Қазақстан Республикасының экономикасының нақты секторын белсендірудегі бағалы қағаздар нарығы
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.6
I бөлім. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің экономикалық
мәні және мазмұны.
1.1 Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі. . . . . . . . . . .7.14
1.2 Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің модельдері.
Мемлекеттік реттеу әдісінің әлемдік тәжірибесі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.22
1.3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеу жағадайлары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.30
ІІ бөлім. Қазақстан Республикасының экономикасының нақты
секторын белсендірудегі бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмінің бүгінгі таңдағы сипаты.
2.1 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы мен нақты
сектордың өзара байланысы және нақты секторды қаржыландырудың мүмкіншіліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.34
2.2 Қазақстан Республикасының нақты секторымен байланыста қызмет
ететін бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының бүгінгі таңдағы жағдайы және олардың қызметтерін реттеу заңнамасы. . . . . . . . . . . . . . . . . .35.43
2.3 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары, екінші деңгейлі банктер және басқа
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының экономиканың нақты
секторын дамытудағы ролі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44.52
ІІІ бөлім. Экономиканың нақты секторын дамыту мақсатында бағалы
қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмін жетілдіру мәселелері.
3.1 Қазақстан Республикасының экономикасының нақты секторын
дамыту мақсатында бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді
жетілдіру жолдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53.61
3.2 Нақты сектормен байланыста қызмет ететін бағалы қағаздар
нарығының қатысушыларының іс.әрекеттерін реттеудің заңнамалық жетілдірілуі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62.97
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68.70
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71.72
I бөлім. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің экономикалық
мәні және мазмұны.
1.1 Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі. . . . . . . . . . .7.14
1.2 Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің модельдері.
Мемлекеттік реттеу әдісінің әлемдік тәжірибесі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.22
1.3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеу жағадайлары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23.30
ІІ бөлім. Қазақстан Республикасының экономикасының нақты
секторын белсендірудегі бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмінің бүгінгі таңдағы сипаты.
2.1 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы мен нақты
сектордың өзара байланысы және нақты секторды қаржыландырудың мүмкіншіліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.34
2.2 Қазақстан Республикасының нақты секторымен байланыста қызмет
ететін бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының бүгінгі таңдағы жағдайы және олардың қызметтерін реттеу заңнамасы. . . . . . . . . . . . . . . . . .35.43
2.3 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары, екінші деңгейлі банктер және басқа
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының экономиканың нақты
секторын дамытудағы ролі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44.52
ІІІ бөлім. Экономиканың нақты секторын дамыту мақсатында бағалы
қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмін жетілдіру мәселелері.
3.1 Қазақстан Республикасының экономикасының нақты секторын
дамыту мақсатында бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді
жетілдіру жолдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53.61
3.2 Нақты сектормен байланыста қызмет ететін бағалы қағаздар
нарығының қатысушыларының іс.әрекеттерін реттеудің заңнамалық жетілдірілуі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62.97
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68.70
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71.72
Экономиканың нарықтық қатынастар жүйесінің құрылуы басқа постсоветтік мемлекеттердегі сияқты Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан реформалардың қорытындысы болып табылады. Әлемдік нарықтық экономиканың тәжірибесі қазіргі уақытта әрбір мемлекеттің нарықтық қатынастарының мемлекеттік заңнамамен реттелетінін көрсетеді.
Нарықтық шаруашылық жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу заңнамалық, атқарушылық және бақылаушылық жүйесін мемлекеттік құқықтық мүмкіншілікті мекемелер тарапынан және қоғамдық ұйымдар тарапынан жүзеге асырылатын, әлеуметтік-экономикалық жүйелерді әр түрлі өзгерістерге қалыптастыруға арналған шараларды қамтитынын сипаттайды.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде басты мақсат экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында ол келесі мәселелерді шешеді:
экономикалық өсуді ынталандыру;
халықты жұмыспен қамтамасыз етілуді қамтамасыз етуді жүзеге асыру;
аймақтық және салалық құрылымдардың қарқынды дамуын қолдау;
экспортты ынталандыру.
Мемлекеттік реттеудің негізгі түрлері, бағыттары экономикалық және әлеуметтік проблемалардың табиғатымен және маңыздылығымен анықталады.
Мемлекеттік реттеудің субъектілері болып шаруашылық субъектілерінің мүдделерін қорғайтын тұлғалар шығады. Мемлекеттік реттеудің объектілері ретінде мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық өміріндегі салалар, аймақтар, аялар және әр түрлі жағдайлар, құбылыстар, яғни экономикалық проблема болу мүмкіншілігі барбарлық жақтарын қарастыруға болады.
Нарықтық қатынастар жағдайында экономика экономикалық (жанама) және әкімшілік (тікелей) әдістермен реттеледі. Экономикалық және әкімшілік әдістер өздерінің табиғаты бойынша бір-бірне қарама-қайшылықты келеді, себебі әкімшілік реттеу әдісі қызмет етудің щектелулігіне әкеледі.
Нарықтық шаруашылық жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу заңнамалық, атқарушылық және бақылаушылық жүйесін мемлекеттік құқықтық мүмкіншілікті мекемелер тарапынан және қоғамдық ұйымдар тарапынан жүзеге асырылатын, әлеуметтік-экономикалық жүйелерді әр түрлі өзгерістерге қалыптастыруға арналған шараларды қамтитынын сипаттайды.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде басты мақсат экономикалық және әлеуметтік тұрақтылық болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында ол келесі мәселелерді шешеді:
экономикалық өсуді ынталандыру;
халықты жұмыспен қамтамасыз етілуді қамтамасыз етуді жүзеге асыру;
аймақтық және салалық құрылымдардың қарқынды дамуын қолдау;
экспортты ынталандыру.
Мемлекеттік реттеудің негізгі түрлері, бағыттары экономикалық және әлеуметтік проблемалардың табиғатымен және маңыздылығымен анықталады.
Мемлекеттік реттеудің субъектілері болып шаруашылық субъектілерінің мүдделерін қорғайтын тұлғалар шығады. Мемлекеттік реттеудің объектілері ретінде мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық өміріндегі салалар, аймақтар, аялар және әр түрлі жағдайлар, құбылыстар, яғни экономикалық проблема болу мүмкіншілігі барбарлық жақтарын қарастыруға болады.
Нарықтық қатынастар жағдайында экономика экономикалық (жанама) және әкімшілік (тікелей) әдістермен реттеледі. Экономикалық және әкімшілік әдістер өздерінің табиғаты бойынша бір-бірне қарама-қайшылықты келеді, себебі әкімшілік реттеу әдісі қызмет етудің щектелулігіне әкеледі.
1. Акционерлік қоғамдар туралы 1998 жылғы 10 шілдедегі Қазақстан Республикасының заңы.
2. Бағалы қағаздар нарығы туралы 1997 жылғы 05 наурыздағы Қазақстан Республикасының заңы.
3. Бағалы қағаздармен жасалған мәмлелерді тіркеу туралы 1997 жылғы 05 наурыздағы Қазақстан Республикасының заңы.
4. Банктер және банктік қызмет туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасының заңы.
5. Зейнетақы активтерін басқару компанияларының инвестициялық қызметін жүргізу ережесі. 1998 жыл 13 тамыз.
6. Мемлекеттік зейнетақы қорының инвестициялық қызметін жүргізу ережесі. 1998 жыл 13 тамыз.
7. Сақтандыру резервтерін орналастыру нұсқасы. 1999 жыл 25 желтоқсан.
А. Каналина. Становление и современное состояние инфраструктуры страховой деятельности. // РЦБК №5 2002 г.
8. Б. Ниязов. О государственном регулировании рынка ценных бумаг Республики Казахстан. // РЦБК №8 2002 г.
9. Бердникова Т.Б. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие. – М.: ИНФРА – М, 2000.- 270 стр.
10. Г. Шалгимбаева. О проекте закона «Об акционерных обществах» // РЦБК №2 2002 г.
11. Г. Шалгимбаева. Рынок ценных бумаг Казахстана: итоги, проблемы, перспективы. // РЦБК №1 2003г.
12. Д. Шибутов. Инвестиционные фонды: Проблемы институционального развития.// РЦБК №1 2002 г
13. Информация о состоянии рынка ценных бумаг в 2002 году Национального Банка.
14. Историческая справка о системе государственного регулированиярынка ценных бумаг Республики Казахстан Национального Банка от 05 декабря 1999 года.
15. Культаев К. Фондовый рынок Казахстана: новая парадигма развития. // РЦБК №2 2002г.
16. Құлпыбаев С., Баязитова Ш., Баязитова А. Қаржы теориясы: оқу құралы. – алматы, “Мерей”, 2001 ж. 176 бет.
17. Лялин В.А., Ворбьев П.В. Ценные бумаги и фондовая биржа. Изд.2-е, перераб. и доп.- М.: Информационно-издательский дом «Филинъ» Рилант, 2000. – 248 стр.
18. Мещерова Н.В. Организованные рынки ценных бумаг: Учеб. Пособие для студентов вузов. – М: ЛОГОС, 2000. – 200 стр.
19. Н. Абдрахманов., Г. Киреева. Краткий обзор отдельных аспектов внедрения консолидированного надзора. // Экономическое обозрение. 4-выпуск., январь, 2003 г.
20. Ожегов С.И. Словарь русского языка / Под ред. Гл.-корр. АН СССР Н.Ю.Шведовой. – 18 изд., стереотип. – М.: рус. яз., 1986г. – 797 стр.
21. Проблемы и перспктивы взаимодействия финансового и реального сектороы экономики: Материалы республиканской научно-практической конференции, апрель 2001 год. – Алматы: РГП «Институт экономических исследований» Министерства экономики и торговли Республики Казахстан, 2001. – 148 стр.
22. Фондовый рынок Республики Казахстан: проблемы и перспективы развития. Под ред. К.э.н. Темирханова Е. У. Алматы 1997 г. 361 стр.
23. Ценные бумаги и фондовый рынок. Профессиональный курс в Финансовой академии при Правительстве РФ. М.: Издательство «Перспектива» 1995 г.
24. Ценные бумаги: Учебник под ред. В.И.колесникова., В.С.Торкановского. – М.: Финансы и статистика, 1998 г. 416 стр.
25. Шалгимбаева Г. Рынок ценных бумаг: механизм государственного регулирования. – Алматы: Каржы-каражат, 1996. – 28 стр.
26. Шалгимбаева Г.Н., Шалгимбаева К.Б., Давыденко Н.Б. Казахстанская модель рынка ценных бумаг: реалии становления. Алматы: Каржы-каражат, 1996. – 84 стр.
2. Бағалы қағаздар нарығы туралы 1997 жылғы 05 наурыздағы Қазақстан Республикасының заңы.
3. Бағалы қағаздармен жасалған мәмлелерді тіркеу туралы 1997 жылғы 05 наурыздағы Қазақстан Республикасының заңы.
4. Банктер және банктік қызмет туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасының заңы.
5. Зейнетақы активтерін басқару компанияларының инвестициялық қызметін жүргізу ережесі. 1998 жыл 13 тамыз.
6. Мемлекеттік зейнетақы қорының инвестициялық қызметін жүргізу ережесі. 1998 жыл 13 тамыз.
7. Сақтандыру резервтерін орналастыру нұсқасы. 1999 жыл 25 желтоқсан.
А. Каналина. Становление и современное состояние инфраструктуры страховой деятельности. // РЦБК №5 2002 г.
8. Б. Ниязов. О государственном регулировании рынка ценных бумаг Республики Казахстан. // РЦБК №8 2002 г.
9. Бердникова Т.Б. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие. – М.: ИНФРА – М, 2000.- 270 стр.
10. Г. Шалгимбаева. О проекте закона «Об акционерных обществах» // РЦБК №2 2002 г.
11. Г. Шалгимбаева. Рынок ценных бумаг Казахстана: итоги, проблемы, перспективы. // РЦБК №1 2003г.
12. Д. Шибутов. Инвестиционные фонды: Проблемы институционального развития.// РЦБК №1 2002 г
13. Информация о состоянии рынка ценных бумаг в 2002 году Национального Банка.
14. Историческая справка о системе государственного регулированиярынка ценных бумаг Республики Казахстан Национального Банка от 05 декабря 1999 года.
15. Культаев К. Фондовый рынок Казахстана: новая парадигма развития. // РЦБК №2 2002г.
16. Құлпыбаев С., Баязитова Ш., Баязитова А. Қаржы теориясы: оқу құралы. – алматы, “Мерей”, 2001 ж. 176 бет.
17. Лялин В.А., Ворбьев П.В. Ценные бумаги и фондовая биржа. Изд.2-е, перераб. и доп.- М.: Информационно-издательский дом «Филинъ» Рилант, 2000. – 248 стр.
18. Мещерова Н.В. Организованные рынки ценных бумаг: Учеб. Пособие для студентов вузов. – М: ЛОГОС, 2000. – 200 стр.
19. Н. Абдрахманов., Г. Киреева. Краткий обзор отдельных аспектов внедрения консолидированного надзора. // Экономическое обозрение. 4-выпуск., январь, 2003 г.
20. Ожегов С.И. Словарь русского языка / Под ред. Гл.-корр. АН СССР Н.Ю.Шведовой. – 18 изд., стереотип. – М.: рус. яз., 1986г. – 797 стр.
21. Проблемы и перспктивы взаимодействия финансового и реального сектороы экономики: Материалы республиканской научно-практической конференции, апрель 2001 год. – Алматы: РГП «Институт экономических исследований» Министерства экономики и торговли Республики Казахстан, 2001. – 148 стр.
22. Фондовый рынок Республики Казахстан: проблемы и перспективы развития. Под ред. К.э.н. Темирханова Е. У. Алматы 1997 г. 361 стр.
23. Ценные бумаги и фондовый рынок. Профессиональный курс в Финансовой академии при Правительстве РФ. М.: Издательство «Перспектива» 1995 г.
24. Ценные бумаги: Учебник под ред. В.И.колесникова., В.С.Торкановского. – М.: Финансы и статистика, 1998 г. 416 стр.
25. Шалгимбаева Г. Рынок ценных бумаг: механизм государственного регулирования. – Алматы: Каржы-каражат, 1996. – 28 стр.
26. Шалгимбаева Г.Н., Шалгимбаева К.Б., Давыденко Н.Б. Казахстанская модель рынка ценных бумаг: реалии становления. Алматы: Каржы-каражат, 1996. – 84 стр.
Жоспар:
беттер:
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3-6
I бөлім. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің экономикалық
мәні және мазмұны.
1. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі. . . . . . . .
. . .7-14
2. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің модельдері.
Мемлекеттік реттеу әдісінің әлемдік тәжірибесі. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 15-22
3. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеу жағадайлары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 23-30
ІІ бөлім. Қазақстан Республикасының экономикасының нақты
секторын белсендірудегі бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу
механизмінің бүгінгі таңдағы сипаты.
2.1 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы мен нақты
сектордың өзара байланысы және нақты секторды қаржыландырудың
мүмкіншіліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31-34
2.2 Қазақстан Республикасының нақты секторымен байланыста қызмет
ететін бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының бүгінгі таңдағы жағдайы
және олардың қызметтерін реттеу заңнамасы. . . . . . . . . . . . . . . . .
.35-43
2.3 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары, екінші деңгейлі банктер және басқа
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының экономиканың нақты
секторын дамытудағы ролі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .44-52
ІІІ бөлім. Экономиканың нақты секторын дамыту мақсатында бағалы
қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмін жетілдіру мәселелері.
3.1 Қазақстан Республикасының экономикасының нақты секторын
дамыту мақсатында бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді
жетілдіру жолдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .53-61
3.2 Нақты сектормен байланыста қызмет ететін бағалы қағаздар
нарығының қатысушыларының іс-әрекеттерін реттеудің заңнамалық
жетілдірілуі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62-97
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68-70
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .71-72
Кіріспе
Экономиканың нарықтық қатынастар жүйесінің құрылуы басқа постсоветтік
мемлекеттердегі сияқты Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан
реформалардың қорытындысы болып табылады. Әлемдік нарықтық экономиканың
тәжірибесі қазіргі уақытта әрбір мемлекеттің нарықтық қатынастарының
мемлекеттік заңнамамен реттелетінін көрсетеді.
Нарықтық шаруашылық жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу
заңнамалық, атқарушылық және бақылаушылық жүйесін мемлекеттік құқықтық
мүмкіншілікті мекемелер тарапынан және қоғамдық ұйымдар тарапынан жүзеге
асырылатын, әлеуметтік-экономикалық жүйелерді әр түрлі өзгерістерге
қалыптастыруға арналған шараларды қамтитынын сипаттайды.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде басты мақсат экономикалық және
әлеуметтік тұрақтылық болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында ол
келесі мәселелерді шешеді:
( экономикалық өсуді ынталандыру;
( халықты жұмыспен қамтамасыз етілуді қамтамасыз етуді жүзеге асыру;
( аймақтық және салалық құрылымдардың қарқынды дамуын қолдау;
( экспортты ынталандыру.
Мемлекеттік реттеудің негізгі түрлері, бағыттары экономикалық және
әлеуметтік проблемалардың табиғатымен және маңыздылығымен анықталады.
Мемлекеттік реттеудің субъектілері болып шаруашылық субъектілерінің
мүдделерін қорғайтын тұлғалар шығады. Мемлекеттік реттеудің объектілері
ретінде мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық өміріндегі салалар, аймақтар,
аялар және әр түрлі жағдайлар, құбылыстар, яғни экономикалық проблема болу
мүмкіншілігі барбарлық жақтарын қарастыруға болады.
Нарықтық қатынастар жағдайында экономика экономикалық (жанама) және
әкімшілік (тікелей) әдістермен реттеледі. Экономикалық және әкімшілік
әдістер өздерінің табиғаты бойынша бір-бірне қарама-қайшылықты келеді,
себебі әкімшілік реттеу әдісі қызмет етудің щектелулігіне әкеледі.
Мемлекеттік реттеу ( ол өз экономикалық өміріне мемлекеттің араласу
түрінің бірі болып табылады. Яғни, ол шектеулі ресурстарды тиімді бөліп
және теңдіктерді қамтамасыз ете отырып, қазіргі уақыттағы нарықтық және
корпоративтік басқарудағы экономиканы реттеу жүйесінің құрамдас бөлігі
болып келеді.
Әкімшілік реттеу әдісі лицензиялау және квоталау, бағаларға бақылау
орнату, табыстарға, валюта курсына, пайыз мөлшерлемелеріне бақылау орнату,
нормалар мен ережелер орнату жүйесімен заңнамалық реттеуді жүргізуді
қамтиды.
Экономикалық реттеу әдісі өзіне ақша-несиелік және бюджеттік-салықтық
реттеулерді қамтиды. Сонымен қатар, әр түрлі экономика секторларын мемлекет
тарапынан қаржыландыру, субвенциялар, субсидиялар, дотациялар бөлуде
аталмыш реттеу әдісіне байланысты болып келеді. Бұған жеңілдікпен берілген
несиелер мен салық жеңілдіктері де кіреді.
Экономиканың нақты секторын белсендіру мақсатындағы бағалы қағаздар
нарығын мемлекеттік реттеу механизмі өте күрделі мәселе болып табылады.
Механизм ( белгілі бір қызмет түрінің жүзеге асырылу тәртібін
анықтайтын құрылғы, жүйе ретінде түсіндіріледі.1 Яғни, мемлекеттің бағалы
қағаздар нарығын нарығын реттеуі белгілі бір тәртіпке, жүйеге негізделіп,
қоғамның мүддесін қорғау мақасатын көздеп, жүзеге асырылады.
Зерттеліп отырған тақырыптың мәнін, мазмұнын ашуда зерртелетін объект
ретінде Қазақстан Республикасының экономикасының нақты секторын
белсендіруге байланысты қаржы нарығының бір бөлігі ( бағалы қағаздар
нарығын мемлекеттік реттеуіне байланыстымүмкіншілікті іс-әрекеттер жиынтығы
шығады. Бұл дегеніміз, отандық бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуде
қолданылатын заңнамалық актілердің, қаулылардың, ережелердің, нұсқаулурдың
зерттеліп отырған объектілер ретінде көрсете отырып, олардың экономиканың
нақты секторын белсендірудегі ролін сипаттау болып табылады.
Зерттеліп отырған тақырыптың субъектілері ретінде экономиканың нақты
секторын белсендіруге байланысты қызмет ететін бағалы қағаздар нарығының
субъектілері және белгілі бір дәрежеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеуді жүзеге асыратын органдар мен өзін-өзі реттеу ұйымдары шығады.
Жұмыстың негізгі мақсаттары:
( отандық экономиканың нақты секторының проблемаларын ашып көрсету;
( ос ыпроблемаларды шешудің жолдарын бағалы қағаздар нарығының
мүмкіншіліктерімен ұштастыра отырып шешудің жолдарын ұсыну.
Жұмыстың негізгі міндеттері:
( отандық бағалы қағаздар нарығыныңдаму ерекшелігін ескере отырып, оны
экономиканың нақты секторын белсендіруде толық пайдалануды анықтау;
( бағалы қағаздар нарығының экономиканы қаржыландырудағы барлық
мүмкіншіліктерін пайдалануды көздеуді қаратыру;
( бағалы қағаздар нарығының нақты секторды қаржыландыруының тәжірибе
жүзінде орын алуына алғышарттар жасау.
Осыған орай, әдістемелік нұсқаулар ретінде әлемдік тәжірибені
пайдалану, яғни қаржы нарығын, соның ішінде бағалы қағаздар нарығын
реттеуде бірегей органды құру, оның құқықтық мүмкіншіліктерін анықтау,
құзіретін бекіту, мемлекетпен өзара байлйнысын көрсету, реттеу тетіктерін
белгілеу, оның қызметтер мен өкілеттіктер шеңберін айқындауы құрайды.
Әдістемелік нұсқаулар легі үшінші бөлімде қарастырылған, онда шетелдік
тәжірибе негізге ала отырып, отандық нарыққа сәйкестендірілген нұсқаулар
көрсетілген.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшіп, даму жолында
нарықтық қатынастардың реттелінуі мемлекеттің белгілі бір реттеуімен жүзеге
асырылып отырды және бүгінгі таңға дейін асырылып келеді. Нарықтық
қатынастарды белгілі бір тәртіпте заңнамамен реттеу жалпы көрінісінде
мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын реттеудің механизмі деп түсінуге
болады. Себебі мемлекет ішінде, әлемдік экономикадаболып жатқан
өзгерістерді есепке алып, мүмкіншіліктердің және ресурстардың шектеулілігін
есепке алып, ең бастысы ( халық қажеттілігін есепке алып жүргізіліп жатқан
мемлекеттің экономиканы реттеу шараларын экономиканы реттеу механизмімен
сипаттайды. Яғни, ол реттеу қызметі бір-бірімен тығыз байланысқан реттеу
шараларын көрсетеді. Бұның барлығы ең алдымен заңнамалық қызметпен
байланыстырылады.
Осы айтылғандарды есепке ала отырып, бағалы қағаздар нарығын
мемлекеттік реттеу механизмі дегеніміз ( бағалы қағаздар нарығын реттеуге
байланысты шығарылған және шығарылатын барлық заңнамалық актілердің
жиынтығы деуге болады. Бағалы қағаздар нарығын экономиканың нақты саласын
белсендірудегі реттелінуі халықтың ( салымшылардың мүддесін, құқықтарын,
тәуекелдік қауіпсіздігін қамтамасыз етілуіменен сипатталынады.
Экономиканың нақты секторын белсендірудегі бағалы қағаздар нарығының
ролін ашып көрсету мәселесі өте маңызды болып табылады. Себебі бағалы
қағаздар нарығы арзан және ыңғайлы қаржы тартудың жүйелерінің бірі,
сондықтан да, бұл үрдісті мемлекеттік реттеу механизмі де өзінің қажеттілік
деңгейін сипаттайды.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмін жетілдіру әр
мемлекеттің, соның ішінде Қазақстан Республикасының қызығушылығындағы
мәселе, сондықтан да, бағалы қағаздар нарығы мен экономиканың нақты
секторын байланыстырудағы мемлекеттің ролі өте үлкен.
Қорыта айтқанда, экономиканың нақты секторын белсендірудегі бағалы
қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмі мемлекет тарапынан, әр түрлі
қоғамдық ұйымдар тарапынантиімді стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруға
бағытталған шешімдерді қажет ететін мемлекеттің жүзеге асыруға міндетті
қызметтерінің бірі болып табылады.
I бөлім. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің экономикалық мәні
және мазмұны.
4. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу оның барлық қатысушыларын, барлық
қызмет түрлерін және барлық операцияларды қамтиды. Бағалы қағаздар нарығын
реттеу ішкі және сыртқы болуы мүмкін.
Ішкі реттеу ( ұйымның қызметінің бағыныңқылығы өзінің ішкі
нормативтік құжаттарға бағытталады (жарғыға, ішкі ережелерге және басқа да
нормативтік құжаттарға).
Сыртқы реттеу ( ұйымның қызметінің бағыныңқылығы мемлекеттің
заңнамалық актілеріне, басқа ұйымдар актілеріне, сонымен қатар, халықаралық
келісімдерге бағытталынады.
Бағалы қағаздар анрығын реттеудің келесі түрлері бар:
( бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу;
( бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының реттеуі немесе нарықтың
өзін-өзі реттеуі;
( қоғамдық реттеу немесе қоғамның ойын негізге ала отырып реттеу.
Бағалы қағаздар нарығын келесі мақсаттарға жетуге негізделеді:
1. бағалы қағаздар нарығында тәртіпті ұстап тұру, оның барлық
қатысушыларына жұмыс істеу үшін қалыпты жағдайды ұйымдастыру,
2. бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын жеке тұлғалардың алаяқтығынан
қорғау;
3. сұраныс пен ұсыныс негізінде бағалы қағаздарға еркін және ашық баға
бекітуді қамтамасыз ету;
4. кәсіпкерлікке ынталандыратын бағалы қағаздар нарығын құру;
5. жаңа бастамаларға, нарық құрылымдарына сүйеу болу, жаңа нарықтарды
құру;
6. қоғамдық мақсаттарға жету үшін нарыққа әсер ету (экономиканың өсу
қарқынын жоғарылату).
Бағалы қағаздар нарығын реттеу келесі шараларды қамтиды:
– жалпы негізде бғалы қағаздар нарығының нормативтік базасын құру;
– бағалы қағаздармен жұмыс істейтін қызметшілерді аттестациялау мен
бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларын лицензиялау;
– бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының ақпараттарын экономика
субъектілеріне ашу;
– бағалы қағаздар нарығының қызмет етуіндегі нормалар мен ережелердің
орындалуына қадағалау жасау, құқық бұзушыларға шаралар қолдану.
Тиімділікке жету үшін бағалы қағаздар нарығын реттеу органдары мына
қағидаларға жүгінеді:
1) кәсіби қатысушылардың, инвесторлардың және эмитенттердің қызметтерін
реттеуде жан-жақты әдістерді қолдану;
2) шығарылатын бғалы қағаздардың айналысына қатаң бақылау жасау;
3) барлық эмитенттер жайында ақпараттардың ашықтығына ұмтылу;
4) көрсетілетін қызметтің түрлеріне және бағаларына бәсекелестікті
қамтамасыз ету;
5) дамыған бағалы қағаздар нарығы бар шет мемлекеттерінің тәжірибесін
отандық бағалы қағаздар нарығының даму жолында қолдану;
6) реттеудің мемлекеттік және мемлекеттік емес бөлігін тиімді етіп бөлу;
7) заңнамалық және нормативтік актілерді шығарғанда реттеу органдарының
өкілеттіктерін бөліп көрсету.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу дегеніміз ( бағалы қағаздар
нарығында орын алатын қатынастарды өкілетті мемлекеттік билік
органдарымен реттеу болып табылады. Ол келесі түрлерде жүзеге
асырылады:
– нарықтың қызмет етуіне тікелей араласу немесе әкімшілік басқару
– нарықтың қызмет етуіне жанама араласу немесе экономикалық басқару.
Тікелей араласу жолымен бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу:
1. бағалы қағаздар нарығында қызмет жасайтын субъектілерге талаптар
белгілейтін құқықтық актілерді шығару;
2. эмиссионды бағалы қағаздардың шығарылымдарын тіркеу және
эмитенттердің онда көрсетілген шарттары мен міндеттемелерін
сақтауға бақылау жасау;
3. бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларын лицензиялау;
4. қор биржаларының қызметтерін және биржадан тыс нарықта айналыста
болатын бағалы қағаздармен сауданы қамтамасыз ететін ұйымдардың
қызметін лицензиялау;
5. бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының және эмитенттерінің
инвесторлар құқықтарын сақтауының және сақтау жүйесін құруды
ұйымдастыру;
6. кәсіби қатысушылардың қызметін бақылау және реттеу заңнамасын
бұзғандарға сәйкес санкциялар қолдану;
7. заңнаманы бұзған тұлғаларды жауапкершілікке тарту;
8. нарықтағы қатысушылардың кәсіби деңгейінің жоғарылауын
ұйымдастыру.
Бағалы қағаздар нарығын жанама немесе экономикалық реттеу мемлекеттің
экономикалық тетіктері мен капиталдары арқылы жүргізіледі. Оларға:
– мемлекеттің салық саясаты;
– ақша-несие саясаты;
– мемлекеттік капитал
– мемлекеттк меншік және ресурстар;
– мемлекеттің сыртқы экономикалықсаясаты және сыртқысаяси қызметі
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің маңызды қызметі болып
келеді. Мемлекеттік реттеудің мақсаты (бағалы қағаздармен жасалған мәмлеге
қатысушылардың құқықтары мен олардың заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз
ету болып келеді.
Бағалы қағаздар нарығын реттеуде мемлекеттің ролі келесілерге
негізделеді:
1) идеологиялық және заңнамалық (нарықтық даму тұжырымдамасы,оны
орындау бағдарламасы, бағдарламаны басқару, нарықты дамыту үшін
заңнамалық актілер);
2) қорланымдардың шоғырлануы (мемлекеттік және жеке қорланымдардың
шоғырлануы);
3) “ойын ережесін” бекіту;
4) нарықтың қаржылық тұрақтылығына және қауіпсіздігіне бақылау(нарыққа
енуді тіркеу және қадағалау, бағалы қағаздар шығарылымын тіркеу,
инвестициялық институттардың қаржылық жағдайын қадағалау, оларды
сақтандыру үшін шаралар қолдану, құқтық және этикалық нормалардың
сақталуына бақылау жасау, санкцияларды қолдану);
5) бағалы қағаздар нарығының жағдайын сипаттауға ақпараттық жүйе құру
және инвестор үшін оның ашықтығын қамтамасыз ету;
6) инвестордың зиянын болдырмау үшін қауіпсіздендіру жүйесін құрастыру
(соның ішінде инвестицияларды мемлекеттік немесе аралас сақтандыру
жүйесін құру);
7) бағалы қағаздар нарығын реттеуде басқа мемлекеттік реттеудің кері
әсерін болдырмау;
8) мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының шамадан тыс дамып кетуіне шек
қою.
Әсіресе, бағалы қағаздар нарығының пайда болып, алғашқы даму
сатыларында мемлекеттің реттеу белсенділігі өте жоғары деңгейде болғагы
дұрыс. Себебі бұл нарық тәуеклді және көлемді болғандықтан, мемлекеттің
қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде инфрақұрылымға құрылуында өте
жоғары талаптар қоятындықтан, мемлекеттің тарапынан реттеу ғана оны
қауіпсіз және өркениетті қалыпқа келтіре алады.
Шын мәнінде, бұл орайда мемлекеттің жекешелендіру, шаруашылықтың
салаларындағы құрылымдық өзгерістерге жол берудегі бағдарламаларға сәйкес
елдегі бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасы қодануы қажет.
Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің ролінің басқа да жақтары бар.
Мемлекет сонымен қатар:
( аса ірі эмитент ретінде (мемлекеттік қарызды қаржыландыру) және
инвестор ретінде (банктердің және кәсіпорындардың бағалы қағаздарындағы
мемлекеттік меншік, бағалы қағаздарға орталықтандырылған капитал салымдарын
жүзеге асыру);
– бағалы қағаздар нарығының құралдарын мемлекеттің маакроэкономикалық
саясатын жүргізуге пайдаланады (ақша-несие саясатында, ашық нарықтағы
операцияларда);
– мелекеттік орган болып табылатын орталық банк мемлекеттік бағалы
қағаздар нарғында ірі дилер болып табылады.
Әр түрлі сипаттағы биржалық дағдарысты болдырмау мақсатында
нормативтік және заңнамалық реттеуді бағалы қағаздармен сауданы
ұйымдастырғанда талап етеді. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеудің қажеттілігі 1929 жылы болған АҚШ-тағы қаржылық дағдарыстан кейін
түсінікті болды.
АҚШ-та 1929 жылға дейін нарықтың ерекше қарқынды капитализациялануына
бірнеше қолайлы жағдайлар әсер етті. Жай акциялар инвестиция көзіне де,
спекуляция құралына да айналды. Капитал нарығына түскен акциялардың жаңа
шығарылымдарының саны 1921 жылы 1822-ден 1929 жылы 6417-ге дейін өсті.1929
жылыбағалы қағаздар шығарылымы ішінде акция шығарылымының үлес салмағы 62%
құрады, бұл көрсеткіш 1921 жылы 15% көлемінде еді. Капитал нарығына үш жыл
алдындағы 1087 млн. Долларға қарағанда5924 млн. Доллар көлемінде
акциялардың жаңа эмиссиялары жүзеге асырылды. Акция бағалары да өсті.
Барлық тіркелген акциялардың бағалары жиынтық сомада1925 жылы 27,1 млрд.
Долларды құраса, 1929 жылы 89,7 млрд. долларды құрады.
Биржалық сауданың көлемі жоғарылаған сайын нарықтағы жұмыс жасайтын
адамдар саны да көбейе бастады. Брокерлердің клиенттерінің саны көп болды,
биржаның сауда алаңдары жоғары белсенділік деңгейінде жұмыс істеді. Жыл
сайынғы сауда көлемі 1921 жылы 171 млн. Акциядан 1925-1926 жылдары 450
млн.акцияға дейін, 1928 жылы 920 млн. акцияға, ал 1929 жылы 1,1 млрд.
акцияға жоғарылады. Брокерлік ссудалар 8549 млн.долларға жетті. Кейін
биржалық дағдарыс болды. 1929 жылы 23 қазан сейсенбі күні нарықтың бар
мүмкіншіліктері өз шырқау шегіне жетті. 6 млн. акция көлеміндегі 50
өндірістік компаниялардың фкцияларының орташа бағасы 31 нүктеге дейін
төмендеді. Келесі күні нарықтағы бағалар қайтадан төмендеп, бірнеше
сағаттан соң жаңа сатулар көлемі жаңа рекордтық нүктеге жетіп, 12895 мың
акцияны құрады. 28 қазанда жеке акциялардың орташа бағамы 49 нүктеге
төмендесе, 29 қазанда 16410 мың акция өз иелерін өзгерткенде 43 нүктеге
төмендеді. Бұл көрсеткіш 1968 жылға дейін өз деңгейіне жетпеді.
1929 жылдың ортасынан 1932 жылдар аралығында АҚШ-та бағалы қағаздардың
бағалары мемлекеттің өте үлкен дағдарысқа ұшырауына байланысты төмен
деңгейлерде болды. Тұтынушылар сұранысы, өнеркәсіптік өндіріс және бағалы
қағаздардың бағамдары төмен деңгейде болуы біраз жылдарға созылды. Доу-
Джонс индексінде есептелетін өндірістік компаниялардың акцияларының орташа
бағамы 89% - 386 нүктесінен 41 нүктесіне дейін түсті. 386 нүктесінің
деңгейіне тек 1954 жылы ғана бұл көрсеткіш жетті. Биржадағы тіркелген
акциялардың құны 89,7 млрд. доллардан 15,6 млрд. долларға төмендеді.
Биржалық дағдарыс АҚШ сенатының Банк ісі және валюта мәселелерінің
комитетін 1933-1934 жылдары түбегейлі тексеріс жүргізуге итермеледі. Ол
тексеріс өз алдына екі мақсат қойды: біріншісі АҚШ-тың экономикалық
жүйесіндегі жетілдірілмеушілік пен әр түрлі сипаттағы құқық бұзушылықтың
шын мәнінде, не жасанды екеніне көз жеткізу; екіншісі (болашақта
шығарылатын заңнамаға үлкен саяси көмек бере отырып, комитеттің бас
тексерушісінің өкілеттіктерін қоғамға жариялау.
Тексеріс кезінде көптеген биржаның тәртібін бұзушылықтар, алаяқтық
мәммлелердің орын алулары ашылды.
Бұл тексерістің нәтижесі ретінде төрт федералды заң қабылданды: 1933
жылы “Банктер туралы” заң; 1933 жылы “Бағалы қағаздар туралы” заң; 1934
жылы “Бағалы қағаздар және биржалар туралы” заңы және 1935 жылғы
“Комуналдық шаруашылықтағы холдингтік компаниялар туралы” заңы. Бағалы
қағаздар және биржалар туралы заңның қабылдануы жаңа федералды агенттік (
Биржалар және бағалы қағаздар бойынша комиссияны құруға әкелді, ол өз
кезегінде Нью-Йорк қор биржасының ережелеріне өзгерістер енгізуге
міндеттеді.
Осындай бағалы қағаздар нарығын реттеуде алғашқы арнайы заңнама
шығарған мемлекет болып АҚШ шығады.Бұл заңдардың негізгі мақсаты ( бағалы
қағаздар нарығында бұрмалаушылық, ауытқытушылықжәне басқа да келеңсіз
жағдайларды алдын-алу, ашық және әділетті нарықтың дамуын қамтамасыз ететін
сауданың адал және тең құқықты қағидаларын орнату және сақтау болып
табылады. Бұл заңдар бағалы қағаздар нарығын реттеуде бірегей жүйені
енгізді, сонымен қатар, бұл заңдарда акционерлік қоғамдардың қызметін
реттейтін бірқатар қосымшалары бар. Қор биржалары туралы заңға өзгерістер
енгізген 1938 жылы қабылданған Мэлоуни заңы нарықтың өзін-өзі реттеуін
жүргізетін орган ретінде ассоциациялар құруға, ол құрылымдардың жұмысын
кәсіпкерлік ретінде қарастыруға рұқсат берді.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу әр мемлекеттің ұлттық
мүддесі болып табылады. Бұл нарқ сегменті экономиканың басқа салалрымен
тығыз байланыста болады. Бағалы қағаздар нарығының нарықтық қатынастарының
күрделілігі, көлемділігі, жоғары тәуекелдердің болуы, оған қатысушылардың
қаржылық қауіпсіздік мүдделері, нарықты реттеуде нақты ережелерді және
стандарттарды қабылдауға және мемлекеттік әр түрлі органдар тарапынан
реттеуге әкеледі. Мемлекет өзінің құқық қорғау және реттеу органдары арқылы
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын, мемлекеттің мүдделерін бірдей
қорғайтын және ішкі-сыртқы қауіптерден сақтайтын тұрақты жүйе құруы керек.
Инвестор үшін нарықты реттеуде басты мәселе болып оның инфрақұрылымының
дұрыс және тиімді түрде жұмыс жасауы шығады. Бағалы қағаздар нарығы туралы
номративтік базаны қалыптастырудатолық өкілеттігі бар органдар бұл нарықты
реттеудің жоғарғы органдары болып табылады. Бұдан басқа белгілі көлемдегі
өкілеттіктер нарықтың өзініңкәсіби қатысушыларында болуы мүмкін. Олар өзін-
өзі реттеу ұйымдары түрінде құрылып, өз қызметтерін атқарады.
1.2 Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің модельдері.
Мемлекеттік реттеу әдісінің әлемдік тәжірибесі
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудегі модельдер:
1. Қор нарығын реттеуде реттеудің басым бөлігі мемлекеттік
органдарда болады, ал қалған қадағалау, бақылау, ережелерді
бекіту қызметін мемлекет өзін-өзі реттеу ұйымдарына береді
(бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының бірлестіктері)
Мысалы ( Франция.
2. Бағалы қағаздар нарығын ретеу бойынша өкілеттіктердің барынша
үлкен көлемін мемлекет өзін-өзі реттеу ұйымдарына береді. Алайда
мемлекет кез-келген уақытта аталмыш нарықтың реттелінуіне
араласу құқығын өзінде қалдырады. Мысалы ( Ұлыбритания.
3. Қаржы-банк органдары арқылы реттеу ( Еуропалық модель (Германия,
Бельгия, Дания).
4. Арнайы құрылған мекемелер арқылы немесе банктік емес американдық
модель (АҚШ, Франция, Италия; Испания).
5. Банктік және банктік емес реттеу немесе аралас реттеу (Жапония,
Бразилия)
6. Бірегей түрде реттеу реттеу, тікелей үкіметтік бақылау
(Португалия, Ирландия, Голландия).
Осылайша, модельдердің әр түрлі болып келуі нарықтың даму деңгейімен,
әр түрлі мемлекеттердің өзгешеліктеріменен, қоғамның әлеуметтік және мәдени
құқықтық өзгешеліктеріменен, қор нарығының кәсіби бірліктерінің
құрылуыменен, мемлекеттік ерекшеліктеріменен және басқа да жағдайларымен
түсіндіріледі.
Әр мемлекет қор нарығының тек өздеріне ғана құрамдас бөліктерімен және
реттеу органдарының функцияларының бөліктерінің әр түрлілігімен
сипатталады. Алайда, ол нарықтарды бір-бірімен жақындастыратын қағидалар
мақсаттардың, реттеу түрлерінің жақындасуы технологиялық айналым, қаржылық,
құқықтық тұрғыдағы бірлесуі біршама ұқсас болып келе жатыр. АҚШ-та бағалы
қағаздар нарығын реттеу өзіндік реттеу қағидасымен жүзеге асырылады. Бағалы
қағаздар және биржалар бойынша комиссия өзіне тән ережелерге және
нұсқауларға өзгерістер ендіру құқығын қалдырады. Қалған бар
мүмкіншіліктерді қор биржаларына береді. Ал биржалардан барлық
операцияларды реттеу қызметін қор дилерлері бойынша ұлттық ассоциасиясы
алады. Әлемдік қаржы нарықтарында халықаралық дәрежедегі реттеуші
органдардың ролі уақыт сайын артып келе жатыр. Ондай органдардың пайда
болуының алғышарттары мыналар болып табылады:
( қаржы институттарының әмбебап қасиеттерге ие болуы;
( қаржылық бірлестіктердің шығарылуы, оларға қаржы нарығының әр түрлі
секторындағы қаржылық қызмет көрсетуді жүзеге асыратын холдингтік
компаниялардың иелік етуі;
( банктердің диверсификацияланған қор нарығының қаржыларының
трансгранттық ұсыныстарының өсуі (сақтандыру, зейнетақы компанияларының
инвестициялары).
Осылайша, жоғарыдағы көрсетілген себептері бар мемлекеттер секторлы
түрде қаржы нарығын реттеуден бас тартып, бірегей қаржылық реттеуге бет
бұрды.
Шетелдік тәжірибедегі бағалы қағаздар нарығын реттейтін мемлекеттік
органдардың құрылымын қарастырсақ, әлемдегі дамыған 30 мемлекеттің
жартысынан астамында бағалы қағаздар нарығы бойынша комиссиясы немесе
ведомствалары бар (АҚШ моделі), 15% қор нарғы үшінқаржы министрлігі жауап
береді, 15% елде аралас басқару бар. Кейбір бағалы қағаздар нарығының
банктік моделі орын алған елдерде (Германия, Австрия, Бельгия) бағалы қағаз
нарығы үшін жауапкершілікте орталық банк немесе банктік қадағалау органы
болып келеді. Ерекше орынды бұл жерде Швейцария алады, онда қор нарығын
реттеу бойынша бірегей реттеу органы жоқ (бұл қызмет аймақтарға бөлініп
берілген).
Әр мемлекеттің бағалы қағаздар нарығының реттелінуіне сараптама
жасалса мемлекеттің қор нарығын реттейтін органдарынарық моделіне,
басқарудың орталықтандырылғандығына және аймақтардың құрылымдық
ерекшеліктеріне байланысты.
Әр түрлі мемлекеттердегі бағалы қағаздар нарығын реттеу
Мемлекеттер АҚШ Германия Ұлыбританя Франция Қазақстан
Республикасы
Қадағалау Қор биржала-Банктік Инвестиция Биржалық Қазақстан
органы ры және қада-ғалаужә- операциялРеспубликасы
баға- бойын-ша не бағалы ар -ның Ұлттық
лы қағаздар федералды қағаздар бойынша Банкі
бойынша басқарма( бойынша комиссия
комиссия ФУБН Кеңес
Мәртебесі Тәуелсіз Нарықта Қазынашылық Тәуелсіз Тәуелсіз
рет- жеке және қаржы әкімшілікмемлекеттік
теу реттеу министрлігінорган орган
агенттігі агент- дегі
тігі, бақылаушылық
биржалар- мемлекеттік
да емес ұйым
мемлекетті
к
комиссарла
р
Бағыныштылығы Президентке Қаржы Қаржы Үкіметке Президентке
министрлігминистрлігін
іне е
Басшылықты Төрағамен Жерлер Ұлыбритания Төраға-үкПрезидентпен
бекіту тәртібіқос- үкіме- банкінің іметпен, бекітіледі
Қанда 5 мүшетімен – төрағасымен қалған
– мемле- бірге қаржы мүшелері-
Сенаттың кеттік министрі мүдделі
келі- комис- сайлайды жақтармен
сімімен сарлар
президент
сайлайды
Аймақтық Штаттардағы Орталық Өзін-өзі Өзін-өзі Филиалдар
қадағалау өкілеттіктербанк реттеу реттеу торабы
әдісі арқылы торабы ұйымдары ұйымдары арқылы
арқылы арқылы арқылы
АҚШ-тың бағалы қағаздар нарығын реттеу моделі американдық қоғамның
ерекшеліктеріне сәйкес келеді: әрбір нарық қатысушысы реттеу шеңберінде
болады, бірақ реттеу аймағына мүмкіндіктердің рұқсат етілген кең шеңбері
шеңбері беріледі. Бұл дегеніміз әрбір қор биржаларында реттеу органдары
болады, алайда соңғы шешімді шығару құқығын мемлекет өзінде қалдырады.
Бұндай модель германиялық модельден Германияда федералды жерлер атқаратын
реттеу қызметі негізінде өзгеше болады.
Қор биржаларындағы қадағалау органдары биржалық сессиялардың қалыпты
жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, бағалы қағаздардың бағамдарын және биржада
орын алудың ережелерін бекітеді, сондай-ақ ережелерді бұзғандары үшіннарық
қатысушыларына айыппұл салады. Оларға бұл қызметтер заңнамалық түрде
бекітілген. Егер бұл шаралар инвесторлардың мүдделерін қорғау мақсатын
толығымен қамтамасыз ете алмаса, онда болып жатқан шараларға бағалы
қағаздар және биржалар бойынша комиссия араласады.
Бағалы қағаздар және биржалар бойынша комиссияөкілеттігінің көлеміне
заң бұзылған жағдайда бухгалтерлік және басқа да құжаттарды алуға,
куәгерлік мәліметтер қабылдауға және құқық бұзушыларға қарсы іс көтеруге
сот алдында шағымдану да кіреді.
Өткен ғасырдың 50-жылдарында қор нарығының тез қарқынды дамуы орын
алды. 1950 жылы барлық қор биржаларының айналымы 21 млрд. доллар болса,
1960 жылы 45 млрд. долларға жетті. Бағалы қағаздар және биржалар бойынша
комиссияда тіркелген брокерлер және дилерлер саны 390-нан 550-ге дейін
өсті. 1962 жылы кезекті биржалық дағдарыс болды. Доу-Джонс индексі 27%
төмендеді.
1960 жылы билікке келген Джон Кеннеди қор нарығындағы істің жағдайы
туралы баяндама дайындауды талап етті. Конгресске нарықты реттеу аумағында
арнайы тексеру жүргізуге өтініш жасады. Соңында 1964 жылы 30-жылдардағы
зағдарға өзгерістер енгізілді. Олар ақпараттар ашықтығын, биржадан тыс
нарықтағы айналымдағы бағалы қағаздарға таратылуын қарастырды. Осы кезде
ақпараттарды ашу талабы акционерлер саны 750-ден жоғары және активтері 1000
000 доллардан жоғары кез-келген компанияға қатысты болды. Бағалы қағаздар
және биржалар бойынша комиссияға нарықты бақылауға қатысты жоғары
өкілдіктер берді. Қысқа мерзім арасында қызметкерлер саны өсті.
1970 жылы инвесторларды брокерлік-дилерлік фирмалардың
банкроттығынанқорғау мақсатында конгресстің арнайы актілерімен сәйкес
инвестицияларды қорғау бойынша корпорация құрылды. Оның міндеті
инвестициялардың 500 000 долларға дейінгі зияндардың орнын толтыру болды.
100 000 долларға дейінгі қаржыны қолма-қол ақша түрінде, ал 400 000
долларын бағалы қағаздар түрінде қайтарды.
АҚШ-та бағалы қағаздар нарығын реттеу моделі әлем бойынша ең қатал
реттеу әдістерін қолданады. Нарықтың қозғалысын қатаң реттеу, NASDAQ сауда
жүйесін қадағалау өз деңгейінде болып отырғандықтан бағалы қағаздар
нарығының дамуы бойынша АҚШ әлем бойынша алғашқы мемлекеттер қатарына
кіреді.
Германияда да қор биржасының іс-әрекетін реттейтін арнайы заң бар. Бұл
заңның жаңа нұсқасы бойынша қадағалау және бақылау комитеттері болып қор
биржасының қызмет органы болып тадылады, олар бағалы қағаздар бойынша
мәмлелерді және олар бойынша есеп айырысуларды күн сайын қадағалайды.
Комитет жоғарғы реттеу ұйымдарына және биржа басшылығына есеп береді. Олар
қор операциялары және биржа айналысы мен есеп аайырысулар жөнінде
ақпараттарды жинап, өңдеп, бағалайды; бағамдардың дұрыстығын және
объективтілігін қадағалайды; құқық бұзушылық фактілерін жинап, оларды алдын-
алу болдырмауды қамтамасыз етеді. Комитеттерге бұндай өкілеттіктерді биржа
басылығы береді.
Қадағалау құрылымдарындағы жүйеде комитеттер маңызды рольді атқарады.
Оларға биржаның басқа органдарынан салыстырмалы түрде тәуекелсіздік
берілген. Комитет басшылары мен мамандары жоғарғы қадағалау органының
келісімімен ғана қызметке орналасуға немесе одан босатыла алады. Сонымен
қатар заң биржаның қызметшілер құрылымына, комитеттің құрылымына әсер етуге
мүмкіндік береді, себебі комитеттердің қызмет орындарына үміткерлерді ұсыну
құқығын биржа басшылығы өзінде қалдырады.
1994 жылы 1 тамызда өз күшіне енген “Бағалы қағаздар нарығындағы
биржалық немесе басқа қызметтердің құқықтық актілеріне өзгерістер және
бағалы қағаздармен сауда туралы” заңында жабық сипаттағы ашылмаған
ақпаратты пайдалана отырып мәмле жасауға тиым салынады. Заң бойынша бұндай
мәмлелердің пәні болып мына бағалы қағаздар кіреді: биржаға немесе биржадан
тыс нарыққа айналысқа енгізілген бағалы қағаздар; мемлекетпен реттелетін
Еуропалық Одақтың нарықтарына айналысқа жіберілген меншік куәліктері;
бағалы қағазды сатуға-сатып алуға жазылу құқықтары; бағалы қағаздың
нарықтық құнының өзгеруіне байланысты сома айырымдарын төлеу құқығы;
акциялардың және облигациялардың индекстері бойынша мерзімді контрактілер
немесе мерзімді пайыздық контрактілер; бағалы қағаздар негізі болып келетін
қаржылық контрактілерге жазылу құқықтары; бағалы қағаздарды сатып алуға
немесе сатуға байланысты міндеттемелер туындататын басқа да мерзімді
контрактілер.
Заң ақпарат ашылмаған болса, өз атынан немесе клиент атынан мәмле
жасауға тиым салады. Ашылмаған ақпаратты шетке беруге, ашылмаған ақпараты
бар эмитееттің бағалы қағаздарын сатуға-сатып алуға ұсыныстар беруге тиым
салынған.
Францияда 1988 жылы қор биржалары туралы арнайы заң қадылданды. Қор
нарығын реттеу негізінен экономика және қаржы министрлігіне
бекітілгеніменен негізгі реттеу қызметін арнайы ұйымдар атқарады.
Инвесторлар мүддесін қорғау басты мақсаты болып табылатын негізгі орган (
Биржалық операциялар бойынша комиссия шығады. Ол 1967 жылы құрылды,
басшылығы 9 адамнан құралып, қызметі АҚШ-тың Бағалы қағаздар және биржалар
бойынша комиссия қызметтеріне ұқсас келеді. Ол эмитенттердің ақпараттарды
ашу стандарттарын сақтауға және инсайдерлік ақпараттарды пайдалануға
бақылау жасайды. Бекітілген ережелерді бұзғаны үшін құжаттарды
прокуратураға жіберуге немесе өзінің санкцияларын айыппұл салу ретінде де
қолдануы мүмкін. Комиссия инвестициялық компания құруға, бағалы қағаздар
портфелін басқаруға лицензия береді, инвесторлардан келетін арыздарды
тексереді. Комиссияның кез-келген бағалы қағаздың листингін алып тастауға
немесе жоққа шығаруға құқығы бар.
Осы заңға сәйкес қор биржаларының кеңесі бағалы қағаздар бойынша
фирмалардың қызметіне жалпы қадағалауды жүргізеді және Францияның негізгі
өзін-өзі реттеу ұйымының қызметін атқарады. Оның құрамына 12 адам кіреді,
олардың 10 – бағалы қағаздармен жұмыс жасайтын фирмалардан тағайындалады, 1
– листингтік компаниядан, 1 – қор биржаларының кеңесінің адамы болып
тағайындалады. Кеңес бағалы қағаздар бойынша компанияларды лицензиялайды
және бағалы қағаздармен операциялар дың ережесін бекітеді. Франция банкі
және биржалық операциялар бойынша комиссияның келісімімен Басты регламент
деп аталатын бұл ережелердің жинағын қаржы министрлігі бекітеді.
Бас регламент бағалы қағаздар бойынша жаңа компанияларға нормативтер
бекітеді, листинг ережелерін құрастырып, листинг тізімінен шығару
мәселелерін шешеді, сонымен қатар, компанияларды ол тізімге қосу
шараларымен бірге қызметкерлердің кәсіптік мінез-құлық кодексін
мазмұндайды. Қажет жағдайда Кеңес тәртіптік шараларды да қолданады.
Франция биржаларының қоғамы заңға сәйкес арнайы қаржылық мекеме
мәртебесіне ие бола отырып, нарықтағы күнделікті операцияларды бақылайды
және инвесторларға ақпараттың жіберілуін қадағалайды, листингке енгізу
өтініштерін тексеріп, листингтен шығару шешімдерін де қабылдайды.Қор
биржаларының кеңесі белгілеген өкілеттіктер көлемінде француздық
биржалардың қоғамы кез-келген бағалы қағазбен саудуны тоқтата тұруға құқығы
бар.
Биржалық қоғамдардың француз ассоциациясы – бағалы қағаздар жұмыс
істейтін компаниялардың кәсіби ассоциациясы. Ол Франция экономикасында
бағалы қағаздар нарығын экономиканың ерекше саласы ретінде көрсетіп,
Францияда және Еуропалық Одақта оның мүддесін қорғап, қаржы және заң
мәселерінде кеңес беруші органы ролін атқарады.
Ұлыбританияда биржалық қызмет туралы арнайы заң жоқ, бірақ 1986 жылғы
бағалы қағаздармен кәсіби қызметтің барлық жақтарын қамтитын қаржылық
қызмет туралы заң бар. Ол бағалы қағаздармен кәсіби қызметті –
инвестициялық кәсіпкерлік деп қарастырады. Инвестициялық кәсіпкерлік
дегеніміз - өз есебінен немесе комиссиондық бастама негізінде бағалы
қағаздарды сату-сатып алу, олармен сауданы ұйымдастыру; үшінші тұлғаның
инвестицияларын басқару; консалтингтік қызметтер көрсету; қоғамдық
инвестициялау мекемелерін ұйымдастыру және басқару. Сәйкес лицензиясыз
қызмет көрсету қылмыс ретінде қарастырылып, жазаланады.
Ағылшын зағнамасында келесі ерекшелік бар: қаржылық қызмет туралы
заңның әсер ету аумағы тек бағалы қағаздар нарығын ғана емес, сонымен
қатар, басқа да қаржы секторларын қамтиды. Сондықтан да, заңда бағалы
қағаздар емес “инвестициялар” термині қолданылады. Инвестициялар деп жалпы
бағалы қағаздармен қоса (туынды бағалы қағаздар) тауар фьючерстері,
валютаға, алтын күміс, палладий, платинаға (металлдардың өздері емес) және
басқаларына опциондар және ұзақ мерзімді сақтандыру полистері кіреді.
Қаржы қызметі туралы заң бар ақпарат көлемін ашпағаны үшін, жалған
ақпарат таратқаны үшін құқық бұзушыларды қылмыстық жауапкершілікке тартады.
Бұл жағдайда жаза ретінде бас бостандығынан 7 жылға дейін айыру немесе
шектелмеген көлемде айыппұл салынуы мүмкін (немесе екі жаза да бірдей
қолданылады).
1.3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеу жағадайлары.
Қазақатанның бағалы қағаздар нарығының алғашқы элементтері 1991 жылы
КСРО заңнамасы негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік фирмалар, қор
биржалары құрыла бастаған кезде шыға бастады.
Қазақ ССР-нің 1991 жылғы 11 маусымдағы “Қазақ ССР-гі бағалы қағаздар
айналысы және қор биржасы туралы” заңы бағалы қағаздар нарығының қызметін
реттеуге бағытталған алғашқы заң болды. Ол тек 14 баптан тұрып, сол жылдың
01 қазанында өз күшіне енді. Бағалы қағаздар нарығын реттеу органы ретінде
ол жылы қаржы министрлігі бекітілді. Ол:
- бағалы қағаздарды тіркеді;
- бағалы қағаздар нарығында делдалдық қызметті атқаруға рұқсат
беріп отырды;
- қор биржаларын тіркеді;
- бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының бағалы қағаздармен
операциялары туралы ақпарат алуға, бағалы қағаздар дың
шығарылымын және айнасысын тоқтатуға және берілген рұқсаттарды
тоқтатуға немесе қайтарып алуға құқығы болды.
Осы заңға сәйкес қаржы министрі мемлекеттік комиссарды тағайындап
отырды, ол қор биржасында өз өкілеттігі шегінде биржалық қызметке
қадағалауды жүргізді.
1991 жылы 24 маусымда Қазақ ССР-нің Президенті Н.Ә. Назарбаев “
Шаруашылық серіктестіктер және акционерлік қоғамдар туралы” заңға қол
қойды, ол сол жылы 01 қазаннан бастап өз күшіне енді. Сонымен қатар, осы
жылы “Бағалы қағаздармен операцияларға салық салу” туралы Қазақстан
Республикасының заңы қабылданып, ол 1992 жылы 01 қаңтардан бастап өз күшіне
енді. 1992 жылдан бастап қаржы министрлігі бағалы қағаздардың алғашқы
эмиссиясын тіркей бастады, бұл қызметті қаржы министрлігі 1995 жылдың
көктеміне дейін жүргізді.
1992 жылы бағалы қағаздар нарығында өз қызметтерін алғашқы кәсіби
қатысушылар жүргізе бастады – заңды және жеке тұлғалар бола отырып, бағалы
қағаздар нарығында делдалдық қызмет атқарды.
1993 жылы 30 шілдеде Қазақстан Республикасының Минитсрлер кабинеті
“Бағалы қағаздар туралы нұсқауға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы”
қаулысын қабылдады. Ол қаулыға сәйкес “акцияларды тіркеу кітабы” ұғымы
“тізім” (реестр) ұғымына ауыстырылды.
1994 жылдың 20 наурызында Қазақатан Республикасы Президентінің “Бағалы
қағаздармен операцияларға салық салу туралы” жарлығы шықты. Ол жарлық 1991
жылғы 24 желтоқсанда шыққан сәйкес атауы бар заңның нормаларын түгелімен
қайталады, өзгешелік 1993 жылы 15 қарашада ұлттық ақша бірлігі теңгені
ескерумен көрсетілді.
Сол күні, 20 наурызда, Қазақстан Республикасының Президентінің №1613
Бағалы қағаздар нарығын құру туралы” жарлығы шықты, осы жарлыққа сәйкес
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы бойынша комиссиясы
құрылды. Жарлық бағалы қағаздардың орталық депозитариінің құрылуына өз
септігін тигізді. Жарлықтың шығуымен 1991 жылы 11 маусымда қабылданған
“Қазақ ССР-гі бағалы қағаздар айналысы және қор биржасы туралы” заңы өз
күшін жойды.
1995 жылы қаңтар айында Ұлттық комиссияның құрамы анықталды, ал 1995
жылы 21 сәуірде Қазақстан Республикасының Президентінің “бағалы қағаздар
және қор биржасы туралы” жарлығымен комиссияның қызметтері, өкілеттіктері
және мәртебесі бекітілді.
Орталық атқарушы орган ретінде Қазақстан Республикасының Ұлттық
комиссиясының мемлекеттік реттеу бойынша негізгі қызметтері мыналар болып
саналады: бағалы қағаздар нарығында заңнаманың қадағалануына бақылау жасау;
бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларының мүдделерін қорғау үшін
нарықтың қызмет етуіне қамтамасыз ететін ережелерді құрастыру мен ол
нарықта жұмыс істейтін мамандарды дайындау; халықты, қоғамды және
шаруашылық субъектілерді бағалы қағаздар нарығына өркениеттік және
тиімділік сипат беру үшін ақпараттандыру.
Бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия Қазақстан Респудликасында
қызмет ете бастаған бағалы қағаздар нарығының мақсатты реттеу моделі
ретінде әлемнің дамыған мемлекеттерінде – АҚШ-та, Малайзияда, Пакистан,
Сингапурде орын алған нарықтық ( банктік емес) моделін қабылдады. Бұл
модельде бағалы қағаздармен операциялар негізінен банктік емес нарық
қатысушыларымен орындалады, ал бағалы қағаздар ұстаушылары болып халық
немесе институционалдық инвесторлар шығады.
1997 жылдың наурыз айында қазақстандық бағалы қағаздар нарығының
негізгі құқықтық инфрақұрылымы болып табылатын заңдарды қабылдады:
-1997 жылы 5 наурызда “Бағалы қағаздар нарығы туралы” ;
-1997 жылы 5 наурызда “Қзақстан Республикасындағы бағалы қағаздармен
мәмлені тіркеу туралы;
-1997 жылы наурызында “Қазақстан Республикасындағы
инвестициялыққорлар туралы”.
1997 жылы 20 маусымда Қазақстан Республикасының Президенті
“Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” заңына қол
қойды, сол заңға сәйкес Ұлттық комиссия зейнетақы активтерін басқару
компанияларының қызметін реттеуші мен лицензия беруші органы болып шықты.
1997 жылы 04 қарашада бағалы қағаздар нарығы бойынша Ұлттық комиссия
бағалы қағаздар бойынша халықаралық комитеттің (IOSCO) Президенттерінің жыл
сайынғы конференциясының шешімі бойынша осы ұйымның мүшелігіне енді (дауыс
құқығы берілді).
1998 жылы 10 шілдеде Қазақстан Республикачының Президенті “Акционерлік
қоғамдар туралы” және “Қазақстан Республикасында кейбір заңнамалық
актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” заңдарына қол қойды.
Үкіметтің №658 1999 жылғы 27 мамырдағы “Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығын дамыту мәселелері” қаулысымен Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамыту Бағадарламасы 1999-2000
жылдарға бағытталып қабылданды.
1999 жылы 16 шілдеде бағалы қағаздар нарығын дамыту мәселелері бойынша
мына заңдарға өзгерістер енгізілді:
( 1994 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасының жоғарғы Кеңесімен
қабылданған “Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі” (жалпы бөлім);
( 1995 жылы 31 тамыздағы заң күші бар “Сақтандыру қызметі туралы”
Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы;
( 1998 жылғы 22 сәуірдегі “Қосымша және шектеулі серіктестіктер
туралы” Қазақстан Республикасының заңы;
( 1997 жылы 05 наурыздағы “Бағалы қағаздар нарығы туралы” Қазақстан
Республикасының заңы;
( 1998 жылы 10шілдедегі Акционерлік қоғамдар туралы” Қазақстан
Республикасының заңы.
Қазақстанның 1999 жылғы қор нарығының даму нәтижесіне көңіл аударсақ,
қор биржасының қаржы айналымының жалпы сомасы жалпы ұлттық өнімнің 21,9%
қамтыды, ал 2000 жылы бұл көрсеткіш 27,9% жетті. Бұл дегеніміз Қазақстанда
қор нарығы толығымен қалыптасты деген тұжырымды қалыптастырады.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы
бағалы қағаздар нарығының нарықтық моделін даму жолы ретінде қабылдаған
болатын. Алайда, 2001 жылдың екінші жартысынан бастап қазақстандық қор
нарығының континенталды (банктік) модельге өтуі байқалды. Бұл бағалы
қағаздар нарығын реттеудің жаңа нұсқасы болып табылады.
2001 жылдың 11 шілдесінде Қазақстан Республикасының Президенті “Қаржы
нарығын мемлекеттік реттеудің бірегей жүйесін ұйымдастыру туралы” №654
жарлығы жарық көрді. Осы жарлыққа сәйкес Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы таратылып, оның қызметтері мен
өкілеттіктері толығымен Ұлттық банкіге берілді. Осыған сәйкес Ұлттық
банктің құрылымында өзгерістер болып, “Бағалы қағаздар нарығын реттеу
департаменті” құрылды. Осылайша, мемлекет қадағалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беттер:
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3-6
I бөлім. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің экономикалық
мәні және мазмұны.
1. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі. . . . . . . .
. . .7-14
2. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің модельдері.
Мемлекеттік реттеу әдісінің әлемдік тәжірибесі. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 15-22
3. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеу жағадайлары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 23-30
ІІ бөлім. Қазақстан Республикасының экономикасының нақты
секторын белсендірудегі бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу
механизмінің бүгінгі таңдағы сипаты.
2.1 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы мен нақты
сектордың өзара байланысы және нақты секторды қаржыландырудың
мүмкіншіліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31-34
2.2 Қазақстан Республикасының нақты секторымен байланыста қызмет
ететін бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының бүгінгі таңдағы жағдайы
және олардың қызметтерін реттеу заңнамасы. . . . . . . . . . . . . . . . .
.35-43
2.3 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары, екінші деңгейлі банктер және басқа
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының экономиканың нақты
секторын дамытудағы ролі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .44-52
ІІІ бөлім. Экономиканың нақты секторын дамыту мақсатында бағалы
қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмін жетілдіру мәселелері.
3.1 Қазақстан Республикасының экономикасының нақты секторын
дамыту мақсатында бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді
жетілдіру жолдары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .53-61
3.2 Нақты сектормен байланыста қызмет ететін бағалы қағаздар
нарығының қатысушыларының іс-әрекеттерін реттеудің заңнамалық
жетілдірілуі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62-97
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68-70
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .71-72
Кіріспе
Экономиканың нарықтық қатынастар жүйесінің құрылуы басқа постсоветтік
мемлекеттердегі сияқты Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан
реформалардың қорытындысы болып табылады. Әлемдік нарықтық экономиканың
тәжірибесі қазіргі уақытта әрбір мемлекеттің нарықтық қатынастарының
мемлекеттік заңнамамен реттелетінін көрсетеді.
Нарықтық шаруашылық жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу
заңнамалық, атқарушылық және бақылаушылық жүйесін мемлекеттік құқықтық
мүмкіншілікті мекемелер тарапынан және қоғамдық ұйымдар тарапынан жүзеге
асырылатын, әлеуметтік-экономикалық жүйелерді әр түрлі өзгерістерге
қалыптастыруға арналған шараларды қамтитынын сипаттайды.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде басты мақсат экономикалық және
әлеуметтік тұрақтылық болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында ол
келесі мәселелерді шешеді:
( экономикалық өсуді ынталандыру;
( халықты жұмыспен қамтамасыз етілуді қамтамасыз етуді жүзеге асыру;
( аймақтық және салалық құрылымдардың қарқынды дамуын қолдау;
( экспортты ынталандыру.
Мемлекеттік реттеудің негізгі түрлері, бағыттары экономикалық және
әлеуметтік проблемалардың табиғатымен және маңыздылығымен анықталады.
Мемлекеттік реттеудің субъектілері болып шаруашылық субъектілерінің
мүдделерін қорғайтын тұлғалар шығады. Мемлекеттік реттеудің объектілері
ретінде мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық өміріндегі салалар, аймақтар,
аялар және әр түрлі жағдайлар, құбылыстар, яғни экономикалық проблема болу
мүмкіншілігі барбарлық жақтарын қарастыруға болады.
Нарықтық қатынастар жағдайында экономика экономикалық (жанама) және
әкімшілік (тікелей) әдістермен реттеледі. Экономикалық және әкімшілік
әдістер өздерінің табиғаты бойынша бір-бірне қарама-қайшылықты келеді,
себебі әкімшілік реттеу әдісі қызмет етудің щектелулігіне әкеледі.
Мемлекеттік реттеу ( ол өз экономикалық өміріне мемлекеттің араласу
түрінің бірі болып табылады. Яғни, ол шектеулі ресурстарды тиімді бөліп
және теңдіктерді қамтамасыз ете отырып, қазіргі уақыттағы нарықтық және
корпоративтік басқарудағы экономиканы реттеу жүйесінің құрамдас бөлігі
болып келеді.
Әкімшілік реттеу әдісі лицензиялау және квоталау, бағаларға бақылау
орнату, табыстарға, валюта курсына, пайыз мөлшерлемелеріне бақылау орнату,
нормалар мен ережелер орнату жүйесімен заңнамалық реттеуді жүргізуді
қамтиды.
Экономикалық реттеу әдісі өзіне ақша-несиелік және бюджеттік-салықтық
реттеулерді қамтиды. Сонымен қатар, әр түрлі экономика секторларын мемлекет
тарапынан қаржыландыру, субвенциялар, субсидиялар, дотациялар бөлуде
аталмыш реттеу әдісіне байланысты болып келеді. Бұған жеңілдікпен берілген
несиелер мен салық жеңілдіктері де кіреді.
Экономиканың нақты секторын белсендіру мақсатындағы бағалы қағаздар
нарығын мемлекеттік реттеу механизмі өте күрделі мәселе болып табылады.
Механизм ( белгілі бір қызмет түрінің жүзеге асырылу тәртібін
анықтайтын құрылғы, жүйе ретінде түсіндіріледі.1 Яғни, мемлекеттің бағалы
қағаздар нарығын нарығын реттеуі белгілі бір тәртіпке, жүйеге негізделіп,
қоғамның мүддесін қорғау мақасатын көздеп, жүзеге асырылады.
Зерттеліп отырған тақырыптың мәнін, мазмұнын ашуда зерртелетін объект
ретінде Қазақстан Республикасының экономикасының нақты секторын
белсендіруге байланысты қаржы нарығының бір бөлігі ( бағалы қағаздар
нарығын мемлекеттік реттеуіне байланыстымүмкіншілікті іс-әрекеттер жиынтығы
шығады. Бұл дегеніміз, отандық бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуде
қолданылатын заңнамалық актілердің, қаулылардың, ережелердің, нұсқаулурдың
зерттеліп отырған объектілер ретінде көрсете отырып, олардың экономиканың
нақты секторын белсендірудегі ролін сипаттау болып табылады.
Зерттеліп отырған тақырыптың субъектілері ретінде экономиканың нақты
секторын белсендіруге байланысты қызмет ететін бағалы қағаздар нарығының
субъектілері және белгілі бір дәрежеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеуді жүзеге асыратын органдар мен өзін-өзі реттеу ұйымдары шығады.
Жұмыстың негізгі мақсаттары:
( отандық экономиканың нақты секторының проблемаларын ашып көрсету;
( ос ыпроблемаларды шешудің жолдарын бағалы қағаздар нарығының
мүмкіншіліктерімен ұштастыра отырып шешудің жолдарын ұсыну.
Жұмыстың негізгі міндеттері:
( отандық бағалы қағаздар нарығыныңдаму ерекшелігін ескере отырып, оны
экономиканың нақты секторын белсендіруде толық пайдалануды анықтау;
( бағалы қағаздар нарығының экономиканы қаржыландырудағы барлық
мүмкіншіліктерін пайдалануды көздеуді қаратыру;
( бағалы қағаздар нарығының нақты секторды қаржыландыруының тәжірибе
жүзінде орын алуына алғышарттар жасау.
Осыған орай, әдістемелік нұсқаулар ретінде әлемдік тәжірибені
пайдалану, яғни қаржы нарығын, соның ішінде бағалы қағаздар нарығын
реттеуде бірегей органды құру, оның құқықтық мүмкіншіліктерін анықтау,
құзіретін бекіту, мемлекетпен өзара байлйнысын көрсету, реттеу тетіктерін
белгілеу, оның қызметтер мен өкілеттіктер шеңберін айқындауы құрайды.
Әдістемелік нұсқаулар легі үшінші бөлімде қарастырылған, онда шетелдік
тәжірибе негізге ала отырып, отандық нарыққа сәйкестендірілген нұсқаулар
көрсетілген.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшіп, даму жолында
нарықтық қатынастардың реттелінуі мемлекеттің белгілі бір реттеуімен жүзеге
асырылып отырды және бүгінгі таңға дейін асырылып келеді. Нарықтық
қатынастарды белгілі бір тәртіпте заңнамамен реттеу жалпы көрінісінде
мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын реттеудің механизмі деп түсінуге
болады. Себебі мемлекет ішінде, әлемдік экономикадаболып жатқан
өзгерістерді есепке алып, мүмкіншіліктердің және ресурстардың шектеулілігін
есепке алып, ең бастысы ( халық қажеттілігін есепке алып жүргізіліп жатқан
мемлекеттің экономиканы реттеу шараларын экономиканы реттеу механизмімен
сипаттайды. Яғни, ол реттеу қызметі бір-бірімен тығыз байланысқан реттеу
шараларын көрсетеді. Бұның барлығы ең алдымен заңнамалық қызметпен
байланыстырылады.
Осы айтылғандарды есепке ала отырып, бағалы қағаздар нарығын
мемлекеттік реттеу механизмі дегеніміз ( бағалы қағаздар нарығын реттеуге
байланысты шығарылған және шығарылатын барлық заңнамалық актілердің
жиынтығы деуге болады. Бағалы қағаздар нарығын экономиканың нақты саласын
белсендірудегі реттелінуі халықтың ( салымшылардың мүддесін, құқықтарын,
тәуекелдік қауіпсіздігін қамтамасыз етілуіменен сипатталынады.
Экономиканың нақты секторын белсендірудегі бағалы қағаздар нарығының
ролін ашып көрсету мәселесі өте маңызды болып табылады. Себебі бағалы
қағаздар нарығы арзан және ыңғайлы қаржы тартудың жүйелерінің бірі,
сондықтан да, бұл үрдісті мемлекеттік реттеу механизмі де өзінің қажеттілік
деңгейін сипаттайды.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмін жетілдіру әр
мемлекеттің, соның ішінде Қазақстан Республикасының қызығушылығындағы
мәселе, сондықтан да, бағалы қағаздар нарығы мен экономиканың нақты
секторын байланыстырудағы мемлекеттің ролі өте үлкен.
Қорыта айтқанда, экономиканың нақты секторын белсендірудегі бағалы
қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмі мемлекет тарапынан, әр түрлі
қоғамдық ұйымдар тарапынантиімді стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруға
бағытталған шешімдерді қажет ететін мемлекеттің жүзеге асыруға міндетті
қызметтерінің бірі болып табылады.
I бөлім. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің экономикалық мәні
және мазмұны.
4. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу оның барлық қатысушыларын, барлық
қызмет түрлерін және барлық операцияларды қамтиды. Бағалы қағаздар нарығын
реттеу ішкі және сыртқы болуы мүмкін.
Ішкі реттеу ( ұйымның қызметінің бағыныңқылығы өзінің ішкі
нормативтік құжаттарға бағытталады (жарғыға, ішкі ережелерге және басқа да
нормативтік құжаттарға).
Сыртқы реттеу ( ұйымның қызметінің бағыныңқылығы мемлекеттің
заңнамалық актілеріне, басқа ұйымдар актілеріне, сонымен қатар, халықаралық
келісімдерге бағытталынады.
Бағалы қағаздар анрығын реттеудің келесі түрлері бар:
( бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу;
( бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының реттеуі немесе нарықтың
өзін-өзі реттеуі;
( қоғамдық реттеу немесе қоғамның ойын негізге ала отырып реттеу.
Бағалы қағаздар нарығын келесі мақсаттарға жетуге негізделеді:
1. бағалы қағаздар нарығында тәртіпті ұстап тұру, оның барлық
қатысушыларына жұмыс істеу үшін қалыпты жағдайды ұйымдастыру,
2. бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын жеке тұлғалардың алаяқтығынан
қорғау;
3. сұраныс пен ұсыныс негізінде бағалы қағаздарға еркін және ашық баға
бекітуді қамтамасыз ету;
4. кәсіпкерлікке ынталандыратын бағалы қағаздар нарығын құру;
5. жаңа бастамаларға, нарық құрылымдарына сүйеу болу, жаңа нарықтарды
құру;
6. қоғамдық мақсаттарға жету үшін нарыққа әсер ету (экономиканың өсу
қарқынын жоғарылату).
Бағалы қағаздар нарығын реттеу келесі шараларды қамтиды:
– жалпы негізде бғалы қағаздар нарығының нормативтік базасын құру;
– бағалы қағаздармен жұмыс істейтін қызметшілерді аттестациялау мен
бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларын лицензиялау;
– бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының ақпараттарын экономика
субъектілеріне ашу;
– бағалы қағаздар нарығының қызмет етуіндегі нормалар мен ережелердің
орындалуына қадағалау жасау, құқық бұзушыларға шаралар қолдану.
Тиімділікке жету үшін бағалы қағаздар нарығын реттеу органдары мына
қағидаларға жүгінеді:
1) кәсіби қатысушылардың, инвесторлардың және эмитенттердің қызметтерін
реттеуде жан-жақты әдістерді қолдану;
2) шығарылатын бғалы қағаздардың айналысына қатаң бақылау жасау;
3) барлық эмитенттер жайында ақпараттардың ашықтығына ұмтылу;
4) көрсетілетін қызметтің түрлеріне және бағаларына бәсекелестікті
қамтамасыз ету;
5) дамыған бағалы қағаздар нарығы бар шет мемлекеттерінің тәжірибесін
отандық бағалы қағаздар нарығының даму жолында қолдану;
6) реттеудің мемлекеттік және мемлекеттік емес бөлігін тиімді етіп бөлу;
7) заңнамалық және нормативтік актілерді шығарғанда реттеу органдарының
өкілеттіктерін бөліп көрсету.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу дегеніміз ( бағалы қағаздар
нарығында орын алатын қатынастарды өкілетті мемлекеттік билік
органдарымен реттеу болып табылады. Ол келесі түрлерде жүзеге
асырылады:
– нарықтың қызмет етуіне тікелей араласу немесе әкімшілік басқару
– нарықтың қызмет етуіне жанама араласу немесе экономикалық басқару.
Тікелей араласу жолымен бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу:
1. бағалы қағаздар нарығында қызмет жасайтын субъектілерге талаптар
белгілейтін құқықтық актілерді шығару;
2. эмиссионды бағалы қағаздардың шығарылымдарын тіркеу және
эмитенттердің онда көрсетілген шарттары мен міндеттемелерін
сақтауға бақылау жасау;
3. бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларын лицензиялау;
4. қор биржаларының қызметтерін және биржадан тыс нарықта айналыста
болатын бағалы қағаздармен сауданы қамтамасыз ететін ұйымдардың
қызметін лицензиялау;
5. бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының және эмитенттерінің
инвесторлар құқықтарын сақтауының және сақтау жүйесін құруды
ұйымдастыру;
6. кәсіби қатысушылардың қызметін бақылау және реттеу заңнамасын
бұзғандарға сәйкес санкциялар қолдану;
7. заңнаманы бұзған тұлғаларды жауапкершілікке тарту;
8. нарықтағы қатысушылардың кәсіби деңгейінің жоғарылауын
ұйымдастыру.
Бағалы қағаздар нарығын жанама немесе экономикалық реттеу мемлекеттің
экономикалық тетіктері мен капиталдары арқылы жүргізіледі. Оларға:
– мемлекеттің салық саясаты;
– ақша-несие саясаты;
– мемлекеттік капитал
– мемлекеттк меншік және ресурстар;
– мемлекеттің сыртқы экономикалықсаясаты және сыртқысаяси қызметі
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің маңызды қызметі болып
келеді. Мемлекеттік реттеудің мақсаты (бағалы қағаздармен жасалған мәмлеге
қатысушылардың құқықтары мен олардың заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз
ету болып келеді.
Бағалы қағаздар нарығын реттеуде мемлекеттің ролі келесілерге
негізделеді:
1) идеологиялық және заңнамалық (нарықтық даму тұжырымдамасы,оны
орындау бағдарламасы, бағдарламаны басқару, нарықты дамыту үшін
заңнамалық актілер);
2) қорланымдардың шоғырлануы (мемлекеттік және жеке қорланымдардың
шоғырлануы);
3) “ойын ережесін” бекіту;
4) нарықтың қаржылық тұрақтылығына және қауіпсіздігіне бақылау(нарыққа
енуді тіркеу және қадағалау, бағалы қағаздар шығарылымын тіркеу,
инвестициялық институттардың қаржылық жағдайын қадағалау, оларды
сақтандыру үшін шаралар қолдану, құқтық және этикалық нормалардың
сақталуына бақылау жасау, санкцияларды қолдану);
5) бағалы қағаздар нарығының жағдайын сипаттауға ақпараттық жүйе құру
және инвестор үшін оның ашықтығын қамтамасыз ету;
6) инвестордың зиянын болдырмау үшін қауіпсіздендіру жүйесін құрастыру
(соның ішінде инвестицияларды мемлекеттік немесе аралас сақтандыру
жүйесін құру);
7) бағалы қағаздар нарығын реттеуде басқа мемлекеттік реттеудің кері
әсерін болдырмау;
8) мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының шамадан тыс дамып кетуіне шек
қою.
Әсіресе, бағалы қағаздар нарығының пайда болып, алғашқы даму
сатыларында мемлекеттің реттеу белсенділігі өте жоғары деңгейде болғагы
дұрыс. Себебі бұл нарық тәуеклді және көлемді болғандықтан, мемлекеттің
қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде инфрақұрылымға құрылуында өте
жоғары талаптар қоятындықтан, мемлекеттің тарапынан реттеу ғана оны
қауіпсіз және өркениетті қалыпқа келтіре алады.
Шын мәнінде, бұл орайда мемлекеттің жекешелендіру, шаруашылықтың
салаларындағы құрылымдық өзгерістерге жол берудегі бағдарламаларға сәйкес
елдегі бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасы қодануы қажет.
Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің ролінің басқа да жақтары бар.
Мемлекет сонымен қатар:
( аса ірі эмитент ретінде (мемлекеттік қарызды қаржыландыру) және
инвестор ретінде (банктердің және кәсіпорындардың бағалы қағаздарындағы
мемлекеттік меншік, бағалы қағаздарға орталықтандырылған капитал салымдарын
жүзеге асыру);
– бағалы қағаздар нарығының құралдарын мемлекеттің маакроэкономикалық
саясатын жүргізуге пайдаланады (ақша-несие саясатында, ашық нарықтағы
операцияларда);
– мелекеттік орган болып табылатын орталық банк мемлекеттік бағалы
қағаздар нарғында ірі дилер болып табылады.
Әр түрлі сипаттағы биржалық дағдарысты болдырмау мақсатында
нормативтік және заңнамалық реттеуді бағалы қағаздармен сауданы
ұйымдастырғанда талап етеді. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеудің қажеттілігі 1929 жылы болған АҚШ-тағы қаржылық дағдарыстан кейін
түсінікті болды.
АҚШ-та 1929 жылға дейін нарықтың ерекше қарқынды капитализациялануына
бірнеше қолайлы жағдайлар әсер етті. Жай акциялар инвестиция көзіне де,
спекуляция құралына да айналды. Капитал нарығына түскен акциялардың жаңа
шығарылымдарының саны 1921 жылы 1822-ден 1929 жылы 6417-ге дейін өсті.1929
жылыбағалы қағаздар шығарылымы ішінде акция шығарылымының үлес салмағы 62%
құрады, бұл көрсеткіш 1921 жылы 15% көлемінде еді. Капитал нарығына үш жыл
алдындағы 1087 млн. Долларға қарағанда5924 млн. Доллар көлемінде
акциялардың жаңа эмиссиялары жүзеге асырылды. Акция бағалары да өсті.
Барлық тіркелген акциялардың бағалары жиынтық сомада1925 жылы 27,1 млрд.
Долларды құраса, 1929 жылы 89,7 млрд. долларды құрады.
Биржалық сауданың көлемі жоғарылаған сайын нарықтағы жұмыс жасайтын
адамдар саны да көбейе бастады. Брокерлердің клиенттерінің саны көп болды,
биржаның сауда алаңдары жоғары белсенділік деңгейінде жұмыс істеді. Жыл
сайынғы сауда көлемі 1921 жылы 171 млн. Акциядан 1925-1926 жылдары 450
млн.акцияға дейін, 1928 жылы 920 млн. акцияға, ал 1929 жылы 1,1 млрд.
акцияға жоғарылады. Брокерлік ссудалар 8549 млн.долларға жетті. Кейін
биржалық дағдарыс болды. 1929 жылы 23 қазан сейсенбі күні нарықтың бар
мүмкіншіліктері өз шырқау шегіне жетті. 6 млн. акция көлеміндегі 50
өндірістік компаниялардың фкцияларының орташа бағасы 31 нүктеге дейін
төмендеді. Келесі күні нарықтағы бағалар қайтадан төмендеп, бірнеше
сағаттан соң жаңа сатулар көлемі жаңа рекордтық нүктеге жетіп, 12895 мың
акцияны құрады. 28 қазанда жеке акциялардың орташа бағамы 49 нүктеге
төмендесе, 29 қазанда 16410 мың акция өз иелерін өзгерткенде 43 нүктеге
төмендеді. Бұл көрсеткіш 1968 жылға дейін өз деңгейіне жетпеді.
1929 жылдың ортасынан 1932 жылдар аралығында АҚШ-та бағалы қағаздардың
бағалары мемлекеттің өте үлкен дағдарысқа ұшырауына байланысты төмен
деңгейлерде болды. Тұтынушылар сұранысы, өнеркәсіптік өндіріс және бағалы
қағаздардың бағамдары төмен деңгейде болуы біраз жылдарға созылды. Доу-
Джонс индексінде есептелетін өндірістік компаниялардың акцияларының орташа
бағамы 89% - 386 нүктесінен 41 нүктесіне дейін түсті. 386 нүктесінің
деңгейіне тек 1954 жылы ғана бұл көрсеткіш жетті. Биржадағы тіркелген
акциялардың құны 89,7 млрд. доллардан 15,6 млрд. долларға төмендеді.
Биржалық дағдарыс АҚШ сенатының Банк ісі және валюта мәселелерінің
комитетін 1933-1934 жылдары түбегейлі тексеріс жүргізуге итермеледі. Ол
тексеріс өз алдына екі мақсат қойды: біріншісі АҚШ-тың экономикалық
жүйесіндегі жетілдірілмеушілік пен әр түрлі сипаттағы құқық бұзушылықтың
шын мәнінде, не жасанды екеніне көз жеткізу; екіншісі (болашақта
шығарылатын заңнамаға үлкен саяси көмек бере отырып, комитеттің бас
тексерушісінің өкілеттіктерін қоғамға жариялау.
Тексеріс кезінде көптеген биржаның тәртібін бұзушылықтар, алаяқтық
мәммлелердің орын алулары ашылды.
Бұл тексерістің нәтижесі ретінде төрт федералды заң қабылданды: 1933
жылы “Банктер туралы” заң; 1933 жылы “Бағалы қағаздар туралы” заң; 1934
жылы “Бағалы қағаздар және биржалар туралы” заңы және 1935 жылғы
“Комуналдық шаруашылықтағы холдингтік компаниялар туралы” заңы. Бағалы
қағаздар және биржалар туралы заңның қабылдануы жаңа федералды агенттік (
Биржалар және бағалы қағаздар бойынша комиссияны құруға әкелді, ол өз
кезегінде Нью-Йорк қор биржасының ережелеріне өзгерістер енгізуге
міндеттеді.
Осындай бағалы қағаздар нарығын реттеуде алғашқы арнайы заңнама
шығарған мемлекет болып АҚШ шығады.Бұл заңдардың негізгі мақсаты ( бағалы
қағаздар нарығында бұрмалаушылық, ауытқытушылықжәне басқа да келеңсіз
жағдайларды алдын-алу, ашық және әділетті нарықтың дамуын қамтамасыз ететін
сауданың адал және тең құқықты қағидаларын орнату және сақтау болып
табылады. Бұл заңдар бағалы қағаздар нарығын реттеуде бірегей жүйені
енгізді, сонымен қатар, бұл заңдарда акционерлік қоғамдардың қызметін
реттейтін бірқатар қосымшалары бар. Қор биржалары туралы заңға өзгерістер
енгізген 1938 жылы қабылданған Мэлоуни заңы нарықтың өзін-өзі реттеуін
жүргізетін орган ретінде ассоциациялар құруға, ол құрылымдардың жұмысын
кәсіпкерлік ретінде қарастыруға рұқсат берді.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу әр мемлекеттің ұлттық
мүддесі болып табылады. Бұл нарқ сегменті экономиканың басқа салалрымен
тығыз байланыста болады. Бағалы қағаздар нарығының нарықтық қатынастарының
күрделілігі, көлемділігі, жоғары тәуекелдердің болуы, оған қатысушылардың
қаржылық қауіпсіздік мүдделері, нарықты реттеуде нақты ережелерді және
стандарттарды қабылдауға және мемлекеттік әр түрлі органдар тарапынан
реттеуге әкеледі. Мемлекет өзінің құқық қорғау және реттеу органдары арқылы
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын, мемлекеттің мүдделерін бірдей
қорғайтын және ішкі-сыртқы қауіптерден сақтайтын тұрақты жүйе құруы керек.
Инвестор үшін нарықты реттеуде басты мәселе болып оның инфрақұрылымының
дұрыс және тиімді түрде жұмыс жасауы шығады. Бағалы қағаздар нарығы туралы
номративтік базаны қалыптастырудатолық өкілеттігі бар органдар бұл нарықты
реттеудің жоғарғы органдары болып табылады. Бұдан басқа белгілі көлемдегі
өкілеттіктер нарықтың өзініңкәсіби қатысушыларында болуы мүмкін. Олар өзін-
өзі реттеу ұйымдары түрінде құрылып, өз қызметтерін атқарады.
1.2 Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің модельдері.
Мемлекеттік реттеу әдісінің әлемдік тәжірибесі
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудегі модельдер:
1. Қор нарығын реттеуде реттеудің басым бөлігі мемлекеттік
органдарда болады, ал қалған қадағалау, бақылау, ережелерді
бекіту қызметін мемлекет өзін-өзі реттеу ұйымдарына береді
(бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының бірлестіктері)
Мысалы ( Франция.
2. Бағалы қағаздар нарығын ретеу бойынша өкілеттіктердің барынша
үлкен көлемін мемлекет өзін-өзі реттеу ұйымдарына береді. Алайда
мемлекет кез-келген уақытта аталмыш нарықтың реттелінуіне
араласу құқығын өзінде қалдырады. Мысалы ( Ұлыбритания.
3. Қаржы-банк органдары арқылы реттеу ( Еуропалық модель (Германия,
Бельгия, Дания).
4. Арнайы құрылған мекемелер арқылы немесе банктік емес американдық
модель (АҚШ, Франция, Италия; Испания).
5. Банктік және банктік емес реттеу немесе аралас реттеу (Жапония,
Бразилия)
6. Бірегей түрде реттеу реттеу, тікелей үкіметтік бақылау
(Португалия, Ирландия, Голландия).
Осылайша, модельдердің әр түрлі болып келуі нарықтың даму деңгейімен,
әр түрлі мемлекеттердің өзгешеліктеріменен, қоғамның әлеуметтік және мәдени
құқықтық өзгешеліктеріменен, қор нарығының кәсіби бірліктерінің
құрылуыменен, мемлекеттік ерекшеліктеріменен және басқа да жағдайларымен
түсіндіріледі.
Әр мемлекет қор нарығының тек өздеріне ғана құрамдас бөліктерімен және
реттеу органдарының функцияларының бөліктерінің әр түрлілігімен
сипатталады. Алайда, ол нарықтарды бір-бірімен жақындастыратын қағидалар
мақсаттардың, реттеу түрлерінің жақындасуы технологиялық айналым, қаржылық,
құқықтық тұрғыдағы бірлесуі біршама ұқсас болып келе жатыр. АҚШ-та бағалы
қағаздар нарығын реттеу өзіндік реттеу қағидасымен жүзеге асырылады. Бағалы
қағаздар және биржалар бойынша комиссия өзіне тән ережелерге және
нұсқауларға өзгерістер ендіру құқығын қалдырады. Қалған бар
мүмкіншіліктерді қор биржаларына береді. Ал биржалардан барлық
операцияларды реттеу қызметін қор дилерлері бойынша ұлттық ассоциасиясы
алады. Әлемдік қаржы нарықтарында халықаралық дәрежедегі реттеуші
органдардың ролі уақыт сайын артып келе жатыр. Ондай органдардың пайда
болуының алғышарттары мыналар болып табылады:
( қаржы институттарының әмбебап қасиеттерге ие болуы;
( қаржылық бірлестіктердің шығарылуы, оларға қаржы нарығының әр түрлі
секторындағы қаржылық қызмет көрсетуді жүзеге асыратын холдингтік
компаниялардың иелік етуі;
( банктердің диверсификацияланған қор нарығының қаржыларының
трансгранттық ұсыныстарының өсуі (сақтандыру, зейнетақы компанияларының
инвестициялары).
Осылайша, жоғарыдағы көрсетілген себептері бар мемлекеттер секторлы
түрде қаржы нарығын реттеуден бас тартып, бірегей қаржылық реттеуге бет
бұрды.
Шетелдік тәжірибедегі бағалы қағаздар нарығын реттейтін мемлекеттік
органдардың құрылымын қарастырсақ, әлемдегі дамыған 30 мемлекеттің
жартысынан астамында бағалы қағаздар нарығы бойынша комиссиясы немесе
ведомствалары бар (АҚШ моделі), 15% қор нарғы үшінқаржы министрлігі жауап
береді, 15% елде аралас басқару бар. Кейбір бағалы қағаздар нарығының
банктік моделі орын алған елдерде (Германия, Австрия, Бельгия) бағалы қағаз
нарығы үшін жауапкершілікте орталық банк немесе банктік қадағалау органы
болып келеді. Ерекше орынды бұл жерде Швейцария алады, онда қор нарығын
реттеу бойынша бірегей реттеу органы жоқ (бұл қызмет аймақтарға бөлініп
берілген).
Әр мемлекеттің бағалы қағаздар нарығының реттелінуіне сараптама
жасалса мемлекеттің қор нарығын реттейтін органдарынарық моделіне,
басқарудың орталықтандырылғандығына және аймақтардың құрылымдық
ерекшеліктеріне байланысты.
Әр түрлі мемлекеттердегі бағалы қағаздар нарығын реттеу
Мемлекеттер АҚШ Германия Ұлыбританя Франция Қазақстан
Республикасы
Қадағалау Қор биржала-Банктік Инвестиция Биржалық Қазақстан
органы ры және қада-ғалаужә- операциялРеспубликасы
баға- бойын-ша не бағалы ар -ның Ұлттық
лы қағаздар федералды қағаздар бойынша Банкі
бойынша басқарма( бойынша комиссия
комиссия ФУБН Кеңес
Мәртебесі Тәуелсіз Нарықта Қазынашылық Тәуелсіз Тәуелсіз
рет- жеке және қаржы әкімшілікмемлекеттік
теу реттеу министрлігінорган орган
агенттігі агент- дегі
тігі, бақылаушылық
биржалар- мемлекеттік
да емес ұйым
мемлекетті
к
комиссарла
р
Бағыныштылығы Президентке Қаржы Қаржы Үкіметке Президентке
министрлігминистрлігін
іне е
Басшылықты Төрағамен Жерлер Ұлыбритания Төраға-үкПрезидентпен
бекіту тәртібіқос- үкіме- банкінің іметпен, бекітіледі
Қанда 5 мүшетімен – төрағасымен қалған
– мемле- бірге қаржы мүшелері-
Сенаттың кеттік министрі мүдделі
келі- комис- сайлайды жақтармен
сімімен сарлар
президент
сайлайды
Аймақтық Штаттардағы Орталық Өзін-өзі Өзін-өзі Филиалдар
қадағалау өкілеттіктербанк реттеу реттеу торабы
әдісі арқылы торабы ұйымдары ұйымдары арқылы
арқылы арқылы арқылы
АҚШ-тың бағалы қағаздар нарығын реттеу моделі американдық қоғамның
ерекшеліктеріне сәйкес келеді: әрбір нарық қатысушысы реттеу шеңберінде
болады, бірақ реттеу аймағына мүмкіндіктердің рұқсат етілген кең шеңбері
шеңбері беріледі. Бұл дегеніміз әрбір қор биржаларында реттеу органдары
болады, алайда соңғы шешімді шығару құқығын мемлекет өзінде қалдырады.
Бұндай модель германиялық модельден Германияда федералды жерлер атқаратын
реттеу қызметі негізінде өзгеше болады.
Қор биржаларындағы қадағалау органдары биржалық сессиялардың қалыпты
жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, бағалы қағаздардың бағамдарын және биржада
орын алудың ережелерін бекітеді, сондай-ақ ережелерді бұзғандары үшіннарық
қатысушыларына айыппұл салады. Оларға бұл қызметтер заңнамалық түрде
бекітілген. Егер бұл шаралар инвесторлардың мүдделерін қорғау мақсатын
толығымен қамтамасыз ете алмаса, онда болып жатқан шараларға бағалы
қағаздар және биржалар бойынша комиссия араласады.
Бағалы қағаздар және биржалар бойынша комиссияөкілеттігінің көлеміне
заң бұзылған жағдайда бухгалтерлік және басқа да құжаттарды алуға,
куәгерлік мәліметтер қабылдауға және құқық бұзушыларға қарсы іс көтеруге
сот алдында шағымдану да кіреді.
Өткен ғасырдың 50-жылдарында қор нарығының тез қарқынды дамуы орын
алды. 1950 жылы барлық қор биржаларының айналымы 21 млрд. доллар болса,
1960 жылы 45 млрд. долларға жетті. Бағалы қағаздар және биржалар бойынша
комиссияда тіркелген брокерлер және дилерлер саны 390-нан 550-ге дейін
өсті. 1962 жылы кезекті биржалық дағдарыс болды. Доу-Джонс индексі 27%
төмендеді.
1960 жылы билікке келген Джон Кеннеди қор нарығындағы істің жағдайы
туралы баяндама дайындауды талап етті. Конгресске нарықты реттеу аумағында
арнайы тексеру жүргізуге өтініш жасады. Соңында 1964 жылы 30-жылдардағы
зағдарға өзгерістер енгізілді. Олар ақпараттар ашықтығын, биржадан тыс
нарықтағы айналымдағы бағалы қағаздарға таратылуын қарастырды. Осы кезде
ақпараттарды ашу талабы акционерлер саны 750-ден жоғары және активтері 1000
000 доллардан жоғары кез-келген компанияға қатысты болды. Бағалы қағаздар
және биржалар бойынша комиссияға нарықты бақылауға қатысты жоғары
өкілдіктер берді. Қысқа мерзім арасында қызметкерлер саны өсті.
1970 жылы инвесторларды брокерлік-дилерлік фирмалардың
банкроттығынанқорғау мақсатында конгресстің арнайы актілерімен сәйкес
инвестицияларды қорғау бойынша корпорация құрылды. Оның міндеті
инвестициялардың 500 000 долларға дейінгі зияндардың орнын толтыру болды.
100 000 долларға дейінгі қаржыны қолма-қол ақша түрінде, ал 400 000
долларын бағалы қағаздар түрінде қайтарды.
АҚШ-та бағалы қағаздар нарығын реттеу моделі әлем бойынша ең қатал
реттеу әдістерін қолданады. Нарықтың қозғалысын қатаң реттеу, NASDAQ сауда
жүйесін қадағалау өз деңгейінде болып отырғандықтан бағалы қағаздар
нарығының дамуы бойынша АҚШ әлем бойынша алғашқы мемлекеттер қатарына
кіреді.
Германияда да қор биржасының іс-әрекетін реттейтін арнайы заң бар. Бұл
заңның жаңа нұсқасы бойынша қадағалау және бақылау комитеттері болып қор
биржасының қызмет органы болып тадылады, олар бағалы қағаздар бойынша
мәмлелерді және олар бойынша есеп айырысуларды күн сайын қадағалайды.
Комитет жоғарғы реттеу ұйымдарына және биржа басшылығына есеп береді. Олар
қор операциялары және биржа айналысы мен есеп аайырысулар жөнінде
ақпараттарды жинап, өңдеп, бағалайды; бағамдардың дұрыстығын және
объективтілігін қадағалайды; құқық бұзушылық фактілерін жинап, оларды алдын-
алу болдырмауды қамтамасыз етеді. Комитеттерге бұндай өкілеттіктерді биржа
басылығы береді.
Қадағалау құрылымдарындағы жүйеде комитеттер маңызды рольді атқарады.
Оларға биржаның басқа органдарынан салыстырмалы түрде тәуекелсіздік
берілген. Комитет басшылары мен мамандары жоғарғы қадағалау органының
келісімімен ғана қызметке орналасуға немесе одан босатыла алады. Сонымен
қатар заң биржаның қызметшілер құрылымына, комитеттің құрылымына әсер етуге
мүмкіндік береді, себебі комитеттердің қызмет орындарына үміткерлерді ұсыну
құқығын биржа басшылығы өзінде қалдырады.
1994 жылы 1 тамызда өз күшіне енген “Бағалы қағаздар нарығындағы
биржалық немесе басқа қызметтердің құқықтық актілеріне өзгерістер және
бағалы қағаздармен сауда туралы” заңында жабық сипаттағы ашылмаған
ақпаратты пайдалана отырып мәмле жасауға тиым салынады. Заң бойынша бұндай
мәмлелердің пәні болып мына бағалы қағаздар кіреді: биржаға немесе биржадан
тыс нарыққа айналысқа енгізілген бағалы қағаздар; мемлекетпен реттелетін
Еуропалық Одақтың нарықтарына айналысқа жіберілген меншік куәліктері;
бағалы қағазды сатуға-сатып алуға жазылу құқықтары; бағалы қағаздың
нарықтық құнының өзгеруіне байланысты сома айырымдарын төлеу құқығы;
акциялардың және облигациялардың индекстері бойынша мерзімді контрактілер
немесе мерзімді пайыздық контрактілер; бағалы қағаздар негізі болып келетін
қаржылық контрактілерге жазылу құқықтары; бағалы қағаздарды сатып алуға
немесе сатуға байланысты міндеттемелер туындататын басқа да мерзімді
контрактілер.
Заң ақпарат ашылмаған болса, өз атынан немесе клиент атынан мәмле
жасауға тиым салады. Ашылмаған ақпаратты шетке беруге, ашылмаған ақпараты
бар эмитееттің бағалы қағаздарын сатуға-сатып алуға ұсыныстар беруге тиым
салынған.
Францияда 1988 жылы қор биржалары туралы арнайы заң қадылданды. Қор
нарығын реттеу негізінен экономика және қаржы министрлігіне
бекітілгеніменен негізгі реттеу қызметін арнайы ұйымдар атқарады.
Инвесторлар мүддесін қорғау басты мақсаты болып табылатын негізгі орган (
Биржалық операциялар бойынша комиссия шығады. Ол 1967 жылы құрылды,
басшылығы 9 адамнан құралып, қызметі АҚШ-тың Бағалы қағаздар және биржалар
бойынша комиссия қызметтеріне ұқсас келеді. Ол эмитенттердің ақпараттарды
ашу стандарттарын сақтауға және инсайдерлік ақпараттарды пайдалануға
бақылау жасайды. Бекітілген ережелерді бұзғаны үшін құжаттарды
прокуратураға жіберуге немесе өзінің санкцияларын айыппұл салу ретінде де
қолдануы мүмкін. Комиссия инвестициялық компания құруға, бағалы қағаздар
портфелін басқаруға лицензия береді, инвесторлардан келетін арыздарды
тексереді. Комиссияның кез-келген бағалы қағаздың листингін алып тастауға
немесе жоққа шығаруға құқығы бар.
Осы заңға сәйкес қор биржаларының кеңесі бағалы қағаздар бойынша
фирмалардың қызметіне жалпы қадағалауды жүргізеді және Францияның негізгі
өзін-өзі реттеу ұйымының қызметін атқарады. Оның құрамына 12 адам кіреді,
олардың 10 – бағалы қағаздармен жұмыс жасайтын фирмалардан тағайындалады, 1
– листингтік компаниядан, 1 – қор биржаларының кеңесінің адамы болып
тағайындалады. Кеңес бағалы қағаздар бойынша компанияларды лицензиялайды
және бағалы қағаздармен операциялар дың ережесін бекітеді. Франция банкі
және биржалық операциялар бойынша комиссияның келісімімен Басты регламент
деп аталатын бұл ережелердің жинағын қаржы министрлігі бекітеді.
Бас регламент бағалы қағаздар бойынша жаңа компанияларға нормативтер
бекітеді, листинг ережелерін құрастырып, листинг тізімінен шығару
мәселелерін шешеді, сонымен қатар, компанияларды ол тізімге қосу
шараларымен бірге қызметкерлердің кәсіптік мінез-құлық кодексін
мазмұндайды. Қажет жағдайда Кеңес тәртіптік шараларды да қолданады.
Франция биржаларының қоғамы заңға сәйкес арнайы қаржылық мекеме
мәртебесіне ие бола отырып, нарықтағы күнделікті операцияларды бақылайды
және инвесторларға ақпараттың жіберілуін қадағалайды, листингке енгізу
өтініштерін тексеріп, листингтен шығару шешімдерін де қабылдайды.Қор
биржаларының кеңесі белгілеген өкілеттіктер көлемінде француздық
биржалардың қоғамы кез-келген бағалы қағазбен саудуны тоқтата тұруға құқығы
бар.
Биржалық қоғамдардың француз ассоциациясы – бағалы қағаздар жұмыс
істейтін компаниялардың кәсіби ассоциациясы. Ол Франция экономикасында
бағалы қағаздар нарығын экономиканың ерекше саласы ретінде көрсетіп,
Францияда және Еуропалық Одақта оның мүддесін қорғап, қаржы және заң
мәселерінде кеңес беруші органы ролін атқарады.
Ұлыбританияда биржалық қызмет туралы арнайы заң жоқ, бірақ 1986 жылғы
бағалы қағаздармен кәсіби қызметтің барлық жақтарын қамтитын қаржылық
қызмет туралы заң бар. Ол бағалы қағаздармен кәсіби қызметті –
инвестициялық кәсіпкерлік деп қарастырады. Инвестициялық кәсіпкерлік
дегеніміз - өз есебінен немесе комиссиондық бастама негізінде бағалы
қағаздарды сату-сатып алу, олармен сауданы ұйымдастыру; үшінші тұлғаның
инвестицияларын басқару; консалтингтік қызметтер көрсету; қоғамдық
инвестициялау мекемелерін ұйымдастыру және басқару. Сәйкес лицензиясыз
қызмет көрсету қылмыс ретінде қарастырылып, жазаланады.
Ағылшын зағнамасында келесі ерекшелік бар: қаржылық қызмет туралы
заңның әсер ету аумағы тек бағалы қағаздар нарығын ғана емес, сонымен
қатар, басқа да қаржы секторларын қамтиды. Сондықтан да, заңда бағалы
қағаздар емес “инвестициялар” термині қолданылады. Инвестициялар деп жалпы
бағалы қағаздармен қоса (туынды бағалы қағаздар) тауар фьючерстері,
валютаға, алтын күміс, палладий, платинаға (металлдардың өздері емес) және
басқаларына опциондар және ұзақ мерзімді сақтандыру полистері кіреді.
Қаржы қызметі туралы заң бар ақпарат көлемін ашпағаны үшін, жалған
ақпарат таратқаны үшін құқық бұзушыларды қылмыстық жауапкершілікке тартады.
Бұл жағдайда жаза ретінде бас бостандығынан 7 жылға дейін айыру немесе
шектелмеген көлемде айыппұл салынуы мүмкін (немесе екі жаза да бірдей
қолданылады).
1.3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеу жағадайлары.
Қазақатанның бағалы қағаздар нарығының алғашқы элементтері 1991 жылы
КСРО заңнамасы негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік фирмалар, қор
биржалары құрыла бастаған кезде шыға бастады.
Қазақ ССР-нің 1991 жылғы 11 маусымдағы “Қазақ ССР-гі бағалы қағаздар
айналысы және қор биржасы туралы” заңы бағалы қағаздар нарығының қызметін
реттеуге бағытталған алғашқы заң болды. Ол тек 14 баптан тұрып, сол жылдың
01 қазанында өз күшіне енді. Бағалы қағаздар нарығын реттеу органы ретінде
ол жылы қаржы министрлігі бекітілді. Ол:
- бағалы қағаздарды тіркеді;
- бағалы қағаздар нарығында делдалдық қызметті атқаруға рұқсат
беріп отырды;
- қор биржаларын тіркеді;
- бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының бағалы қағаздармен
операциялары туралы ақпарат алуға, бағалы қағаздар дың
шығарылымын және айнасысын тоқтатуға және берілген рұқсаттарды
тоқтатуға немесе қайтарып алуға құқығы болды.
Осы заңға сәйкес қаржы министрі мемлекеттік комиссарды тағайындап
отырды, ол қор биржасында өз өкілеттігі шегінде биржалық қызметке
қадағалауды жүргізді.
1991 жылы 24 маусымда Қазақ ССР-нің Президенті Н.Ә. Назарбаев “
Шаруашылық серіктестіктер және акционерлік қоғамдар туралы” заңға қол
қойды, ол сол жылы 01 қазаннан бастап өз күшіне енді. Сонымен қатар, осы
жылы “Бағалы қағаздармен операцияларға салық салу” туралы Қазақстан
Республикасының заңы қабылданып, ол 1992 жылы 01 қаңтардан бастап өз күшіне
енді. 1992 жылдан бастап қаржы министрлігі бағалы қағаздардың алғашқы
эмиссиясын тіркей бастады, бұл қызметті қаржы министрлігі 1995 жылдың
көктеміне дейін жүргізді.
1992 жылы бағалы қағаздар нарығында өз қызметтерін алғашқы кәсіби
қатысушылар жүргізе бастады – заңды және жеке тұлғалар бола отырып, бағалы
қағаздар нарығында делдалдық қызмет атқарды.
1993 жылы 30 шілдеде Қазақстан Республикасының Минитсрлер кабинеті
“Бағалы қағаздар туралы нұсқауға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы”
қаулысын қабылдады. Ол қаулыға сәйкес “акцияларды тіркеу кітабы” ұғымы
“тізім” (реестр) ұғымына ауыстырылды.
1994 жылдың 20 наурызында Қазақатан Республикасы Президентінің “Бағалы
қағаздармен операцияларға салық салу туралы” жарлығы шықты. Ол жарлық 1991
жылғы 24 желтоқсанда шыққан сәйкес атауы бар заңның нормаларын түгелімен
қайталады, өзгешелік 1993 жылы 15 қарашада ұлттық ақша бірлігі теңгені
ескерумен көрсетілді.
Сол күні, 20 наурызда, Қазақстан Республикасының Президентінің №1613
Бағалы қағаздар нарығын құру туралы” жарлығы шықты, осы жарлыққа сәйкес
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы бойынша комиссиясы
құрылды. Жарлық бағалы қағаздардың орталық депозитариінің құрылуына өз
септігін тигізді. Жарлықтың шығуымен 1991 жылы 11 маусымда қабылданған
“Қазақ ССР-гі бағалы қағаздар айналысы және қор биржасы туралы” заңы өз
күшін жойды.
1995 жылы қаңтар айында Ұлттық комиссияның құрамы анықталды, ал 1995
жылы 21 сәуірде Қазақстан Республикасының Президентінің “бағалы қағаздар
және қор биржасы туралы” жарлығымен комиссияның қызметтері, өкілеттіктері
және мәртебесі бекітілді.
Орталық атқарушы орган ретінде Қазақстан Республикасының Ұлттық
комиссиясының мемлекеттік реттеу бойынша негізгі қызметтері мыналар болып
саналады: бағалы қағаздар нарығында заңнаманың қадағалануына бақылау жасау;
бағалы қағаздар нарығының барлық қатысушыларының мүдделерін қорғау үшін
нарықтың қызмет етуіне қамтамасыз ететін ережелерді құрастыру мен ол
нарықта жұмыс істейтін мамандарды дайындау; халықты, қоғамды және
шаруашылық субъектілерді бағалы қағаздар нарығына өркениеттік және
тиімділік сипат беру үшін ақпараттандыру.
Бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия Қазақстан Респудликасында
қызмет ете бастаған бағалы қағаздар нарығының мақсатты реттеу моделі
ретінде әлемнің дамыған мемлекеттерінде – АҚШ-та, Малайзияда, Пакистан,
Сингапурде орын алған нарықтық ( банктік емес) моделін қабылдады. Бұл
модельде бағалы қағаздармен операциялар негізінен банктік емес нарық
қатысушыларымен орындалады, ал бағалы қағаздар ұстаушылары болып халық
немесе институционалдық инвесторлар шығады.
1997 жылдың наурыз айында қазақстандық бағалы қағаздар нарығының
негізгі құқықтық инфрақұрылымы болып табылатын заңдарды қабылдады:
-1997 жылы 5 наурызда “Бағалы қағаздар нарығы туралы” ;
-1997 жылы 5 наурызда “Қзақстан Республикасындағы бағалы қағаздармен
мәмлені тіркеу туралы;
-1997 жылы наурызында “Қазақстан Республикасындағы
инвестициялыққорлар туралы”.
1997 жылы 20 маусымда Қазақстан Республикасының Президенті
“Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” заңына қол
қойды, сол заңға сәйкес Ұлттық комиссия зейнетақы активтерін басқару
компанияларының қызметін реттеуші мен лицензия беруші органы болып шықты.
1997 жылы 04 қарашада бағалы қағаздар нарығы бойынша Ұлттық комиссия
бағалы қағаздар бойынша халықаралық комитеттің (IOSCO) Президенттерінің жыл
сайынғы конференциясының шешімі бойынша осы ұйымның мүшелігіне енді (дауыс
құқығы берілді).
1998 жылы 10 шілдеде Қазақстан Республикачының Президенті “Акционерлік
қоғамдар туралы” және “Қазақстан Республикасында кейбір заңнамалық
актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” заңдарына қол қойды.
Үкіметтің №658 1999 жылғы 27 мамырдағы “Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығын дамыту мәселелері” қаулысымен Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамыту Бағадарламасы 1999-2000
жылдарға бағытталып қабылданды.
1999 жылы 16 шілдеде бағалы қағаздар нарығын дамыту мәселелері бойынша
мына заңдарға өзгерістер енгізілді:
( 1994 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасының жоғарғы Кеңесімен
қабылданған “Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі” (жалпы бөлім);
( 1995 жылы 31 тамыздағы заң күші бар “Сақтандыру қызметі туралы”
Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы;
( 1998 жылғы 22 сәуірдегі “Қосымша және шектеулі серіктестіктер
туралы” Қазақстан Республикасының заңы;
( 1997 жылы 05 наурыздағы “Бағалы қағаздар нарығы туралы” Қазақстан
Республикасының заңы;
( 1998 жылы 10шілдедегі Акционерлік қоғамдар туралы” Қазақстан
Республикасының заңы.
Қазақстанның 1999 жылғы қор нарығының даму нәтижесіне көңіл аударсақ,
қор биржасының қаржы айналымының жалпы сомасы жалпы ұлттық өнімнің 21,9%
қамтыды, ал 2000 жылы бұл көрсеткіш 27,9% жетті. Бұл дегеніміз Қазақстанда
қор нарығы толығымен қалыптасты деген тұжырымды қалыптастырады.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы
бағалы қағаздар нарығының нарықтық моделін даму жолы ретінде қабылдаған
болатын. Алайда, 2001 жылдың екінші жартысынан бастап қазақстандық қор
нарығының континенталды (банктік) модельге өтуі байқалды. Бұл бағалы
қағаздар нарығын реттеудің жаңа нұсқасы болып табылады.
2001 жылдың 11 шілдесінде Қазақстан Республикасының Президенті “Қаржы
нарығын мемлекеттік реттеудің бірегей жүйесін ұйымдастыру туралы” №654
жарлығы жарық көрді. Осы жарлыққа сәйкес Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы таратылып, оның қызметтері мен
өкілеттіктері толығымен Ұлттық банкіге берілді. Осыған сәйкес Ұлттық
банктің құрылымында өзгерістер болып, “Бағалы қағаздар нарығын реттеу
департаменті” құрылды. Осылайша, мемлекет қадағалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz