы банк
және оның бөлімшелері бойынша бюджет құрастырады, шығындардың үнемделуін
қамтамасыз етеді.
Банкті ұйымдастыру принциптері арасынан оның жеке бөлімшелерінің билікке
өкілетті иерархиясы принциптерін бөліп көрсетуге болады. Екі билік эшелоны
бар: басқарудың жоғарғы буыны мен банктің өзге бөлімшелері. Жоғарғы буынға
Банк кеңесі, Банк басқармасы, ревизиялық комиссия, банк қызметкерлері
құрамының ең білікті бөлігін біріктіретін және банк жүйесінің түбегейлі
мәселелерін шешетін түрлі комитеттер жатады.
Екінші эшелонға банк бөлімшелерінің бір біріне қарым-қатынаста қатар
бағыну жүйесіндегі клиенттерге қызмет көрсетумен, басқа да жұмыстарды
орындаумен айналысатын барлық өзге басқармалар (бөлімдер) жатады.
Банк басқару аппаратының құрылуында маңызын жоймаған принциптердің бірі
бірлескен және үйлестірілген қызметтерді қамтамасыз ету болып табылады.
Егер кәсіпорын банк мәртебесіне ие болса, ол өзінің құрамында бір
жағынан, өзіне тиісті операцияларды ішінде орындалуын қамтамасыз етіп
отырса, екінші жағынан оның қызметінің қоршаған орта шарттарымен
сәйкестігін қамтитын бөлімшелері болуы тиіс. Кейбір банктер аталған
принципті жүзеге асыру мақсатында банктің түрлі бөлімшелерін үйлестіру мен
өзара әрекет жасауын қамтамасыз ететін арнайы әкімшілік комитет құрады.
Банкті ұйымдастыру принциптерінің арасында басқаруды ұтымды ету
принциптері белгіленеді. Аталған принциптерге сәйкестендіруде банк жұмысы
банк дамуын қамтамасыз ететіндей ұйымдастырылуы тиіс (мысалы, жаңа қызмет
түрлерін енгізу, шығындарды қысқарту, еңбек өнімділігін көтеру бағытында
және т.б).
Банк ұйымдастыру тұрғысында тұтастық пен қоршаған орта жағдайына
сәйкестілігін қамтамасыз ету маңызды. Бұл банкте қабылданған бірыңғай даму
стратегиясының аясында, оның бөлімшелері арасында тығыз өзара байланыс
қалыптасады. Әр бөлімше өзінің қызметін қоршаған орта жағдайының өзгеруіне
сәйкес жетілдіреді 3,50б.
Банк ұйымдастыру жүйесі бақылауды қамтамасыз ету принциптеріне сәйкес
болуы аса маңызды. Бұл жерде міндетті элемент болып ішкі және сыртқы аудит
есептеледі. Аудиторлық тексерулер бас банк аясында да, және оның
филиалдарына да қатысты ұйымдастырыла береді (ішкі аудит).Сыртқы аудит
несие мекемелерін тексеруге лицензиясы бар арнайы аудиторлық фирмалар
тарапынан қамтамасыз етіледі.
Ішкі реттелу, банктің ішкі бөлімшелерінің келісімі ережелерге бағыну
-банк қызметкерлері қызметінің регламенттелуі арқылы қамтамасыз етіледі.
Аталған принципті жүзеге асыру үшін банктер жеке ұйғарым (жарғы, жеке
бөлімдер мен қызметтер туралы ережелер, біліктілік талаптарын) жасайды.
Банк ісіндегі тәукелділікті басқару процессі келесі 6 кезеңнен тұрады:
1.Мақсатты анықтау. Банк үшін басты мақсат тәуекелділіктің ауыртпалығын
мүмкіндігінше жеңілдетіп, оның зардаптарын барынша азайту. Сөйтіп банкротқа
ұшыраудың жағдайын анықтау.
2.Тәуекелділікті анықтау.Тәуекелділіктің қандай ауқымда және көлемді
болатының анықтап оның әкелетін зардаптарын сезіну.
3.Тәуекелділікті бағалау мүмкін болатын зардаптар шамасы мен оның
ықтималдылығын анықтау. Бұл кезде банк нақты тәуекелділік салдарын
анықтауда озық және өзіндік тәжірибені қолдана отырып математикалық әдістер
мен анықтайды. Банк ісіндегі тәуекелділік түрлеріне байланысты
тәуекелділік.
4.Тәуекелділікті басқару әдістерін таңдау. Тәжірибеде жоғалтулардың алдын
алумен оған бақылау жасау. Тәуекелге бейім банк портфелін сақтандыру
немесе тәуекел салдарын сақтандырусыз қалпына келтіру. Осы нақты әдістері
тәуекелділіктің түрлерін таңдап қолдану.
5.Таңдалған әдісті қолдану. Егер банк тәукеледілікті басару сақтандыру
әдісін таңдаған болса, онда келесі қадам сақтандыру келісім шарт жасау
болып табылады. Егер жоғалтулардың алдын-алу және бақылау әдісін таңдаса,
онда банк мүмкін болатын жоғалтулады есептеп, оны барынша азайту үшін
шаралар жиынтығын қарастырады.
6. Нәтижені бағалау. Нәтижені бағалау банк ісіндегі тәуекел салдарынан
қалыптасқан залалдарды және әрекеттерді толығымен қарастыру мүмкіндігін
беретін шынайы ақпараттар жүйесінің көмегімен жүзеге асырады 3,55 б.
Әр қызметкер өзінің міндеттерін білу керек, сол құжаттарда көрсетілген
ережелерді орындау үшін белгілі білімдер мен іскерлікке ие болуы тиіс.
Сайып келгенде, банктің несиелік мекеменің тұрақтылығы мен сенімділігін
қамтамасыз ету жөнінде қажетті ұйымдастырушылық және экономикалық шараларды
уақыттылы қабылдауы үшін жедел және жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз етілуі
де маңызды. Банк инфрақұрылымының жүйелілік элементі бола тұра, ақпараттық
қамтамасыз ету ұйымдастырушылық тұрғыдан банкте тиісті ақпараттарды жинау
және өңдеумен айналысатын ерекше бөлімшелерді (адам топтарын) құру жолымен
жүзеге асады.
Банк құрылымын қалыптастырудағы негізгі мақсат банк қызметі кешенін
басқару қолайлылығында, банк клиенттеріне көрсетілетін қызметтер сапасы мен
банк қызметкерлерінің еңбек өнімділігінің арттырылуына, кәсіпорын ретінде
кірісті шаруашылық жүргізуге қол жеткізу болып табылады.
1.3 Коммерциялық банкті басқару құрылымы мен қызметі
Үлестік және акционерлік бастамада коммерциялық банкті құру
кәсіпорынның, ұйымның және мекеменің уақытша бос қаражатын шоғырландыру
және оларды халық шаруашылығы, кәсіпорын немесе аумақ топтары салаларын,
тарауларын дамыту қажеттіліктеріне үнемдеп жұмсау мақсатында жүзеге
асырылады.
Коммерциялық банктердің ұйымдастырушылық құрылысы акционерлік қоғамды
басқарудың көпшілік мақұлдаған. Коммерциялық банктің жоғарғы органы жылына
бір реттен кем емес өткізіліп тұратын акционерлердің (қатысушылардың) жалпы
жиналысы болып табылады. Оған сенімхат негізінде банктің барлық
акционерлері өкілдері қатысады. Акционер-кәсіпорындарының басшылары қатысуы
үшін сенімхат талап етілмейді. Қарауға ұсынылған мәселелерді шешуге жалпы
жиын отырысына банк акционерлерінің төрттен үш бөлігі қатысқан жағдайда
ғана құқықты.
Банк қызметінің жалпы басшылығын банк кеңесі жүзеге асырады. Сондай-ақ,
оған банк басшылығының жұмысын бақылау мен қадағалау жүктеледі. Кеңестің
құрамы, оның мүшелерін сайлау тәртібі мен мерзімі коммерциялық банк
жарғысымен белгіленеді. Банк кеңесі банк қызметінің жалпы бағыттарын
анықтайды, банктің несиелік және басқа да жоспарларының жобаларын
қарастырады, банк табысының кіріс және шығыс жоспарларын бекітеді, банк
филиалдарының ашылу мен жабылу мәселесін және банк қызметіне, клиенттермен
қарым-қатынас жасауға және даму перспективаларына байланысты сұрақтарды
қарайды.
Коммерциялық банк қызметіне басқарма тікелей басшылық етеді. Ол
акционерлердің жалпы жиыны мен банк кеңесінің алдында жауапкершілік
тартады. Басқарма төрағасынан, оның орынбасарларынан және басқа да
мүшелерінен құрылады. Коммерциялық банктер басқармаларының құрамына,
әдетте, банктің едәуір ірі қатысушыларының өкілдері кіреді.
Банк басқармасының отырысы тұрақты өткізіліп отырады. Шешім көпшілік
дауыспен қабылданады. Дауыстардың тепе-тең түсуінде төраға дауысы шешуші
болып табылады. Егер басқарма мүшелері немесе оның төрағасы басқарма
шешімімен келіспесе, олар өз пікірлерін кеңеске немесе жалпы жиналысқа
жариялауына болады. Бұл жағдайда банк кеңесінің шешімі ақырғы қорытынды
болып табылады. Басқарма шешімдері банк басқармасы төрағасының бұйрықтары
арқылы шығады. Ревизиялық комиссия қатысушылардың жалпы жиынымен сайланып,
банк кеңесі алдында есеп беруге міндетті.
Банк басқармасы ревизиялық комиссияның қарауына ревизия жүргізу үшін
барлық қажетті материалдарды береді. Комиссия жүргізілген тексерулердің
қорытындысын банк басқармасына жолдайды. Коммерциялық банктің ревизиялық
комиссиясының негізгі міндеті-теріс пайдаланушылықтың алдын алу жағдайын
жасау. Ревизиялық комиссия қорытындысын банктің жылдық есептері мен балансы
бойынша шығарады. Ревизиялық комиссияның қорытындысынсыз банктің балансы
акционерлердің жалпы жиынымен бекітіле алмайды.
Ірі банктер әдетте қызмет ерекшеліктері бойынша құрылатын департамент,
басқарма және бөлімдерден тұрады. Олардың басшылары осы құрылымдардың
қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Департамент директорлары, басқарма
бастықтары мен олардың орынбасарлары бөлімдер мен қызметтердің әрекеттерін
үйлестіреді, олардың нақты мақсаттары мен бағдарламаларын анықтайды, кеңес
береді, жұмысын бақылайды және баға береді. Бөлімдердің саны банк
қызметінің көлемі мен сипатына, банк операцияларының мөлшері мен
күрделілігіне және клиенттерге көрсетілетін қызметтердің түрлілігіне
байланысты болады.
Коммерциялық банктердегі есеп жүргізу Ұлттық банк белгілеген ережелерге
сәйкес жүзеге асады. Банктер Ұлттық банкке немесе оның коммерциялық банк
орналасқан жердегі бақармасына айдың бірінші күніндегі балансын, кварталдық
айналым тізбесін және жылдық бухгалтерлік есебін табыс етеді.
Коммерциялық банктер жұмысының жариялылығын және олардың қаржылық жағдайы
туралы ақпаратқа қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында олардың
акционерлердің жалпы жиынымен бекітілген жылдық балансын, сондай-ақ
кірістер мен шығыс есептерін (аудиторлық ұйымдардың табыс еткен мәліметтері
берілген сенімхатты растағаннан кейін) басылымдарда жариялап отыруы тиіс.
Коммерциялық банк орналасқан жерден алшақ аймақта тұрған банк клиенттері
болып табылатын кәсіпорындар мен ұйымдарға шұғыл түрде несиелік-есептік
қызмет көрсету мақсатында ол филиалдар мен өкілдіктер ұйымдастыра алады.
Мұндайда коммерциялық банктің филиалын немесе өкілдігін ашу мәселесі
филиалдың немесе өкілдіктің ашылатын жердегі Ұлттық банктің бас
басқармасымен келісілуі тиіс. Банк филиалы болып оның барлық немесе
жартылай қызметтерін жүзеге асыратын және ол тұрған жерден тыс орналасқан
құрылымдық бөлімшелері саналады.
Филиал заңды тұлға болып саналмайды және оған бас банк орындауға құзыр
берген операцияларды Ұлттық банктің лицензиясында қарастырылған шекте ғана
іске асырады. Ол келісім жасасу мен өзге шаруашылық қызметтерін жүргізуді
оны құрып отырған коммерциялық банк атынан іске асырады.
Өкілдік коммерциялық банктің оның тұрған жерінен тыс орналасқан, заңды
тұлға құқықтарын иемденбеген, дербес балансы жоқ оқшауландырылған
бөлімшесі болып табылады. Ол банктің өкілеттілік қызметтерін қамтамасыз
ету, келісім және өзге құқықтық әрекеттер жасау үшін құрылады. Өкілдік
клиенттерге есептік-несиелік қызмет көрсетумен айналыспайды және оның
корреспонденттік қосалқы есебі болмайды. Шаруашылық шығыстарды жүзеге асыру
үшін оған ағымдағы есепшот ашылады.
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ерекшелейтін белгілі
қызметтерді орындауында көрініс табады. Коммерциялық банктердің негізгі
операцияларын топтастыра келе, олардың орындайтын негізгі қызметтерін
тұжырымдауға болады:
1.Ақша капиталын шоғырландыру мен жұмылдыру;
2.Несиедегі делдалдық;
3.Шаруашылықтағы есептер мен төлемдер жасауды жүргізу;
4.Төлемдер қаражатын жасау;
5.Құнды қағаздардың шығарылуы мен үлестірілуін ұйымдастыру;
6.Клиенттерге кеңес беру қызметін көрсету.
Уақытша бос қаражатты жұмылдыру мен оларды капиталға айналдыру
-банктердің ежелгі қызметтерінің бірі. Заңды және жеке тұлғалардың бос
қаражаттарын банктер арқылы шоғырландырылуы бір жағынан, олардың иелеріне
пайыз түрінде табыс әкеледі, ал екінші жағынан, несиелік операцияларды
жүргізу үшін негіз жасайды. Жиналған ақшаны түрлі экономикалық және
әлеуметтік қажеттіліктерге пайдалануға болады. Қаражаттың шоғырлануы және
оның капиталға айналуы нағыз банктер арқылы болып отыр.
Несие берудегі делдалдық коммерциялық банктердің келесі бір маңызды
қызметі болып табылады. Бос қаражат иелері мен қарыз алушылардың тікелей
несиелік қатынасына, оған қажеттілік көретін, несиеге беріліп отырған
капитал көлемін бірлесе иемденуі, сондай-ақ, қарыз алушыға қажет капиталды
босату мерзімі кедергі болып отырған жоқ. Капиталдың иелері мен қарыз
алушылардың арасындағы тікелей несиелік байланысын соңғылардың төлемдер
жасауға қабілетсіздігі де қиындатып отыр. Капитал иесінде қарыз алушының
қаржылық жағдайы туралы ақпарат болмауы мүмкін.
Коммерциялық банктер қаржылық делдал рөлін атқара отырып, мұндай
қиыншылықтарды жояды. Банк несиелері экономиканың түрлі салаларына
бағытталып, өндірісті кеңейтуді қамтамасыз етеді.Тұрақты экономика
ұйымдастырылған және жолға қойылған ақша есебі жүйесінсіз өмір сүре
алмайды. Осыдан, есептер мен төлемдер жүргізудегі банктердің рөлі үлкен
мәңге ие болады.
Кәсіпорын арасындағы есептердің негізгі бөлігі аударым жолымен жүзеге
асады. Банктер төлемдерде делдал ретінде шыға тұра, клиенттерінің тапсырысы
бойынша есеп айырысуды іске асырады, есепшоттарға ақша қабылдайды және
барлық ақша түсімдері мен ақша беруге есеп жүргізеді. Банктердегі
төлемдердің орталықтандырылуы шығындар айналысының азаюына ықпал етеді, ал
есептердің жылдамдатылуы мен төлемдердің сенімділігін көтеру үшін есеп
айырысудың электронды жүйелері енгізіліп жатыр.
Коммерциялық банктердің ерекше функциясы олардың ақша жасау мен жою,
яғни, ақша массасын көбейту немесе азайту қабілетінде болып табылады.
Төлемдер қаражатын жасау банктердің депозиттік және несиелік қызметімен
тікелей байланысты. Депозит екі жолмен жасалуы мүмкін: клиенттің банкке
қолма-қол ақша салуы немесе қарыз алушыға несие беру. Мұндайда аталған
операциялар айналымдағы ақша массасының көлеміне әрқалай әсер етеді.
Алайда, банктер ақшаны жасауға ғана емес, жоюға да қабілетті. Бұл қарыз
алушылардың несиені өздерінің депозиттік шоттарындағы ақшаны шығынға жазу
жолымен өтегенде болуы мүмкін. Мұндай жағдайда шаруашылықтағы ақшаның жалпы
массасы қысқарады.
Несиеге сұраныстың болу жағдайында қазіргі кездегі ақшаның және бағалы
қағаздардың шығарылуы мен айналымы механизмі ақшаның шығарылуы мен
айналымының шегін ұлғайтуға ерік береді. Бұл өнеркәсіпті дамыған елдердегі
ақша массасының өсуімен құпталады. Бірақ, экономикаға айналымдағы ақшаның
шамадан тыс саны емес, оңтайлы саны қажет, сондықтан, коммерциялық банктер
орталық банктер орнатқан (міндетті қорлардың) шектеу шамасында әрекет
етеді.
Коммерциялық банктер құнды қағаздардың, атап айтқанда, акциялар мен
облигациялардың шығарылуы мен үлестірілуін жүзеге асыра отырып, эмиссиялық-
құрылтайшылық қызметін атқарады. Мұндайда банктер ақша жинағын өндірістік
мақсаттарға жұмсауға мүмкіндік алады. Құнды қағаздар рыногы несие жүйесін
толықтырады және онымен өзара әрекетке түседі. Ұзақ мерзімді салымдарды
қажет ететін және акциялар мен облигацияларды шығаруға иек артатын
кәсіпорындардың тапсырысы бойынша, банктер ақшаның шағарылуы мен
айналымының мөлшерін, шартын, мерзімін анықтау, құнды қағаздардың түрлерін
таңдау, және де үлестіру міндеттері мен олардың қайталама айналуын
ұйымдастыруды өз мойнына алады. Банктер шағарылған құнды қағаздарды сатып
алу және сатуды өз есебінен немесе банк синдикаттарын ұйымдастыру арқылы
олардың сатып алынуына кепілдік береді, акциялар мен облигацияларды сатып
алушыларға несие береді. Банк ірі компаниялар шығарған қомақты сомаларға
деген міндеттемелерін биржадағы еркін сатулар әдісімен емес, тікелей өзінің
клиенттеріне сату жолымен үлестіре алады.
Жеткілікті экономикалық хабардарлық және экономикалық жағдайларды бақылау
мүмкіндігі клиенттерге кеңес беру қызметін көрсетуді жүзеге асыруға ерік
береді. Банктер кәсіпорындардың қаржылық қызметіне, бухгалтерлік
есептерінің жағдайына талдау жасайды, даму стратегиясына баға береді және
табыстарды көбейту бағыттарының мүмкіншілігін анықтайды. Құнды қағаздармен
байланысты операциялармен шұғылдана отырып, банктер клиенттердің жаңа
акцияларын шығарудың болашағын және оларды тарату шынайылығын бағалайды;
клиенттерге жаңа құнды қағаздарды үлестіруді мойнына алатын фирмаларды
таңдауда кеңес береді, және өзге де кеңес беру қызметтерін көрсетеді: шот
ашудан ақша және тауар рыногындағы операцияларды орындау жөніндегі
ұсыныстарға шейін.
Соңғы уақытта коммерциялық банктер арнайы несие мекемелері тарапынан
бәсекелестіктің күрт ушығуымен соқтығысып отыр. Бұл банктердің жаңа қызмет
салаларын іздеуге және клиенттерге ұсынылатын қызметтердің санын көбейтуге
әрі қызмет көрсетудің сапасын көтеруге ынталандырады.
Қазіргі жағдайдағы коммерциялық банктер қызметінің кеңею үрдісінің дамуы
жалғасуда. Өздерінің рыноктағы орнын нығайту үшін олар қаржылық
кәсіпкерліктің өздеріне бөгде салаларына еніп, банктерге тән емес
операцияларды белсенділікпен іске асырып отыр. Мұнымен банктердің экономика
қызмет істеуіндегі рөлі арта түседі.
Коммерциялық банктердің меншік қорлары банк капиталы мен оларға
теңестірілген баптарымен ұсынылады. Коммерциялық банктердің меншікті
капиталы қызметтің өзге түрлерімен шұғылданатын кәсіпорындар мен ұйымдарға
қарағанда, өзінің меншікті капиталы арқылы жалпы қажеттіліктердің 10 % жаба
алатындай айрықша ерекшеліктері бар. Әдетте, мемлекет банктер үшін өзіне
меншікті және тартылған қорлар арақатынасының аз шекараларын орнатады.
Банктің өзіне меншікті қорларының маңыздылығы, ең алдымен, оның
тұрақтылығын демеуінде болады. Банк құрудың бастапқы кезеңдерінде нақ осы
меншікті қаражаттары бірінші кезектегі шығындарын жабады (жер, ғимараттар,
жабдықтау, еңбекақы). Оларсыз банк өз жұмысын бастай алмайды. Өзінің
меншікті қорлары есебінен банк өздеріне қажетті резервтерді жасайды. Сайып
келгенде, меншікті қорлар ұзақ мерзімді активтерге салымдар жасаудың
негізгі көзі болып табылады. Түрлі банктердің меншікті қорлар құрылымы
бірыңғайлы емес:1жарғыкапиталы;2қосындыкапитал ;
1.резервтегі қор, арнайы тағайындау және өзге
қорлары, сонымен қатар, таратылмаған пайда. Банктердің тартылған
қаражаттары белсенді операцияларды, ең алдымен несиелерді жүзеге асырудағы
ақша қорына деген барлық қажеттіліктерінің 90% жуығын жабады. Олардың рөлі
жоғары. Несие қорлары рыногындағы заңды және жеке тұлғалардың уақытша еркін
қаражаттарын жұмылдыра отырып, коммерциялық банктер олардың көмегімен
халық шаруашылығының қосымша айналым қаражаттарындағы қажеттілігін
қанағаттандырады, ақшаның капиталға айналуына ықпал етеді, тұрғындардың
тұтынушылық несиеге деген қажеттілігін қамсыздандырады.Енжар операциялар
айналымда жүрген ақша қаражаттарын банкке тартылуына мүкіндік береді. Жаңа
қорлар белсенді несиелік операциялар жүргізу нәтижесінде банк жүйесімен
жасалады. Енжар операциялардың алғашқы екі түрінің (1,2) арқасында несие
қорларының бірінші ірі тобы-меншікті қорлар қалыптасады (3,4). Енжар
операциялардың келесі екі тобы (3,4) қорлардың екінші ірі тобын-қарызға
алынған немесе тартылған несиелік қорлар тобын құрайды. Енжар операциялар
деп жүргізілген операциялардың нәтижесінде пассивті есепшоттарда немесе
пассивтердің активтерден басым түсу бөлігіндегі активті-пассивті есеп
шоттарда жатқан ақша қаражатының өсуі болатын операцияларды түсінеміз.
Енжар операциялар коммерциялық банктер үшін маңызды рөл атқарады. Нақ
солардың арқасында банктер ақша рыногында несие қорын иемденеді.
Коммерциялық банктердің енжар операцияларының төрт формасы бар:
1. жарғылық қор жарналары (бірінші иелеріне акциялар мен пайлардысату);
2.қорларды қалыптастыру немесе көбейтуге банк
түсімдерінен аударым жасау; 3.депозиттік операциялар
(клиенттерден алынатын қаражаттар);
4.депозиттерден тыс тұрған операциялар.
Енжар несиелік операцияларға ең алдымен депозиттік операциялар
жатады.Депозиттік деп банктердің заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын
белгілі мерзімге, немесе талап етуге дейінгі салымдарға тартылуын айтамыз.
Депозиттік операциялардың үлесіне пассивтердің негізгі бөлігі
кіреді.Мерзімі бойынша депозиттерді екі топқа бөлу қалыптасқан:
1.Талап етуге дейінгі депозиттер,
2.Жедел депозиттер (олардың депозиттік және сақтау сертификаты түрлерімен
бірге). Талап етуге дейінгі депозиттер дегеніміз-есеп айырысуды жүргізу
немесе мақсатты пайдаланумен байланысты ағымдағы, есепшоттағы, бюджеттік
және өзге шоттардағы қаражаттар, сонымен қатар, талап етуге дейінгі
салымдар. Алайда, банк бұл шоттарға төмен процент төлегендіктен немесе
процентерді мүлде төлемегендіктен (мұндайда клиенттерге түрлі жеңілдіктер
ұсынылады), бұл қорлар банк үшін арзанға түседі. Сонымен бірге, бұл -
қорлардың тұрақтылығы төмен бөлігі, банктерде өтімділікті демеуі үшін мұның
астында едәуір жоғары оперативтік қоры болуы қажет. Сондықтан да банк
қорындағы бұл қаражаттардың 30-36 % дейінгі үлес салмағы тиімді болып
саналады. Талап етуге дейінгі депозиттерге, сондай-ақ, корреспонденттік
есепшоттардағы несиелік қалдықтар және өзге банктердің аталған банктегі
талап етуге дейінгі депозиттері жатады.Жедел банктік депозиттер дегеніміз –
келісімде белгіленген мерзімге банкке салынған ақшалай қаражаттар. Бұлар
бойынша иелерге әдетте талап етуге дейінгі депозиттерге қарағанда жоғары
проценттер төленеді, сондай-ақ, мерзімге дейін алуға, кейбір жағдайларда
салымды толықтыруға да шек қойылады.Жедел банк депозиттері қаражаттардың
алынуы жөнінде алдын-ала хабарлау арқылы (клиент алдын-ала ескерілген
мерзімде қаражатты алуы туралы арыз жазып беруі тиіс) шартты (депозит кей-
бір жағдайлардың болуына дейін сақталады) және меншікті жедел депозиттеріне
бөлінеді.
Қорларды тартудағы депозиттік емес көздерге:
-Банкаралық рыногынан қарыз алу;
-Құнды қағаздарды кері сатып алынумен сатулар туралы келісім, вексельдер
шоты мен орталық банктен несие алу;
-Банк акцептін беру;-Коммерциялық қағаздарды шығару;
-Евродоллар рыногынан қарыз алу;
-Капиталдық ноталар мен облигацияларды шығару жатады.
Банкаралық несие рыногында орталық банктің корреспонденттік шотындағы
қаражаттар сатып алынады және сатылады.Банкаралық несие кредиттері үш
сегментке бөлінеді:
-Үш айлық несиелер;
-бір-екі айлық несиелер;
-қысқа ақша (1-2 күндік ең қысқа мерзімді несиелер).
Орталықтандырылған және банкаралық несиелердің қолайлылығы-олардың жедел
түрде қарыз алушы банктің қарамағына түсетіндігінде және салым болып
табылмағандықтан қормен қамсыздандыруды қажет етпейді.Банкаралық
несиелердің мәні кейбір банктер артық келетін қорларды таратып, бұл рынок
несиелік қорлардың жалпы банк жүйесінде пайдаланылу тиімділігін
арттырады.Одан басқа, банкаралық несиелердің дамыған рыногының болуы аз
қаражатты банктердің оперативтік қорларында олардың өтімділігін демеу үшін
ұстауға мүмкіншілік береді.Облигацияларды шығару тәрізді қорлардың
депозиттік емес көздері банктер үшін зор болашаққа ие. Банктер жарғылық
капиталдың 25 %-ынан жоғары емес мөлшерде ғана облигациялар шығаруға
құқылы. Облигациялар атаулы және ұсыныс берушіге арналған бола алады. Қарыз
банктің таза пайдасы есебінен, немесе оның жеткіліксіз болуына байланысты
резервтік қор есебінен өтеледі. Облигациялар курсына әсер ету үшін банкке
оларды биржада сатып алуына немесе сатуына болады. Активті операцияларды
топтастыру жөнінде активтердің құрылымы жөніндегідей әр түрлі көзқарастар
қалыптасып отыр.В. И. Букато, Ю. И. Львовтардың пікірінше негізгі белсенді
операциялар:
• нәтижесінде банктің несие қоржыны қалыптасатын несиелік операциялар;
• инвестиция қоржынының қалыптасуына негізін құрайтын инвестициялық
операциялар;
•банктің клиенттеріне көрсететін қызметтерінің негізгі түрі болып
табылатын кассалық және есеп айырысу операциялары;
• банк оперцияларының барлығын сәтті орындалуын қамсыздандыратын, талапқа
сай инфрақұрылымының қалыптасуына байланысты өзге белсенді операциялар
болып табылады.
Лаврушин банктің белсенді операцияларының кеңінен таралған:
• несиелік операциялар. Олар әдетте, банктер табыстарының негізгі бөлігін
әкеледі. Макроэкономика ауқымында бұл операциялардың мәні банктер, олар
арқылы өндіріс, ақша айналдыру және тұтыну үрдістерін ынталандырып, уақытша
әрекетсіз жатқан ақша қорын әрекет жасайтын қорға айналдыру болып табылады;
• инвестициялық операциялар. Оларды орындау үрдісінде банк қорларды құнды
қағаздарға салып немесе бірлескен шаруашылық қызметін жасауға құқық алып,
инвестор ретінде шығады;
• депозиттік операциялар. Банктердің белсенді депозиттік операцияларды
белгілеуі Орталық банктің (корреспондент есебі және қор есебі) және өзге
банктердердің шоттарында төлем қаражаттарының ағымдағы және ұзақ қорларын
жасауға негізделеді;
• сан алуан түрлі болып келетін өзге белсенді операциялар. Олар шет
елдерде банктерге қомақты табыс әкеледі. Ресей тәжірибесінде олардың шебі
әлі шектеулі. Өзге белсенді операциялар санына шет елдік валютамен және
құнды металлдармен жүргізілетін операциялар, сенімгерлік, агенттік,
тауарлық, тағы басқа түрлеріне жатады деген пікір білдіреді.
В. П. Поляков, Л. А. Московкина тәрізді авторлар белсенді операцияларды
банк инвестициялары, несие беру, коммерциялық векселдерді есептеу (сатып
алу) және қор операцияларына бөледі.
П. Г. Антонов, М. Пессель В. И. Букато және Ю. И. Львовтар белгілегендей
операциялар тәрізді операцияларды ажыратады: кассалы, несиелік,
инвестициялық және өзге операциялар.
Маған келсек, мен В. И. Букато, Ю. И. Львов, В. П. Поляков, Л. А.
Московиналардың пікірін ұстанамын. Олар белсенді операциялар қатарына
кассалық, несиелік, инвестициялық және өзге оперцияларды кірігізеді,
өйткені, бұл операциялар банктердің белсенді операцияларының кеңінен
таралған түрлері болып табылады.
Белсенді операциялардың негізгі түрлерінің сипатайды.
Несиелік операциялар. Банк несиесі дегеніміз-экономикалық қатынастар. Оның
үрдісінде банк қайтарып беру шартымен қарыз алушыларға қаражат ұсынады. Бұл
құнның (неселік капиталдың) банктен (қарыз берушіден) қарыз алушыға
(борышкерлерге) қозғалысын және керісінше жүруін ұйғарады. Қарыз алушы
болып меншік иесінің түріне қарамастан, барлық кәсіпорындар (акционерлік
кәсіпорындар мен фирмалар, жеке кәсіпкерлер) және тұрғындар шыға алады.
Алынған құнның қайырылуы (банк алдындағы қарызын өтеу) бір кәсіпорынның
және барлық экономиканың ауқымында өсу көлеміндегі ұдайы өндірістің
нәтижесі болуы тиіс. Бұл несиенің экономикалық рөлін анықтап, банктердің
несиелік операциялардан пайданың түсіруінің маңызды шарты болып қызмет
етеді. Тұрғындарға ұсынылатын несиелер бойынша берешек қолдануды азайту,
тіпті алдыңғы кезеңмен салыстырғанда тұтынушылықты қысқарту есебінен өтелуі
мүмкін. Тұрғындарды несиелеу, сонымен бірге тұтынудың өсуін
қамсыздандырады, тауарларға (әсіресе, қымбат бағалы, ұзақ қолданылатын)
деген сұраныстың көтерілуін ынталандырады және де банктердің осы
операциялардан пайда түсіру мүмкіндіктерін анықтайтын тұрғындардың кіріс
деңгейіне тәуелді.
Несиелік операциялар банк активтері құрылымының баптарындағы ең үлкен
бөлігін алады. Несиелік саясатын негізгі мақсаттары:
- клиенттердің несиелендірі бойынша өтініштерін қарастыру;
- несиелік тәуекелділіттің төмен бағада беруі туралы банк кепілдік береді;
- қарыздық портфельдің классификациясын реттеу;
- банк жұмысшыларына және қызметкерлерге несиелендіру мәмілесі бойынша
өкілеттік орнату.
Несиелік саясаттын механизмін орнықтыру
Нақты құжат негізгі тәртіпті, несие берушілерге реттік және шартты
ұсынады, оған қоса стандартты параметрлер, Банк жұмысшылары несие
процессінде осы құжатты қолдану керек. Қазіргі құжаттың ішіне банктің
несиелендіру құрылымы кіреді, оны яғни толықтырады өзгерістер енгізеді.
Несиелендіру саясатында белгілі бір шектік
өкілетті органдар шешім қабылдайды (Банк Директорлар Жиналысы, Банк
Басқарушысы). Банктің несиелендіру саясатын ай сайын жүргізеді. Қазіргі
несие саясатында банктің дамуының мөлшеріне сай өзгертіледі және қадағалап
отырады. Республикада қаржы нарығына қарасты, оның құрылымдық дамуында
ескеріліп өзгеріске енеді.
Барлық өзгерістер және толықтырулар еңгізілген соң, Банк Басқармасынан
кейін Банк Директорлар кеңесі шешім қабылдайды. Несие саясаты банктің ішкі
құпия құжаты болып табылады.
Банктің несие саясатының принциптері және приоритеттері
Банктің негізгі қызметері:
- Банктің іскерлік бөлшектігі, Бөлшек клиенттердің мұқтаждықтарын
қанағаттандыру;
- Банктің іскерлік корпоративтілігі, қаржылық емес ұйымдармен, қаржы
институттарымен, мемлекеттік мекемелермен және басқа да заңды тұлғалармен
ұсынылған клиенттердің мұқтаждықтарын қанағаттандыру.
Банктің іскерлік бөлшектік дамуына Банк сапалы және бір деңгейлі қызмет
көрсетуге назар аударады. Халықты несиелендіру перспективаны ең жоғарғы
деңгейге жеткізу бағытталған Банк корпоративтік клиенттерге жеке ыңғайлы
қаржылық менеджер таңдайды. Банктің талабы клиенттік көлемін көбейту және
клиенттердің мұқтаждықтарын толық қанағаттандыру, яғни, банктің өнімін және
қызмет көрсету сапаысн жақсартуды ұсыну болып табылады. Қазақстан
Республикасы аудандарында және сыртқы нарықта банк өзінің несиелендіру
қызметін барлық экономикада жүзеге асырады.
Несиелік саясатын принциптері.
Банк несиелік жұмысшыларынның негізгі келесі принциптері анықталады:
- несиелік тәуекелділіктің қызметін бөлу;
- несиені ұсыну бойынша алқалар шешімді қабылдайды;
- несиелік тәуекелділікті бағалау;
- портфельді басқару;
- несие қызметін бақылау;
Несиелік тәуекелділік қызметті бөлу. Әртүрлі тәуекеділікке талдау және
баға беруді шамалау. Сонымен қоса, несие бойынша баланс жетістігі, сводтық
тәуекелділік несилік бөлімшеде бағаланады.
Несиені ұсыну бойынша алқалар шешімді қабылдайды. Жеке бір тұлға немесе
басқа да несие бойынша бағдарламалар қабылдай алмайды. Несие бойынша
алқалық органдар немесе Несиелік комитет шешім қабылдай алады.
Несиелік тәуекелділікті бағалау. Бұл несиелік тәуекелділікті бағалау
және талдау деңгейі қолдау көрсету және қарыздық портфельге талдау жасау
және несиелік тәуекелділік нормаларға сай қарыздық портфельді тиімді
анықтау.
Осы принцип процедураларды бекіту және стандартқа сай өндеу,
концентрациялық несиелік тәуекелділікті шығару, қарыздық портфельдің
мақсаты рентабельділікке жеткізу, тиімді құрылымын құрастыру.
Портфельді басқару қарыздық портфельді мерзім бойынша салу ең
тиімді шешім, салымшылардың валюталық әртүрлігі, экономика секторы және
республикалық аудандар, несиелік тәуекелділіктің әртүрлі шектік лимитін
құрастыру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ МЕН КОММЕРЦИЯЛЫҚ
БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің
құрылуы ... ... ... ... .5
1.2 Коммерциялық банктер қызметінің
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Коммерциялық банктерді басқару құрылымы мен қызметі
... ... ... ... ... .11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН
ТӘСІЛДЕРІН ТАЛДАУ
(Темірбанк2004-2006 жж.мысалы ретінде)
2.1 Қазақстандағы Темірбанккоммерциялық банкінің қалыптасу
кезеңдері мен қызметін жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .36
2.2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер жұмысының
әдістері мен қаржылық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..45
2.3 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...53
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ
ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Коммерциялық банк қызметінің тиімділігін бағалау әдістерін
жетілдіру ... ...63
3.2 Коммерциялық банктің тиімділігін бағалау көрсеткіштерін
жетілдіру ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...71
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә Назарбаевтың
Қазақстан 2030 атты стратегиялық бағдарламасындағы Жолдауында
Коммерциялық банктердің несие саясатын жандандыру олардың ресурстық
базасын ұлғайтуды талап етеді. Халықтың ұзақ мерзімді депозиттерінің үлесін
ұлғайтудың оң үрдістеріне қолдау көрсету үшін халықтың салымдарын міндетті
сақтандыру жүйесін нығайту мен банктердің жүйелік орнықтылығын арттыруда
қамтитын банк жүйесіне деген халық сенімін арттыру жөнінде іс-шараларды
одан әрі жүргізу қажетдеп айтқан болатын. 1,10 б
1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың
Қазақстан 2030 атты стратегиялық бағдарламасында Жолдауында Дамыған
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу. Инфляцияны қолайлы
деңгейге түсіре отырып, біз старатегиялық күшті экономикалық ілгерілеуге
бағыттаймыз, таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты
секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер
жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз.1,16 б
Төлемдер балансының оңды сальдосына қол жеткізілді, ұлттық валюта -
теңгенің курсы тұрақтандырылды, мемлекеттің қаржылық жағдайы жақсарып,
жұмыссыздардың саны азаюда. Мұның бәрі Қазақстан халқының ертеңгі күніне
нық сенімді болуына мүмкіндік береді. Экономикалық реформаларды жүзеге
асыруда белсенділік танытып отырған мемлекеттік органдардың бірі, банктер
арасындағы банк атағына ие болған, ақшалай-несие саясатын табысты іске
асырып отырған Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі екенін атап
көрсеткеніміз жөн.
Осы дипломдық жұмыста біз Қазақстан Республикасының коммерциялық банк
қызметінің тиімділігін бағалау және әдістері мен көрсеткіштерін зерттеу
жүргіземіз.
Бүгінгі күні Егемендік жағдайында Қазақстан Республикасы, коммерциялық
банктер, Үкімет бірлесе әрекет жасай отырып, қаржы тұрақтылығына қол
жеткізді. Бұл инфляцияның өсу қарқынының азаюында, теңгенің тұрақты
курсының сақталуы мен банктердің іс әрекеттеріне бірізді нормативті реттеу
жүргізуде көрініс тапты.
Қазақстанның жаңа банктік жүйесі он бес жыл өмір сүріп, республика
экономикасының игілігіне нәтижелі жұмыс істеуде және де шетелдік
мамандардың бағалауы бойынша бұрынғы кеңес кеңістігіндегі елдердің ішінде
басты орын алады. Банк жүйесі-нарық экономикасының ең маңызды ажыратылмас
құрылымының бірі. Банктер мен тауарлық-ақшалық қатынастың жетілуі тарихи
қатар жүріп, тығыз байланыста болды.
Мемлекеттің несие жүйесінің қызмет ету механизіміндегі үлкен рөл
коммерциялық банктерге тиесілі. Коммерциялық банктер-нарық экономикасындағы
кәсіпкерлік тәжірибеде белгілі қаржылық оперциялар мен қызметтердің басым
көпшілігін орындайтын ең көне және несие мекемелерінің айрықша көпшілік
тобы.
Олар несие капиталы рыногының түрлі секторларында әрекет ететін
көпфункционалды ұйымдар болып табылады. Банктер несие қорының негізгі
бөлігін жинақтап, өзінің клиенттеріне қаржылық қызметтердің толық кешенін
ұсынады, соның ішінде несие беру, депозит қабылдау, қызмет көрсетуге есеп
айыру, құнды қағаздарды, шет ел валютасын сатып алу-сату әрі сақтау және
тағы басқа қызметтер.
1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Әбішұлы Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан 2030 атты стратегиялық бағдарламасында Дамыған
нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсуінде: 2010 жылға дейін
бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілетті тұрғысынан
келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек. Бұл басымдық
тәртібімен айтар болсақ-екінші деңгейлі банктерге, ауыл шаруашылығы, орман
және ағаш өңдеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, кәсіпорын,туризм,
тұрғын үй құрылысы инфрақұрылым 1,17 б
Бүгінде коммерциялық банк өзінің клиенттеріне 200-ге дейін әртүрлі
өнімдер мен қызметтерді ұсынуға қабілетті. Операциялардың мұндай кең
диверсификациясы коммерциялық банктерге өзінің клиенттерін сақтай отырып,
аса қолайсыз коньюнктурада табысты бола беруіне мүмкіндік береді.
Кей операциялардың шығыны белгілі жағдаятта орындауға қолайлы басқа
операциялардың кірісімен жабылады. Барлық нарықты экономикалы елдерде
коммерциялық банктер несие жүйесінің негізгі операциялық буыны болып
отырғандығы кездейсоқтық емес. Олар несиелік-ақшалай рыногының құбылмалы
жағдайларына икемделу қабілетін көрсетіп отыр.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазіргі нарық экономикасындағы
коммерциялық банктердің қызметінің тиімділігі бағалау әдістері мен
көрсеткіштер әрекеті өзінің барлық экономика секторларымен байланысының
арқасында үлкен маңызға ие болып отырғандығында. Коммерциялық банктердің
міндеті үздіксіз қаржы айналымы мен капитал айналымын қамтамасыз ету,
өндірістік кәсіпорындарға, мемлекет пен тұрғындарға несие беру,
халықшаруашылық қорын қалыптастыруға жағдай жасау.
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы рөлінде шыға отырып, ақша
капиталының салааралық және өңіраралық қайта бөлінуін қамтамасыз ететін
маңызды халықшаруашылық қызметін атқарады. Банктердің капиталды салаларға
бөлу мен қайта бөлу механизімі өндірістің объективті қажеттілігіне қарай
шаруашылықты дамытуға мүмкіндік береді және экономика құрылымының қайта
құруына жәрдем етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты коммерциялық банк орындайтын негізгі
қызметтері мен операциялары арқылы коммерциялық банк түсінігінің мәнін
ашу, Қазақстандағы банк жүйесінің дамуы мен қызметіне талдау жасау,
ұйымдастыру принциптері мен коммерциялық банкті басқару құрылымын анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері коммерциялық банк қызметінің тиімділігін
бағалау әдістері мен көрсеткіштерінің маңызын түрлі қоғамдық
позициялардан, коммерциялық банк қызметінің тиімділігін бағалау әдістерін
арттыру жолдары, бүгінгі күнде коммерциялық банктердің алдында тұрған
мәселелері мен олардың шешілу жолдарын, Қазақстандағы банк жүйесінің даму
үрдісін көрсету болып табылады. Сонымен қатар, халыққа жоғары сапалы қызмет
көрсету, экономикамыздың дамытуына көп ықпалын тигізу үшін коммерциялық
банктер алдымыздағы жылдарда елеулі еңбек атқарады деген ойдамын.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ МЕН КОММЕРЦИЯЛЫҚ
БАНКТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ
Бұл бөлімде коммерциялық банктің құрылуын, банктер қызметінің
ұйымдастыру принциптерін, банктерді басқару құрылымы мен қызметін, банк
жүйесінің дамуын қарастырдым.
1.1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің құрылуы
Қазақстан Республикалық Мемлекеттік Банк кеңсесінің Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі болып ауысуы.
1993 жылғы 13 сәуірде қабылданған Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасындағы Ұлттық банк туралы Заңы оның міндеттерін, қызметін,
құқықтық мәртебесін, банк жүйесіндегі рөлі мен орнын және Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік билік органдарымен қарым-қатынасын анықтады.
Ұлттық валютаны енгізген сәттен бастап, Ұлттық банк ақшалай-несиелі
саласының қызмет етуіне, оның бюджет пен банктер арасындағы қарым-
қатынасының экономикалық принциптерін енгізуге және ұлттық валюта-теңгенің
ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз етуге жауап беретін болды.2,5б
Ақша айналдыру мен несие берудің тиімді қызмет ететін жүйесі нарықтың
қалыптасуындағы міндетті шарттарының бірі болып табылады. Осы бағыттағы әрі
қарай толық жетілдіру айрықша ұтымды әдістер мен ақшаны реттеу құралдарын
дамытуды қарастыруда құрылған. 1995 жылғы ақпанда директивалық несие беру
тоқтатылып, орталықтандырылған көздер есебінен несие берудің көлемі мен
мерзімі қысқарды. Экономиканы несиелеу қызметі негізінен Ұлттық банктен
екінші дәрежелі банктерге ауысты. Олар экономиканы несиелеуді осы мақсатта
тартылып отырған халықтың жинақ ақшасы, шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің еркін қаражаты, банкаралық несие беру және басқа да қорлар
есебінен қамтамасыз етуге тиіс болатын.
Нарыққа көшу жағдайындағы экономиканы басқарудың орталықсыздандырылуы
экономиканы басқару тетігіндегі банк жүйесі рөлінің өзгеруін талап етті.
Оның қайта ұйымдастырылуы (жоғарыда айтылғандай) одақтық қаулыны
қабылдануымен басталды.
Қайта ұйымдастырудың бірінші кезеңінде мемлекеттік банктердің жаңа
құрылымы жасалды. Қайта ұйымдастырудың үлгісі:
- екі деңгейлік банк жүйесінің қалыптасуын;
- арнайы бейімделген банктердің толық шаруашылық есепке және өзін өзі
қаржыландыруға көшірілуін;
- шаруашылықтың түрлі салаларындағы кәсіпорындармен несие беру
қатынастарының түрлері мен әдістерін жетілдірілуін қамтыды.
Арнайы бейімделген екінші дәрежелі банктер халық шаруашылық кешендері мен
кәсіпорындарға қызмет көрсетті. Қазақстанда сол атаумен арнайы бейімделген
банктер құрылып, олардың құрамына шеткі аймақтағы бөлімшелер кірді.
Қайта ұйымдастыру банк қызметін белгілі дәрежеде жандандыра түсті. Бірақ,
ол экономикалық қатынастарға тимегендіктен жағдайды күрт өзгерте алмады.
Реформаның екінші кезеңіне тән ерекшелігі инициатива төмен жақтан
басталғандығында болып отыр. Бұл кезеңнің негізгі міндеті қаржы ресурсы
қозғалысы саласындағы кәсіпкерлік бәсекелестікті дамыту үшін жағдай жасауды
қамтамасыз ететін айқын ұйымдастырылған нарық құрылымын қалыптастыру болып
табылады. Банктер халық шаруашылығындағы нарық қатынастарының дамуы мен
реттелуінің тіркеу пункітіне айнала бастайды.
Коммерциялық банктер қызметінің мақсаты пайда түсіру болып табылады. Өз
кезегінде бұл клиенттермен қарым-қатынас жасауда икемділік білдіруге,
сонымен қатар, пассивті, активті және комиссиялық-делдалдық операцияларды
жүргізуде іскерлік танытуға мәжбүр етеді.
Коммерциялық банктер клиенттерді, несие ресурстарын өзіне тартуда және
оларды тиімді қолдануда іскерлік бәсекелестіктің даму негізінде қызмет
етеді. Бұл банк көрсететін қызметтерді кеңейтуге және олардың сапасын
арттыруға ықпал етеді.
Коммерциялық мәртебе банкке несие берудің мақсаттарын, шарттарын және
мерзімін, пайыздық төлемдердің көлемін айқындауда, банк қызметінің әртүрлі
үлгілерін дамытуда, түскен табысты пайдалануда, қызметкерлерінің штат
кестесі мен еңбек ақысының көлемін белгілеуде, материалдық-техникалық
базасын нығайтуда және басқа да мәселелерді шешуде дербестік әперді.
Банк реформасының екінші кезеңінде екі мәселе шешілді:
Бірінші-қоғамдық ұдайы өсудің макроэкономикалық пропорцияларына ықпал
етуге мүмкіндік беретін экономикалық әдістердің жаңа ақша-несиелік реттеу
механизмі жасалды.
Екінші-қаржылық қызметтердің пайдаланылуы тиімді нәтиже әкелетін
салаларға еркін құйылуына жағдай жасалды.
Банк реформасының екінші кезеңі барысында банк құрылымы қайта
ұйымдастырылды және несиелік қатынастар сипатына терең өзгерістер жасалды,
несие жұмысының жаңа әдістері енгізілді.
Соның нәтижесінде Қазақстанда екі деңгейлік банк жүйесі қалыптасты.
Бірінші деңгей-Ұлттық банк; екінші деңгей-коммерциялық банктер мен жеке
банк операцияларын жүзеге асыратын басқа қаржы-несиелік мекемелер.
Ұлттық банк мемлекеттің бас банкі болып табылады. Ол өкім етуші және
орындаушы билік органдарға тәуелді емес, экономикалық тұрғыдан дербес және
өзінің шығындарын өз кірістері есебінен жүзеге асырады.
Банк жүйесінің екінші деңгейі тұрғындар мен Республиканың барлық
өңіріндегі шаруашылық субъектілеріне несиелік-есеп айырысу қызметін
көрсетуді қамтамасыз ететін коммерциялық банктердің кең жүйесі арқылы
танылады. Ірі банктер ресурстарының өсуіне корреспонденттік қатынастардың
кеңеюі ықпал етті, банктер арасындағы келісім бойынша оперцияларды өзара
орындау мақсат етілген.
Жеке облыстарда бірнеше банктердің белгілі бір өңірде өздеріне
операциялардың басым көпшілігін топтап, банк капиталының шоғырлануы айрықша
күшті болады.
Банк ісіндегі бәсекелестік халықаралық деңгейге шыға бастады.
Қазақстанның қаржы рыногына өз өкілеттіктерін ашу арқылы шет ел банктерінің
енуі, шет ел капиталын қатыстырып, банктер құрылуы күшейіп келеді.
Осы заңмен банктердің негізгі, соның ішінде ақша-несиелік реттеу
саласындағы міндеттері мен қызметтері, коммерциялық банктер жүзеге асыратын
операциялар тізбесі, сонымен қатар, мемлекет тарапынан коммерциялық банктер
қызметін реттеу принциптері мен әдістері анықталды.
1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралы Заңымен банктерді құру мен олардың қызметінің қатаң
талаптары бекітіліп, Ұлттық банкке коммерциялық банктердің қызметін реттеу
жөнінде маңызды өкілеттік берілді.
Банк заңдылықтарын жетілдіруде негізгі мақсат банк көрсететін
қызметтердің сапасы мен беріктігі, банк ісі тәжірибесі мен жалпы
мақұлданған стандарттар бойынша банк қызметін реттеуді, ең алдымен банк
қадағалау жөніндегі Базель комитетінің банк қадағалаудағы тиімді
принциптерімен жақындастыру болып қала береді.2,25б
Несие жүйесінің төменгі буыны тікелей халық шаруашылығына қызмет
көрсететін және коммерциялық бастама тұрғысында қаржылық қызметтің кең
өрісін ұсына алатын дербес мекемелер жүйесінен құрылады.
Олар банк заңнамасында біріктіріліп коммерциялық банктер деп жалпы
аталатын коммерциялық, кооперативтік және жеке меншік банктері.
Коммерциялық банк термині банк қызметінің ең алғашқы даму кезеңінде
пайда болған. Ол кезде банктер көбінесе сауда, тауар алмасу операциялары
мен төлемдер қызметін көрсететін. Негізгі клиентурасы саудагерлер болатын
(осыдан коммерциялық банк атауы шыққан). Алайда, өнеркәсіп пен басқа
салалардың дамуына байланысты банктер экономиканың өзге салаларына қызмет
көрсете бастады да бірте-бірте банк атауындағы коммерциялық деген термин
өзінің бастапқы мәнін жоғалтты. Ол банктің іскерлік сипатын, оның
шаруашылық агенттіктердің қызмет түріне қарамастан барлығына қызмет
көрсетуге бағытталған әрекетін білдіреді.
Қазақстанда бұрынғы кеңес одағы кеңістігіндегі барлық мемлекеттердегідей
екі деңгейлік банк жүйесі бар. Ол банктер арасындағы қарым-қатынасты екі
тұрғыда құруға негізделеді: көлденен бойынша және тігінен бойынша. Көлденең
бойынша-жетекші, басқарушы ретінде орталық банкке (Ұлттық банкке) төменгі
буындардың-коммерциялық және арнайы бейімделген банктердің бағыну қатынасы.
Тігінен бойынша-түрлі банктер арасындағы тең құқықты серіктестік қатынасы.
Сонымен, Республикадағы банк жүйесінің қалыптасу үрдісі үш кезеңнен
тұрады:
1.Бірінші кезеңінде (1988-1991 жылдар аралығында) мемлекеттік салалық
банктерді қайта ұйымдастырып, банк ісінің институттандыру негізі құрылды,
алғашқы коммерциялық банктер пайда болды;
2.Бұл кезең (1992 жылдың соңы мен 1993 жылдар аралығында) инфляция
жағдайындағы банк жүйесінің экстенсивті өсуімен сипатталды. Аталған кезең
нақты пайыздық төлемдердің жағымсыз мәні мен рубль құнының екпінді
төмендеуімен қосталды. Бұл қысқа мерзімді пайдакүнем операциялардан табыс
тапқан көптеген біркүндік банктердің қалыптасуына мүмкіндік тұғызды. Бұған
банк операцияларын орындауға лицензия алуға біршама жеңіл қол жеткізу
мүмкіндіктері болуы мен жарғылық қорының шағын мөлшері де септігін тигізді.
Нәтижесінде банк секторының ұдайы өсу үрдісіндегі рөлі төмендеп кетті.
Екінші кезеңнің негізгі белгілері Ұлттық банктің орталық банк қызметін
орындауға біртіндеп көшуінде және коммерциялық банктердің экстенсивті
қалыптасуы мен өсуінде болды.
3. Банк жүйесі дамуының 1994 жылы басталып, қазіргі кезде жалғасып жатқан
үшінші кезеңі, қаржы саласындағы, содан соң жалпы экономикада тұрақтандыру
үрдісінің дамуымен шартталатын банк жүйесінің қызмет жағдайындағы
өзгерістерге бейімділігімен сипатталады.
Банк жүйесінің қазіргі кезеңдегі дамуы келесі үрдістермен сипатталады:
- банк капиталын шоғырландыру, екінші деңгейдегі банктер ақшасының
капиталға айналу деңгейін көтеру;
- коммерциялық банктер қызметінің сандық көрсеткіштерінің өсуі;
- қаржылай тұрақсыз банктер санының қысқаруы;
- банк секторындағы шет ел капиталы үлесінің қысқартылуы, сондай-ақ банк
капиталындағы мемлекеттік үлестің азаюы;
-банктер қызметінің халықаралық стандартарына жақындатылуы;
Коммерциялық банк-банк жүйесінің элементі болып табылады. Бұл оның
мынадай міндеттерін білдіреді:
1.ол бір тұтастың негізгі бөлшегі бола алатын тектік қасиеттерге ие болуы
тиіс (банк статусы, банк операцияларын жүзеге асыруға лицензиясы болуы
керек);
2.жалпы және арнайы заңдардың, заң нормаларының шамасында қызмет етуі тиіс;
3. өзін өзі реттеуге (қоршаған ортаға бейімделуге және әрекет етуге), даму
мен жетілуге қабілетті болуы тиіс;
4.банк жүйесінің басқа да элементтерімен өзара әрекет жасауға тиіс.
Қазақстандағы соңғы уақытта құрылған банктердің барлығының бөлімшелері
жоқ, яғни, банк операцияларының барлық түрі бір банкте шоғырланған 3,13б.
Басшылық экономикадан нарыққа көшу кезеңіндегі қазіргі банк жүйесінің
құрылу философиясының ең қауіпті ақауы коммерциялық банктердің қызметіне
қатысты негізгі нормативтік актілердің бір мағыналық толықтығында болды.
Яғни, коммерциялық банктерді бірыңғай макроэкономикалық міндеттерді шешуге
көзделген басқару объектілері ретінде, үлкен мазмұнды деп аталатын,
жоғары жақтан қарау.
Нақты тұжырымдалған және айқын белгіленген даму стратегиясының
жоқтығында көрініс тауып отырған, коммерциялық банктердің мәнін, мақсаты
мен міндеттерін түсінбегендік олардың әрекеттеріне деген алаңдатушылық
туғызады. Есеп әп-сәтте түсірілетін пайдаға жасалады да, табысты қалай да
болса шапшаң, жиі өз клиенттері есебінен алуға мәжбүрлейді.
Бұрынғы мемлекеттік банк құрылымдарында монополияландырылған ойлау
кешенінің болуы бір жағынан, және жаңа құрылған коммерциялық банктердің
банктерге тән емес таза коммерциялық қызметтері мен операцияларының басым
болуы екінші жағынан, өзара байланысты экономика институттарының
тізбегіндегі маңызды буын ретіндегі банктің мәні жойылады деген ойды
нығайтуға себеп болады.
Коммерциялық банктерге деген жаңа көзқарас қажет. Олар мемлекеттік-
әкімшіліктен нарықтық қатынастарға көшу дәуірінің ерекше құбылысы ретінде
іштей де, сырттай да парасатты баға алуы тиіс. Коммерциялық банк өзінің
заңдылығы мен ерекшелігі бар тірі оганизм ретінде өзінің жаратылысы, өзінің
мәні мен әлеуметтік экономикалық қызметі түсінігіне сәйкес болуы тиіс.
1.2 Коммерциялық банктер қызметінің принциптері
Коммерциялық банк ерекше кәсіпорын болып табылады. Ол ақшалай-несиелік
институты ретінде танылады, сондықтан оны басқару аппаратының құрылымы,
оның жасап отырған өзіндік ерекше іс-әрекетінің таңбасын белгілейді. Мұны
оның жұмысын ұйымдастырудағы белгілі принциптерінің үлгісінде байқауға
болады. Мұның астарында банкке тән қызметтер мен банк операцияларын жүзеге
асыру алғышарттарын жасайтын іс-әрекеттерінің бастапқы күйі түсінігі жатыр.
Әдетте, банктер қызметтік нышаны бойынша ұйымдастырылған. Бұл несиелік
мекеменің құрылымы оның орындап отырған қызметіне байланысты болуын
білдіреді.
Банк ұйымдастыру принциптеріне қойылған мақсаттардың сәйкестігі де
жатады. Банктің мақсаты пайда түсіру екені белгілі. Бұл банкте ақша табатын
құрылымдар болу керектігін білдіреді (банк өнімдерін сатып алушыларды
іздестіріп, оны өз шығынынан жоғары бағаға сатады). Табыстарды басқару үшін
бөлімдер құрылады. Олар кірістер мен шығыстарды жоспарлайды, жалпы банк
және оның бөлімшелері бойынша бюджет құрастырады, шығындардың үнемделуін
қамтамасыз етеді.
Банкті ұйымдастыру принциптері арасынан оның жеке бөлімшелерінің билікке
өкілетті иерархиясы принциптерін бөліп көрсетуге болады. Екі билік эшелоны
бар: басқарудың жоғарғы буыны мен банктің өзге бөлімшелері. Жоғарғы буынға
Банк кеңесі, Банк басқармасы, ревизиялық комиссия, банк қызметкерлері
құрамының ең білікті бөлігін біріктіретін және банк жүйесінің түбегейлі
мәселелерін шешетін түрлі комитеттер жатады.
Екінші эшелонға банк бөлімшелерінің бір біріне қарым-қатынаста қатар
бағыну жүйесіндегі клиенттерге қызмет көрсетумен, басқа да жұмыстарды
орындаумен айналысатын барлық өзге басқармалар (бөлімдер) жатады.
Банк басқару аппаратының құрылуында маңызын жоймаған принциптердің бірі
бірлескен және үйлестірілген қызметтерді қамтамасыз ету болып табылады.
Егер кәсіпорын банк мәртебесіне ие болса, ол өзінің құрамында бір
жағынан, өзіне тиісті операцияларды ішінде орындалуын қамтамасыз етіп
отырса, екінші жағынан оның қызметінің қоршаған орта шарттарымен
сәйкестігін қамтитын бөлімшелері болуы тиіс. Кейбір банктер аталған
принципті жүзеге асыру мақсатында банктің түрлі бөлімшелерін үйлестіру мен
өзара әрекет жасауын қамтамасыз ететін арнайы әкімшілік комитет құрады.
Банкті ұйымдастыру принциптерінің арасында басқаруды ұтымды ету
принциптері белгіленеді. Аталған принциптерге сәйкестендіруде банк жұмысы
банк дамуын қамтамасыз ететіндей ұйымдастырылуы тиіс (мысалы, жаңа қызмет
түрлерін енгізу, шығындарды қысқарту, еңбек өнімділігін көтеру бағытында
және т.б).
Банк ұйымдастыру тұрғысында тұтастық пен қоршаған орта жағдайына
сәйкестілігін қамтамасыз ету маңызды. Бұл банкте қабылданған бірыңғай даму
стратегиясының аясында, оның бөлімшелері арасында тығыз өзара байланыс
қалыптасады. Әр бөлімше өзінің қызметін қоршаған орта жағдайының өзгеруіне
сәйкес жетілдіреді 3,50б.
Банк ұйымдастыру жүйесі бақылауды қамтамасыз ету принциптеріне сәйкес
болуы аса маңызды. Бұл жерде міндетті элемент болып ішкі және сыртқы аудит
есептеледі. Аудиторлық тексерулер бас банк аясында да, және оның
филиалдарына да қатысты ұйымдастырыла береді (ішкі аудит).Сыртқы аудит
несие мекемелерін тексеруге лицензиясы бар арнайы аудиторлық фирмалар
тарапынан қамтамасыз етіледі.
Ішкі реттелу, банктің ішкі бөлімшелерінің келісімі ережелерге бағыну
-банк қызметкерлері қызметінің регламенттелуі арқылы қамтамасыз етіледі.
Аталған принципті жүзеге асыру үшін банктер жеке ұйғарым (жарғы, жеке
бөлімдер мен қызметтер туралы ережелер, біліктілік талаптарын) жасайды.
Банк ісіндегі тәукелділікті басқару процессі келесі 6 кезеңнен тұрады:
1.Мақсатты анықтау. Банк үшін басты мақсат тәуекелділіктің ауыртпалығын
мүмкіндігінше жеңілдетіп, оның зардаптарын барынша азайту. Сөйтіп банкротқа
ұшыраудың жағдайын анықтау.
2.Тәуекелділікті анықтау.Тәуекелділіктің қандай ауқымда және көлемді
болатының анықтап оның әкелетін зардаптарын сезіну.
3.Тәуекелділікті бағалау мүмкін болатын зардаптар шамасы мен оның
ықтималдылығын анықтау. Бұл кезде банк нақты тәуекелділік салдарын
анықтауда озық және өзіндік тәжірибені қолдана отырып математикалық әдістер
мен анықтайды. Банк ісіндегі тәуекелділік түрлеріне байланысты
тәуекелділік.
4.Тәуекелділікті басқару әдістерін таңдау. Тәжірибеде жоғалтулардың алдын
алумен оған бақылау жасау. Тәуекелге бейім банк портфелін сақтандыру
немесе тәуекел салдарын сақтандырусыз қалпына келтіру. Осы нақты әдістері
тәуекелділіктің түрлерін таңдап қолдану.
5.Таңдалған әдісті қолдану. Егер банк тәукеледілікті басару сақтандыру
әдісін таңдаған болса, онда келесі қадам сақтандыру келісім шарт жасау
болып табылады. Егер жоғалтулардың алдын-алу және бақылау әдісін таңдаса,
онда банк мүмкін болатын жоғалтулады есептеп, оны барынша азайту үшін
шаралар жиынтығын қарастырады.
6. Нәтижені бағалау. Нәтижені бағалау банк ісіндегі тәуекел салдарынан
қалыптасқан залалдарды және әрекеттерді толығымен қарастыру мүмкіндігін
беретін шынайы ақпараттар жүйесінің көмегімен жүзеге асырады 3,55 б.
Әр қызметкер өзінің міндеттерін білу керек, сол құжаттарда көрсетілген
ережелерді орындау үшін белгілі білімдер мен іскерлікке ие болуы тиіс.
Сайып келгенде, банктің несиелік мекеменің тұрақтылығы мен сенімділігін
қамтамасыз ету жөнінде қажетті ұйымдастырушылық және экономикалық шараларды
уақыттылы қабылдауы үшін жедел және жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз етілуі
де маңызды. Банк инфрақұрылымының жүйелілік элементі бола тұра, ақпараттық
қамтамасыз ету ұйымдастырушылық тұрғыдан банкте тиісті ақпараттарды жинау
және өңдеумен айналысатын ерекше бөлімшелерді (адам топтарын) құру жолымен
жүзеге асады.
Банк құрылымын қалыптастырудағы негізгі мақсат банк қызметі кешенін
басқару қолайлылығында, банк клиенттеріне көрсетілетін қызметтер сапасы мен
банк қызметкерлерінің еңбек өнімділігінің арттырылуына, кәсіпорын ретінде
кірісті шаруашылық жүргізуге қол жеткізу болып табылады.
1.3 Коммерциялық банкті басқару құрылымы мен қызметі
Үлестік және акционерлік бастамада коммерциялық банкті құру
кәсіпорынның, ұйымның және мекеменің уақытша бос қаражатын шоғырландыру
және оларды халық шаруашылығы, кәсіпорын немесе аумақ топтары салаларын,
тарауларын дамыту қажеттіліктеріне үнемдеп жұмсау мақсатында жүзеге
асырылады.
Коммерциялық банктердің ұйымдастырушылық құрылысы акционерлік қоғамды
басқарудың көпшілік мақұлдаған. Коммерциялық банктің жоғарғы органы жылына
бір реттен кем емес өткізіліп тұратын акционерлердің (қатысушылардың) жалпы
жиналысы болып табылады. Оған сенімхат негізінде банктің барлық
акционерлері өкілдері қатысады. Акционер-кәсіпорындарының басшылары қатысуы
үшін сенімхат талап етілмейді. Қарауға ұсынылған мәселелерді шешуге жалпы
жиын отырысына банк акционерлерінің төрттен үш бөлігі қатысқан жағдайда
ғана құқықты.
Банк қызметінің жалпы басшылығын банк кеңесі жүзеге асырады. Сондай-ақ,
оған банк басшылығының жұмысын бақылау мен қадағалау жүктеледі. Кеңестің
құрамы, оның мүшелерін сайлау тәртібі мен мерзімі коммерциялық банк
жарғысымен белгіленеді. Банк кеңесі банк қызметінің жалпы бағыттарын
анықтайды, банктің несиелік және басқа да жоспарларының жобаларын
қарастырады, банк табысының кіріс және шығыс жоспарларын бекітеді, банк
филиалдарының ашылу мен жабылу мәселесін және банк қызметіне, клиенттермен
қарым-қатынас жасауға және даму перспективаларына байланысты сұрақтарды
қарайды.
Коммерциялық банк қызметіне басқарма тікелей басшылық етеді. Ол
акционерлердің жалпы жиыны мен банк кеңесінің алдында жауапкершілік
тартады. Басқарма төрағасынан, оның орынбасарларынан және басқа да
мүшелерінен құрылады. Коммерциялық банктер басқармаларының құрамына,
әдетте, банктің едәуір ірі қатысушыларының өкілдері кіреді.
Банк басқармасының отырысы тұрақты өткізіліп отырады. Шешім көпшілік
дауыспен қабылданады. Дауыстардың тепе-тең түсуінде төраға дауысы шешуші
болып табылады. Егер басқарма мүшелері немесе оның төрағасы басқарма
шешімімен келіспесе, олар өз пікірлерін кеңеске немесе жалпы жиналысқа
жариялауына болады. Бұл жағдайда банк кеңесінің шешімі ақырғы қорытынды
болып табылады. Басқарма шешімдері банк басқармасы төрағасының бұйрықтары
арқылы шығады. Ревизиялық комиссия қатысушылардың жалпы жиынымен сайланып,
банк кеңесі алдында есеп беруге міндетті.
Банк басқармасы ревизиялық комиссияның қарауына ревизия жүргізу үшін
барлық қажетті материалдарды береді. Комиссия жүргізілген тексерулердің
қорытындысын банк басқармасына жолдайды. Коммерциялық банктің ревизиялық
комиссиясының негізгі міндеті-теріс пайдаланушылықтың алдын алу жағдайын
жасау. Ревизиялық комиссия қорытындысын банктің жылдық есептері мен балансы
бойынша шығарады. Ревизиялық комиссияның қорытындысынсыз банктің балансы
акционерлердің жалпы жиынымен бекітіле алмайды.
Ірі банктер әдетте қызмет ерекшеліктері бойынша құрылатын департамент,
басқарма және бөлімдерден тұрады. Олардың басшылары осы құрылымдардың
қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Департамент директорлары, басқарма
бастықтары мен олардың орынбасарлары бөлімдер мен қызметтердің әрекеттерін
үйлестіреді, олардың нақты мақсаттары мен бағдарламаларын анықтайды, кеңес
береді, жұмысын бақылайды және баға береді. Бөлімдердің саны банк
қызметінің көлемі мен сипатына, банк операцияларының мөлшері мен
күрделілігіне және клиенттерге көрсетілетін қызметтердің түрлілігіне
байланысты болады.
Коммерциялық банктердегі есеп жүргізу Ұлттық банк белгілеген ережелерге
сәйкес жүзеге асады. Банктер Ұлттық банкке немесе оның коммерциялық банк
орналасқан жердегі бақармасына айдың бірінші күніндегі балансын, кварталдық
айналым тізбесін және жылдық бухгалтерлік есебін табыс етеді.
Коммерциялық банктер жұмысының жариялылығын және олардың қаржылық жағдайы
туралы ақпаратқа қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында олардың
акционерлердің жалпы жиынымен бекітілген жылдық балансын, сондай-ақ
кірістер мен шығыс есептерін (аудиторлық ұйымдардың табыс еткен мәліметтері
берілген сенімхатты растағаннан кейін) басылымдарда жариялап отыруы тиіс.
Коммерциялық банк орналасқан жерден алшақ аймақта тұрған банк клиенттері
болып табылатын кәсіпорындар мен ұйымдарға шұғыл түрде несиелік-есептік
қызмет көрсету мақсатында ол филиалдар мен өкілдіктер ұйымдастыра алады.
Мұндайда коммерциялық банктің филиалын немесе өкілдігін ашу мәселесі
филиалдың немесе өкілдіктің ашылатын жердегі Ұлттық банктің бас
басқармасымен келісілуі тиіс. Банк филиалы болып оның барлық немесе
жартылай қызметтерін жүзеге асыратын және ол тұрған жерден тыс орналасқан
құрылымдық бөлімшелері саналады.
Филиал заңды тұлға болып саналмайды және оған бас банк орындауға құзыр
берген операцияларды Ұлттық банктің лицензиясында қарастырылған шекте ғана
іске асырады. Ол келісім жасасу мен өзге шаруашылық қызметтерін жүргізуді
оны құрып отырған коммерциялық банк атынан іске асырады.
Өкілдік коммерциялық банктің оның тұрған жерінен тыс орналасқан, заңды
тұлға құқықтарын иемденбеген, дербес балансы жоқ оқшауландырылған
бөлімшесі болып табылады. Ол банктің өкілеттілік қызметтерін қамтамасыз
ету, келісім және өзге құқықтық әрекеттер жасау үшін құрылады. Өкілдік
клиенттерге есептік-несиелік қызмет көрсетумен айналыспайды және оның
корреспонденттік қосалқы есебі болмайды. Шаруашылық шығыстарды жүзеге асыру
үшін оған ағымдағы есепшот ашылады.
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ерекшелейтін белгілі
қызметтерді орындауында көрініс табады. Коммерциялық банктердің негізгі
операцияларын топтастыра келе, олардың орындайтын негізгі қызметтерін
тұжырымдауға болады:
1.Ақша капиталын шоғырландыру мен жұмылдыру;
2.Несиедегі делдалдық;
3.Шаруашылықтағы есептер мен төлемдер жасауды жүргізу;
4.Төлемдер қаражатын жасау;
5.Құнды қағаздардың шығарылуы мен үлестірілуін ұйымдастыру;
6.Клиенттерге кеңес беру қызметін көрсету.
Уақытша бос қаражатты жұмылдыру мен оларды капиталға айналдыру
-банктердің ежелгі қызметтерінің бірі. Заңды және жеке тұлғалардың бос
қаражаттарын банктер арқылы шоғырландырылуы бір жағынан, олардың иелеріне
пайыз түрінде табыс әкеледі, ал екінші жағынан, несиелік операцияларды
жүргізу үшін негіз жасайды. Жиналған ақшаны түрлі экономикалық және
әлеуметтік қажеттіліктерге пайдалануға болады. Қаражаттың шоғырлануы және
оның капиталға айналуы нағыз банктер арқылы болып отыр.
Несие берудегі делдалдық коммерциялық банктердің келесі бір маңызды
қызметі болып табылады. Бос қаражат иелері мен қарыз алушылардың тікелей
несиелік қатынасына, оған қажеттілік көретін, несиеге беріліп отырған
капитал көлемін бірлесе иемденуі, сондай-ақ, қарыз алушыға қажет капиталды
босату мерзімі кедергі болып отырған жоқ. Капиталдың иелері мен қарыз
алушылардың арасындағы тікелей несиелік байланысын соңғылардың төлемдер
жасауға қабілетсіздігі де қиындатып отыр. Капитал иесінде қарыз алушының
қаржылық жағдайы туралы ақпарат болмауы мүмкін.
Коммерциялық банктер қаржылық делдал рөлін атқара отырып, мұндай
қиыншылықтарды жояды. Банк несиелері экономиканың түрлі салаларына
бағытталып, өндірісті кеңейтуді қамтамасыз етеді.Тұрақты экономика
ұйымдастырылған және жолға қойылған ақша есебі жүйесінсіз өмір сүре
алмайды. Осыдан, есептер мен төлемдер жүргізудегі банктердің рөлі үлкен
мәңге ие болады.
Кәсіпорын арасындағы есептердің негізгі бөлігі аударым жолымен жүзеге
асады. Банктер төлемдерде делдал ретінде шыға тұра, клиенттерінің тапсырысы
бойынша есеп айырысуды іске асырады, есепшоттарға ақша қабылдайды және
барлық ақша түсімдері мен ақша беруге есеп жүргізеді. Банктердегі
төлемдердің орталықтандырылуы шығындар айналысының азаюына ықпал етеді, ал
есептердің жылдамдатылуы мен төлемдердің сенімділігін көтеру үшін есеп
айырысудың электронды жүйелері енгізіліп жатыр.
Коммерциялық банктердің ерекше функциясы олардың ақша жасау мен жою,
яғни, ақша массасын көбейту немесе азайту қабілетінде болып табылады.
Төлемдер қаражатын жасау банктердің депозиттік және несиелік қызметімен
тікелей байланысты. Депозит екі жолмен жасалуы мүмкін: клиенттің банкке
қолма-қол ақша салуы немесе қарыз алушыға несие беру. Мұндайда аталған
операциялар айналымдағы ақша массасының көлеміне әрқалай әсер етеді.
Алайда, банктер ақшаны жасауға ғана емес, жоюға да қабілетті. Бұл қарыз
алушылардың несиені өздерінің депозиттік шоттарындағы ақшаны шығынға жазу
жолымен өтегенде болуы мүмкін. Мұндай жағдайда шаруашылықтағы ақшаның жалпы
массасы қысқарады.
Несиеге сұраныстың болу жағдайында қазіргі кездегі ақшаның және бағалы
қағаздардың шығарылуы мен айналымы механизмі ақшаның шығарылуы мен
айналымының шегін ұлғайтуға ерік береді. Бұл өнеркәсіпті дамыған елдердегі
ақша массасының өсуімен құпталады. Бірақ, экономикаға айналымдағы ақшаның
шамадан тыс саны емес, оңтайлы саны қажет, сондықтан, коммерциялық банктер
орталық банктер орнатқан (міндетті қорлардың) шектеу шамасында әрекет
етеді.
Коммерциялық банктер құнды қағаздардың, атап айтқанда, акциялар мен
облигациялардың шығарылуы мен үлестірілуін жүзеге асыра отырып, эмиссиялық-
құрылтайшылық қызметін атқарады. Мұндайда банктер ақша жинағын өндірістік
мақсаттарға жұмсауға мүмкіндік алады. Құнды қағаздар рыногы несие жүйесін
толықтырады және онымен өзара әрекетке түседі. Ұзақ мерзімді салымдарды
қажет ететін және акциялар мен облигацияларды шығаруға иек артатын
кәсіпорындардың тапсырысы бойынша, банктер ақшаның шағарылуы мен
айналымының мөлшерін, шартын, мерзімін анықтау, құнды қағаздардың түрлерін
таңдау, және де үлестіру міндеттері мен олардың қайталама айналуын
ұйымдастыруды өз мойнына алады. Банктер шағарылған құнды қағаздарды сатып
алу және сатуды өз есебінен немесе банк синдикаттарын ұйымдастыру арқылы
олардың сатып алынуына кепілдік береді, акциялар мен облигацияларды сатып
алушыларға несие береді. Банк ірі компаниялар шығарған қомақты сомаларға
деген міндеттемелерін биржадағы еркін сатулар әдісімен емес, тікелей өзінің
клиенттеріне сату жолымен үлестіре алады.
Жеткілікті экономикалық хабардарлық және экономикалық жағдайларды бақылау
мүмкіндігі клиенттерге кеңес беру қызметін көрсетуді жүзеге асыруға ерік
береді. Банктер кәсіпорындардың қаржылық қызметіне, бухгалтерлік
есептерінің жағдайына талдау жасайды, даму стратегиясына баға береді және
табыстарды көбейту бағыттарының мүмкіншілігін анықтайды. Құнды қағаздармен
байланысты операциялармен шұғылдана отырып, банктер клиенттердің жаңа
акцияларын шығарудың болашағын және оларды тарату шынайылығын бағалайды;
клиенттерге жаңа құнды қағаздарды үлестіруді мойнына алатын фирмаларды
таңдауда кеңес береді, және өзге де кеңес беру қызметтерін көрсетеді: шот
ашудан ақша және тауар рыногындағы операцияларды орындау жөніндегі
ұсыныстарға шейін.
Соңғы уақытта коммерциялық банктер арнайы несие мекемелері тарапынан
бәсекелестіктің күрт ушығуымен соқтығысып отыр. Бұл банктердің жаңа қызмет
салаларын іздеуге және клиенттерге ұсынылатын қызметтердің санын көбейтуге
әрі қызмет көрсетудің сапасын көтеруге ынталандырады.
Қазіргі жағдайдағы коммерциялық банктер қызметінің кеңею үрдісінің дамуы
жалғасуда. Өздерінің рыноктағы орнын нығайту үшін олар қаржылық
кәсіпкерліктің өздеріне бөгде салаларына еніп, банктерге тән емес
операцияларды белсенділікпен іске асырып отыр. Мұнымен банктердің экономика
қызмет істеуіндегі рөлі арта түседі.
Коммерциялық банктердің меншік қорлары банк капиталы мен оларға
теңестірілген баптарымен ұсынылады. Коммерциялық банктердің меншікті
капиталы қызметтің өзге түрлерімен шұғылданатын кәсіпорындар мен ұйымдарға
қарағанда, өзінің меншікті капиталы арқылы жалпы қажеттіліктердің 10 % жаба
алатындай айрықша ерекшеліктері бар. Әдетте, мемлекет банктер үшін өзіне
меншікті және тартылған қорлар арақатынасының аз шекараларын орнатады.
Банктің өзіне меншікті қорларының маңыздылығы, ең алдымен, оның
тұрақтылығын демеуінде болады. Банк құрудың бастапқы кезеңдерінде нақ осы
меншікті қаражаттары бірінші кезектегі шығындарын жабады (жер, ғимараттар,
жабдықтау, еңбекақы). Оларсыз банк өз жұмысын бастай алмайды. Өзінің
меншікті қорлары есебінен банк өздеріне қажетті резервтерді жасайды. Сайып
келгенде, меншікті қорлар ұзақ мерзімді активтерге салымдар жасаудың
негізгі көзі болып табылады. Түрлі банктердің меншікті қорлар құрылымы
бірыңғайлы емес:1жарғыкапиталы;2қосындыкапитал ;
1.резервтегі қор, арнайы тағайындау және өзге
қорлары, сонымен қатар, таратылмаған пайда. Банктердің тартылған
қаражаттары белсенді операцияларды, ең алдымен несиелерді жүзеге асырудағы
ақша қорына деген барлық қажеттіліктерінің 90% жуығын жабады. Олардың рөлі
жоғары. Несие қорлары рыногындағы заңды және жеке тұлғалардың уақытша еркін
қаражаттарын жұмылдыра отырып, коммерциялық банктер олардың көмегімен
халық шаруашылығының қосымша айналым қаражаттарындағы қажеттілігін
қанағаттандырады, ақшаның капиталға айналуына ықпал етеді, тұрғындардың
тұтынушылық несиеге деген қажеттілігін қамсыздандырады.Енжар операциялар
айналымда жүрген ақша қаражаттарын банкке тартылуына мүкіндік береді. Жаңа
қорлар белсенді несиелік операциялар жүргізу нәтижесінде банк жүйесімен
жасалады. Енжар операциялардың алғашқы екі түрінің (1,2) арқасында несие
қорларының бірінші ірі тобы-меншікті қорлар қалыптасады (3,4). Енжар
операциялардың келесі екі тобы (3,4) қорлардың екінші ірі тобын-қарызға
алынған немесе тартылған несиелік қорлар тобын құрайды. Енжар операциялар
деп жүргізілген операциялардың нәтижесінде пассивті есепшоттарда немесе
пассивтердің активтерден басым түсу бөлігіндегі активті-пассивті есеп
шоттарда жатқан ақша қаражатының өсуі болатын операцияларды түсінеміз.
Енжар операциялар коммерциялық банктер үшін маңызды рөл атқарады. Нақ
солардың арқасында банктер ақша рыногында несие қорын иемденеді.
Коммерциялық банктердің енжар операцияларының төрт формасы бар:
1. жарғылық қор жарналары (бірінші иелеріне акциялар мен пайлардысату);
2.қорларды қалыптастыру немесе көбейтуге банк
түсімдерінен аударым жасау; 3.депозиттік операциялар
(клиенттерден алынатын қаражаттар);
4.депозиттерден тыс тұрған операциялар.
Енжар несиелік операцияларға ең алдымен депозиттік операциялар
жатады.Депозиттік деп банктердің заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын
белгілі мерзімге, немесе талап етуге дейінгі салымдарға тартылуын айтамыз.
Депозиттік операциялардың үлесіне пассивтердің негізгі бөлігі
кіреді.Мерзімі бойынша депозиттерді екі топқа бөлу қалыптасқан:
1.Талап етуге дейінгі депозиттер,
2.Жедел депозиттер (олардың депозиттік және сақтау сертификаты түрлерімен
бірге). Талап етуге дейінгі депозиттер дегеніміз-есеп айырысуды жүргізу
немесе мақсатты пайдаланумен байланысты ағымдағы, есепшоттағы, бюджеттік
және өзге шоттардағы қаражаттар, сонымен қатар, талап етуге дейінгі
салымдар. Алайда, банк бұл шоттарға төмен процент төлегендіктен немесе
процентерді мүлде төлемегендіктен (мұндайда клиенттерге түрлі жеңілдіктер
ұсынылады), бұл қорлар банк үшін арзанға түседі. Сонымен бірге, бұл -
қорлардың тұрақтылығы төмен бөлігі, банктерде өтімділікті демеуі үшін мұның
астында едәуір жоғары оперативтік қоры болуы қажет. Сондықтан да банк
қорындағы бұл қаражаттардың 30-36 % дейінгі үлес салмағы тиімді болып
саналады. Талап етуге дейінгі депозиттерге, сондай-ақ, корреспонденттік
есепшоттардағы несиелік қалдықтар және өзге банктердің аталған банктегі
талап етуге дейінгі депозиттері жатады.Жедел банктік депозиттер дегеніміз –
келісімде белгіленген мерзімге банкке салынған ақшалай қаражаттар. Бұлар
бойынша иелерге әдетте талап етуге дейінгі депозиттерге қарағанда жоғары
проценттер төленеді, сондай-ақ, мерзімге дейін алуға, кейбір жағдайларда
салымды толықтыруға да шек қойылады.Жедел банк депозиттері қаражаттардың
алынуы жөнінде алдын-ала хабарлау арқылы (клиент алдын-ала ескерілген
мерзімде қаражатты алуы туралы арыз жазып беруі тиіс) шартты (депозит кей-
бір жағдайлардың болуына дейін сақталады) және меншікті жедел депозиттеріне
бөлінеді.
Қорларды тартудағы депозиттік емес көздерге:
-Банкаралық рыногынан қарыз алу;
-Құнды қағаздарды кері сатып алынумен сатулар туралы келісім, вексельдер
шоты мен орталық банктен несие алу;
-Банк акцептін беру;-Коммерциялық қағаздарды шығару;
-Евродоллар рыногынан қарыз алу;
-Капиталдық ноталар мен облигацияларды шығару жатады.
Банкаралық несие рыногында орталық банктің корреспонденттік шотындағы
қаражаттар сатып алынады және сатылады.Банкаралық несие кредиттері үш
сегментке бөлінеді:
-Үш айлық несиелер;
-бір-екі айлық несиелер;
-қысқа ақша (1-2 күндік ең қысқа мерзімді несиелер).
Орталықтандырылған және банкаралық несиелердің қолайлылығы-олардың жедел
түрде қарыз алушы банктің қарамағына түсетіндігінде және салым болып
табылмағандықтан қормен қамсыздандыруды қажет етпейді.Банкаралық
несиелердің мәні кейбір банктер артық келетін қорларды таратып, бұл рынок
несиелік қорлардың жалпы банк жүйесінде пайдаланылу тиімділігін
арттырады.Одан басқа, банкаралық несиелердің дамыған рыногының болуы аз
қаражатты банктердің оперативтік қорларында олардың өтімділігін демеу үшін
ұстауға мүмкіншілік береді.Облигацияларды шығару тәрізді қорлардың
депозиттік емес көздері банктер үшін зор болашаққа ие. Банктер жарғылық
капиталдың 25 %-ынан жоғары емес мөлшерде ғана облигациялар шығаруға
құқылы. Облигациялар атаулы және ұсыныс берушіге арналған бола алады. Қарыз
банктің таза пайдасы есебінен, немесе оның жеткіліксіз болуына байланысты
резервтік қор есебінен өтеледі. Облигациялар курсына әсер ету үшін банкке
оларды биржада сатып алуына немесе сатуына болады. Активті операцияларды
топтастыру жөнінде активтердің құрылымы жөніндегідей әр түрлі көзқарастар
қалыптасып отыр.В. И. Букато, Ю. И. Львовтардың пікірінше негізгі белсенді
операциялар:
• нәтижесінде банктің несие қоржыны қалыптасатын несиелік операциялар;
• инвестиция қоржынының қалыптасуына негізін құрайтын инвестициялық
операциялар;
•банктің клиенттеріне көрсететін қызметтерінің негізгі түрі болып
табылатын кассалық және есеп айырысу операциялары;
• банк оперцияларының барлығын сәтті орындалуын қамсыздандыратын, талапқа
сай инфрақұрылымының қалыптасуына байланысты өзге белсенді операциялар
болып табылады.
Лаврушин банктің белсенді операцияларының кеңінен таралған:
• несиелік операциялар. Олар әдетте, банктер табыстарының негізгі бөлігін
әкеледі. Макроэкономика ауқымында бұл операциялардың мәні банктер, олар
арқылы өндіріс, ақша айналдыру және тұтыну үрдістерін ынталандырып, уақытша
әрекетсіз жатқан ақша қорын әрекет жасайтын қорға айналдыру болып табылады;
• инвестициялық операциялар. Оларды орындау үрдісінде банк қорларды құнды
қағаздарға салып немесе бірлескен шаруашылық қызметін жасауға құқық алып,
инвестор ретінде шығады;
• депозиттік операциялар. Банктердің белсенді депозиттік операцияларды
белгілеуі Орталық банктің (корреспондент есебі және қор есебі) және өзге
банктердердің шоттарында төлем қаражаттарының ағымдағы және ұзақ қорларын
жасауға негізделеді;
• сан алуан түрлі болып келетін өзге белсенді операциялар. Олар шет
елдерде банктерге қомақты табыс әкеледі. Ресей тәжірибесінде олардың шебі
әлі шектеулі. Өзге белсенді операциялар санына шет елдік валютамен және
құнды металлдармен жүргізілетін операциялар, сенімгерлік, агенттік,
тауарлық, тағы басқа түрлеріне жатады деген пікір білдіреді.
В. П. Поляков, Л. А. Московкина тәрізді авторлар белсенді операцияларды
банк инвестициялары, несие беру, коммерциялық векселдерді есептеу (сатып
алу) және қор операцияларына бөледі.
П. Г. Антонов, М. Пессель В. И. Букато және Ю. И. Львовтар белгілегендей
операциялар тәрізді операцияларды ажыратады: кассалы, несиелік,
инвестициялық және өзге операциялар.
Маған келсек, мен В. И. Букато, Ю. И. Львов, В. П. Поляков, Л. А.
Московиналардың пікірін ұстанамын. Олар белсенді операциялар қатарына
кассалық, несиелік, инвестициялық және өзге оперцияларды кірігізеді,
өйткені, бұл операциялар банктердің белсенді операцияларының кеңінен
таралған түрлері болып табылады.
Белсенді операциялардың негізгі түрлерінің сипатайды.
Несиелік операциялар. Банк несиесі дегеніміз-экономикалық қатынастар. Оның
үрдісінде банк қайтарып беру шартымен қарыз алушыларға қаражат ұсынады. Бұл
құнның (неселік капиталдың) банктен (қарыз берушіден) қарыз алушыға
(борышкерлерге) қозғалысын және керісінше жүруін ұйғарады. Қарыз алушы
болып меншік иесінің түріне қарамастан, барлық кәсіпорындар (акционерлік
кәсіпорындар мен фирмалар, жеке кәсіпкерлер) және тұрғындар шыға алады.
Алынған құнның қайырылуы (банк алдындағы қарызын өтеу) бір кәсіпорынның
және барлық экономиканың ауқымында өсу көлеміндегі ұдайы өндірістің
нәтижесі болуы тиіс. Бұл несиенің экономикалық рөлін анықтап, банктердің
несиелік операциялардан пайданың түсіруінің маңызды шарты болып қызмет
етеді. Тұрғындарға ұсынылатын несиелер бойынша берешек қолдануды азайту,
тіпті алдыңғы кезеңмен салыстырғанда тұтынушылықты қысқарту есебінен өтелуі
мүмкін. Тұрғындарды несиелеу, сонымен бірге тұтынудың өсуін
қамсыздандырады, тауарларға (әсіресе, қымбат бағалы, ұзақ қолданылатын)
деген сұраныстың көтерілуін ынталандырады және де банктердің осы
операциялардан пайда түсіру мүмкіндіктерін анықтайтын тұрғындардың кіріс
деңгейіне тәуелді.
Несиелік операциялар банк активтері құрылымының баптарындағы ең үлкен
бөлігін алады. Несиелік саясатын негізгі мақсаттары:
- клиенттердің несиелендірі бойынша өтініштерін қарастыру;
- несиелік тәуекелділіттің төмен бағада беруі туралы банк кепілдік береді;
- қарыздық портфельдің классификациясын реттеу;
- банк жұмысшыларына және қызметкерлерге несиелендіру мәмілесі бойынша
өкілеттік орнату.
Несиелік саясаттын механизмін орнықтыру
Нақты құжат негізгі тәртіпті, несие берушілерге реттік және шартты
ұсынады, оған қоса стандартты параметрлер, Банк жұмысшылары несие
процессінде осы құжатты қолдану керек. Қазіргі құжаттың ішіне банктің
несиелендіру құрылымы кіреді, оны яғни толықтырады өзгерістер енгізеді.
Несиелендіру саясатында белгілі бір шектік
өкілетті органдар шешім қабылдайды (Банк Директорлар Жиналысы, Банк
Басқарушысы). Банктің несиелендіру саясатын ай сайын жүргізеді. Қазіргі
несие саясатында банктің дамуының мөлшеріне сай өзгертіледі және қадағалап
отырады. Республикада қаржы нарығына қарасты, оның құрылымдық дамуында
ескеріліп өзгеріске енеді.
Барлық өзгерістер және толықтырулар еңгізілген соң, Банк Басқармасынан
кейін Банк Директорлар кеңесі шешім қабылдайды. Несие саясаты банктің ішкі
құпия құжаты болып табылады.
Банктің несие саясатының принциптері және приоритеттері
Банктің негізгі қызметері:
- Банктің іскерлік бөлшектігі, Бөлшек клиенттердің мұқтаждықтарын
қанағаттандыру;
- Банктің іскерлік корпоративтілігі, қаржылық емес ұйымдармен, қаржы
институттарымен, мемлекеттік мекемелермен және басқа да заңды тұлғалармен
ұсынылған клиенттердің мұқтаждықтарын қанағаттандыру.
Банктің іскерлік бөлшектік дамуына Банк сапалы және бір деңгейлі қызмет
көрсетуге назар аударады. Халықты несиелендіру перспективаны ең жоғарғы
деңгейге жеткізу бағытталған Банк корпоративтік клиенттерге жеке ыңғайлы
қаржылық менеджер таңдайды. Банктің талабы клиенттік көлемін көбейту және
клиенттердің мұқтаждықтарын толық қанағаттандыру, яғни, банктің өнімін және
қызмет көрсету сапаысн жақсартуды ұсыну болып табылады. Қазақстан
Республикасы аудандарында және сыртқы нарықта банк өзінің несиелендіру
қызметін барлық экономикада жүзеге асырады.
Несиелік саясатын принциптері.
Банк несиелік жұмысшыларынның негізгі келесі принциптері анықталады:
- несиелік тәуекелділіктің қызметін бөлу;
- несиені ұсыну бойынша алқалар шешімді қабылдайды;
- несиелік тәуекелділікті бағалау;
- портфельді басқару;
- несие қызметін бақылау;
Несиелік тәуекелділік қызметті бөлу. Әртүрлі тәуекеділікке талдау және
баға беруді шамалау. Сонымен қоса, несие бойынша баланс жетістігі, сводтық
тәуекелділік несилік бөлімшеде бағаланады.
Несиені ұсыну бойынша алқалар шешімді қабылдайды. Жеке бір тұлға немесе
басқа да несие бойынша бағдарламалар қабылдай алмайды. Несие бойынша
алқалық органдар немесе Несиелік комитет шешім қабылдай алады.
Несиелік тәуекелділікті бағалау. Бұл несиелік тәуекелділікті бағалау
және талдау деңгейі қолдау көрсету және қарыздық портфельге талдау жасау
және несиелік тәуекелділік нормаларға сай қарыздық портфельді тиімді
анықтау.
Осы принцип процедураларды бекіту және стандартқа сай өндеу,
концентрациялық несиелік тәуекелділікті шығару, қарыздық портфельдің
мақсаты рентабельділікке жеткізу, тиімді құрылымын құрастыру.
Портфельді басқару қарыздық портфельді мерзім бойынша салу ең
тиімді шешім, салымшылардың валюталық әртүрлігі, экономика секторы және
республикалық аудандар, несиелік тәуекелділіктің әртүрлі шектік лимитін
құрастыру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz