Банктік қызметтер нарығының теориялық негіздері туралы ақпарат
Кіріспе
I. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банктік операциялардың теориялық аспектіліері мен оның маңыздылықтары
1.2 Банктік қызметтер: маңызы, түрлері және ерекшеліктері
1.3 Банктер және олардың клиенттері арасындағы қарым . қатынас
II. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ТРАСТЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстанның банктік операцияларды дамыту жолдары мен оның ерекшеліктері
2.2 «Альянс» банк АҚ тратық операцияларды жүргізудегі басты ерекшеліктер
2.3 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі коммерциялық банктерінің трастық (сенімгерлік) операцияларын жүргізудің ережелері мен функциялары
III. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ ОТАНДЫҚ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ ТЕНДЕНЦИЯСЫ
3.1 Банк қызметінің қазіргі нарығының тенденциялық жағдайлары
3.2 Әлемдік қаржы дағдарысының Қазақстан Республикасының банк жүйесіне әсерлері
3.3 Екінші деңгейлі банктерді қадағалау мен бақылау ісін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
I. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банктік операциялардың теориялық аспектіліері мен оның маңыздылықтары
1.2 Банктік қызметтер: маңызы, түрлері және ерекшеліктері
1.3 Банктер және олардың клиенттері арасындағы қарым . қатынас
II. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ТРАСТЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстанның банктік операцияларды дамыту жолдары мен оның ерекшеліктері
2.2 «Альянс» банк АҚ тратық операцияларды жүргізудегі басты ерекшеліктер
2.3 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі коммерциялық банктерінің трастық (сенімгерлік) операцияларын жүргізудің ережелері мен функциялары
III. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ ОТАНДЫҚ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ ТЕНДЕНЦИЯСЫ
3.1 Банк қызметінің қазіргі нарығының тенденциялық жағдайлары
3.2 Әлемдік қаржы дағдарысының Қазақстан Республикасының банк жүйесіне әсерлері
3.3 Екінші деңгейлі банктерді қадағалау мен бақылау ісін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дүние жүзіндегі қаржы дағдарыстарының болу себептері әр түрлі және оның болуы көп жағдайда күтпеген кезде болуы да ықтимал, сондай ақ қор нарығындағы трейдерлердің де іс әрекеттеріне байланысты болады. Дегенмен қаржы дағдарысы қолдағы және айналыстағы ақша ресурстарының жеткіліксіздігінен де және оның шексіз айналыста көп болып өз құнын жоғалтуына да байланысты. Қазіргі уақытта әлемдік деңгейде жаһандық дағдарыстан шығу жолдарын әр ел өзінше іздестіріп жатыр.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі банктердің өызметіне соның ішіндегі олардың операцияларына, әсіресе сыртқы операцияларына үлкен әсерін тигізуде. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, биржа нарығы микро деңгейде де үлесі жоғары. Ең алдымен, қор нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған болып бөлінеді. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, қор нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, банктердің сыртқы қарыздары жәнеде трастық (синцидерілінген) қарыздарының ұлғайыюы тек Қазақстандық төрт ірі банктерге ғана емес сонымен бірге мемлекетке де, халыққа да кері әсерлерін тигізуде осы жайлы мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі, таңдалған тақырыптың өзектілігін сипаттайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Банк операциялары бойынша шетелдік, ресейлік және отандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Банктің трастық операцияларын қаржы нарығының қызмет ету механизмін ресейлік ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский, Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман трастық операцияларын қаржы нарығының даму сипатында көрсетті.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі банктердің өызметіне соның ішіндегі олардың операцияларына, әсіресе сыртқы операцияларына үлкен әсерін тигізуде. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, биржа нарығы микро деңгейде де үлесі жоғары. Ең алдымен, қор нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған болып бөлінеді. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, қор нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, банктердің сыртқы қарыздары жәнеде трастық (синцидерілінген) қарыздарының ұлғайыюы тек Қазақстандық төрт ірі банктерге ғана емес сонымен бірге мемлекетке де, халыққа да кері әсерлерін тигізуде осы жайлы мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі, таңдалған тақырыптың өзектілігін сипаттайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Банк операциялары бойынша шетелдік, ресейлік және отандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Банктің трастық операцияларын қаржы нарығының қызмет ету механизмін ресейлік ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский, Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман трастық операцияларын қаржы нарығының даму сипатында көрсетті.
1. Стратегия индустриально-инновационного развития Республики до
2015 г. // Казахстанская правда. -2005. -21мая.
2. О дальнейших мерах по реализации Стратегий развития Казахстана до 2030 года. // Казахстанская правда —2005. -19 август.
3. Программа Правительства РК на 2005-2006 г. // Собрание актов Президента РК и Правительства РК-2005. -№ 32. - с.117-120.
4. О. Баймұратов // «Қазақстан қаржы нарығы» // Алматы «Экономика» 2007 ж
5. Бирюков Д. О некоторых аспектах правого регулирования фондового рынка США // Рынок ценных бумаг, №3(330)2007.
6. Қазақстан қор биржасының есебі.
7. Қаржылық қадағалау Агенттігінің есебі.
8. ҚР Қаржыгерлер ассоциациясының хабаршысы, 2004ж.
9. Қазақстан Республикасы «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы» 2006 жылғы 5 маусымдағы № 145-ІІІ Заңы
10. Қазақстан Республикасы Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының қызметтін реттеу бойынша агенттігі Төрағасының 2006 жылғы 8 желтоқсандағы №68 бұйрығымен бекітілген Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын 2010 жылға дейін дамыту бағдарламасы
11. Мировой опыт надзора и регулирования фондовых рын¬ков // «Рынок ценных бумаг Ка¬захстана». № 12. 2005.
12. P.C. Болжанбаева // Қор нарығын реттеу мен қадағалаудың әлемдік тәжірибесі //АльПари, № 3-4, 2007 г.
13. Банковское дело / Под редакцией профессора О.И. Лаврушина. – М.: «Финансы и статистика», 1999. - 448с.
14. Банки и банковские операции: Учебник для вузов / Под ред. Проф. Е.Ф. Жукова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997. – 471с.
15. Введение в банковское дело: Учеб. пособие / Под руководством проф. Г. Асхауэр. – М.: 1997. – 627с.
16. Менеджмент и маркетинг в банках. / Под редакцией Жукова Е.Ф. — М.: Банки и биржи, «ЮНИТИ», 1997. —191 с.
17. Мақыш «Коммерциялық банктер операциялары» Алматы 2003 ж.
18. Сейткасымов «Ақша, несие, банктер» Алматы 2001 ж.
19. «Банки и банковское дело» Балабанов Спб 2001 г.
20. Банковская система в РК. Алматы <> 2008 г.
21. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан -2030. Қазақстан халқына жолдауы.
22. Н.Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабілетті Қазақстан”, “Бәсеке қабілетті экономика” және “Бәсеке қабілетті халық ”деген Қазақстан халқына Жолдауы ./ Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004ж.
23. Н.Ә. Назарбаев. “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында”, “Бәсеке қабілетті экономика” Қазақстан халқына Жолдауы./ Егемен Қазақстан, 18 ақпан, 2005ж.
24. Банки Казахстана, 2004г. №12; “Банковская система Казахстана – крупнейший институтциональный инвестор национального фондового рынка” / Донцов С.
25. Банки Казахстана, 2004г. №1; ““О некоторых аспектах развития филиальных сетей коммерческих банков” / Кил А.Б.
26. Вестник КазНУ, экономическая серия, 2004г №4 “Проблемы стабильности банковской системы РК” / А.А. Ильясов
27. Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктің делдалдық операциялары: факторинг және форфейтинг” / ҚазЭУ хабаршысы. 2003. - №2 -70-75 б.
28. Мырзабеков Ш. “Қазақстанның банк жүйесі ТМД көлемінде бірінші орында: “ Центркредит” банкінің директорымен сұхбат / Дала мен қала. 2004. -1 қазан (№39). -13б.
29. Банки и банковские операции: Уч-к для ВУЗов / Под ред. Жукова Е.Ф. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2000. - 471с.
30. Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. - М.: Финансы и статистика, 2003. –562с.
31. Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 2000.
32. Банковское дело / Под ред. Сейткасимова Г.С. - Алматы: Каржы-каражат, 1998. - 576с.
33. Жуков Е. Ф. Банки и банковские операции. – СПб.: Питер, 2001. – 234с.
34. Казимагомедов А.А. Банковское обслуживание: зарубежный опыт. - М.: Финансы и статистика, 1999. –321с.
35. Казимагомедов А.А. Услуги коммерческих банков населению: Уч. Пособие. - СПб.: Изд-во СПбУЭФ, 1999. -75с.
36. Панова Г.С. Банковское обслуживание частных лиц. - М.: АО ДИС, 1999 - 352с.
37. Полфреман Д., Форд Ф. Основы банковского дела. М.: Инфра-М, 2004.-636с.
38. Социально-экономическое развитие РК. Январь-февраль 2008 г., Алматы 2007г.
2015 г. // Казахстанская правда. -2005. -21мая.
2. О дальнейших мерах по реализации Стратегий развития Казахстана до 2030 года. // Казахстанская правда —2005. -19 август.
3. Программа Правительства РК на 2005-2006 г. // Собрание актов Президента РК и Правительства РК-2005. -№ 32. - с.117-120.
4. О. Баймұратов // «Қазақстан қаржы нарығы» // Алматы «Экономика» 2007 ж
5. Бирюков Д. О некоторых аспектах правого регулирования фондового рынка США // Рынок ценных бумаг, №3(330)2007.
6. Қазақстан қор биржасының есебі.
7. Қаржылық қадағалау Агенттігінің есебі.
8. ҚР Қаржыгерлер ассоциациясының хабаршысы, 2004ж.
9. Қазақстан Республикасы «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы» 2006 жылғы 5 маусымдағы № 145-ІІІ Заңы
10. Қазақстан Республикасы Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының қызметтін реттеу бойынша агенттігі Төрағасының 2006 жылғы 8 желтоқсандағы №68 бұйрығымен бекітілген Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын 2010 жылға дейін дамыту бағдарламасы
11. Мировой опыт надзора и регулирования фондовых рын¬ков // «Рынок ценных бумаг Ка¬захстана». № 12. 2005.
12. P.C. Болжанбаева // Қор нарығын реттеу мен қадағалаудың әлемдік тәжірибесі //АльПари, № 3-4, 2007 г.
13. Банковское дело / Под редакцией профессора О.И. Лаврушина. – М.: «Финансы и статистика», 1999. - 448с.
14. Банки и банковские операции: Учебник для вузов / Под ред. Проф. Е.Ф. Жукова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997. – 471с.
15. Введение в банковское дело: Учеб. пособие / Под руководством проф. Г. Асхауэр. – М.: 1997. – 627с.
16. Менеджмент и маркетинг в банках. / Под редакцией Жукова Е.Ф. — М.: Банки и биржи, «ЮНИТИ», 1997. —191 с.
17. Мақыш «Коммерциялық банктер операциялары» Алматы 2003 ж.
18. Сейткасымов «Ақша, несие, банктер» Алматы 2001 ж.
19. «Банки и банковское дело» Балабанов Спб 2001 г.
20. Банковская система в РК. Алматы <
21. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан -2030. Қазақстан халқына жолдауы.
22. Н.Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабілетті Қазақстан”, “Бәсеке қабілетті экономика” және “Бәсеке қабілетті халық ”деген Қазақстан халқына Жолдауы ./ Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004ж.
23. Н.Ә. Назарбаев. “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында”, “Бәсеке қабілетті экономика” Қазақстан халқына Жолдауы./ Егемен Қазақстан, 18 ақпан, 2005ж.
24. Банки Казахстана, 2004г. №12; “Банковская система Казахстана – крупнейший институтциональный инвестор национального фондового рынка” / Донцов С.
25. Банки Казахстана, 2004г. №1; ““О некоторых аспектах развития филиальных сетей коммерческих банков” / Кил А.Б.
26. Вестник КазНУ, экономическая серия, 2004г №4 “Проблемы стабильности банковской системы РК” / А.А. Ильясов
27. Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктің делдалдық операциялары: факторинг және форфейтинг” / ҚазЭУ хабаршысы. 2003. - №2 -70-75 б.
28. Мырзабеков Ш. “Қазақстанның банк жүйесі ТМД көлемінде бірінші орында: “ Центркредит” банкінің директорымен сұхбат / Дала мен қала. 2004. -1 қазан (№39). -13б.
29. Банки и банковские операции: Уч-к для ВУЗов / Под ред. Жукова Е.Ф. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 2000. - 471с.
30. Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. - М.: Финансы и статистика, 2003. –562с.
31. Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 2000.
32. Банковское дело / Под ред. Сейткасимова Г.С. - Алматы: Каржы-каражат, 1998. - 576с.
33. Жуков Е. Ф. Банки и банковские операции. – СПб.: Питер, 2001. – 234с.
34. Казимагомедов А.А. Банковское обслуживание: зарубежный опыт. - М.: Финансы и статистика, 1999. –321с.
35. Казимагомедов А.А. Услуги коммерческих банков населению: Уч. Пособие. - СПб.: Изд-во СПбУЭФ, 1999. -75с.
36. Панова Г.С. Банковское обслуживание частных лиц. - М.: АО ДИС, 1999 - 352с.
37. Полфреман Д., Форд Ф. Основы банковского дела. М.: Инфра-М, 2004.-636с.
38. Социально-экономическое развитие РК. Январь-февраль 2008 г., Алматы 2007г.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дүние жүзіндегі қаржы
дағдарыстарының болу себептері әр түрлі және оның болуы көп жағдайда
күтпеген кезде болуы да ықтимал, сондай ақ қор нарығындағы трейдерлердің де
іс әрекеттеріне байланысты болады. Дегенмен қаржы дағдарысы қолдағы және
айналыстағы ақша ресурстарының жеткіліксіздігінен де және оның шексіз
айналыста көп болып өз құнын жоғалтуына да байланысты. Қазіргі уақытта
әлемдік деңгейде жаһандық дағдарыстан шығу жолдарын әр ел өзінше іздестіріп
жатыр.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі банктердің өызметіне соның ішіндегі олардың операцияларына, әсіресе
сыртқы операцияларына үлкен әсерін тигізуде. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, биржа нарығы микро деңгейде де үлесі жоғары. Ең алдымен,
қор нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық
ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған болып бөлінеді. Олардың
арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы.
Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан
құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу
уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу
ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат
алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың
салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, қор нарығының
дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне
әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, банктердің сыртқы қарыздары
жәнеде трастық (синцидерілінген) қарыздарының ұлғайыюы тек Қазақстандық
төрт ірі банктерге ғана емес сонымен бірге мемлекетке де, халыққа да кері
әсерлерін тигізуде осы жайлы мәселелері жөніндегі зерттеулердің
қажеттілігі, таңдалған тақырыптың өзектілігін сипаттайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Банк операциялары бойынша
шетелдік, ресейлік және отандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар.
Банктің трастық операцияларын қаржы нарығының қызмет ету механизмін
ресейлік ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский,
Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік
экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман трастық операцияларын қаржы нарығының
даму сипатында көрсетті.
Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, көптеген қазақстандық
ғалымдардың да траст операциялары бойынша ғылыми еңбектері аз емес.
Сенімгерлік операциялар туралы негізгі теориялық және тәжірибелік тұстарын
зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Б.А. Көшенова, А.А.
Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С.
Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері қарастырылды.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін
толыққанды зерттелмегендігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның
мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ретінде
Қазақстан Республикасы қаржы нарығының теориялық-әдістемелік және
тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, траст операцияларының даму бағыттарын
анықтау болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында
келесідей міндеттер анықталған:
- қаржы нарығының теориялық және тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- әлемдік және ұлттық әлемдік қаржы нарықтарының үлгілерінің негізінде
банктердің траст операциялары, оны құрушы факторларды зерттеу;
- банктердің траст операциялары дамуы жағдайында Қазақстанда шет ел
мемлекеттерінің тәжірибесін қолдану;
- ҚР банктердің траст операциялары қатысушылардың өзара байланысының
механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу;
- ҚР эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының жағдайына талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының пәні мен объектілері. Зерттеу жұмысының пәні ретінде
екінші деңгейлі банктердің трастық операциялармен даму және оны жетілдіру
жолдары,оған қазіргі қаржы нарығындағы дағдарыстардың әсерлері соның
себептерінен болатын дағдарыстар және оны болдырмау жолдары алынады.
Зерттеу объектісі болып екінші деңгейлі банктердің трастық
операциялары және оны жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде әлемдік
экономикалық ғалымдардың еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдар
монографиялары мен мақалалары, бағалы қағаздар нарық қатынастарын
реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар алынды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, ҚР Қаржылық қадағалау
Агенттігінің, ҚР Алматы өңірлік қаржылық орталықтың, ҚР Алматы өңірлік
қаржылық орталықтың қызметін реттейтін Агенттіктің, Қазақстан қор
биржасының материалдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі уақытта банктердің траст
операцияларының жағдайларын зерттей отырып, тиімді қаржы нарығын
қалыптастырудың қажеттілігін және бағыттарын анықтау басты шарт болып
табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып келесілер жатады:
- теориялық-әдістемелік және құқықтық зерттеу нәтижесінде қаржы
нарығының негіздері нақтыланған;
- ҚР қаржы нарығындағы мемлекеттік реттеуді талдау арқылы
мемлекеттік реттеудің қағидалары мен ұсыныстары негізделген;
- бағалы қағаздар нарығының эмитенттері үшін ынталандыру факторлары
негізделген;
- траст операцияларына кәсіби қатысушылар қызметін талдау негізінде
бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу жүйесі бойынша ұсыныс
берілген;
- акция табыстылығының ықтималдылығын бағалау әдістемесі
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
I. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банктік операциялардың теориялық аспектіліері мен оның
маңыздылықтары
Нарықтық қатынастардың дамуы дамыған банк қызмет көрсету нарығының
болуын талап етеді. Нарық − ол нақты бір тауар немесе қызметке сұраныс және
ұсыныс.
Қазақстандық экономистер осы нарықты - нарықты экономиканың басты
элементі ретінде көрсетіп және оны әртүрлі критерийлер бойынша, соның
ішінде келесілерді ерекшелейді:
- нарықтық қатынастар объектілерінің экономикалық бағыты (тауарлар мен
қызметтер нарығы, еңбек нарығы, ноу-хау нарығы және т.с.с.);
- географиялық орналасуы жағынан жіктелуі;
- сала мен аймақ бойынша және т.б.[1]
Банктік қызмет нарығының қызмет етудің теориялық негіздерін қарастыру
негізгі түсініктерін нақтылаудан бастау қажет.
Қазіргі кездегі отандық және шетел әдебиеттерінде ˝банктік
операциялар˝, ˝банктік қызметтер˝ және ˝банктік өнімдер˝ деген
түсініктерге әртүрлі анықтамалар мен сипаттамалар ұсынылған. Көптеген
авторлар осы категориялар арасында айтарлықтай өзгешеліктер жасамайды.
Зерттеу объетілерін анықтау мақсатында және оның ˝банктік операция˝ мен
˝банктік өнім˝ түсініктерінің арасындағы өзара байланысты анықтау үшін
˝банктік қызмет˝ түсінігін нақтылап, ашу керек. Ол үшін экономикалық
әдебиеттерде жиі кездесетін ˝банктік операция˝ түсінігін нақтылаудан
бастау керек.
Н.Қ.Мамыровтың редакциясындағы Банктік және қаржылық-экономикалық
терминдер сөздігінде келесі анықтама келтірілген: ˝Банктік операция - бұл
коммерциялық банктермен жүргізілетін операциялар, олар пассивті (банк
шотына ресурстарды түсіру), активті (банктік ресурстарды орналастыру
бойынша) және комиссиялық болып бөлінеді˝.[2]
Қазақстан Республикасы Президентінің ˝Қазақстан Республикасындағы
банктер мен банктік қызмет туралы˝ Заң күші бар Жарлығының 30 баптың 2б.
сәйкес, банктер бірқатар операцияларды жүргізе алады. Банктік операцияларға
жатқызылатын көптеген операциялар (есеп-айрысу, кассалық, несиелік,
сенімді басқару және т.б.) арнайы уәкілетті органның сәйкес рұқсатымен тек
банктер ғана емес, сонымен бірге басқа да несиелік ұйымдар жүргізе алады.
Алайда, банктердің ерекше қызметі бар - ол төлем құралдарын құру,
оларды айналымға шығару және алып тастау. Сонымен бірге, кейбір ресейлік
экономистердің пікірі бойынша айналымды төлем құралдармен қамтамасыз ету -
банктердің қызметінде жекеленген бағыты болып табылмайды, ол депозитті,
есеп-айырысу, несиелік және басқа операциялар арасындағы үздіксіз
байланысты айқындайды.
Жоғарыда аталғанды ескере отырып, банктердің табиғатын анықтайтын
операцияларға келесілерді жатқызуға болады:
- заңды және жеке тұлғалардан депозиттерді қабылдау;
- несие беру;
- инкассация мен кассалық қызмет көрсету.
˝Банктік операция˝ түсінігінің әртүрлі түсіндірмесін қарастырғаннан
кейін, оны келесі түрде нақтылауға болады: банктік операция - елдің Орталық
банкісімен лицензияланған, банктердің меншікті және келтірілген
ресурстарды жасау және орналастыру бойынша, сондай-ақ банктердің
комиссиялық сыйақы үшін клиенттердің тапсырмасын орындау.
Енді, ˝қызмет˝ және ˝банктік қызмет˝ түсінігін қарастыру қажет.
Үлкен экономикалық сөздікте келесі анықтама берілген: ˝қызмет - зат
түрінде емес, әрекет түрінде берілетін игілік˝[3]. Р.Кохтың пікірінше,
қызмет, сервис, - материалдық өнім емес, материалды емес немесе дайын
өнімнің құнын жоғарлататын бизнес. ˝Сервис - сатып алушыларға қамқорлық
көрсету, олардың талаптарын қанағаттандыруға дайындық. Сервис деңгейі - кез-
келген компанияның маңызды сипаттамасы, бәсекелестік күрес, негізгі қаруы,
өзінің нарықтағы үлесін жоғарлатуға және үлкен табыс алуға мүмкіндік
береді˝[4].
Экономикалық көзқарас бойынша, қызмет (сервис) - бұл еңбек, кеңес
беру, басқару өнері түріндегі тауар немесе игілік.
˝Банктік қызметті клиенттің мүддесі үшін банкпен нақты іс-әрекеттерді
орындау деп сипаттауға болады˝.[5]
Банктік қызмет – банк қызметінде клиенттердің қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталған жеке банктік операциялар. Көпшілік банктік
қызметтер материалды емес, идеалды өнім болып табылады, сонымен бірге,
олар тағы бір ерекше өнім - ақшамен байланысты, олардың құнын дәстүрлі
түрде анықтауға болмайды.
Е.С.Стоянованың пікірінше, банктік қызмет - клиенттердің
қажетсінулерін қанағаттандыру формасы, ал банктік өнім - клиентке қызметті
көрсету әдісі. Осыдан барып, банктік өнімдерді, бір ғана қызмет көрсету
арқылы банктің бір функционалдық бөлімшесі жүзеге асыратын қарапайым
өнімдер, және күрделі өнімдер, оларды жүзеге асыруда клиентке кешенді
қызмет көрсету арқылы ұзақ уақыт аралығында банктің бірнеше бөлімшелері
тартыла алатын өнімдер деп бөлінеді.
Е.С.Стоянова ˝Қаржы менеджменті˝ деген еңбегінде ˝банктік триада˝
терминін енгізеді - ˝өнім - операция - қызмет˝ үш түсініктің ұштасуы.
˝Банктік триада˝ түсінігін енгізудің мақсаты - оның көмегімен ˝клиенттерге
қызмет көрсетудің банктік технологиясы˝ түсінігін нақтылауға болатындығы.
Күрделілік дәрежесі бойынша Е.С.Стоянова триаданы 3 топқа бөледі:
қарапайым, құрамдастырылған және біріктірілген. Олар келесі кестеде
көрсетілген[6]:
Кесте 1- ˝банктік триада˝
Триадалар Өнім + Операциялар + Қызметтер
элементарлы қарапайым типтік бұқаралық
құрамдастырылған күрделі кешенді топтық
біріктірілген жүйелі процесске жеке
біріктірілген
Е.С.Стояновамен барлық үш түсінікті - ˝банктік операцияны˝, ˝банктік
өнімді˝ және ˝банктік қызметті˝ триада көзқарасынан қарастыру қажет,
алайда ˝банктік операция˝ түсінігі ˝банктік қызмет˝ түсінігінен кең
болғаны дұрыс емес. Өйткені, банктік операциялардың әрбір тобына көптеген
әр түрлі қызметтер сәйкес келеді, ал банк әрбір банктік қызмет бойынша
белгілі бір банктік өнімдерді жасайды. Мысалы, пассивті операция бойынша
банктік қызметтің бірі - жеке тұлғалардан депозиттерді қабылдау болып
табылады. Нақты бір клиентпен белгілі бір мерзімге және белгілі бір
проценті бар сомаға депозиттік келісімшарт жасасу - банктік өнім болып
табылады. Сонымен, жоғарыдағы мысалда: операция - пассивті, банктік қызмет
- жеке тұлғадан депозитті қабылдау, банктік өнім - рәсімделген депозиттік
келісімшарт.
Демек, банктік триаданы, ˝операция - қызмет - өнім˝ дәйектілікпен
қарастырған дұрыс.
Отандық және Ресей әдебиеттері мен тәжірибесінде ˝банктік өнім˝
термині нарықтық экономикаға өтумен пайда болды. ˝Кез-келген банктік
өнімнің негізіне қандай да бір қажетсінуді қанағаттандыру қажеттілігі
жатыр˝[7].
Американың экономикалық әдебиеттерінде банкпен жасалған кез-келген
қызметті немесе операцияны ескере отырып, банк өнімі (bank product) туралы
айту қалыптасқан. Банктік өнім-клиенттерге типтік шартта ұсынылатын, жеке
банктік қызмет немесе банктік қызметтердің жиынтығы. Мысалы: бағдарламалық
несие, мақсатты салым, депозиттік сертификат, пластикалық карточкалар.
Ресейлік ғалымдар, маркетинг мамандары банктік өнімді банктің активті
және пассивті операциялары бойынша қызметтер кешені ретінде қарастырып,
банктік өнімнің 3 деңгейін бөліп көрсетеді[8]:
- бірінші деңгей - негізгі өнім, басқаша айтқанда, базалық ассортимент:
несиелеу, есеп-айырысулар, валютамен операциялар бойынша және т.б.
қызметтер;
- екінші деңгей - нақты өнім, немесе банктің негізгі бағытына әсерін
тигізбейтін, үнемі өзгеріп отыратын ағымдағы ассортимент;
- үшінші деңгей - кеңейтілген банктік өнім. Осы деңгейдің қызметтері
клиенттермен достық қарым-қатынасты қалыптастыруға бағытталған, оған жан-
жақты көмек көрсету, сыртқы экономикалық байланыстарға қызмет көрсету,
қаржы, менеджмент облысындағы шығармашылық ойлар, банкирдің жеке кеңесі,
бейресми қатынас.
Екінші және үшінші деңгейдегі қызметтерді бөлу шартты болып табылады,
банктік өнімнің - базалық және кеңейтілген екі деңгейі туралы айтқан
дұрыс.
Өкінішке орай, банктік өнім мен банктік қызметтің қазіргі кездегі
экономикалық категория ретіндегі түсіндіруі қайшы келеді. Қайшылық
-атауларында, бір жағынан, бұл түбегейлі емес, алайда ары қарай зерттеу
мақсатында оларды нақтылау қажеттілігі туады. Әр түрлі авторлардың көз-
қарастарын зерттеп және талдау жасағаннан кейін, қазіргі кездегі банктік
қызметтің жиі кездесетін анықтамасы келесідей. Банктік қызмет - бұл клиент
мүддесі үшін клиентке қызмет көрсетудің бірыңғай технологиясымен
біріктірілген банктің іс-әрекет жиынтығы, басқаша айтқанда, клиенттің
банктік қызмет көрсетуде қажеттілігін қанағаттандыруға, сонымен бірге банк
рентабельділігін жоғарлатуға бағытталған банктің қызметі.
Экономикалық категория ретінде банктік қызмет банк (қызметтерді
өндіруші) пен клиент (қызметтерді тұтынушы) арасындағы белгілі бір
экономикалық қатынастарды білдіру қажет. Атап өту керек, нарықтық
экономикада осы қатынастар келісім негізде құрылады. Сонымен қатар,
тараптардың әр қайсысы белгілі бір мақсатты көздейді. Клиент үшін - бұл
қандай да бір қаржылық қажеттіліктерді (мысалы, өзінің бос ақша
қаражаттарын сақтап, пайыздық табыс алу үшін орналастыру, немесе керісінше,
қосымша қарыз ақша қаражаттарына деген қажеттілікті қанағаттандыру)
қанағаттандыру, коммерциялық банк қызмет көрсету арқылы клиентпен пайда
алуға жәрдемдесу. Банк осы қатынастарға табыс алу мақсатында, моменталды
(комиссиялық операциялар бойынша қызмет көрсету кезінде, мұнда комиссиялық
сыйақы түріндегі табыс шотына есепке жатқызылады) немесе болашақтағы
(несиелеуден пайыздық табыс) табыс алу үшін кіріседі. Банк пассивті
операциялар бойынша қызметтерді көрсету кезінде болашақ активті
операциялардың фундаментін қалыптастыратын, өзінің ресурстық базасын
құрайды және кеңейтеді. Нарықтық экономика жағдайында әрбір банктік қызмет
табыс алып келуі тиіс, өйткені коммерциялық банктерді құрудың басты мақсаты
- пайда алу болып табылады.
Жоғарыда аталғанды қорытындылай келе, банктік қызметтер банк
персоналының іс-әрекеттері арқылы ресурстық базаны кеңейтуге және банкке
табыс әкелуге бағытталған, клиенттердің қаржылық қажеттілігін
қанағаттандыру жөніндегі банк пен клиент арасындағы экономикалық
қатынастар.
Банктік өнім - аяқталған сипаты бар және банктің клиентке қаржылық,
заңдық және ұйымдастырушылық іс-шаралар арқылы қызмет көрсету кезінде өзара
іс-қимылды реттейді. Яғни, банктік өнім банк қызметінің клиенттерге қызмет
көрсету бойынша нәтижесі болып табылады. Мысалы, нақты бір заңды тұлғамен
рәсімделген несиелік келісімшарт банк пен қарызгердің қолы қойылып, мөрмен
расталған болса, банктік өнім болып табылады, яғни банк қызметінің
несиелеу бойынша қызмет көрсетудің нәтижесі.
Банктік қызмет пен банктік өнімнің ұқсастығы, клиенттің қаржылық
қажеттілігін қанағаттандырады. Алайда, айта кету керек, банктік қызмет
бірінші ретті сипатта, ал банктік өнім - екінші ретті. Банктік қызмет
материалдық жақтан болмашы, ал өз кезегінде банктік өнім елеулі.
Енді қазіргі кездегі әдебиеттерде кездесетін банктік қызметтердің
жіктелуін (классификация) қарастырайық.
Қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде көрсетілген банктік өнімді
жіктелуі үлгілерінің елеулі жетіспеушілігі бар: ол жіктелудің бір ғана
критерийін болуы. Бұл нарықтық экономика жағдайында қолданылуы мүмкін емес,
өйткені нақты банктік қызметтің түрін белгілеуге мүмкіндік бермейді, ал
бұл жағдай оны жетілдіру жолдарын жасауды күрделендіреді.
Мысалы, американдық маркетологтар банктік қызметтердің 4 деңгейін
бөліп көрсетеді[9].
пайдалы кешенді кеңейтілген күрделі
Сурет 1 - Банктік қызметтердің жіктелімі
Жоғарыдағы суретте банктік қызметтердің келесі жіктелімі көрсетілген:
- 1 деңгей - көпшілік тұтынушылармен, басқа адамдардың көмегінсіз бағалана
алатын пайдалы қызметтер;
- 2 деңгей - кешенді түрде көрсетіле алатын, оларды түсіну үшін арнайы
дайындық деңгейін талап етпейтін қызметтер;
- 3 деңгей - жете техникалық білімді немесе мамандандырылған кеңесті алу
мүмкіндігін талап ететін кеңейтілген қызметтер;
- 4 деңгей - өнімді сатып алу жағдайын ескере отырып, тұтынушының
айналасындағы банктік өнімдер туралы арнайы білімді қажет ететін күрделі
қызметтер.
Ресей экономистері сондай-ақ банктік қызметтердің 4 деңгейін
бөліп көрсетеді, алайда оларды өткізу жағынан жіктейді[10]:
Сурет 2 - Банктік қызметтердің жіктелімі
Жоғарыдағы суретте банктік қызметтердің келесі жіктелімі көрсетілген:
- түпкі ой бойынша қызмет, бұл банк өзінің және өзінің клиенттерінің
пайдасына жүзеге асырылған қызметтер;
- нақты орындаудағы қызметтер (қызметтер жиыны), бұл банк ұсынатын және
өзінің клиенттеріне ұсынатын қызметтер;
- қосымша күші бар қызметтер, яғни клиенттерге сервистік қызмет көрсетудің
барлық түрін кіріктіретін қызметтер, мысалы траст, лизинг т.б. сияқты
дәстүрлі емес банктік қызметтерді рәсімдеген кезде ерекше жағдайлар;
- қоғамдық мойындауын алған қызметтер, яғни сәтті бәсекелестік күресті
сипаттайтын, банктің беделін қалыптастыратын, қызметтерді дамытуға және
пайда әкелуге мүмкіндік беретін қызметтер.
Кейбір экономистер банктік қызметтерді жіктеудің келесі нұсқасын
ұсынады:
- банктердің материалдық қызметтері - бұл ақша-несие айналымы жүйесінде
несиелік ұйымдардың функционалдық ролін сипаттайтын қызметтер. Банктік
қызметтердің кешенді сипаты банк қызметінің әмбебаптығын көрсетіп,
банктер бір қызметті көрсету кезінде, бір уақытта клиенттерге бірқатар
өзара байланысты қызметтерді көрсетеді. Коммерциялық банктердің
материалдық қызметтеріне жататындар: несиелік, операционды,
инвестициялық, есеп-айырысу, факторингтік, лизингтік, траст және т.б.
- банктердің таза қызметтері - бұл тұлғаға бағытталған қызметтер
(кадрларды даярлау, кеңес беру қызметтері, талдамалы зерттеулер).
Әр түрлі авторлардың көзқарастарын қарастырғаннан кейін, нарықтық
қатынастар жағдайында банктік қызметтерді келесі критерийлер бойынша
жіктеуге болады:
Банктік қызметтің ерекшелігіне байланысты:
- арнайы - банктерді қаржылық-несиелік институттар негізінде сипаттайтын
өзгешелік;
- арнайы емес, немесе көмекші сипаттағы қызметтер, мысалы экономикалық
және заңды, ақпараттық-анықтамалық, аналитикалық және т.б. сұрақтар бойынша
кеңес беру;
Банктік операциялардың сипатына қарай:
- пассивті операциялар бойынша қызметтер;
- активті операциялар бойынша қызметтер;
- делдалдық операциялар бойынша қызметтер.
Алатын табыстардың және жасалатын шығындардың түрлеріне қарай:
- проценттік операциялар бойынша;
- проценттік емес операциялар бойынша қызметтер.
Клиенттердің категорияларына қарай:
- жеке тұлғаларға көрсетілетін қызметтер;
- заңды тұлғаларға көрсетілетін қызметтер.
Клиентке жеке қызмет көрсету дәрежесіне байланысты:
- жеке қызметтер, яғни нақты бір клиентке көрсетілген қызметтер;
- бұқаралық тұтынуға арналған әмбебап қызметтер.
Күрделілік дәрежесіне қарай:
- қарапайым - банктің бір функционалдық бөлімшесін жүзеге асыратын
қызметтер;
- кешенді - жүзеге асыруда банктің бірнеше бөлімшелері қатысатын
қызметтер.
Табыстылық дәрежесі бойынша:
- моменталды табыс әкелетін қызметтер, мысалы, коммуналдық төлемдерді
қабылдау (қазіргі кезде банктер коммисиялық сыйақының тұрақты мөлшерін
белгілеп, қызмет көрсету кезінде ˝Банктік табыс˝ шотына есепке
жатқызылады;
- белгілі бір уақыт аралығында табыс әкелетін қызметтер (мұндай
қызметтерге несиелеуді жатқызуға болады, өйткені несие бойынша
проценттік табыс белгілі уақыттан кейін, несиелік шартта белгіленген
проценттік төлем графигіне сәйкес алынады);
- табыс әкелмейтін табыстар. Оларға депозиттерді қабылдау бойынша
қызметтерді жатқызуға болады, олар банкке тікелей табыс әкелмейді, тек
ресурстық базаны кеңейту мақсатында жасалады.
- Қызметтер үшін төлем;
- ақылы;
- тегін. Мұндай қызметтерге жарнамалық мақсаттарда немесе тұрақты
клиенттерге мадақтаулар жасау арқылы және шектелген уақыт аралығында тегін
көрсетілетін қызметтерді жатқызуға болады; мысалы, тегін банктік шотты ашу,
ақша аударымын жасау, пластикалық карточкаларды рәсімдеу және т.с.с.
Табыстылықтың тәуекел дәрежесі бойынша:
- тәуекелі жоқ қызметтер - оларға көбінесе комиссиялық операциялар бойынша
қызметтер немесе кеңес беру қызметтері, кассалық, сейфтік және т.с.с.
қызметтер жатады;
- тәуекелдің белгілі бір үлесі бар қызметтер, депозиттерді келтіру,
инкассация, айырбастау операциялары;
- жоғары дәрежелі тәуекелі бар қызметтер, оларға несиелерді беру
бойынша, лизинг, факторинг, форфейтинг қызметтері жатқызылады.
Беру мерзіміне байланысты банктік қызметтер банк пен клиенттің
ынтымақтастық мерзіміне байланысты жіктеу қажет:
- моменталды, оларға банк пен клиенттің ынтымақтастығы бір жолғы сипатта
болатын қызметтер жатады, мысалы валюта айырбастау, коммуналдық
қызметтер, банктік шотты ашпастан ақша аударымын жүргізу және т.с.с.
- қысқа мерзімді қызметтер банк пен клиенттің 1 жылға дейінгі мерзімдегі
ынтымақтастығы;
- орта мерзімді - 1 жылдан 3 жылға дейін;
- ұзақ мерзімді - 3 жылдан астам.
Қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді қызметтерге банк
пен клиенттің жасасқан келісімшарттары бойынша (несиелік, депозиттік, есеп
айырысу-кассалық қызмет көрсету, ипотека, лизинг, сейфтік қызмет көрсету
және т.с.с.) осы келісімшартта көрсетілген тұрақты уақыт мерзімінде
жатқызылған.
Жаңашылдық дәрежесі бойынша:
- дәстүрлі банктік қызмет;
- жаңарған;
- инновациялық.
Инновациялық банктік қызметтерге егжей-тегжейлі тоқталу орынды.
Инновациялық банктік қызмет жоғары пайда табуға, коммерциялық банктің
дамуын ынталандыратын және инвестициялайтын, тұтынушылардың жаңа
қажеттіліктеріне бағытталған жаңа және жетілдірілген банктік қызметті
жасауға бағытталған банктік қызметтің инновациялық түрі болып табылады.
Н.К.Мамыров атап өткендей, инновацияның дамуына әсер ететін
механизм, бірінші кезекте, нарықтық бәсеке.
Банктік қызметтер нарығында банктік инновацияның пайда болуы бірқатар
себептермен байланысты:
- банктік саланың, сондай-ақ банктер мен қаржылық-несиелік ұйымдардың
ішінде бәсекенің күшеюі;
- банктік қызметтерден жаңа табыс көздерін іздеу;
- шетелдерде банктік қызметтердің қызмет етуі туралы ақпарат;
- банктік менеджерлердің банк қызметін әмбебап етуге бағытталған
мақсаттары;
Қазақстан Республикасында инновациялық банктік қызметтердің пайда
болуы мен кеңеюінің себептеріне, сондай-ақ келесілерді жатқызуға болады:
- Қазақстанның БСҰ (Бүкіләлемдік сауда ұйымы) кіруі;
- Қазақстан банк жүйесінің Еуропалық Одақпен интеграциясы;
- қазақстандық банктердің әлемдік ірі банктермен ынтымақтастығы;
- екінші деңгейдегі банктер қызметін реттеудің күшеюі.
Жоғарыда аталып өткендей, нарықтық қатынастар кезінде инновацияның
басты стимулы - коммерциялық банктерде көрсетілген қызметтер түрінде
айқындалатын бәсеке болып табылады. Банктік қызметтер әртүрлі параметрлер
бойынша ерекшеленеді: проценттік мөлшерлеме деңгейімен, несие мен
депозиттер мерзімі және т.б. Т.Е.Рубинштейн мен О.В.Мирошкинаның пікірінше,
және, инновациялық қызмет анықтамасынан шығатын, банктік қызметтердің
бірқатар параметрлерінің өзгеруі инновация болып табылмайды. Мысалы,
салымдар бойынша проценттік мөлшерлеменің өзгеруі, депозиттер мерзімінің
өзгеруі және т.с.с. инновациялық қызмет болып табылмайды, өйткені мұндай
әрекет нәтижесінде жаңа қызметтің пайда болуына алып келмейді[11]. Демек,
коммерциялық банктердің инновациялық қызметі жаңа қызметтерді жасау мен
енгізумен айқындалады, ия көрсетілетін қызметтердің мәліметтерді өңдеу
технологиясын өзгертуге алып келетін параметрлерін өзгерту. Мысалы,
электрондық есеп-айырысудың пайда болуы күндіз-түні өз шоттарының жағдайы
туралы ақпарат алуға және төлем-есепайырысудың барлық түрін жүргізуге
мүмкіндік туғызатын банк-клиент қызмет көрсету жүйесінің пайда болуына өз
септігін тигізді. Берілген инновациялық банктік қызмет пен қызмет көрсету
технологиясының арасындағы өзара байланыс инновацияның бірінші түрі -
инновациялық қызметтерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Соңғы жылдары Қазақстанның алдыңғы қатарлы банктері әртүрлі
инновациялық қызметтер арқылы көрсететін қызметтер аясын кеңейтті:
- Қазақстан мен ТМД елдері бойынша жедел электрондық аударымдар;
- Western Union мен Money Gram жүйелері арқылы аударымдар;
- теле банкинг;
- интернет-банкинг;
- желілік банкинг.
Е.В.Песоцкая қызметтің өмір циклін қызмет нарықта өмір сүру
қабілеттігі бар және оны өндірушілерге мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін
уақыт аралығы[12] деп анықтайды. Жаңа банктік қызметтің өмір циклі төрт
кезеңді кіріктіреді:
- жаңа банктік қызметті жасау;
- банктік қызметті жүзеге асыру;
- нарықтың тұрақтылығы;
- нарықтың күйреуі.
Жасау кезеңі идеяны іздеу, маркетингтік зерттеулер жүргізуді,
қызметтің құру мен жүзеге асыру алгоритмін жасауды кіріктіреді.
Жүзеге асыру кезеңі қызметті банк ішінде және банктік қызметтер
нарығында жүзеге асырумен байланысты.
Банктік қызметтің өмір циклінің және оның жекеленген кезеңдерінің
ұзақтығы банк пайдалылығының деңгейі мен оның стратегиялық
перспективаларына себепші болады. Қызметтің өмір циклін бағалаудағы
қолданылатын негізгі белгісі - қызметті өндіру, жүзеге асырумен және
жоспарланған пайданы алумен байланысты болатын барлық шығындарды өтеуді
қамтамасыз ететін жүзеге асыру көлемі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қызмет ету
дәрежесі жаңа банктік қызмет көрсету мен оны енгізу өте сирек болатынын
көрсетеді. Соңғы жылдары қазақстандық банктермен енгізілген жоғарыда
аталған инновациялық қызметтер шетелдік банктердің тәжірибесінен алып
пайдаланылады; демек, қазақстандық банктердің инновациялық қызметіне деген
негізгі амалы, шетел тәжірибесін игеру мен бейімделуінде болуы керек.
Енді банктік қызметтердің ерекшеліктерін анықтау қажеттігі бар. Банк
ерекше түрдегі тауарды шығара отырып, қызмет көрсету саласында жұмыс
істейді, демек банктік қызметтерге, бірінші кезекте, қызметтердің барлық
түріне лайық болатын ерекшеліктер тән.
Банктік маркетинг туралы әдебиетте банктік қызметтердің келесі
ерекшеліктері көрсетіледі:
- абстрактылык;
- уақытқа байланысты ұзартылуы.
Банктік қызметтер, оларды ұсынғанға дейін болмағандықтан,
мерзімділігіне байланысты анықсыздық дәрежесімен сипатталады.
Маркетинг облысындағы маман - Ф.Котлердің жұмысында қызметтерді тауар
ретінде сипаттамасын талдауға негізгі акцент жасалады, соның ішінде
төмендегілерді бөліп көрсетуге болады.
Сезілмеу, яғни банкпен ұсынылатын қызметтер материалды объект ретінде
сезілмейді, сонымен қатар қызметті көрсеткенге дейін нәтижені бағалауға
болмайды. Банктік қызметтердің сезілуін жоғарлатудың негізгі жолдары:
- клиенттермен өзара тиімді өзара қарым-қатынастарға назар аудару;
- жарнамаға беделді ұйымдарды тарту.
Банктік қызметтерді сақтау мүмкінсіздігі - оларды тауар ретінде
сақтауға және кейін сатуға қолдануға болмайды. Банк қызметті алдын-ала
жасап және қажет уақытқа дейін қоймаға сақтай алмайды. Сондықтан, нақты
бір қызметке сұраныстың жоғарлауы кезінде алдын-ала жоспарлау маңызды, банк
кезектердің болмауы үшін не жасайды: басқа бөлімдерден қосымша жұмысшыларды
келтіру, банкке басқа уақытта келуін ынталандыру және т.с.с.
Банктік қызмет сапасының тұрақсыздығы банктің ұйым ретінде жұмыс
сипатының тұрақсыздығы мен банктік өнімді өндірумен айналысатын банк
қызметкерлерінің жұмыс сипатының тұрақсыздығымен байланысты.
Қызметтерді көрсету көзінен банктік қызметтердің бөлінбеуі: банктік
қызметтерді жасау мен жүзеге асыру бір уақытта жасалады. Банктік
қызметтердің банктен бөлінбеуі дегеніміз қызметтер банктен тыс қызмет
етпейді.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, шетел экономистері қызметтердің
тауар ретінде ерекшелігін талдауға көп көңіл бөледі, алайда банктік
қызметтер аса күрделі болып табылады: банктердің өзіндік табиғатымен,
олардың ақша-несиелік қатынастарды ұйымдастырудағы функционалдық ролімен,
клиенттермен өзара қарым-қатынастар түрімен сипатталатын өзіндік
ерекшеліктер тән.
2. Банктік қызметтер: маңызы, түрлері және ерекшеліктері
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын
функцияларды орындаудан көрініс табады. Банк қызметін – банктің клиент
мүддесі үшін белгілі бір іс- әрекеттерді орындаудан сипаттауға
болады. Кез – келген банк өнімінің негізінде қандай да бір
қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту
мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы
операциялар бойынша пайыздық айырмадан алады.
Депозиттік – қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып банктер
қаржы делдалы рөлін орындайды. Банктің бұл қызметі екі
жаққа да пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің депозиттері
айналыс құралы қызметімен өтімді активтер қызметін атқара отырып, кей
жағдайларда оның үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушылар кейде
көптеген ұсақ қарызды пайдаланады. Бұл кезде ұсақ қарапайым клиенттердің
банкке аз ғана соманы қысқа мерзімге салғанының өзінде – ақ
мүмкін болады. Шынында банктер мұндай операциялардан пайда
көреді. Олар салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға
біршама жоғары пайыз мөлшерлемесін белгілеп табыс табады.
Банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әт түрлі
депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз
етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін
қанағаттандырады. Үшіншіден, депозиттік қарыздық операциялардың
процесінде депозиттік банктердің эмиссиясы іске асады. Бөлімшелер мен
филиал тораптарының кеңірек таралуы банкке: бас банктің толық бақылауында
болуға, операциялар шеңберінің кеңеюі және депозиттер тарту үшін
көптеген аумақты жаулап алуға және осындай факторлар
есебінен пайданы ұлғайтуға мүмкіндік береді.15
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық
қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу
және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер
туралы заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
- ақылы негізгі депозиттерді тарту;
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және
басқа да қаржылық міндеттемелерді);
- клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды
қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
- лизингтік операцияларды жүзеге асыру т.б.
Ұлттық Банктің арнайы лизензиялары бар болса, банктер басқа да
банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде халықтың ақшалай
салымдарын қарау. Операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі
қызметтерді былай құрауға болады:
- уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
- экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
- қолма – қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- инвестициялық қызметтер;
- клиенттерге басқа да қаржылық қызметті көрсету;
Банктер қаржылық нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа
кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос қаражаттар
сомасын депозит түрінде жинақтайды, осы жағдайда оларды тиімді
басқарады, сондай – ақ олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және
пайдалық негізінде қарызды қарыз алушыға ұсынады.
Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады,
бұл салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді.
Үшіншіден, банктерге тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың
материалдық объектілерінде орналастырған активтеріне қарағанда
қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай
өткізіледі. Банк өздерінің активтік акцияларын жүзеге асыру үшін
тартылған қаражаттардың 90 %- нан жоғары бөлігін пайдаланады,
сондай – ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай қаражаттарын
жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер
құрайды. Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа
мерзімді салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай
қаражаттарды салымдарға тарту және пайда табу мақсатында орналастыру
жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Бірақ, соңғы уақыттарға
дейін республикамызда депозиттерді басқару мәселелеріне назар
аударылмаған. Елде банктердіңң депозиттік саясаттары зерттелмеген.
Депозиттік саясат теориясының жасалмағандығынан біз шетел
тәжірибесіне назар аудара аламыз. Жеке тұлғалар, фирмалар, акционерлік
компаниялар, жеке кәсіпорындар т.б. қаражаттарды банктерге ынтамен
орналастырады, салымдар табыс әкелетіндіктен.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
- депозиттік операциялар әрекет ету керек;
- банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді
депозиттік саясат жүргізілуі керек;
- банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демек отыратын мерзімдік
салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде ерекше назар
аударылуы қажет, депозиттік операциялармен қарыздарды беру бойынша
операциялардың арасында мерзім және сомалары бойынша өзара байланыс пен
сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет.
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар
қолдану.
Талап еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және
жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар
банкті алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен
алынуы немесе басқа шотқа аударылуы мүмкін, бұл салымларға ең
төмен процент төлейді. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте
ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі
оларды әр түрлі формада қолма – қол ақшалармен, чектермен,
аударымдармен жүргізе алады.
Депозиттің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды.
Яғни белгілі бір айдан жоғары мерзімге орналастырылады. Салымшы үшін
ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары пайыздарды табу үшін
бұл депозит тиімді мерзімді депозиттерде салымшының ақшаларды иесі
алу туралы арнаулы арызын банкке алдын ала түсіруі талап етіледі.
Ескерту мерзімдері бір айдан үш айға, үш айдан алты айға,
алты айдан он екі айға дейін және бір жылдан жоғары.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ шоты немесе жинақ
кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ салымы. Халықтық салымдарын
тарту мақсатында жинақтардың түрлі формалары қолданылады:
ұтысқа, сыйлыққа, жастарға мақсатты және т.б. әдетте олар
халыққа қосымша қызметтерді (почталық, телеграфтық саудалық және
т.б.) ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының
тұрақты мерзімі болмайды және шот иесінен ақшаны кері алу
туралы алдын ала ескерту талап етілмейді, олар бойынша чектер
берілмейді.
Мерзімдік салымдардың басқа да түрі мерзімді
депозиттік сертификаттар болып табылады. Ол банкіге тұрақты
пайыздық мөлшерлемемен белгілі бір мерзімге банкіге
қаражаттарды енгізгендігін куәландыратын ақшалай құжат, олар 100
мың доллардан кем емес сомада беріледі. Ақшаны мерзімінің
аяқталуымен, тең сертификаттарды ұсыну арқылы банктен алуға
болады, ал мерзімі 1 күннен 18 айға дейін болуы мүмкін.
Қарапайым халыққа 500, 1000, 2500 доллар номиналымен 1
айдан 5 жылға дейінгі мерзімге ұсақ жинақ сертификаттары шығарылуы
мүмкін.
Осылайша банктердің дәстүрлі базалық қызметінің бірі
– жеке және де депозиттік емес операцияларды орындау жолымен басқа
пассивтерді жұмылдыру болып табылады. Депозиттік және депозиттік емес
поссивтер салымшыларға пайыз төлеумен. Оларға есеп айырысу төлемдік
қызметтер көрсетумен, оларды банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру
жолумен жинақталады.
1.3 Банктер және олардың клиенттері арасындағы қарым – қатынас
Банктер арасында клиенттерді тарту жөнінде бәсекенің
күшеюі банктердің клиеттермен өзара қарым – қатынасын ұйымдастыру
сұрақтарына ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Қазақстан
Республикасының банктер және банктік қызмет туралы заңның 33 – бабы
бойынша банктер тең құқылы әріптестер ретінде шығын, бос несие
ресурстары нарығында өз операцияларын жүргізеді.
Олар өз қызметінде, өз клиенттеріне қаражаттарды орналастыру,
несие алу үшін жақсы жағдайлар, банктік қызметтердің әлдеқайда кең
спектрін көрсете отырып, бір – бірімен бәсекеге түседі. Банктер
өз клиенттері алдында жауапты.
Банктің клиентпен экономикалық жұмысы банкке клиетті
тартудан бастап оның сеніміне кіру, яғни шоты бойынша әр түрлі
банктік операцияларды жүргізуге дейінгі банктік қызметтің барлық
жақтарын қамтиды. Клиенттерді тарту банктен жарнама жаңа қызмет
түрлерін ендіру жетілдіру бойынша, келіссөздер жүргізу, қаржылық
жағдайды алдын – ала талдау әр түрлі келісім – шарттарды
дайындау және т.б. бойынша белгілі бір жұмыстарды жүргізуді талап
ете отырып оның сеніміне кіруді қарастырады. Осы аталған жұмыстардың
барлығы банктің активтері мен пассивтерін басқару қызметі мен
тығыз байланысты.
Клиентпен жұмыс: есеп айырысу, кассалық және несиелік
қызмет көрсету, бірлескен қызмет, депозиттік шоттарды ашу және
жүргізу т.б. әр түрлі келісім – шарттар жасасу негізінде құрылады.
Клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарын ашу,
олар бойынша операцияларды жүргізу, есеп айырысу және есеп
айырысу – кассалық қызмет көрсету туралы келісім – шарт
негізінде жасалады.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын
салааралық, ауданаралық үлестірі механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды
халық шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып
табылады.
Депозит түрінде Зайымдар,
жеке салымдар
және басқа жолмен және келісім
бойынша
берілетін ақша
берілетін ақшалай
қаражаттары.
қаражаттар.
Тікелей инвестициялар
Нарықта акциялар,
жолымен акциялар
облигациялар және
облигациялар және басқа
басқа да қаржы
да қаржы құралдарын
құралдарын сату
сатып алу арқылы
арқылы алынған
ұсынатын ақша
ақша қаражаттары.
қаражаттары.
Сурет 1 - Қаржылық – несиелік институттардың қаржылық
делдалдар ретіндегі ролі
Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар
мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау
арқылы банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру
арқылы қарыз алушыға жаңа талап қойды. Осы жаңа міндеттемелер мен
талаптарды жасау үрдісі қаржылық делдалдықтың негізін құрайды.
Әртүрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы шағын ақша
қаражаттарының тобын құрайды және де оларды жұмыс істеп
тұратын капиталға айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген
талаптарды қанағаттандыра алады. Экономиканы басқару процесінде банктер
негізінен басқарудың экономикалық қатынастары ең алдымен мүдде ретінде
көрініс алады, экономикалық мүдде өндірістің мақсаты, яғни оны
қорғаушы фактор болып табылатын әдістемелерді пайдаланады. Мүддені
осылай деп түсінуден келесі туындайды, яғни оларға қажеттіліктерді
қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты. Банктер басқарудың
экономикалық әдістері мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық әр
түрлі буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттіліктерін әр
түрлі несиелермен немесе қолма – қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың
үздіксіз қызмет етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады, қоғамдық
өнімнің тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етеді.
Банктер өз қызметтерін орындау кезегінде функционалдық, яғни
экономикалық, салалық яғни министерстволар, компания, фирмалар және
аумақтарды яғни жергілікті орган, басқару органдарымен өзара тығыз
байланыста жұмыс істейді.
Банктер экономикалық басқару органы болғандықтан,
оның өз клиенттерінің алдындағы жауапкершілігі де экономикалық
сипатта, ең алдымен олар қызмет көрсететін меншік түріне, ведомоствалық
тәуелділігіне байланысты емес, шаруашылық өз органдарының, яғни өз
акционерлерінің, шаруашылық және қаржылық қызметтерінің нәтижелерімен
байланысты. Банктердің айналасында өздеріне әрбір банкті таңдайтын
формалармен компаниялар топталады. Олар басқа жағдайларда пайдамен
қамтамасыз етілетін, өзі және клиенттер үшін операцияларды
неғұрлым тиімді жүргізетін несиелік сипаты жүргізіледі.
Банктерде басқарудың басқа органдарында жоқ ағымдағы
ақпараттар болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілетін клиенттерінің
негізгі қызметі туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы
беру, жабдықтаушыларға төлем жасау, банктік несиелерді қайтару үшін
қаражаттың басталуы тек объективті емес, сонымен бірге, осы шарт иесінің
жұмысының нашар екендігінің күнделікті оперативті көрсеткіші
болып табылады. Шотқа ақшаның келіп түсуі жабдықтаушының тиеген
тауарларының өткендігін және т.б. білдіреді. Банктің мәліметтері
бухгалтерлік есепті құруды күтпей – ақ кәсіпорын қызметтерінің
көптеген маңызды факторлары туралы, әрі олардың нәтижелерін алдын –
ала көруге мүмкіндік береді.
Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге,
оларды бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға
мүмкіндік береді.
Ақша айналымы бірлікпен сипатталады. Қолма – қол және
қолма – қолсыз ақша қозғалысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет
көрсетеді, әрі өзара тығыз байланысты. Банктер кәсіпорындардың,
мекемелердің, ұйымдардың, жергілікті халықтық шот есептерін жүргізу арқылы
ақша айналымының жиынтығын, ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын
қадағалайды, әрі оларға ықпал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды
шоғырландырған: мемлекеттік шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың
жинақ ақшалары т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына
белсенді қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау
жүргізеді, ақша айналымын реттейді және сол арқылы ұдайы
өндірістік үрдіске әсер етті. Қазақстанның нарықтық экономикаға
көшуімен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті
жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру нәтижесінде жеке меншік, меншіктің
ұжымдық және акционерлік түрлері, кооперативтік қозғалыс кең етек
алуда, меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар құрылуда. Шаруа
қожалықтары санының есебі, олардың бірлесуі, жолға беруші
(арендатор) және жеке еңбек қызметімен айналысатын тұлғалар да
осыған жатады.
Қоғамда белгілі бір класқа не коммерсанттар, кәсіпкерлер
пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда
банктердің экономикалық ролі күшеюде. Олардың жұмысында
бірінші орынға әкімшілдік - әміршілік әдістердің орнын
экономикалық әдістер алмастырады. Экономикада инфляцияның
төмендеуіне және олардың нарықтық жолға көшуінде, ең алдымен
меншікті жекешелендіру мен мемлекетсізденудегі рөлі айрықша. Бұнда
банктік жүйенің негізгі мақсаты несиелік механизмді жетілдіру, ақша
массасын реттеудегі әдістерін жетілдіру, есеп айырысуды тездету және төлем
тәртібін сақтау болып табылады.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы 15 қараша айынан бастап
өзіміздің ұлттық валютамыз – теңгемізді енгізді. Бірақ
инфляция тоқтамады. Оның шыңы 1994 жылы шілде айында 46 % жетті.
Ұлттық Банк пен үкіметтің монетарлық
шараларды қабылдауының нәтижесінде шілде айында инфляция
25 % - ға төмендеді, ал 1994 жылы тамызда 13,5 % - ға,
қыркүйекте 10,9 % - ға тең болды.
Инфляцияның төмендеуінің нәтижесі қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінің 300 – ден 250 % - ға дейін төмендеуі мен несиелік
ресурстар аукциондағы % - дық мөлшерлеменің 460 – тан 280 % - ға
төмендеуі, яғни несие үшін төлем сұраныс пен ұсыныс негізінде
анықтаған, нарыққа айналған. Теңгенің ресми және бейресми
валюталық бағамдарының жақындасу тенденциясы бар. Аукциондарда қысқа
мерзімді қазынаның вексельдердің сату көлемі жоғарылауда. Инфляция
төлемдерінің жағымды сәті ретінде Ұлттық Банктің директивті несиелерді
беруден бас тартуын атауға болады және олар тек
агроөнеркәсіптік несие үшін сақталады. Несиелік ресурстар аукциондарда
сатылады. Банктердің активтері мен пассивтерінің сапасы толығымен , олар
қызмет көрсететін клиенттердің қаржылық жағдайына байланысты. Банктік
реформаның негізгі мақсатының бірі – экономиканың жеке секторын құру және
кәсіпорындарды жекешелендіруде демеушілік көрсету болып табылады. Демек
банктік реформа мемлекеттік меншікті жекешелендірудің мүдделеріне бағынуы
керек. Өйтпесе олар шығынды несиелерден арыла алмайды.
Банктік жүйенің реформасы инвестициялық қорлардың
рөлін жоғарылату және сауықтыру банктерін құру жолымен жекешеленген
кәсіпорындары қайта құруға қолғабыс етеді. Инвестициялық қорлар
жекешелендірілетін кәсіпорындардың саудасына қатысып олардың қарыздарын
акционерлік капиталға алмастыруы мүмкін, яғни жеке меншік
құқық жеке тұлғаларға көшеді деген сөз.
Банктік жүйенің реформасы жеке кәсіпорындардың банктен несие
алуларын қамтамасыз етеді, жеке сектордың дамуына жәрдемін тигізеді.
Осы мерзімде ол шығынды мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құруда
ынталандырады.
Жекешелендіруші кәсіпорынға республикамызда банктік
реформаны құруда қажетті ипотекалық банктер көмек көрсетеді,
яғни мүлікті кепілге ала отырып ипотекалық банктің ұзақ мерзімді
несиесін беру мүмкіндігі. Банктегі депозиттер сомасы несие ақшаны
құру үшін қажет потенциалын жасайды. Бөлек салымдарын тек
эмиссиясы немесе қарыз беру арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар
құрылады. Бұл операциялардың сызбасын келесідей: 100 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дүние жүзіндегі қаржы
дағдарыстарының болу себептері әр түрлі және оның болуы көп жағдайда
күтпеген кезде болуы да ықтимал, сондай ақ қор нарығындағы трейдерлердің де
іс әрекеттеріне байланысты болады. Дегенмен қаржы дағдарысы қолдағы және
айналыстағы ақша ресурстарының жеткіліксіздігінен де және оның шексіз
айналыста көп болып өз құнын жоғалтуына да байланысты. Қазіргі уақытта
әлемдік деңгейде жаһандық дағдарыстан шығу жолдарын әр ел өзінше іздестіріп
жатыр.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі банктердің өызметіне соның ішіндегі олардың операцияларына, әсіресе
сыртқы операцияларына үлкен әсерін тигізуде. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, биржа нарығы микро деңгейде де үлесі жоғары. Ең алдымен,
қор нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық
ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған болып бөлінеді. Олардың
арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы.
Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан
құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу
уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу
ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат
алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың
салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, қор нарығының
дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне
әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, банктердің сыртқы қарыздары
жәнеде трастық (синцидерілінген) қарыздарының ұлғайыюы тек Қазақстандық
төрт ірі банктерге ғана емес сонымен бірге мемлекетке де, халыққа да кері
әсерлерін тигізуде осы жайлы мәселелері жөніндегі зерттеулердің
қажеттілігі, таңдалған тақырыптың өзектілігін сипаттайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Банк операциялары бойынша
шетелдік, ресейлік және отандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар.
Банктің трастық операцияларын қаржы нарығының қызмет ету механизмін
ресейлік ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский,
Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік
экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман трастық операцияларын қаржы нарығының
даму сипатында көрсетті.
Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, көптеген қазақстандық
ғалымдардың да траст операциялары бойынша ғылыми еңбектері аз емес.
Сенімгерлік операциялар туралы негізгі теориялық және тәжірибелік тұстарын
зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Б.А. Көшенова, А.А.
Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С.
Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері қарастырылды.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін
толыққанды зерттелмегендігі дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның
мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ретінде
Қазақстан Республикасы қаржы нарығының теориялық-әдістемелік және
тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, траст операцияларының даму бағыттарын
анықтау болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында
келесідей міндеттер анықталған:
- қаржы нарығының теориялық және тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- әлемдік және ұлттық әлемдік қаржы нарықтарының үлгілерінің негізінде
банктердің траст операциялары, оны құрушы факторларды зерттеу;
- банктердің траст операциялары дамуы жағдайында Қазақстанда шет ел
мемлекеттерінің тәжірибесін қолдану;
- ҚР банктердің траст операциялары қатысушылардың өзара байланысының
механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу;
- ҚР эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының жағдайына талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының пәні мен объектілері. Зерттеу жұмысының пәні ретінде
екінші деңгейлі банктердің трастық операциялармен даму және оны жетілдіру
жолдары,оған қазіргі қаржы нарығындағы дағдарыстардың әсерлері соның
себептерінен болатын дағдарыстар және оны болдырмау жолдары алынады.
Зерттеу объектісі болып екінші деңгейлі банктердің трастық
операциялары және оны жетілдіру жолдары.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде әлемдік
экономикалық ғалымдардың еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдар
монографиялары мен мақалалары, бағалы қағаздар нарық қатынастарын
реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар алынды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, ҚР Қаржылық қадағалау
Агенттігінің, ҚР Алматы өңірлік қаржылық орталықтың, ҚР Алматы өңірлік
қаржылық орталықтың қызметін реттейтін Агенттіктің, Қазақстан қор
биржасының материалдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі уақытта банктердің траст
операцияларының жағдайларын зерттей отырып, тиімді қаржы нарығын
қалыптастырудың қажеттілігін және бағыттарын анықтау басты шарт болып
табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып келесілер жатады:
- теориялық-әдістемелік және құқықтық зерттеу нәтижесінде қаржы
нарығының негіздері нақтыланған;
- ҚР қаржы нарығындағы мемлекеттік реттеуді талдау арқылы
мемлекеттік реттеудің қағидалары мен ұсыныстары негізделген;
- бағалы қағаздар нарығының эмитенттері үшін ынталандыру факторлары
негізделген;
- траст операцияларына кәсіби қатысушылар қызметін талдау негізінде
бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу жүйесі бойынша ұсыныс
берілген;
- акция табыстылығының ықтималдылығын бағалау әдістемесі
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
I. БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банктік операциялардың теориялық аспектіліері мен оның
маңыздылықтары
Нарықтық қатынастардың дамуы дамыған банк қызмет көрсету нарығының
болуын талап етеді. Нарық − ол нақты бір тауар немесе қызметке сұраныс және
ұсыныс.
Қазақстандық экономистер осы нарықты - нарықты экономиканың басты
элементі ретінде көрсетіп және оны әртүрлі критерийлер бойынша, соның
ішінде келесілерді ерекшелейді:
- нарықтық қатынастар объектілерінің экономикалық бағыты (тауарлар мен
қызметтер нарығы, еңбек нарығы, ноу-хау нарығы және т.с.с.);
- географиялық орналасуы жағынан жіктелуі;
- сала мен аймақ бойынша және т.б.[1]
Банктік қызмет нарығының қызмет етудің теориялық негіздерін қарастыру
негізгі түсініктерін нақтылаудан бастау қажет.
Қазіргі кездегі отандық және шетел әдебиеттерінде ˝банктік
операциялар˝, ˝банктік қызметтер˝ және ˝банктік өнімдер˝ деген
түсініктерге әртүрлі анықтамалар мен сипаттамалар ұсынылған. Көптеген
авторлар осы категориялар арасында айтарлықтай өзгешеліктер жасамайды.
Зерттеу объетілерін анықтау мақсатында және оның ˝банктік операция˝ мен
˝банктік өнім˝ түсініктерінің арасындағы өзара байланысты анықтау үшін
˝банктік қызмет˝ түсінігін нақтылап, ашу керек. Ол үшін экономикалық
әдебиеттерде жиі кездесетін ˝банктік операция˝ түсінігін нақтылаудан
бастау керек.
Н.Қ.Мамыровтың редакциясындағы Банктік және қаржылық-экономикалық
терминдер сөздігінде келесі анықтама келтірілген: ˝Банктік операция - бұл
коммерциялық банктермен жүргізілетін операциялар, олар пассивті (банк
шотына ресурстарды түсіру), активті (банктік ресурстарды орналастыру
бойынша) және комиссиялық болып бөлінеді˝.[2]
Қазақстан Республикасы Президентінің ˝Қазақстан Республикасындағы
банктер мен банктік қызмет туралы˝ Заң күші бар Жарлығының 30 баптың 2б.
сәйкес, банктер бірқатар операцияларды жүргізе алады. Банктік операцияларға
жатқызылатын көптеген операциялар (есеп-айрысу, кассалық, несиелік,
сенімді басқару және т.б.) арнайы уәкілетті органның сәйкес рұқсатымен тек
банктер ғана емес, сонымен бірге басқа да несиелік ұйымдар жүргізе алады.
Алайда, банктердің ерекше қызметі бар - ол төлем құралдарын құру,
оларды айналымға шығару және алып тастау. Сонымен бірге, кейбір ресейлік
экономистердің пікірі бойынша айналымды төлем құралдармен қамтамасыз ету -
банктердің қызметінде жекеленген бағыты болып табылмайды, ол депозитті,
есеп-айырысу, несиелік және басқа операциялар арасындағы үздіксіз
байланысты айқындайды.
Жоғарыда аталғанды ескере отырып, банктердің табиғатын анықтайтын
операцияларға келесілерді жатқызуға болады:
- заңды және жеке тұлғалардан депозиттерді қабылдау;
- несие беру;
- инкассация мен кассалық қызмет көрсету.
˝Банктік операция˝ түсінігінің әртүрлі түсіндірмесін қарастырғаннан
кейін, оны келесі түрде нақтылауға болады: банктік операция - елдің Орталық
банкісімен лицензияланған, банктердің меншікті және келтірілген
ресурстарды жасау және орналастыру бойынша, сондай-ақ банктердің
комиссиялық сыйақы үшін клиенттердің тапсырмасын орындау.
Енді, ˝қызмет˝ және ˝банктік қызмет˝ түсінігін қарастыру қажет.
Үлкен экономикалық сөздікте келесі анықтама берілген: ˝қызмет - зат
түрінде емес, әрекет түрінде берілетін игілік˝[3]. Р.Кохтың пікірінше,
қызмет, сервис, - материалдық өнім емес, материалды емес немесе дайын
өнімнің құнын жоғарлататын бизнес. ˝Сервис - сатып алушыларға қамқорлық
көрсету, олардың талаптарын қанағаттандыруға дайындық. Сервис деңгейі - кез-
келген компанияның маңызды сипаттамасы, бәсекелестік күрес, негізгі қаруы,
өзінің нарықтағы үлесін жоғарлатуға және үлкен табыс алуға мүмкіндік
береді˝[4].
Экономикалық көзқарас бойынша, қызмет (сервис) - бұл еңбек, кеңес
беру, басқару өнері түріндегі тауар немесе игілік.
˝Банктік қызметті клиенттің мүддесі үшін банкпен нақты іс-әрекеттерді
орындау деп сипаттауға болады˝.[5]
Банктік қызмет – банк қызметінде клиенттердің қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталған жеке банктік операциялар. Көпшілік банктік
қызметтер материалды емес, идеалды өнім болып табылады, сонымен бірге,
олар тағы бір ерекше өнім - ақшамен байланысты, олардың құнын дәстүрлі
түрде анықтауға болмайды.
Е.С.Стоянованың пікірінше, банктік қызмет - клиенттердің
қажетсінулерін қанағаттандыру формасы, ал банктік өнім - клиентке қызметті
көрсету әдісі. Осыдан барып, банктік өнімдерді, бір ғана қызмет көрсету
арқылы банктің бір функционалдық бөлімшесі жүзеге асыратын қарапайым
өнімдер, және күрделі өнімдер, оларды жүзеге асыруда клиентке кешенді
қызмет көрсету арқылы ұзақ уақыт аралығында банктің бірнеше бөлімшелері
тартыла алатын өнімдер деп бөлінеді.
Е.С.Стоянова ˝Қаржы менеджменті˝ деген еңбегінде ˝банктік триада˝
терминін енгізеді - ˝өнім - операция - қызмет˝ үш түсініктің ұштасуы.
˝Банктік триада˝ түсінігін енгізудің мақсаты - оның көмегімен ˝клиенттерге
қызмет көрсетудің банктік технологиясы˝ түсінігін нақтылауға болатындығы.
Күрделілік дәрежесі бойынша Е.С.Стоянова триаданы 3 топқа бөледі:
қарапайым, құрамдастырылған және біріктірілген. Олар келесі кестеде
көрсетілген[6]:
Кесте 1- ˝банктік триада˝
Триадалар Өнім + Операциялар + Қызметтер
элементарлы қарапайым типтік бұқаралық
құрамдастырылған күрделі кешенді топтық
біріктірілген жүйелі процесске жеке
біріктірілген
Е.С.Стояновамен барлық үш түсінікті - ˝банктік операцияны˝, ˝банктік
өнімді˝ және ˝банктік қызметті˝ триада көзқарасынан қарастыру қажет,
алайда ˝банктік операция˝ түсінігі ˝банктік қызмет˝ түсінігінен кең
болғаны дұрыс емес. Өйткені, банктік операциялардың әрбір тобына көптеген
әр түрлі қызметтер сәйкес келеді, ал банк әрбір банктік қызмет бойынша
белгілі бір банктік өнімдерді жасайды. Мысалы, пассивті операция бойынша
банктік қызметтің бірі - жеке тұлғалардан депозиттерді қабылдау болып
табылады. Нақты бір клиентпен белгілі бір мерзімге және белгілі бір
проценті бар сомаға депозиттік келісімшарт жасасу - банктік өнім болып
табылады. Сонымен, жоғарыдағы мысалда: операция - пассивті, банктік қызмет
- жеке тұлғадан депозитті қабылдау, банктік өнім - рәсімделген депозиттік
келісімшарт.
Демек, банктік триаданы, ˝операция - қызмет - өнім˝ дәйектілікпен
қарастырған дұрыс.
Отандық және Ресей әдебиеттері мен тәжірибесінде ˝банктік өнім˝
термині нарықтық экономикаға өтумен пайда болды. ˝Кез-келген банктік
өнімнің негізіне қандай да бір қажетсінуді қанағаттандыру қажеттілігі
жатыр˝[7].
Американың экономикалық әдебиеттерінде банкпен жасалған кез-келген
қызметті немесе операцияны ескере отырып, банк өнімі (bank product) туралы
айту қалыптасқан. Банктік өнім-клиенттерге типтік шартта ұсынылатын, жеке
банктік қызмет немесе банктік қызметтердің жиынтығы. Мысалы: бағдарламалық
несие, мақсатты салым, депозиттік сертификат, пластикалық карточкалар.
Ресейлік ғалымдар, маркетинг мамандары банктік өнімді банктің активті
және пассивті операциялары бойынша қызметтер кешені ретінде қарастырып,
банктік өнімнің 3 деңгейін бөліп көрсетеді[8]:
- бірінші деңгей - негізгі өнім, басқаша айтқанда, базалық ассортимент:
несиелеу, есеп-айырысулар, валютамен операциялар бойынша және т.б.
қызметтер;
- екінші деңгей - нақты өнім, немесе банктің негізгі бағытына әсерін
тигізбейтін, үнемі өзгеріп отыратын ағымдағы ассортимент;
- үшінші деңгей - кеңейтілген банктік өнім. Осы деңгейдің қызметтері
клиенттермен достық қарым-қатынасты қалыптастыруға бағытталған, оған жан-
жақты көмек көрсету, сыртқы экономикалық байланыстарға қызмет көрсету,
қаржы, менеджмент облысындағы шығармашылық ойлар, банкирдің жеке кеңесі,
бейресми қатынас.
Екінші және үшінші деңгейдегі қызметтерді бөлу шартты болып табылады,
банктік өнімнің - базалық және кеңейтілген екі деңгейі туралы айтқан
дұрыс.
Өкінішке орай, банктік өнім мен банктік қызметтің қазіргі кездегі
экономикалық категория ретіндегі түсіндіруі қайшы келеді. Қайшылық
-атауларында, бір жағынан, бұл түбегейлі емес, алайда ары қарай зерттеу
мақсатында оларды нақтылау қажеттілігі туады. Әр түрлі авторлардың көз-
қарастарын зерттеп және талдау жасағаннан кейін, қазіргі кездегі банктік
қызметтің жиі кездесетін анықтамасы келесідей. Банктік қызмет - бұл клиент
мүддесі үшін клиентке қызмет көрсетудің бірыңғай технологиясымен
біріктірілген банктің іс-әрекет жиынтығы, басқаша айтқанда, клиенттің
банктік қызмет көрсетуде қажеттілігін қанағаттандыруға, сонымен бірге банк
рентабельділігін жоғарлатуға бағытталған банктің қызметі.
Экономикалық категория ретінде банктік қызмет банк (қызметтерді
өндіруші) пен клиент (қызметтерді тұтынушы) арасындағы белгілі бір
экономикалық қатынастарды білдіру қажет. Атап өту керек, нарықтық
экономикада осы қатынастар келісім негізде құрылады. Сонымен қатар,
тараптардың әр қайсысы белгілі бір мақсатты көздейді. Клиент үшін - бұл
қандай да бір қаржылық қажеттіліктерді (мысалы, өзінің бос ақша
қаражаттарын сақтап, пайыздық табыс алу үшін орналастыру, немесе керісінше,
қосымша қарыз ақша қаражаттарына деген қажеттілікті қанағаттандыру)
қанағаттандыру, коммерциялық банк қызмет көрсету арқылы клиентпен пайда
алуға жәрдемдесу. Банк осы қатынастарға табыс алу мақсатында, моменталды
(комиссиялық операциялар бойынша қызмет көрсету кезінде, мұнда комиссиялық
сыйақы түріндегі табыс шотына есепке жатқызылады) немесе болашақтағы
(несиелеуден пайыздық табыс) табыс алу үшін кіріседі. Банк пассивті
операциялар бойынша қызметтерді көрсету кезінде болашақ активті
операциялардың фундаментін қалыптастыратын, өзінің ресурстық базасын
құрайды және кеңейтеді. Нарықтық экономика жағдайында әрбір банктік қызмет
табыс алып келуі тиіс, өйткені коммерциялық банктерді құрудың басты мақсаты
- пайда алу болып табылады.
Жоғарыда аталғанды қорытындылай келе, банктік қызметтер банк
персоналының іс-әрекеттері арқылы ресурстық базаны кеңейтуге және банкке
табыс әкелуге бағытталған, клиенттердің қаржылық қажеттілігін
қанағаттандыру жөніндегі банк пен клиент арасындағы экономикалық
қатынастар.
Банктік өнім - аяқталған сипаты бар және банктің клиентке қаржылық,
заңдық және ұйымдастырушылық іс-шаралар арқылы қызмет көрсету кезінде өзара
іс-қимылды реттейді. Яғни, банктік өнім банк қызметінің клиенттерге қызмет
көрсету бойынша нәтижесі болып табылады. Мысалы, нақты бір заңды тұлғамен
рәсімделген несиелік келісімшарт банк пен қарызгердің қолы қойылып, мөрмен
расталған болса, банктік өнім болып табылады, яғни банк қызметінің
несиелеу бойынша қызмет көрсетудің нәтижесі.
Банктік қызмет пен банктік өнімнің ұқсастығы, клиенттің қаржылық
қажеттілігін қанағаттандырады. Алайда, айта кету керек, банктік қызмет
бірінші ретті сипатта, ал банктік өнім - екінші ретті. Банктік қызмет
материалдық жақтан болмашы, ал өз кезегінде банктік өнім елеулі.
Енді қазіргі кездегі әдебиеттерде кездесетін банктік қызметтердің
жіктелуін (классификация) қарастырайық.
Қазіргі кездегі экономикалық әдебиеттерде көрсетілген банктік өнімді
жіктелуі үлгілерінің елеулі жетіспеушілігі бар: ол жіктелудің бір ғана
критерийін болуы. Бұл нарықтық экономика жағдайында қолданылуы мүмкін емес,
өйткені нақты банктік қызметтің түрін белгілеуге мүмкіндік бермейді, ал
бұл жағдай оны жетілдіру жолдарын жасауды күрделендіреді.
Мысалы, американдық маркетологтар банктік қызметтердің 4 деңгейін
бөліп көрсетеді[9].
пайдалы кешенді кеңейтілген күрделі
Сурет 1 - Банктік қызметтердің жіктелімі
Жоғарыдағы суретте банктік қызметтердің келесі жіктелімі көрсетілген:
- 1 деңгей - көпшілік тұтынушылармен, басқа адамдардың көмегінсіз бағалана
алатын пайдалы қызметтер;
- 2 деңгей - кешенді түрде көрсетіле алатын, оларды түсіну үшін арнайы
дайындық деңгейін талап етпейтін қызметтер;
- 3 деңгей - жете техникалық білімді немесе мамандандырылған кеңесті алу
мүмкіндігін талап ететін кеңейтілген қызметтер;
- 4 деңгей - өнімді сатып алу жағдайын ескере отырып, тұтынушының
айналасындағы банктік өнімдер туралы арнайы білімді қажет ететін күрделі
қызметтер.
Ресей экономистері сондай-ақ банктік қызметтердің 4 деңгейін
бөліп көрсетеді, алайда оларды өткізу жағынан жіктейді[10]:
Сурет 2 - Банктік қызметтердің жіктелімі
Жоғарыдағы суретте банктік қызметтердің келесі жіктелімі көрсетілген:
- түпкі ой бойынша қызмет, бұл банк өзінің және өзінің клиенттерінің
пайдасына жүзеге асырылған қызметтер;
- нақты орындаудағы қызметтер (қызметтер жиыны), бұл банк ұсынатын және
өзінің клиенттеріне ұсынатын қызметтер;
- қосымша күші бар қызметтер, яғни клиенттерге сервистік қызмет көрсетудің
барлық түрін кіріктіретін қызметтер, мысалы траст, лизинг т.б. сияқты
дәстүрлі емес банктік қызметтерді рәсімдеген кезде ерекше жағдайлар;
- қоғамдық мойындауын алған қызметтер, яғни сәтті бәсекелестік күресті
сипаттайтын, банктің беделін қалыптастыратын, қызметтерді дамытуға және
пайда әкелуге мүмкіндік беретін қызметтер.
Кейбір экономистер банктік қызметтерді жіктеудің келесі нұсқасын
ұсынады:
- банктердің материалдық қызметтері - бұл ақша-несие айналымы жүйесінде
несиелік ұйымдардың функционалдық ролін сипаттайтын қызметтер. Банктік
қызметтердің кешенді сипаты банк қызметінің әмбебаптығын көрсетіп,
банктер бір қызметті көрсету кезінде, бір уақытта клиенттерге бірқатар
өзара байланысты қызметтерді көрсетеді. Коммерциялық банктердің
материалдық қызметтеріне жататындар: несиелік, операционды,
инвестициялық, есеп-айырысу, факторингтік, лизингтік, траст және т.б.
- банктердің таза қызметтері - бұл тұлғаға бағытталған қызметтер
(кадрларды даярлау, кеңес беру қызметтері, талдамалы зерттеулер).
Әр түрлі авторлардың көзқарастарын қарастырғаннан кейін, нарықтық
қатынастар жағдайында банктік қызметтерді келесі критерийлер бойынша
жіктеуге болады:
Банктік қызметтің ерекшелігіне байланысты:
- арнайы - банктерді қаржылық-несиелік институттар негізінде сипаттайтын
өзгешелік;
- арнайы емес, немесе көмекші сипаттағы қызметтер, мысалы экономикалық
және заңды, ақпараттық-анықтамалық, аналитикалық және т.б. сұрақтар бойынша
кеңес беру;
Банктік операциялардың сипатына қарай:
- пассивті операциялар бойынша қызметтер;
- активті операциялар бойынша қызметтер;
- делдалдық операциялар бойынша қызметтер.
Алатын табыстардың және жасалатын шығындардың түрлеріне қарай:
- проценттік операциялар бойынша;
- проценттік емес операциялар бойынша қызметтер.
Клиенттердің категорияларына қарай:
- жеке тұлғаларға көрсетілетін қызметтер;
- заңды тұлғаларға көрсетілетін қызметтер.
Клиентке жеке қызмет көрсету дәрежесіне байланысты:
- жеке қызметтер, яғни нақты бір клиентке көрсетілген қызметтер;
- бұқаралық тұтынуға арналған әмбебап қызметтер.
Күрделілік дәрежесіне қарай:
- қарапайым - банктің бір функционалдық бөлімшесін жүзеге асыратын
қызметтер;
- кешенді - жүзеге асыруда банктің бірнеше бөлімшелері қатысатын
қызметтер.
Табыстылық дәрежесі бойынша:
- моменталды табыс әкелетін қызметтер, мысалы, коммуналдық төлемдерді
қабылдау (қазіргі кезде банктер коммисиялық сыйақының тұрақты мөлшерін
белгілеп, қызмет көрсету кезінде ˝Банктік табыс˝ шотына есепке
жатқызылады;
- белгілі бір уақыт аралығында табыс әкелетін қызметтер (мұндай
қызметтерге несиелеуді жатқызуға болады, өйткені несие бойынша
проценттік табыс белгілі уақыттан кейін, несиелік шартта белгіленген
проценттік төлем графигіне сәйкес алынады);
- табыс әкелмейтін табыстар. Оларға депозиттерді қабылдау бойынша
қызметтерді жатқызуға болады, олар банкке тікелей табыс әкелмейді, тек
ресурстық базаны кеңейту мақсатында жасалады.
- Қызметтер үшін төлем;
- ақылы;
- тегін. Мұндай қызметтерге жарнамалық мақсаттарда немесе тұрақты
клиенттерге мадақтаулар жасау арқылы және шектелген уақыт аралығында тегін
көрсетілетін қызметтерді жатқызуға болады; мысалы, тегін банктік шотты ашу,
ақша аударымын жасау, пластикалық карточкаларды рәсімдеу және т.с.с.
Табыстылықтың тәуекел дәрежесі бойынша:
- тәуекелі жоқ қызметтер - оларға көбінесе комиссиялық операциялар бойынша
қызметтер немесе кеңес беру қызметтері, кассалық, сейфтік және т.с.с.
қызметтер жатады;
- тәуекелдің белгілі бір үлесі бар қызметтер, депозиттерді келтіру,
инкассация, айырбастау операциялары;
- жоғары дәрежелі тәуекелі бар қызметтер, оларға несиелерді беру
бойынша, лизинг, факторинг, форфейтинг қызметтері жатқызылады.
Беру мерзіміне байланысты банктік қызметтер банк пен клиенттің
ынтымақтастық мерзіміне байланысты жіктеу қажет:
- моменталды, оларға банк пен клиенттің ынтымақтастығы бір жолғы сипатта
болатын қызметтер жатады, мысалы валюта айырбастау, коммуналдық
қызметтер, банктік шотты ашпастан ақша аударымын жүргізу және т.с.с.
- қысқа мерзімді қызметтер банк пен клиенттің 1 жылға дейінгі мерзімдегі
ынтымақтастығы;
- орта мерзімді - 1 жылдан 3 жылға дейін;
- ұзақ мерзімді - 3 жылдан астам.
Қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді қызметтерге банк
пен клиенттің жасасқан келісімшарттары бойынша (несиелік, депозиттік, есеп
айырысу-кассалық қызмет көрсету, ипотека, лизинг, сейфтік қызмет көрсету
және т.с.с.) осы келісімшартта көрсетілген тұрақты уақыт мерзімінде
жатқызылған.
Жаңашылдық дәрежесі бойынша:
- дәстүрлі банктік қызмет;
- жаңарған;
- инновациялық.
Инновациялық банктік қызметтерге егжей-тегжейлі тоқталу орынды.
Инновациялық банктік қызмет жоғары пайда табуға, коммерциялық банктің
дамуын ынталандыратын және инвестициялайтын, тұтынушылардың жаңа
қажеттіліктеріне бағытталған жаңа және жетілдірілген банктік қызметті
жасауға бағытталған банктік қызметтің инновациялық түрі болып табылады.
Н.К.Мамыров атап өткендей, инновацияның дамуына әсер ететін
механизм, бірінші кезекте, нарықтық бәсеке.
Банктік қызметтер нарығында банктік инновацияның пайда болуы бірқатар
себептермен байланысты:
- банктік саланың, сондай-ақ банктер мен қаржылық-несиелік ұйымдардың
ішінде бәсекенің күшеюі;
- банктік қызметтерден жаңа табыс көздерін іздеу;
- шетелдерде банктік қызметтердің қызмет етуі туралы ақпарат;
- банктік менеджерлердің банк қызметін әмбебап етуге бағытталған
мақсаттары;
Қазақстан Республикасында инновациялық банктік қызметтердің пайда
болуы мен кеңеюінің себептеріне, сондай-ақ келесілерді жатқызуға болады:
- Қазақстанның БСҰ (Бүкіләлемдік сауда ұйымы) кіруі;
- Қазақстан банк жүйесінің Еуропалық Одақпен интеграциясы;
- қазақстандық банктердің әлемдік ірі банктермен ынтымақтастығы;
- екінші деңгейдегі банктер қызметін реттеудің күшеюі.
Жоғарыда аталып өткендей, нарықтық қатынастар кезінде инновацияның
басты стимулы - коммерциялық банктерде көрсетілген қызметтер түрінде
айқындалатын бәсеке болып табылады. Банктік қызметтер әртүрлі параметрлер
бойынша ерекшеленеді: проценттік мөлшерлеме деңгейімен, несие мен
депозиттер мерзімі және т.б. Т.Е.Рубинштейн мен О.В.Мирошкинаның пікірінше,
және, инновациялық қызмет анықтамасынан шығатын, банктік қызметтердің
бірқатар параметрлерінің өзгеруі инновация болып табылмайды. Мысалы,
салымдар бойынша проценттік мөлшерлеменің өзгеруі, депозиттер мерзімінің
өзгеруі және т.с.с. инновациялық қызмет болып табылмайды, өйткені мұндай
әрекет нәтижесінде жаңа қызметтің пайда болуына алып келмейді[11]. Демек,
коммерциялық банктердің инновациялық қызметі жаңа қызметтерді жасау мен
енгізумен айқындалады, ия көрсетілетін қызметтердің мәліметтерді өңдеу
технологиясын өзгертуге алып келетін параметрлерін өзгерту. Мысалы,
электрондық есеп-айырысудың пайда болуы күндіз-түні өз шоттарының жағдайы
туралы ақпарат алуға және төлем-есепайырысудың барлық түрін жүргізуге
мүмкіндік туғызатын банк-клиент қызмет көрсету жүйесінің пайда болуына өз
септігін тигізді. Берілген инновациялық банктік қызмет пен қызмет көрсету
технологиясының арасындағы өзара байланыс инновацияның бірінші түрі -
инновациялық қызметтерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Соңғы жылдары Қазақстанның алдыңғы қатарлы банктері әртүрлі
инновациялық қызметтер арқылы көрсететін қызметтер аясын кеңейтті:
- Қазақстан мен ТМД елдері бойынша жедел электрондық аударымдар;
- Western Union мен Money Gram жүйелері арқылы аударымдар;
- теле банкинг;
- интернет-банкинг;
- желілік банкинг.
Е.В.Песоцкая қызметтің өмір циклін қызмет нарықта өмір сүру
қабілеттігі бар және оны өндірушілерге мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін
уақыт аралығы[12] деп анықтайды. Жаңа банктік қызметтің өмір циклі төрт
кезеңді кіріктіреді:
- жаңа банктік қызметті жасау;
- банктік қызметті жүзеге асыру;
- нарықтың тұрақтылығы;
- нарықтың күйреуі.
Жасау кезеңі идеяны іздеу, маркетингтік зерттеулер жүргізуді,
қызметтің құру мен жүзеге асыру алгоритмін жасауды кіріктіреді.
Жүзеге асыру кезеңі қызметті банк ішінде және банктік қызметтер
нарығында жүзеге асырумен байланысты.
Банктік қызметтің өмір циклінің және оның жекеленген кезеңдерінің
ұзақтығы банк пайдалылығының деңгейі мен оның стратегиялық
перспективаларына себепші болады. Қызметтің өмір циклін бағалаудағы
қолданылатын негізгі белгісі - қызметті өндіру, жүзеге асырумен және
жоспарланған пайданы алумен байланысты болатын барлық шығындарды өтеуді
қамтамасыз ететін жүзеге асыру көлемі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қызмет ету
дәрежесі жаңа банктік қызмет көрсету мен оны енгізу өте сирек болатынын
көрсетеді. Соңғы жылдары қазақстандық банктермен енгізілген жоғарыда
аталған инновациялық қызметтер шетелдік банктердің тәжірибесінен алып
пайдаланылады; демек, қазақстандық банктердің инновациялық қызметіне деген
негізгі амалы, шетел тәжірибесін игеру мен бейімделуінде болуы керек.
Енді банктік қызметтердің ерекшеліктерін анықтау қажеттігі бар. Банк
ерекше түрдегі тауарды шығара отырып, қызмет көрсету саласында жұмыс
істейді, демек банктік қызметтерге, бірінші кезекте, қызметтердің барлық
түріне лайық болатын ерекшеліктер тән.
Банктік маркетинг туралы әдебиетте банктік қызметтердің келесі
ерекшеліктері көрсетіледі:
- абстрактылык;
- уақытқа байланысты ұзартылуы.
Банктік қызметтер, оларды ұсынғанға дейін болмағандықтан,
мерзімділігіне байланысты анықсыздық дәрежесімен сипатталады.
Маркетинг облысындағы маман - Ф.Котлердің жұмысында қызметтерді тауар
ретінде сипаттамасын талдауға негізгі акцент жасалады, соның ішінде
төмендегілерді бөліп көрсетуге болады.
Сезілмеу, яғни банкпен ұсынылатын қызметтер материалды объект ретінде
сезілмейді, сонымен қатар қызметті көрсеткенге дейін нәтижені бағалауға
болмайды. Банктік қызметтердің сезілуін жоғарлатудың негізгі жолдары:
- клиенттермен өзара тиімді өзара қарым-қатынастарға назар аудару;
- жарнамаға беделді ұйымдарды тарту.
Банктік қызметтерді сақтау мүмкінсіздігі - оларды тауар ретінде
сақтауға және кейін сатуға қолдануға болмайды. Банк қызметті алдын-ала
жасап және қажет уақытқа дейін қоймаға сақтай алмайды. Сондықтан, нақты
бір қызметке сұраныстың жоғарлауы кезінде алдын-ала жоспарлау маңызды, банк
кезектердің болмауы үшін не жасайды: басқа бөлімдерден қосымша жұмысшыларды
келтіру, банкке басқа уақытта келуін ынталандыру және т.с.с.
Банктік қызмет сапасының тұрақсыздығы банктің ұйым ретінде жұмыс
сипатының тұрақсыздығы мен банктік өнімді өндірумен айналысатын банк
қызметкерлерінің жұмыс сипатының тұрақсыздығымен байланысты.
Қызметтерді көрсету көзінен банктік қызметтердің бөлінбеуі: банктік
қызметтерді жасау мен жүзеге асыру бір уақытта жасалады. Банктік
қызметтердің банктен бөлінбеуі дегеніміз қызметтер банктен тыс қызмет
етпейді.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, шетел экономистері қызметтердің
тауар ретінде ерекшелігін талдауға көп көңіл бөледі, алайда банктік
қызметтер аса күрделі болып табылады: банктердің өзіндік табиғатымен,
олардың ақша-несиелік қатынастарды ұйымдастырудағы функционалдық ролімен,
клиенттермен өзара қарым-қатынастар түрімен сипатталатын өзіндік
ерекшеліктер тән.
2. Банктік қызметтер: маңызы, түрлері және ерекшеліктері
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын
функцияларды орындаудан көрініс табады. Банк қызметін – банктің клиент
мүддесі үшін белгілі бір іс- әрекеттерді орындаудан сипаттауға
болады. Кез – келген банк өнімінің негізінде қандай да бір
қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту
мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы
операциялар бойынша пайыздық айырмадан алады.
Депозиттік – қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып банктер
қаржы делдалы рөлін орындайды. Банктің бұл қызметі екі
жаққа да пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің депозиттері
айналыс құралы қызметімен өтімді активтер қызметін атқара отырып, кей
жағдайларда оның үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушылар кейде
көптеген ұсақ қарызды пайдаланады. Бұл кезде ұсақ қарапайым клиенттердің
банкке аз ғана соманы қысқа мерзімге салғанының өзінде – ақ
мүмкін болады. Шынында банктер мұндай операциялардан пайда
көреді. Олар салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға
біршама жоғары пайыз мөлшерлемесін белгілеп табыс табады.
Банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әт түрлі
депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз
етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін
қанағаттандырады. Үшіншіден, депозиттік қарыздық операциялардың
процесінде депозиттік банктердің эмиссиясы іске асады. Бөлімшелер мен
филиал тораптарының кеңірек таралуы банкке: бас банктің толық бақылауында
болуға, операциялар шеңберінің кеңеюі және депозиттер тарту үшін
көптеген аумақты жаулап алуға және осындай факторлар
есебінен пайданы ұлғайтуға мүмкіндік береді.15
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық
қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу
және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер
туралы заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
- ақылы негізгі депозиттерді тарту;
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және
басқа да қаржылық міндеттемелерді);
- клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды
қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
- лизингтік операцияларды жүзеге асыру т.б.
Ұлттық Банктің арнайы лизензиялары бар болса, банктер басқа да
банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде халықтың ақшалай
салымдарын қарау. Операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі
қызметтерді былай құрауға болады:
- уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
- экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
- қолма – қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- инвестициялық қызметтер;
- клиенттерге басқа да қаржылық қызметті көрсету;
Банктер қаржылық нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа
кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос қаражаттар
сомасын депозит түрінде жинақтайды, осы жағдайда оларды тиімді
басқарады, сондай – ақ олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және
пайдалық негізінде қарызды қарыз алушыға ұсынады.
Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады,
бұл салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді.
Үшіншіден, банктерге тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың
материалдық объектілерінде орналастырған активтеріне қарағанда
қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай
өткізіледі. Банк өздерінің активтік акцияларын жүзеге асыру үшін
тартылған қаражаттардың 90 %- нан жоғары бөлігін пайдаланады,
сондай – ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай қаражаттарын
жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер
құрайды. Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа
мерзімді салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай
қаражаттарды салымдарға тарту және пайда табу мақсатында орналастыру
жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Бірақ, соңғы уақыттарға
дейін республикамызда депозиттерді басқару мәселелеріне назар
аударылмаған. Елде банктердіңң депозиттік саясаттары зерттелмеген.
Депозиттік саясат теориясының жасалмағандығынан біз шетел
тәжірибесіне назар аудара аламыз. Жеке тұлғалар, фирмалар, акционерлік
компаниялар, жеке кәсіпорындар т.б. қаражаттарды банктерге ынтамен
орналастырады, салымдар табыс әкелетіндіктен.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
- депозиттік операциялар әрекет ету керек;
- банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді
депозиттік саясат жүргізілуі керек;
- банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демек отыратын мерзімдік
салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде ерекше назар
аударылуы қажет, депозиттік операциялармен қарыздарды беру бойынша
операциялардың арасында мерзім және сомалары бойынша өзара байланыс пен
сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет.
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар
қолдану.
Талап еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және
жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар
банкті алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен
алынуы немесе басқа шотқа аударылуы мүмкін, бұл салымларға ең
төмен процент төлейді. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте
ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі
оларды әр түрлі формада қолма – қол ақшалармен, чектермен,
аударымдармен жүргізе алады.
Депозиттің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды.
Яғни белгілі бір айдан жоғары мерзімге орналастырылады. Салымшы үшін
ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары пайыздарды табу үшін
бұл депозит тиімді мерзімді депозиттерде салымшының ақшаларды иесі
алу туралы арнаулы арызын банкке алдын ала түсіруі талап етіледі.
Ескерту мерзімдері бір айдан үш айға, үш айдан алты айға,
алты айдан он екі айға дейін және бір жылдан жоғары.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ шоты немесе жинақ
кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ салымы. Халықтық салымдарын
тарту мақсатында жинақтардың түрлі формалары қолданылады:
ұтысқа, сыйлыққа, жастарға мақсатты және т.б. әдетте олар
халыққа қосымша қызметтерді (почталық, телеграфтық саудалық және
т.б.) ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының
тұрақты мерзімі болмайды және шот иесінен ақшаны кері алу
туралы алдын ала ескерту талап етілмейді, олар бойынша чектер
берілмейді.
Мерзімдік салымдардың басқа да түрі мерзімді
депозиттік сертификаттар болып табылады. Ол банкіге тұрақты
пайыздық мөлшерлемемен белгілі бір мерзімге банкіге
қаражаттарды енгізгендігін куәландыратын ақшалай құжат, олар 100
мың доллардан кем емес сомада беріледі. Ақшаны мерзімінің
аяқталуымен, тең сертификаттарды ұсыну арқылы банктен алуға
болады, ал мерзімі 1 күннен 18 айға дейін болуы мүмкін.
Қарапайым халыққа 500, 1000, 2500 доллар номиналымен 1
айдан 5 жылға дейінгі мерзімге ұсақ жинақ сертификаттары шығарылуы
мүмкін.
Осылайша банктердің дәстүрлі базалық қызметінің бірі
– жеке және де депозиттік емес операцияларды орындау жолымен басқа
пассивтерді жұмылдыру болып табылады. Депозиттік және депозиттік емес
поссивтер салымшыларға пайыз төлеумен. Оларға есеп айырысу төлемдік
қызметтер көрсетумен, оларды банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру
жолумен жинақталады.
1.3 Банктер және олардың клиенттері арасындағы қарым – қатынас
Банктер арасында клиенттерді тарту жөнінде бәсекенің
күшеюі банктердің клиеттермен өзара қарым – қатынасын ұйымдастыру
сұрақтарына ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Қазақстан
Республикасының банктер және банктік қызмет туралы заңның 33 – бабы
бойынша банктер тең құқылы әріптестер ретінде шығын, бос несие
ресурстары нарығында өз операцияларын жүргізеді.
Олар өз қызметінде, өз клиенттеріне қаражаттарды орналастыру,
несие алу үшін жақсы жағдайлар, банктік қызметтердің әлдеқайда кең
спектрін көрсете отырып, бір – бірімен бәсекеге түседі. Банктер
өз клиенттері алдында жауапты.
Банктің клиентпен экономикалық жұмысы банкке клиетті
тартудан бастап оның сеніміне кіру, яғни шоты бойынша әр түрлі
банктік операцияларды жүргізуге дейінгі банктік қызметтің барлық
жақтарын қамтиды. Клиенттерді тарту банктен жарнама жаңа қызмет
түрлерін ендіру жетілдіру бойынша, келіссөздер жүргізу, қаржылық
жағдайды алдын – ала талдау әр түрлі келісім – шарттарды
дайындау және т.б. бойынша белгілі бір жұмыстарды жүргізуді талап
ете отырып оның сеніміне кіруді қарастырады. Осы аталған жұмыстардың
барлығы банктің активтері мен пассивтерін басқару қызметі мен
тығыз байланысты.
Клиентпен жұмыс: есеп айырысу, кассалық және несиелік
қызмет көрсету, бірлескен қызмет, депозиттік шоттарды ашу және
жүргізу т.б. әр түрлі келісім – шарттар жасасу негізінде құрылады.
Клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарын ашу,
олар бойынша операцияларды жүргізу, есеп айырысу және есеп
айырысу – кассалық қызмет көрсету туралы келісім – шарт
негізінде жасалады.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын
салааралық, ауданаралық үлестірі механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды
халық шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып
табылады.
Депозит түрінде Зайымдар,
жеке салымдар
және басқа жолмен және келісім
бойынша
берілетін ақша
берілетін ақшалай
қаражаттары.
қаражаттар.
Тікелей инвестициялар
Нарықта акциялар,
жолымен акциялар
облигациялар және
облигациялар және басқа
басқа да қаржы
да қаржы құралдарын
құралдарын сату
сатып алу арқылы
арқылы алынған
ұсынатын ақша
ақша қаражаттары.
қаражаттары.
Сурет 1 - Қаржылық – несиелік институттардың қаржылық
делдалдар ретіндегі ролі
Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар
мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау
арқылы банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру
арқылы қарыз алушыға жаңа талап қойды. Осы жаңа міндеттемелер мен
талаптарды жасау үрдісі қаржылық делдалдықтың негізін құрайды.
Әртүрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы шағын ақша
қаражаттарының тобын құрайды және де оларды жұмыс істеп
тұратын капиталға айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген
талаптарды қанағаттандыра алады. Экономиканы басқару процесінде банктер
негізінен басқарудың экономикалық қатынастары ең алдымен мүдде ретінде
көрініс алады, экономикалық мүдде өндірістің мақсаты, яғни оны
қорғаушы фактор болып табылатын әдістемелерді пайдаланады. Мүддені
осылай деп түсінуден келесі туындайды, яғни оларға қажеттіліктерді
қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты. Банктер басқарудың
экономикалық әдістері мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық әр
түрлі буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттіліктерін әр
түрлі несиелермен немесе қолма – қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың
үздіксіз қызмет етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады, қоғамдық
өнімнің тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етеді.
Банктер өз қызметтерін орындау кезегінде функционалдық, яғни
экономикалық, салалық яғни министерстволар, компания, фирмалар және
аумақтарды яғни жергілікті орган, басқару органдарымен өзара тығыз
байланыста жұмыс істейді.
Банктер экономикалық басқару органы болғандықтан,
оның өз клиенттерінің алдындағы жауапкершілігі де экономикалық
сипатта, ең алдымен олар қызмет көрсететін меншік түріне, ведомоствалық
тәуелділігіне байланысты емес, шаруашылық өз органдарының, яғни өз
акционерлерінің, шаруашылық және қаржылық қызметтерінің нәтижелерімен
байланысты. Банктердің айналасында өздеріне әрбір банкті таңдайтын
формалармен компаниялар топталады. Олар басқа жағдайларда пайдамен
қамтамасыз етілетін, өзі және клиенттер үшін операцияларды
неғұрлым тиімді жүргізетін несиелік сипаты жүргізіледі.
Банктерде басқарудың басқа органдарында жоқ ағымдағы
ақпараттар болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілетін клиенттерінің
негізгі қызметі туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы
беру, жабдықтаушыларға төлем жасау, банктік несиелерді қайтару үшін
қаражаттың басталуы тек объективті емес, сонымен бірге, осы шарт иесінің
жұмысының нашар екендігінің күнделікті оперативті көрсеткіші
болып табылады. Шотқа ақшаның келіп түсуі жабдықтаушының тиеген
тауарларының өткендігін және т.б. білдіреді. Банктің мәліметтері
бухгалтерлік есепті құруды күтпей – ақ кәсіпорын қызметтерінің
көптеген маңызды факторлары туралы, әрі олардың нәтижелерін алдын –
ала көруге мүмкіндік береді.
Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге,
оларды бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға
мүмкіндік береді.
Ақша айналымы бірлікпен сипатталады. Қолма – қол және
қолма – қолсыз ақша қозғалысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет
көрсетеді, әрі өзара тығыз байланысты. Банктер кәсіпорындардың,
мекемелердің, ұйымдардың, жергілікті халықтық шот есептерін жүргізу арқылы
ақша айналымының жиынтығын, ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын
қадағалайды, әрі оларға ықпал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды
шоғырландырған: мемлекеттік шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың
жинақ ақшалары т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына
белсенді қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау
жүргізеді, ақша айналымын реттейді және сол арқылы ұдайы
өндірістік үрдіске әсер етті. Қазақстанның нарықтық экономикаға
көшуімен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті
жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру нәтижесінде жеке меншік, меншіктің
ұжымдық және акционерлік түрлері, кооперативтік қозғалыс кең етек
алуда, меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар құрылуда. Шаруа
қожалықтары санының есебі, олардың бірлесуі, жолға беруші
(арендатор) және жеке еңбек қызметімен айналысатын тұлғалар да
осыған жатады.
Қоғамда белгілі бір класқа не коммерсанттар, кәсіпкерлер
пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда
банктердің экономикалық ролі күшеюде. Олардың жұмысында
бірінші орынға әкімшілдік - әміршілік әдістердің орнын
экономикалық әдістер алмастырады. Экономикада инфляцияның
төмендеуіне және олардың нарықтық жолға көшуінде, ең алдымен
меншікті жекешелендіру мен мемлекетсізденудегі рөлі айрықша. Бұнда
банктік жүйенің негізгі мақсаты несиелік механизмді жетілдіру, ақша
массасын реттеудегі әдістерін жетілдіру, есеп айырысуды тездету және төлем
тәртібін сақтау болып табылады.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы 15 қараша айынан бастап
өзіміздің ұлттық валютамыз – теңгемізді енгізді. Бірақ
инфляция тоқтамады. Оның шыңы 1994 жылы шілде айында 46 % жетті.
Ұлттық Банк пен үкіметтің монетарлық
шараларды қабылдауының нәтижесінде шілде айында инфляция
25 % - ға төмендеді, ал 1994 жылы тамызда 13,5 % - ға,
қыркүйекте 10,9 % - ға тең болды.
Инфляцияның төмендеуінің нәтижесі қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінің 300 – ден 250 % - ға дейін төмендеуі мен несиелік
ресурстар аукциондағы % - дық мөлшерлеменің 460 – тан 280 % - ға
төмендеуі, яғни несие үшін төлем сұраныс пен ұсыныс негізінде
анықтаған, нарыққа айналған. Теңгенің ресми және бейресми
валюталық бағамдарының жақындасу тенденциясы бар. Аукциондарда қысқа
мерзімді қазынаның вексельдердің сату көлемі жоғарылауда. Инфляция
төлемдерінің жағымды сәті ретінде Ұлттық Банктің директивті несиелерді
беруден бас тартуын атауға болады және олар тек
агроөнеркәсіптік несие үшін сақталады. Несиелік ресурстар аукциондарда
сатылады. Банктердің активтері мен пассивтерінің сапасы толығымен , олар
қызмет көрсететін клиенттердің қаржылық жағдайына байланысты. Банктік
реформаның негізгі мақсатының бірі – экономиканың жеке секторын құру және
кәсіпорындарды жекешелендіруде демеушілік көрсету болып табылады. Демек
банктік реформа мемлекеттік меншікті жекешелендірудің мүдделеріне бағынуы
керек. Өйтпесе олар шығынды несиелерден арыла алмайды.
Банктік жүйенің реформасы инвестициялық қорлардың
рөлін жоғарылату және сауықтыру банктерін құру жолымен жекешеленген
кәсіпорындары қайта құруға қолғабыс етеді. Инвестициялық қорлар
жекешелендірілетін кәсіпорындардың саудасына қатысып олардың қарыздарын
акционерлік капиталға алмастыруы мүмкін, яғни жеке меншік
құқық жеке тұлғаларға көшеді деген сөз.
Банктік жүйенің реформасы жеке кәсіпорындардың банктен несие
алуларын қамтамасыз етеді, жеке сектордың дамуына жәрдемін тигізеді.
Осы мерзімде ол шығынды мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құруда
ынталандырады.
Жекешелендіруші кәсіпорынға республикамызда банктік
реформаны құруда қажетті ипотекалық банктер көмек көрсетеді,
яғни мүлікті кепілге ала отырып ипотекалық банктің ұзақ мерзімді
несиесін беру мүмкіндігі. Банктегі депозиттер сомасы несие ақшаны
құру үшін қажет потенциалын жасайды. Бөлек салымдарын тек
эмиссиясы немесе қарыз беру арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар
құрылады. Бұл операциялардың сызбасын келесідей: 100 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz