Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару
Жоспар:
Кіріспе
I Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару
II Мемлекеттің қаржысын басқару
III Қаржылық бақылаудың мәні мен маңызы
IV Каржылық бақылаудың сыныптамасы
V Аудиторлық бақылау (аудит)
Қорытынды
Кіріспе
I Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару
II Мемлекеттің қаржысын басқару
III Қаржылық бақылаудың мәні мен маңызы
IV Каржылық бақылаудың сыныптамасы
V Аудиторлық бақылау (аудит)
Қорытынды
КІРІСПЕ
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономи-калық және әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жүмыс істеуіне жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығі Сөйтіп, қаржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы механизмі.— бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері пайдаланылады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет профицитінде, мемлекетгік борыштың аза-юында, ұлттық валютаның беріктігінде, ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық мүдделерінің үйлесуінде (ұштасуыңда) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
басқарудағы демократизм;
қаржы мәселелеріне саяси тәсіддеме (көзқарас);
басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтай-лы үйлесуі (үштасуы);
басқарудың ғылымилығы;
орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудагы келісушілік;
басқарудағы жауапкершілік;
шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыны басқарудыц екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден, мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқарудыңтетігі, түтқасы ретінде пайдалана-ды және сейтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл процесіне ықпал жа-сайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі болып та-былады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Қаржыны басқаруга гылыми көзқарас қаржы қатынастарының әрбір сферасында, олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипат пен жүйелі көзқарасты айқындайды. Заңи заң-дарда, қаржылық болжамдар мен жоспарларда, қаулыларда және басқаларда ресімделетін қаржылық сипаттағы басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи зандардың талаптарын, өткен шаруашылық кезеңнің қорытындыларының ғана емес, сонымен бірге келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-математикалық әдістер мен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін, басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген жөн. Қаржыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен түтқаларын енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз қүбылыс-тарды уақтылы жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және уақтылы экономикалық ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және ағымдағы қар-жылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында бас-қару субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысаңцарын пайдаланады. Мәселен, қаржыны басқаруда мына-дай бірнеше өзара байланысты нақтылы функциялық элементтбрді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау), үйымдастыру, реттеу, бақылау.
Қаржылық ақпараттық ғьшыми негізделген жоспарлау мақса-ты үшін де, сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар. Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық өрі ақиқат болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақытгылығы негізделген шешімдер қабыл-Дауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік, статис-тикалық және оперативтік есеп беруге негізделеді.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесіңде маңызды орын алады. Бүл — жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін және оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорлары арасында, ұлтгық шаруашылықтың салалары мен әюмшілік-аумақ-тық бірліктері арасында қаражаттарды белудің оңтайлы үйлесімін (пропорциясын) белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыт-тарын анықтау және т.б.
Үйымдастыру — басқарудың барлық буывдарының жөнге са-лынғандығын, айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.
Қаржыны басқаруды дүрыс үйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің — қаржы органдарының, салық комитеттері мен қаржы полициясының және үлггық шаруашылық салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жүмысының қалай үйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппа-ратының үйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бүл қаржы қүрылымдарының барлық қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Қаржылық реттеу — бүл жоспарлы тапсырмалардың орында-луы үшін қаржы ресурстарын икемді, шебер жүмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың барлық түрін алдын алуға және жоюға баштталған; мүның өзі резервтік (сақтық) қорлары, жос-пардан тыс қаржы ресурстары, паңцаланылмаған қаржылар есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылау- басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асы-рылады. Ол қоғамда барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дүрыстығы мен зандылыган тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы қүқығының нормаларын басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсеткіштермен салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға, шаруашылықты неғүрлым тиім.ці жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіндегідей басқарудың объектілері мен субъектілері бөлінеді. Объектілер ретівде қаржы қатынастарының сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын үйымдық қүрылымдар субъектілер болып табы-
лады. Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сөйкес объектілердің екі тобын бөледі: шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы. Оларға басқару-дың мына субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруа-шылық жүргізуші субъектілердің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны басқаруды жүзеге асыратын барлық үйым-дық қүрлымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп аталады.
Кәсіпорыңцарда және ұлттық шаруашылық саласында қаржы-ны басқаруды кәсіпорындардың, үйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың қаржы белімдері мен басқар-малары жүзеге асырып отырады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгівде нашар пайдаланып жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының — реттеудің, қаржы рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бүл жағдайда нарықтық экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге өлеуметтік жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жыдцар бойы өмір сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары жеткіліксіз пайдаланыдцы; бюджет-тен төленетін субвенциялардан (мақсатты жәрдем қаржьщан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге байланысты қар-жының рөлі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта қүру жаңа қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа әдістеріне көшуді талап етті. Бүл әдістер экономи-каға қаржының реттеуші ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық ендірістің тиімділігін өсіруге, әлеуметтік саланы дамы-туға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқа-рудың қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың бастыларына мыналарды жатқызуға болады.
Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.
Қазіргі кезде өкіметгік операциялардың едәуір бөлігі, биліктің аймақтық жөне жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бүл толып жатқан бюджеттен тыс қор-лардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен нәтижелерді пай-
далану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қыз-мет ету жөніндегі операцияларға қатысты.
Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жа-самау.
Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасывда салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.
Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылыган қаржыландыру жүйесінің кемшіліктері. -
Бүрынғы КСРО-да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қар-жыландырудың дәстүрлі көзі үзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері, сондай-ақ Жинақ банктеріндегі ха-лықтың салымдары болып кедці. Қазірп кезде бүл кездерді пай-далану қиын мәселе болып қадды.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін кеңінен таралмай отыр. Мүның экономика-лық дағдарыстар мен инфляция жағдайында завды екенін мойын-дауға тура келеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару
Бүл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведом-стволардың, концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестіктердің қаржы департаменті (басқармалары) мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдерімен қаржы службалары жүзеге асырады.
Қоғамдық үйымдардың қаржысын осы үйымдардың қаржы бөлімдврімен топтары басқарады.
Министрліктер мен басқа жоғарғы органдардың қаржы бас-қармаларының аппараты жиынтық қаржыны болжау (жоспарлау), кірістер мен шығыстардың жиынтық балансын бақылау жөніндегі жүмыстарды жүзеге асырады, ведомствога қарасты кәсіпорындардьщ қаржы бөлімдерінің жүмысын үйлестіреді.
Қаржы жүйесінің бүл буынында нарық жағдайында басқару қаржы менеджменті деп аталады және көсіпорындар мен үйым-дардың кәсіпкерлік қызметі арқылы және соның Іпеңберінде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың нысаны болып табылады. Қаржы менеджментінщ мөні тиісті службалар тарапы-
нан қосымша қаржы ресурстарын ең тиімді етіц тартуға, оларды неғүрлым үтымды етіп жүмсауға, қаржы рыногында бағалы қағаз-дарды сатып алып, қайтып сатып пайдалы операциялар жасауға мүмкіндік беретіндей етіп қаржыны басқаруды үйымдастыру.
Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады: жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік қүқыктар. жүмыстар және қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интел-лектуалдық) қызметтің нәтижелері, материалдық емес игіліктер.
Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесе үжым-дардын қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақ-саттарды іске асыру жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.
Шаруашьшық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (служ-балары) кредит және есеп айырысу операцияларының (акциялар-дың, вексельдердің, факгоринггің және басқалардың) жаңа нысан-дарын пайдалана отырып, оперативті қаржылық жоспарлауды, қаржы ресурстарымен оңтайландыруды жүзеге асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен қатар, жоғарғы оргавдар — олардың қатысушыла-рының жалпы жиналысы (өкілдіктердің жалпы жиналысы), акционерлік қоғамдарда — акционерлердің жалпы жиналысы үйлестіріп отырады. Атқарушы орган — басқарма өзінің лауазым-. ды адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауа-зымды адамдардың қүрамына мыналарды қосады: қаржы жөнівдегі вице-президентті (басқарушыныңорынбасарын); ол серіктестікгің (қоғамның) тиісті белімшесіне — қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның бағынышындағы жеке қызметкер-лер - шаруашылық жүргізуші субъекгісінің қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жүмыс істейді.
Қаржы бөлімінің қүрылымы әдетте болжаңды-талдамалық, есеп-қисап, шағым, оперативтік-қаржылық жүмыстың бағыттарына негізделеді.
Қаржы-өтім бөлімдері бюджетпен, банктермен, жоғарғы үйым-дармен есеп айырысу жөніндегі, кассалық сияқты топтарға белінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службалары-ның маңызды міндетгері мыналар болып табылады:
табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын іздсстіру жөне рентабелділікті арттыру;
ендіріс, күрделі қаржылар, жаңа техниканы ендіру және басқа жоспарлы шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржы ресурста-рымен қамтамасыз ету;
Мемлекеттің қаржысын басқару
Қаржыны басқару стратегиялық, яғни қаржыны жалпы басқа-ру және оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялык, басқару қаржы ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда,
мақсатты бағдарламаларды және басқаны іске асыруға арналған қаржы ресурстарының ауқымын белгілеуде көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғарғы орган-дары — Президент аппараты, Парламент, Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентіне көп жағдайда Прези-дент аппараты арқылы қаржыны басқаруға үлкен өкілетгік берілген:
республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп беру төртібін айқындайды;
Республикалық бюджет комиссиясын қүрады, ол туралы қағвданы бекітеді, оның қүрамын айқыңдайды;
Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекетгік бюджет енгізу туралы шешім қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
мемлекеттегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағытгары туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауда аддағы жылға арналған Қазақстан Республикасының қаржы-кредит және бюджет саясатының негізгі бағыттарын айқьшдайды;
5) Қазақстан Республикасының Үлттық қорын басқаружөніндегі кеңес қүрады және ол туралы қағиданы бекітеді; Үлттық қорды қалыптастыру және пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны пайдаланудың келемі мен бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды. Үлттық қорды қалыптастыру және пайдалану туралы есептерді бекітеді;
6) Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында тиісті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспарын бекітеді және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын елдің ең жоғарғы өкілді орга-ны — Парламентке жүктелген. Палаталардың бірлескен отыры-сында Парламент Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқа-рылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республика-лық бюджетті, сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді, бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды, мемлекеттік қарыздар мен республиканьң экономикалық және өзге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономи-калық және әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жүмыс істеуіне жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығі Сөйтіп, қаржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы механизмі.— бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері пайдаланылады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет профицитінде, мемлекетгік борыштың аза-юында, ұлттық валютаның беріктігінде, ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық мүдделерінің үйлесуінде (ұштасуыңда) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
басқарудағы демократизм;
қаржы мәселелеріне саяси тәсіддеме (көзқарас);
басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтай-лы үйлесуі (үштасуы);
басқарудың ғылымилығы;
орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудагы келісушілік;
басқарудағы жауапкершілік;
шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыны басқарудыц екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден, мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқарудыңтетігі, түтқасы ретінде пайдалана-ды және сейтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл процесіне ықпал жа-сайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі болып та-былады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Қаржыны басқаруга гылыми көзқарас қаржы қатынастарының әрбір сферасында, олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипат пен жүйелі көзқарасты айқындайды. Заңи заң-дарда, қаржылық болжамдар мен жоспарларда, қаулыларда және басқаларда ресімделетін қаржылық сипаттағы басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи зандардың талаптарын, өткен шаруашылық кезеңнің қорытындыларының ғана емес, сонымен бірге келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-математикалық әдістер мен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін, басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген жөн. Қаржыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен түтқаларын енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз қүбылыс-тарды уақтылы жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және уақтылы экономикалық ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және ағымдағы қар-жылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында бас-қару субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысаңцарын пайдаланады. Мәселен, қаржыны басқаруда мына-дай бірнеше өзара байланысты нақтылы функциялық элементтбрді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау), үйымдастыру, реттеу, бақылау.
Қаржылық ақпараттық ғьшыми негізделген жоспарлау мақса-ты үшін де, сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар. Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық өрі ақиқат болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақытгылығы негізделген шешімдер қабыл-Дауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік, статис-тикалық және оперативтік есеп беруге негізделеді.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесіңде маңызды орын алады. Бүл — жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін және оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорлары арасында, ұлтгық шаруашылықтың салалары мен әюмшілік-аумақ-тық бірліктері арасында қаражаттарды белудің оңтайлы үйлесімін (пропорциясын) белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыт-тарын анықтау және т.б.
Үйымдастыру — басқарудың барлық буывдарының жөнге са-лынғандығын, айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.
Қаржыны басқаруды дүрыс үйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің — қаржы органдарының, салық комитеттері мен қаржы полициясының және үлггық шаруашылық салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жүмысының қалай үйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппа-ратының үйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бүл қаржы қүрылымдарының барлық қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Қаржылық реттеу — бүл жоспарлы тапсырмалардың орында-луы үшін қаржы ресурстарын икемді, шебер жүмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың барлық түрін алдын алуға және жоюға баштталған; мүның өзі резервтік (сақтық) қорлары, жос-пардан тыс қаржы ресурстары, паңцаланылмаған қаржылар есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылау- басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асы-рылады. Ол қоғамда барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дүрыстығы мен зандылыган тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы қүқығының нормаларын басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсеткіштермен салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға, шаруашылықты неғүрлым тиім.ці жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіндегідей басқарудың объектілері мен субъектілері бөлінеді. Объектілер ретівде қаржы қатынастарының сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын үйымдық қүрылымдар субъектілер болып табы-
лады. Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сөйкес объектілердің екі тобын бөледі: шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы. Оларға басқару-дың мына субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруа-шылық жүргізуші субъектілердің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны басқаруды жүзеге асыратын барлық үйым-дық қүрлымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп аталады.
Кәсіпорыңцарда және ұлттық шаруашылық саласында қаржы-ны басқаруды кәсіпорындардың, үйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың қаржы белімдері мен басқар-малары жүзеге асырып отырады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгівде нашар пайдаланып жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының — реттеудің, қаржы рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бүл жағдайда нарықтық экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге өлеуметтік жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жыдцар бойы өмір сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары жеткіліксіз пайдаланыдцы; бюджет-тен төленетін субвенциялардан (мақсатты жәрдем қаржьщан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге байланысты қар-жының рөлі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта қүру жаңа қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа әдістеріне көшуді талап етті. Бүл әдістер экономи-каға қаржының реттеуші ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық ендірістің тиімділігін өсіруге, әлеуметтік саланы дамы-туға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқа-рудың қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың бастыларына мыналарды жатқызуға болады.
Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.
Қазіргі кезде өкіметгік операциялардың едәуір бөлігі, биліктің аймақтық жөне жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бүл толып жатқан бюджеттен тыс қор-лардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен нәтижелерді пай-
далану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қыз-мет ету жөніндегі операцияларға қатысты.
Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жа-самау.
Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасывда салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.
Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылыган қаржыландыру жүйесінің кемшіліктері. -
Бүрынғы КСРО-да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қар-жыландырудың дәстүрлі көзі үзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері, сондай-ақ Жинақ банктеріндегі ха-лықтың салымдары болып кедці. Қазірп кезде бүл кездерді пай-далану қиын мәселе болып қадды.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін кеңінен таралмай отыр. Мүның экономика-лық дағдарыстар мен инфляция жағдайында завды екенін мойын-дауға тура келеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару
Бүл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведом-стволардың, концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестіктердің қаржы департаменті (басқармалары) мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдерімен қаржы службалары жүзеге асырады.
Қоғамдық үйымдардың қаржысын осы үйымдардың қаржы бөлімдврімен топтары басқарады.
Министрліктер мен басқа жоғарғы органдардың қаржы бас-қармаларының аппараты жиынтық қаржыны болжау (жоспарлау), кірістер мен шығыстардың жиынтық балансын бақылау жөніндегі жүмыстарды жүзеге асырады, ведомствога қарасты кәсіпорындардьщ қаржы бөлімдерінің жүмысын үйлестіреді.
Қаржы жүйесінің бүл буынында нарық жағдайында басқару қаржы менеджменті деп аталады және көсіпорындар мен үйым-дардың кәсіпкерлік қызметі арқылы және соның Іпеңберінде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың нысаны болып табылады. Қаржы менеджментінщ мөні тиісті службалар тарапы-
нан қосымша қаржы ресурстарын ең тиімді етіц тартуға, оларды неғүрлым үтымды етіп жүмсауға, қаржы рыногында бағалы қағаз-дарды сатып алып, қайтып сатып пайдалы операциялар жасауға мүмкіндік беретіндей етіп қаржыны басқаруды үйымдастыру.
Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады: жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік қүқыктар. жүмыстар және қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интел-лектуалдық) қызметтің нәтижелері, материалдық емес игіліктер.
Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесе үжым-дардын қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақ-саттарды іске асыру жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.
Шаруашьшық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (служ-балары) кредит және есеп айырысу операцияларының (акциялар-дың, вексельдердің, факгоринггің және басқалардың) жаңа нысан-дарын пайдалана отырып, оперативті қаржылық жоспарлауды, қаржы ресурстарымен оңтайландыруды жүзеге асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен қатар, жоғарғы оргавдар — олардың қатысушыла-рының жалпы жиналысы (өкілдіктердің жалпы жиналысы), акционерлік қоғамдарда — акционерлердің жалпы жиналысы үйлестіріп отырады. Атқарушы орган — басқарма өзінің лауазым-. ды адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауа-зымды адамдардың қүрамына мыналарды қосады: қаржы жөнівдегі вице-президентті (басқарушыныңорынбасарын); ол серіктестікгің (қоғамның) тиісті белімшесіне — қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның бағынышындағы жеке қызметкер-лер - шаруашылық жүргізуші субъекгісінің қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жүмыс істейді.
Қаржы бөлімінің қүрылымы әдетте болжаңды-талдамалық, есеп-қисап, шағым, оперативтік-қаржылық жүмыстың бағыттарына негізделеді.
Қаржы-өтім бөлімдері бюджетпен, банктермен, жоғарғы үйым-дармен есеп айырысу жөніндегі, кассалық сияқты топтарға белінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службалары-ның маңызды міндетгері мыналар болып табылады:
табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын іздсстіру жөне рентабелділікті арттыру;
ендіріс, күрделі қаржылар, жаңа техниканы ендіру және басқа жоспарлы шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржы ресурста-рымен қамтамасыз ету;
Мемлекеттің қаржысын басқару
Қаржыны басқару стратегиялық, яғни қаржыны жалпы басқа-ру және оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялык, басқару қаржы ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда,
мақсатты бағдарламаларды және басқаны іске асыруға арналған қаржы ресурстарының ауқымын белгілеуде көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғарғы орган-дары — Президент аппараты, Парламент, Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентіне көп жағдайда Прези-дент аппараты арқылы қаржыны басқаруға үлкен өкілетгік берілген:
республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп беру төртібін айқындайды;
Республикалық бюджет комиссиясын қүрады, ол туралы қағвданы бекітеді, оның қүрамын айқыңдайды;
Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекетгік бюджет енгізу туралы шешім қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
мемлекеттегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағытгары туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауда аддағы жылға арналған Қазақстан Республикасының қаржы-кредит және бюджет саясатының негізгі бағыттарын айқьшдайды;
5) Қазақстан Республикасының Үлттық қорын басқаружөніндегі кеңес қүрады және ол туралы қағиданы бекітеді; Үлттық қорды қалыптастыру және пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны пайдаланудың келемі мен бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды. Үлттық қорды қалыптастыру және пайдалану туралы есептерді бекітеді;
6) Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында тиісті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспарын бекітеді және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын елдің ең жоғарғы өкілді орга-ны — Парламентке жүктелген. Палаталардың бірлескен отыры-сында Парламент Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқа-рылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республика-лық бюджетті, сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді, бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды, мемлекеттік қарыздар мен республиканьң экономикалық және өзге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.
Жоспар:
Кіріспе
I Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару
II Мемлекеттің қаржысын басқару
III Қаржылық бақылаудың мәні мен маңызы
IV Каржылық бақылаудың сыныптамасы
V Аудиторлық бақылау (аудит)
Қорытынды
КІРІСПЕ
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономи-калық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жүмыс істеуіне
жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығі Сөйтіп,
қаржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі.— бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың
тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті
нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері
пайдаланылады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше
тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және
санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекетгік борыштың аза-юында, ұлттық валютаның
беріктігінде, ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің
экономикалық мүдделерінің үйлесуінде (ұштасуыңда) көрінетін қаржының
тұрақтылығы мен қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
басқарудағы демократизм;
қаржы мәселелеріне саяси тәсіддеме (көзқарас);
басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтай-лы үйлесуі
(үштасуы);
басқарудың ғылымилығы;
орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудагы келісушілік;
басқарудағы жауапкершілік;
шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыны басқарудыц екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден, мемлекет
қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқарудыңтетігі,
түтқасы ретінде пайдалана-ды және сейтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл
процесіне ықпал жа-сайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі
болып та-былады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы
аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Қаржыны басқаруга гылыми көзқарас қаржы қатынастарының әрбір сферасында,
олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипат пен жүйелі
көзқарасты айқындайды. Заңи заң-дарда, қаржылық болжамдар мен жоспарларда,
қаулыларда және басқаларда ресімделетін қаржылық сипаттағы басқару
шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи зандардың талаптарын,
өткен шаруашылық кезеңнің қорытындыларының ғана емес, сонымен бірге
келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-математикалық
әдістер мен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін, басқарудың
экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген жөн.
Қаржыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен түтқаларын енгізу
немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз қүбылыс-тарды уақтылы жеңіп
отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және уақтылы экономикалық ақпарат,
ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және ағымдағы
қар-жылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында бас-қару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысаңцарын
пайдаланады. Мәселен, қаржыны басқаруда мына-дай бірнеше өзара байланысты
нақтылы функциялық элементтбрді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
үйымдастыру, реттеу, бақылау.
Қаржылық ақпараттық ғьшыми негізделген жоспарлау мақса-ты үшін де, сондай-
ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау
негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық өрі ақиқат
болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақытгылығы негізделген
шешімдер қабыл-Дауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік,
статис-тикалық және оперативтік есеп беруге негізделеді.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесіңде маңызды орын алады. Бүл
— жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін
және оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
ақша қорлары арасында, ұлтгық шаруашылықтың салалары мен әюмшілік-аумақ-тық
бірліктері арасында қаражаттарды белудің оңтайлы үйлесімін (пропорциясын)
белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыт-тарын анықтау және т.б.
Үйымдастыру — басқарудың барлық буывдарының жөнге са-лынғандығын,
айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.
Қаржыны басқаруды дүрыс үйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны
оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің — қаржы органдарының,
салық комитеттері мен қаржы полициясының және үлггық шаруашылық
салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жүмысының қалай
үйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппа-ратының
үйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бүл қаржы қүрылымдарының барлық
қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Қаржылық реттеу — бүл жоспарлы тапсырмалардың орында-луы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жүмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін алдын алуға және жоюға баштталған; мүның өзі резервтік
(сақтық) қорлары, жос-пардан тыс қаржы ресурстары, паңцаланылмаған қаржылар
есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті
қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылау- басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен
бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асы-рылады. Ол қоғамда
барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дүрыстығы мен
зандылыган тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы қүқығының нормаларын
басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау
қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсеткіштермен
салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға,
шаруашылықты неғүрлым тиім.ці жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік
береді.
Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіндегідей басқарудың
объектілері мен субъектілері бөлінеді. Объектілер ретівде қаржы
қатынастарының сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
үйымдық қүрылымдар субъектілер болып табы-
лады. Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сөйкес объектілердің екі тобын
бөледі: шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы.
Оларға басқару-дың мына субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруа-
шылық жүргізуші субъектілердің бөлімдері), қаржы және салық органдары.
Қаржыны басқаруды жүзеге асыратын барлық үйым-дық қүрлымдардың жиынтығы
қаржы аппараты деп аталады.
Кәсіпорыңцарда және ұлттық шаруашылық саласында қаржы-ны басқаруды
кәсіпорындардың, үйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен
службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың
қаржы белімдері мен басқар-малары жүзеге асырып отырады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару қаржы
бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгівде нашар пайдаланып жүрген
әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының — реттеудің, қаржы рыногын
қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын есебін
тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бүл жағдайда нарықтық экономикаға
көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге өлеуметтік жағынан
бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жыдцар бойы өмір сүріп
отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны
басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары
жеткіліксіз пайдаланыдцы; бюджет-тен төленетін субвенциялардан (мақсатты
жәрдем қаржьщан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге
байланысты қар-жының рөлі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта қүру жаңа
қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа
әдістеріне көшуді талап етті. Бүл әдістер экономи-каға қаржының реттеуші
ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық ендірістің тиімділігін өсіруге,
әлеуметтік саланы дамы-туға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқа-рудың қолданылып
жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың бастыларына
мыналарды жатқызуға болады.
Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.
Қазіргі кезде өкіметгік операциялардың едәуір бөлігі, биліктің аймақтық
жөне жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі
тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бүл толып
жатқан бюджеттен тыс қор-лардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен
нәтижелерді пай-
далану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет операцияларына,
сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қыз-мет ету жөніндегі
операцияларға қатысты.
Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жа-самау.
Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл
проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері
арасывда салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті
бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.
Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылыган қаржыландыру жүйесінің
кемшіліктері. -
Бүрынғы КСРО-да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қар-жыландырудың дәстүрлі
көзі үзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері, сондай-ақ
Жинақ банктеріндегі ха-лықтың салымдары болып кедці. Қазірп кезде бүл
кездерді пай-далану қиын мәселе болып қадды.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде
пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін
кеңінен таралмай отыр. Мүның экономика-лық дағдарыстар мен инфляция
жағдайында завды екенін мойын-дауға тура келеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару
Бүл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведом-стволардың,
концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестіктердің қаржы
департаменті (басқармалары) мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы бөлімдерімен қаржы службалары жүзеге асырады.
Қоғамдық үйымдардың қаржысын осы үйымдардың қаржы бөлімдврімен топтары
басқарады.
Министрліктер мен басқа жоғарғы органдардың қаржы бас-қармаларының аппараты
жиынтық қаржыны болжау (жоспарлау), кірістер мен шығыстардың жиынтық
балансын бақылау жөніндегі жүмыстарды жүзеге асырады, ведомствога қарасты
кәсіпорындардьщ қаржы бөлімдерінің жүмысын үйлестіреді.
Қаржы жүйесінің бүл буынында нарық жағдайында басқару қаржы менеджменті деп
аталады және көсіпорындар мен үйым-дардың кәсіпкерлік қызметі арқылы және
соның Іпеңберінде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың нысаны
болып табылады. Қаржы менеджментінщ мөні тиісті службалар тарапы-
нан қосымша қаржы ресурстарын ең тиімді етіц тартуға, оларды неғүрлым
үтымды етіп жүмсауға, қаржы рыногында бағалы қағаз-дарды сатып алып, қайтып
сатып пайдалы операциялар жасауға мүмкіндік беретіндей етіп қаржыны
басқаруды үйымдастыру.
Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады:
жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік қүқыктар. жүмыстар және
қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интел-лектуалдық) қызметтің нәтижелері,
материалдық емес игіліктер.
Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесе үжым-дардын
қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақ-саттарды іске асыру
жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек
өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.
Шаруашьшық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (служ-балары) кредит
және есеп айырысу операцияларының (акциялар-дың, вексельдердің,
факгоринггің және басқалардың) жаңа нысан-дарын пайдалана отырып,
оперативті қаржылық жоспарлауды, қаржы ресурстарымен оңтайландыруды жүзеге
асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен қатар,
жоғарғы оргавдар — олардың қатысушыла-рының жалпы жиналысы (өкілдіктердің
жалпы жиналысы), акционерлік қоғамдарда — акционерлердің жалпы жиналысы
үйлестіріп отырады. Атқарушы орган — басқарма өзінің лауазым-. ды
адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауа-зымды адамдардың
қүрамына мыналарды қосады: қаржы жөнівдегі вице-президентті
(басқарушыныңорынбасарын); ол серіктестікгің (қоғамның) тиісті белімшесіне
— қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның
бағынышындағы жеке қызметкер-лер - шаруашылық жүргізуші субъекгісінің
қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жүмыс істейді.
Қаржы бөлімінің қүрылымы әдетте болжаңды-талдамалық, есеп-қисап, шағым,
оперативтік-қаржылық жүмыстың бағыттарына негізделеді.
Қаржы-өтім бөлімдері бюджетпен, банктермен, жоғарғы үйым-дармен есеп
айырысу жөніндегі, кассалық сияқты топтарға белінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службалары-ның маңызды міндетгері
мыналар болып табылады:
табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын іздсстіру жөне рентабелділікті
арттыру;
ендіріс, күрделі қаржылар, жаңа техниканы ендіру және басқа жоспарлы
шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржы ресурста-рымен қамтамасыз ету;
Мемлекеттің қаржысын басқару
Қаржыны басқару стратегиялық, яғни қаржыны жалпы басқа-ру және оперативтік
басқару болып ажыратылады. Стратегиялык, басқару қаржы ресурстарын
келешекте болжау арқылы анықтауда,
мақсатты бағдарламаларды және басқаны іске асыруға арналған қаржы
ресурстарының ауқымын белгілеуде көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік
биліктің және басқарудың жоғарғы орган-дары — Президент аппараты,
Парламент, Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентіне көп жағдайда Прези-дент аппараты арқылы
қаржыны басқаруға үлкен өкілетгік берілген:
республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп беру
төртібін айқындайды;
Республикалық бюджет комиссиясын қүрады, ол туралы қағвданы бекітеді, оның
қүрамын айқыңдайды;
Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекетгік бюджет енгізу
туралы шешім қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
мемлекеттегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі
бағытгары туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауда аддағы жылға
арналған Қазақстан Республикасының қаржы-кредит және бюджет саясатының
негізгі бағыттарын айқьшдайды;
5) Қазақстан Республикасының Үлттық қорын басқаружөніндегі кеңес қүрады
және ол туралы қағиданы бекітеді; Үлттық қорды қалыптастыру және пайдалану
тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны пайдаланудың келемі мен
бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды. Үлттық қорды қалыптастыру және
пайдалану туралы есептерді бекітеді;
6) Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында тиісті
қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспарын
бекітеді және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге
асыратын елдің ең жоғарғы өкілді орга-ны — Парламентке жүктелген.
Палаталардың бірлескен отыры-сында Парламент Үкімет пен Республикалық
бюджеттің атқа-рылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық
бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республика-лық бюджетті,
сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді,
бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды,
мемлекеттік қарыздар мен республиканьң экономикалық және өзге де көмек
көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.
Қаржылық бақылаудың мәні мен маңызы
• Каржылык. бақылау - қаржы жүйесінің барлык буындарының ресурстарын
жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған
айрыкшалық қызмет.
Қаржылық бақылау каржыны баскарудьщ функциялық элементтерінің бірі. Ол
баскарудың каржьшық жоспарлау, каржыны оперативті баскару сиякты басқа
элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі каржыға бақылау
функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл функция арқылы
қаржы бөлудің калыптасып отырған үйлесімі, қорлардың ара салмағы, оларды
калыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп отырады. Каржының
бақылау функциясы материалдык игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және
тұтыну процесіне коғам, ең алдымен мемлекет тарапынан ықпал жасауға
мүмкіндік береді. Бірак бүл мүмкіндік тек қоғамдық кдтынастарда ғана
адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың кезінде: бақылаудың
айрыкдіа органдарын кұрғанда; оларды білікті мамандармен толықгырғанда; бұл
органдардың кұқыктарын реттемелегенде шындыккд айналады.
Сөйтіп, бақылау функциясы каржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану үшін
объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде колдану қоғамдык, өндірісте
қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы экономикалық
базистік кдтынастарды, яғни өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдірсе,
қаржыны баскару элементтерінің бірі ретіндегі қаржылық бақылау кондырмалық
категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау функциясы қаржьшық
бақылау нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл үғымдарды бірдей деуге
болмайды.
(Бакылау функциясы — каржының ішкі касиеті, ал каржыльщ бакылау қаржыға тән
объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық қолдану болып
табылады^
Ғылыми негізделген каржы саясатын, тиімді каржы механизмін калыптастыруға
жәрдемдесу каржылық бақылаудың максаты болып табылады. Қаржылық бақылаудың
көмегімен қаржы жоспарларының орындалуы, қаржы-шаруашылық қызметінің
үйымдастырылуы тексеріледі. Баскд жағынан, қаржылык бакьілаудың нөтижелігі
каржьыык жоспарлауда, оперативті баскаруда пайдаланьшады.
Қаржьшык бақылаудың өзгешілігі — оның ақша нысанында жүзеге
асырылатындығында.
Қаржылық бақылау мыналарды тексереді: экономикалық заңдар талабының
сақталуы; жалпы қоғамдық өнім мен үлттық табыстың қүнын бөлу және кайта
бөлу үйлесімдерінің оңгайлылығы; бюджетгі жасау және оның атқарылуы
(бюджеттік бақылау); шаруашылык жүргізуші субъекгілердің, мемлекеттік
мекемелердің, коғамдық ұйымдар мен қорлардың, баска заңи тұлғалардың еңбек,
материал және қаржы ресурстарының каржылық жай-күйі және оларды тиімді
пайдалану. Қаржылық бақылау сонымен бірге салықгық бақылауды да
кіріктіреді.
Қаржылық бақылаудың іс-әрекетшің сфврасы бақылаудың баска түрлерімен:
әкімшілік, күкықтык, әлеуметтік, техникалык, саяси бакылауменжш тура келуі
мүмкін. Шаруашылык, үйымдардың қаржы жағы шаруашьшық қызметпен тығыз
байланысты болатындыктан каржылык бақылауды шаруашылық бақылаудан бөліп алу
қиынға түседі ал кейде мүмкін болмайды, өйткені қаржы операцияларының
көбінде шаруашылык кызметтің баска процестері камтып көрсетіледі. Каржылык
бақылаудың функциялары:
1.қаражаттардың жүмсалуын тексеру (шығыстардың сұралған сомаларға
сәйкестігі және мемлекет кдражаттарының тиімділігі);
2каржы жүйесінің барлық буындары бойынша мемлекеттік ресурстарға
каражаттарды жүмылдырудың уақыттылығы мен толымдылығын тексеру;
3есеп және есепте мекағидаларының сакгалуын тексеру
Бақылауды жүзеге асырудың негізгі кагидаттары мыналар болып табылады:
бакылаудың реттвлілігі, жаппайлылығы, әмбебаптылыгы,
бакьілаудың превентивтілігі, яғни оның алдын алу сипаты;
әрекетгілік, нақтылық, жариялылық — бүларға бақылау жүмысын дүрыс
үйымдастырғанда, негізделген әдістерді қолданғанда, істі ұқыпты
зерделегенде, нақты үсыныстар енгізгенде ғана жетуге болады;
бақыладудың алаламаушылығы (біреуге тартпаушылык);
бақылау органдары кызметкерлерінің тәуелсіздігі.
Каржылык, тәртіп — бұл белгіленген үйғарымдардың және мемлекеттің, оның
шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ақша қорларын жасаудың, бөлудің және
пайдаланудың тәртібін айқын сақтау.
Қаржьілық бақылаудың міндеттерін, олардың түрлерін, нысандары мен
әдістерін, субъектілері мен объектілерін бақылауды жүзеге асырудың
деңгейіне карай
кдрастьгоған жен, яғни ол микро- немесе макродеңгейде жүргізіледі.
Макродеңгейдегі кяржылық бакылау - бұл бүкіл мемлекет аукымында қаржыны
үйымдастыру мен оның іс-әрекет етуін бақылауіОның міндеттері мыналар
болып табылады:
ақшалай қаражаттардың орталыктандырылаған қорларын калыптастырып, тиімді
пайдалану процесін камтамасыз ету;
қаржы кдтынастарын іске асырудың колданылып жүрген нысандары мен әдістернің
объективті қажеттіліктеріне нысандар мен әдістердің сай келуін бақылау;
каржы ресурстарын неғүрлым тиімді пайдалану, салалар мен аймактардың қаржы
ресурстарына деген қажеттілігін оптималды түрде және саралай отырып
канағаттандыру, азаматтардың әлеуметтік-мәдени сферасының қызметтеріне
деген қажетгіліктерін барынша канағаттандыру максатында оларды салалар мен
аумакгар бойынша бөлудің ал Бұл деңгейде мемлекеттік каржылар бақылаудың
объектісі болып көрінеді.
Жиынтық каржы жоспарлары (сметалары), аумакгык, салалық түрғыда олардың
аткарылуы туралы есептер баісьшаудың предметі болып табылады. Әр түрлі
қаржылык көрсеткіштер және жоспарлардың (сметалардың) және есептердің
біркатар өндіргіштік керсеткіштері талданады, жинақгап қорытылады жөне
осының негізінде қаржы кдтынастарының нысандары мен әдістерін жетілдіру
жөнінде ұсыныстар жасалады.
Биліктің заң шығарушы органдары мен басқарудың мемелкеттік органдары бұл
деңгейде бақылау субъвктілері болып келеді.
Микродеңгейдегі каржылык бақылау — меншіктің барлық нысанындағы шаруашьшық
жүргізуші субъектілер деңгейіндегі бақылау.
Микродеңгейдегі каржылык бақылаудың міндеттері:
1.кәсіпорындардың каржы саласындағы қолданылып жүрген заңдардың сакгалуын
кэмтамасыз ету;
2.шаруашылык жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы міндеттемелерін
орындауының дер кездігі мен толымдылығын қамтамасыз ету;
3. қаржы ресуртстары өсуінің ішкі өндірістік резервтерін табу;
4.ресурстардың барлық түрлерін үгымды пайдалануға, бухгалтерлік есепті
дұрыс жүргізуге, есептеме жасауға және баскаларға жәрдемдесу.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің каржы-шаруашылык, қызметі бұл деңгейде
бакьілаудың объектісі, ал каржылық көрсеткіштер (табыс, пайда, өзіндік
аударымдар, салыктар және баскалары) оның предметі болып табылады.
Каржылык бақылауды кәсіпорындардың экономикалық службасы, оның жеке
мамандары жүзеге асырады. Бұл мақсатка тәуелсіз аудиторлық ұйымдар да
тартылады.
Каржылық бақылаудың сыныптамасы
Қаржылық бақылаудың сыныптамасы субъектілердвгі айырмашылықтарга, бакылау
іс-кимылдарын жургізудің уакытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне
(әдістеріне) негізделген. Осы белгілерге карай, каржылық бақылау үш бағыт
бойынша: түрлері, нысандары, оны жүзеге асырудың әдістері бойынша
жіктеледі.
Қазақстан Республикасының казіргі каржылык бақылау жүйесі оны жүзеге
асыратын субъектілерге (бақылауды жүзеге асыратын органдарға немесе
ұйымдарға) карай мемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып
ажыратылады.
Мемлекеттік каржылық бақылау (сыртқы және ішкі) — мемлекетгік каржылык,
бакылау объектілерінің республикалық және жергілікті бюджеттердің
аткарылуы, олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептемені жүргізу,
олардың аткарылуын бағалау, мемлекеттің гранттарын, активтерін, мемлекет
кепілдік берген карыздарды мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстар
мен көрсетілген қызметтерді) өткізуден түсетін өз иелігінде калатын ақшаны
пайдалану бөлігіндегі кызметінің Казақстан Республикасының зандарына
сәйкестігін тексеру.
Мемлекеттік қаржылық бақылау объектілері — Қазакстан Республикасының
Үкіметі, жергілікті аткарушы органдар, бюджетке түсетін түсімдерді алуға
және бақылауға жауапты мемлекеггік органдар, республикалық және жергілікті
бюджеттерден каржыландырылатын мемлекетгік мекемелер, олардың ведомстволық
бағыныстағы ұйымдары, бюджет қаражаттарын алушылар, мемлекеттің гранттарын,
аістивтерін, мемлекет кепілдік берген кдрыздарды пайдаланатын жеке жөне
заңи тұлғалар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары — Республикалық бюджеттің аткарылуын
бақылау жөніндегі есеп комитеті және ішкі бақылау жөніндегі орталық
уәкілеті орган.
Мемлекетгік каржылық бақылау мынадай типтерге бөлінеді:
1.сәйкестікке бакьілау жасау — мемлекеттік қаржылык бақылау объектісі
кызметінің Кдзақстан Республикасы зандарының талаптарына сәйкестігін
бағалау;
2.каржылык есептемені бакылау — мемлекеттік қаржылық бакылау объектісінің
қаржылық есептемені жасауының және табыс етуінің анықгығын, негізділігін
және уақыттылығын бақылау.
Тиімділікгі бақылау — мемлекетгік каржьшық бақылау объектісінің
республикалық немесе жергілікті бюджет каражаттарын, мемлекет активтерін,
мемлекет кепілдік берген карыздарды, мемлекеттік мекемелердің тауарларды
(жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді) өткізуінен түскен ақшаны
үнемділікпен, нәтижелікпен және өнімділікпен пайдалануын тексеру мен
бағалау.
Мемлекеттік каржылык бақылау мынадай түрлерде жүзеге асырылады:
кешенді бакылау — мемлекеттік каржылық бақылау объектісінің нақгы кезеңдегі
қызметін жаппай әдіспен тексе такырыптык бақылау — мемлекеттік қаржылық
бақылау объектісінің наісгы кезеңдегі кызметін жекелеген мәселелер бойынша
жаппай әдіспен тексеру және бағалау;
үстеме бақылау — мемлекеттік қаржылық бакылау объектісіне кдтысты ақпарат
алу қажеттігіне байланысты үшінші тұлғаларды бақылау, ол операциялардың
бірдейлігіне қарай бір-бірмен өзара байланысты қүжаттарды салыстырып
қарауды білдіреді. Үстеме бақылау тек кдна мемлекеттік қаржьшық бақылаудың
негізгі объектісімен өзара катынастар мәселелері бойынша және тексеріліп
отырған мәселе шеңберінде жүргізіледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу құпиялылық режімін қамтамасыз ету
ескеріле отырып, тәуелсіздік, объективтілік, анықгык, ашыкгык, күзырлылык,
жариялылык кағидаттары міндетті түрде сақталып жүзег Мемлекеттік қаржылық
бакылауға койьшатын бірыңғай талаптар мемлекеттік каржылық бакылау
стандарттарымен айқындалады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарын мемлекеттік қаржылык бакылау
оргаидары, мәслихатгардың тексеру комиссиялары, ішкі бақылау службалары,
олардың кызметкерлері мен мүшелері орындауға міндетті.
Бақылау нәтижелері бойынша мынадай актілер кабылданады:
1 қорытынды — Республикалык бюджеттің аткдрылуын бакылау жөніндегі есеп
комитетінің және мәслихаттың тексеру комиссиясының бақылау актілері
негізінде жасайтын қүжатты;
2 Республикалык бюджеттің аткарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
кдулысы — Республикалық бюджеттің аткарылуы жөніндегі есеп комитетінің
отырысында алкалы негізде кабылданатын және оның бақылау нәтижелері бойынша
барлык актілерінің қолданылуын растайтын кұжат. Республикалык бюджеттің
аткдрылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің кдулысын ол арналған барлык
мемлекеттік органдар, үйымдар мен лауазымды адамдар орындауға міндетті.
3 мәслихаттың тексеру комиссиясының кдулысы — белгіленген тәртіппен
кдбылданған және тиісті жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын барлык,
аткдрушы оргавдар мен тиісті жергілікті бюджеттер қаражаттарын пайдаланатын
немесе жергілікті бюджеттер қаражаттарын игерудің барлық сатысында каржылық
кызмет көрсететін ұйымдар орындауға міндетті күжат;
4 ұсыным — Республикалық бюджеттің аткдрылуын бақылау жөніндегі есеп
комитетінің мемлекеттік органдарға, үйымдар мен лауазымды адамдарға
жұмыстағы
кемшіліктерді жою үшін, сондай-ақ құкық қорғау органдарына Кдзақстан
Республикасының зандарында көзделген жауаптылықкд тарту мәселелері бойынша
жіберетін күжаты;
5 нүскама — ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті органның басшысы өз
құзыры шегіңце кдбылдаған және бүзушылыктар мен жұмыстағы кемшілікгерді
жою туралы мемлекеттік органдар мен баскд да үйымдардың лауазымды
адамдарына міндетті түрде орындау ұшін жіберілген белгіленген нысандағы
қүжат;
6 бақылау актісі — мемлекеттік қаржьшық бакылау органдары, мәслихаттардың
тексеру комиссиялары, ішкі бақылау службалары бақылау нәтижелері бойынша
жасаған күжат;
7 бақылау жүргізу туралы есеп — белгілі бір уақыт кезеңі ішіндегі бақылау
бойынша жүргізілген жұмыс нәтижелері туралы кұжат.
Сыртқы бакылауды:
1 республикалык деңгейде — Республикалық бюджеттің аткдрылуын бақылау
жөніндегі есеп комитеті;
2 жергілікті деңгейде мөслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің аткдрылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп
беретін мемлекеттік қаржьшык бақылаудың жоғарғы органы болып табылады.
Республикалық бюджеттің аткарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті туралы
ережені Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.
Мемлекеттік каржылық бақылау жалпымемлекеттік және ведомстволык, бақылау
аркылы жүзеге асырылады.
Жалпымемлекетгік каржылык бақылау ведомстволык бағыныштылығы мен меншік
нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектісіне қолданьшады.
Бақылаудың бұл түрін мемлекеттік билік пен баскару органдары жүргізеді.
Мемлекеттік каржылар жүйесінде бақылау салықгық, бюджеттік бакылау, сақтық
және банктік кдцағалау, кедеңдік бакылау және т.б. болып ажыратылады.
Салыктык, бақылау салық заңнамасының аткарылуы, бюджетке салық және басқа
телемдердің, жинақгаушы зейнетакы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салыкгық бақылаумен
меншік нысандарына кдрамастан, барлық шаруашылык, жүргізуші субъектілер,
сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Барлык өкілетті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджеттің жобасын және
оның аткдрылуы туралы есепті жыл сайын сессияларда кдраған кезде жүзеге
асырады. Өкілетті органдардың жоспар- бюджет және салалык түракгы
комиссиялары маңызды бақылау функцияларын орындайды, олар алдын ала,
сессияға дейін бюджеттің жобасы мен оның атқарылуы туралы есепті кз Үкімет,
жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты органдардың бақылаушылық,
соның ішінде қаржы-кредиттік қызметті ғана бағалап қоймайды, сонымен бірге
өздері де тікелей каржылык бақылауды жүзеге асырады. Республика үкіметі
мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен аткарылуын бақылап отырады, мемлекеттің
каржылық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің өкілеттіктеріне қарай бақылау
функцияларын жергілікті жердегі аткарушы органдар орындайды.
Ведомствольщ каржылық бакылау жеке министрліктің, ведомствоның өкілдіктері
шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-
шаруашьшық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
жоспарлы тапсырмалардың орындалуын, материал жене каржы ресурстарын үнемді
пайдаланылуын, меншіктің сақгалымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс
қойылулығын, бақылау - тексеріс жұмысының мән-жайын бакылау, қырсыздык,
ысырапкорлық және нысапсыздық фактілерін бұлтартпау.
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкішаруашылыкгьщ бакылау яғни накгылы
шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фирмаларда, компанияларда, ұйымдар мен
мекемелерде) жүзеге асырьшатын бақылау жүргізіледі. Бақылау функциялары бұл
жағдайда қаржы-шаруашылық қызметінің қажетті шарты ретіндегі оның күн
сайынғы процесімен байланысты. Бақылаудың бұл түрі өндірістің бастапқы
буындарының ендірістік капиталды, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға
жауаптылығын арттыруға жәрдемдеседі, ысыраптарды, қаржы тәртібінің әр түрлі
бұзылуларын азайтуға бағытталған.
Ішкішаруышылыкгык бақылаудың мақсаты есеп саясатын да коса алғанда,
субъектінің экономикалық саясатының сақталуына сарапшылык. баға беру, оның
барлык күрылымдары жүзеге асырып келген ішкі бакылаудың жұмысына баға беру
болып табылады. Таза бакылау сипатындағы міндеттерден өзге ішкі шаруашылық
бақылау қаржы стратегиясын талдап жасау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару
II Мемлекеттің қаржысын басқару
III Қаржылық бақылаудың мәні мен маңызы
IV Каржылық бақылаудың сыныптамасы
V Аудиторлық бақылау (аудит)
Қорытынды
КІРІСПЕ
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономи-калық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жүмыс істеуіне
жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығі Сөйтіп,
қаржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі.— бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың
тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті
нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері
пайдаланылады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше
тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және
санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекетгік борыштың аза-юында, ұлттық валютаның
беріктігінде, ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің
экономикалық мүдделерінің үйлесуінде (ұштасуыңда) көрінетін қаржының
тұрақтылығы мен қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
басқарудағы демократизм;
қаржы мәселелеріне саяси тәсіддеме (көзқарас);
басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтай-лы үйлесуі
(үштасуы);
басқарудың ғылымилығы;
орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудагы келісушілік;
басқарудағы жауапкершілік;
шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыны басқарудыц екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден, мемлекет
қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқарудыңтетігі,
түтқасы ретінде пайдалана-ды және сейтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл
процесіне ықпал жа-сайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі
болып та-былады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы
аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Қаржыны басқаруга гылыми көзқарас қаржы қатынастарының әрбір сферасында,
олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипат пен жүйелі
көзқарасты айқындайды. Заңи заң-дарда, қаржылық болжамдар мен жоспарларда,
қаулыларда және басқаларда ресімделетін қаржылық сипаттағы басқару
шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи зандардың талаптарын,
өткен шаруашылық кезеңнің қорытындыларының ғана емес, сонымен бірге
келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-математикалық
әдістер мен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін, басқарудың
экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген жөн.
Қаржыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен түтқаларын енгізу
немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз қүбылыс-тарды уақтылы жеңіп
отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және уақтылы экономикалық ақпарат,
ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және ағымдағы
қар-жылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында бас-қару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысаңцарын
пайдаланады. Мәселен, қаржыны басқаруда мына-дай бірнеше өзара байланысты
нақтылы функциялық элементтбрді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
үйымдастыру, реттеу, бақылау.
Қаржылық ақпараттық ғьшыми негізделген жоспарлау мақса-ты үшін де, сондай-
ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау
негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық өрі ақиқат
болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақытгылығы негізделген
шешімдер қабыл-Дауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік,
статис-тикалық және оперативтік есеп беруге негізделеді.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесіңде маңызды орын алады. Бүл
— жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін
және оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
ақша қорлары арасында, ұлтгық шаруашылықтың салалары мен әюмшілік-аумақ-тық
бірліктері арасында қаражаттарды белудің оңтайлы үйлесімін (пропорциясын)
белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыт-тарын анықтау және т.б.
Үйымдастыру — басқарудың барлық буывдарының жөнге са-лынғандығын,
айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.
Қаржыны басқаруды дүрыс үйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны
оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің — қаржы органдарының,
салық комитеттері мен қаржы полициясының және үлггық шаруашылық
салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жүмысының қалай
үйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппа-ратының
үйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бүл қаржы қүрылымдарының барлық
қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Қаржылық реттеу — бүл жоспарлы тапсырмалардың орында-луы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жүмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін алдын алуға және жоюға баштталған; мүның өзі резервтік
(сақтық) қорлары, жос-пардан тыс қаржы ресурстары, паңцаланылмаған қаржылар
есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті
қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылау- басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен
бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асы-рылады. Ол қоғамда
барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дүрыстығы мен
зандылыган тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы қүқығының нормаларын
басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау
қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсеткіштермен
салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға,
шаруашылықты неғүрлым тиім.ці жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік
береді.
Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіндегідей басқарудың
объектілері мен субъектілері бөлінеді. Объектілер ретівде қаржы
қатынастарының сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
үйымдық қүрылымдар субъектілер болып табы-
лады. Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сөйкес объектілердің екі тобын
бөледі: шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы.
Оларға басқару-дың мына субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруа-
шылық жүргізуші субъектілердің бөлімдері), қаржы және салық органдары.
Қаржыны басқаруды жүзеге асыратын барлық үйым-дық қүрлымдардың жиынтығы
қаржы аппараты деп аталады.
Кәсіпорыңцарда және ұлттық шаруашылық саласында қаржы-ны басқаруды
кәсіпорындардың, үйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен
службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың
қаржы белімдері мен басқар-малары жүзеге асырып отырады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару қаржы
бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгівде нашар пайдаланып жүрген
әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының — реттеудің, қаржы рыногын
қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын есебін
тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бүл жағдайда нарықтық экономикаға
көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге өлеуметтік жағынан
бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жыдцар бойы өмір сүріп
отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны
басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары
жеткіліксіз пайдаланыдцы; бюджет-тен төленетін субвенциялардан (мақсатты
жәрдем қаржьщан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге
байланысты қар-жының рөлі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта қүру жаңа
қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа
әдістеріне көшуді талап етті. Бүл әдістер экономи-каға қаржының реттеуші
ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық ендірістің тиімділігін өсіруге,
әлеуметтік саланы дамы-туға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқа-рудың қолданылып
жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың бастыларына
мыналарды жатқызуға болады.
Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.
Қазіргі кезде өкіметгік операциялардың едәуір бөлігі, биліктің аймақтық
жөне жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі
тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бүл толып
жатқан бюджеттен тыс қор-лардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен
нәтижелерді пай-
далану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет операцияларына,
сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қыз-мет ету жөніндегі
операцияларға қатысты.
Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жа-самау.
Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл
проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері
арасывда салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті
бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.
Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылыган қаржыландыру жүйесінің
кемшіліктері. -
Бүрынғы КСРО-да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қар-жыландырудың дәстүрлі
көзі үзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері, сондай-ақ
Жинақ банктеріндегі ха-лықтың салымдары болып кедці. Қазірп кезде бүл
кездерді пай-далану қиын мәселе болып қадды.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде
пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін
кеңінен таралмай отыр. Мүның экономика-лық дағдарыстар мен инфляция
жағдайында завды екенін мойын-дауға тура келеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару
Бүл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведом-стволардың,
концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестіктердің қаржы
департаменті (басқармалары) мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы бөлімдерімен қаржы службалары жүзеге асырады.
Қоғамдық үйымдардың қаржысын осы үйымдардың қаржы бөлімдврімен топтары
басқарады.
Министрліктер мен басқа жоғарғы органдардың қаржы бас-қармаларының аппараты
жиынтық қаржыны болжау (жоспарлау), кірістер мен шығыстардың жиынтық
балансын бақылау жөніндегі жүмыстарды жүзеге асырады, ведомствога қарасты
кәсіпорындардьщ қаржы бөлімдерінің жүмысын үйлестіреді.
Қаржы жүйесінің бүл буынында нарық жағдайында басқару қаржы менеджменті деп
аталады және көсіпорындар мен үйым-дардың кәсіпкерлік қызметі арқылы және
соның Іпеңберінде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың нысаны
болып табылады. Қаржы менеджментінщ мөні тиісті службалар тарапы-
нан қосымша қаржы ресурстарын ең тиімді етіц тартуға, оларды неғүрлым
үтымды етіп жүмсауға, қаржы рыногында бағалы қағаз-дарды сатып алып, қайтып
сатып пайдалы операциялар жасауға мүмкіндік беретіндей етіп қаржыны
басқаруды үйымдастыру.
Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады:
жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік қүқыктар. жүмыстар және
қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интел-лектуалдық) қызметтің нәтижелері,
материалдық емес игіліктер.
Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесе үжым-дардын
қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақ-саттарды іске асыру
жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек
өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.
Шаруашьшық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (служ-балары) кредит
және есеп айырысу операцияларының (акциялар-дың, вексельдердің,
факгоринггің және басқалардың) жаңа нысан-дарын пайдалана отырып,
оперативті қаржылық жоспарлауды, қаржы ресурстарымен оңтайландыруды жүзеге
асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен қатар,
жоғарғы оргавдар — олардың қатысушыла-рының жалпы жиналысы (өкілдіктердің
жалпы жиналысы), акционерлік қоғамдарда — акционерлердің жалпы жиналысы
үйлестіріп отырады. Атқарушы орган — басқарма өзінің лауазым-. ды
адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауа-зымды адамдардың
қүрамына мыналарды қосады: қаржы жөнівдегі вице-президентті
(басқарушыныңорынбасарын); ол серіктестікгің (қоғамның) тиісті белімшесіне
— қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның
бағынышындағы жеке қызметкер-лер - шаруашылық жүргізуші субъекгісінің
қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жүмыс істейді.
Қаржы бөлімінің қүрылымы әдетте болжаңды-талдамалық, есеп-қисап, шағым,
оперативтік-қаржылық жүмыстың бағыттарына негізделеді.
Қаржы-өтім бөлімдері бюджетпен, банктермен, жоғарғы үйым-дармен есеп
айырысу жөніндегі, кассалық сияқты топтарға белінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службалары-ның маңызды міндетгері
мыналар болып табылады:
табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын іздсстіру жөне рентабелділікті
арттыру;
ендіріс, күрделі қаржылар, жаңа техниканы ендіру және басқа жоспарлы
шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржы ресурста-рымен қамтамасыз ету;
Мемлекеттің қаржысын басқару
Қаржыны басқару стратегиялық, яғни қаржыны жалпы басқа-ру және оперативтік
басқару болып ажыратылады. Стратегиялык, басқару қаржы ресурстарын
келешекте болжау арқылы анықтауда,
мақсатты бағдарламаларды және басқаны іске асыруға арналған қаржы
ресурстарының ауқымын белгілеуде көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік
биліктің және басқарудың жоғарғы орган-дары — Президент аппараты,
Парламент, Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентіне көп жағдайда Прези-дент аппараты арқылы
қаржыны басқаруға үлкен өкілетгік берілген:
республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп беру
төртібін айқындайды;
Республикалық бюджет комиссиясын қүрады, ол туралы қағвданы бекітеді, оның
қүрамын айқыңдайды;
Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекетгік бюджет енгізу
туралы шешім қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
мемлекеттегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі
бағытгары туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауда аддағы жылға
арналған Қазақстан Республикасының қаржы-кредит және бюджет саясатының
негізгі бағыттарын айқьшдайды;
5) Қазақстан Республикасының Үлттық қорын басқаружөніндегі кеңес қүрады
және ол туралы қағиданы бекітеді; Үлттық қорды қалыптастыру және пайдалану
тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны пайдаланудың келемі мен
бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды. Үлттық қорды қалыптастыру және
пайдалану туралы есептерді бекітеді;
6) Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында тиісті
қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспарын
бекітеді және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге
асыратын елдің ең жоғарғы өкілді орга-ны — Парламентке жүктелген.
Палаталардың бірлескен отыры-сында Парламент Үкімет пен Республикалық
бюджеттің атқа-рылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық
бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республика-лық бюджетті,
сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді,
бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды,
мемлекеттік қарыздар мен республиканьң экономикалық және өзге де көмек
көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.
Қаржылық бақылаудың мәні мен маңызы
• Каржылык. бақылау - қаржы жүйесінің барлык буындарының ресурстарын
жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған
айрыкшалық қызмет.
Қаржылық бақылау каржыны баскарудьщ функциялық элементтерінің бірі. Ол
баскарудың каржьшық жоспарлау, каржыны оперативті баскару сиякты басқа
элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі каржыға бақылау
функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл функция арқылы
қаржы бөлудің калыптасып отырған үйлесімі, қорлардың ара салмағы, оларды
калыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп отырады. Каржының
бақылау функциясы материалдык игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және
тұтыну процесіне коғам, ең алдымен мемлекет тарапынан ықпал жасауға
мүмкіндік береді. Бірак бүл мүмкіндік тек қоғамдық кдтынастарда ғана
адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың кезінде: бақылаудың
айрыкдіа органдарын кұрғанда; оларды білікті мамандармен толықгырғанда; бұл
органдардың кұқыктарын реттемелегенде шындыккд айналады.
Сөйтіп, бақылау функциясы каржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану үшін
объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде колдану қоғамдык, өндірісте
қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы экономикалық
базистік кдтынастарды, яғни өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдірсе,
қаржыны баскару элементтерінің бірі ретіндегі қаржылық бақылау кондырмалық
категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау функциясы қаржьшық
бақылау нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл үғымдарды бірдей деуге
болмайды.
(Бакылау функциясы — каржының ішкі касиеті, ал каржыльщ бакылау қаржыға тән
объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық қолдану болып
табылады^
Ғылыми негізделген каржы саясатын, тиімді каржы механизмін калыптастыруға
жәрдемдесу каржылық бақылаудың максаты болып табылады. Қаржылық бақылаудың
көмегімен қаржы жоспарларының орындалуы, қаржы-шаруашылық қызметінің
үйымдастырылуы тексеріледі. Баскд жағынан, қаржылык бакьілаудың нөтижелігі
каржьыык жоспарлауда, оперативті баскаруда пайдаланьшады.
Қаржьшык бақылаудың өзгешілігі — оның ақша нысанында жүзеге
асырылатындығында.
Қаржылық бақылау мыналарды тексереді: экономикалық заңдар талабының
сақталуы; жалпы қоғамдық өнім мен үлттық табыстың қүнын бөлу және кайта
бөлу үйлесімдерінің оңгайлылығы; бюджетгі жасау және оның атқарылуы
(бюджеттік бақылау); шаруашылык жүргізуші субъекгілердің, мемлекеттік
мекемелердің, коғамдық ұйымдар мен қорлардың, баска заңи тұлғалардың еңбек,
материал және қаржы ресурстарының каржылық жай-күйі және оларды тиімді
пайдалану. Қаржылық бақылау сонымен бірге салықгық бақылауды да
кіріктіреді.
Қаржылық бақылаудың іс-әрекетшің сфврасы бақылаудың баска түрлерімен:
әкімшілік, күкықтык, әлеуметтік, техникалык, саяси бакылауменжш тура келуі
мүмкін. Шаруашылык, үйымдардың қаржы жағы шаруашьшық қызметпен тығыз
байланысты болатындыктан каржылык бақылауды шаруашылық бақылаудан бөліп алу
қиынға түседі ал кейде мүмкін болмайды, өйткені қаржы операцияларының
көбінде шаруашылык кызметтің баска процестері камтып көрсетіледі. Каржылык
бақылаудың функциялары:
1.қаражаттардың жүмсалуын тексеру (шығыстардың сұралған сомаларға
сәйкестігі және мемлекет кдражаттарының тиімділігі);
2каржы жүйесінің барлық буындары бойынша мемлекеттік ресурстарға
каражаттарды жүмылдырудың уақыттылығы мен толымдылығын тексеру;
3есеп және есепте мекағидаларының сакгалуын тексеру
Бақылауды жүзеге асырудың негізгі кагидаттары мыналар болып табылады:
бакылаудың реттвлілігі, жаппайлылығы, әмбебаптылыгы,
бакьілаудың превентивтілігі, яғни оның алдын алу сипаты;
әрекетгілік, нақтылық, жариялылық — бүларға бақылау жүмысын дүрыс
үйымдастырғанда, негізделген әдістерді қолданғанда, істі ұқыпты
зерделегенде, нақты үсыныстар енгізгенде ғана жетуге болады;
бақыладудың алаламаушылығы (біреуге тартпаушылык);
бақылау органдары кызметкерлерінің тәуелсіздігі.
Каржылык, тәртіп — бұл белгіленген үйғарымдардың және мемлекеттің, оның
шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ақша қорларын жасаудың, бөлудің және
пайдаланудың тәртібін айқын сақтау.
Қаржьілық бақылаудың міндеттерін, олардың түрлерін, нысандары мен
әдістерін, субъектілері мен объектілерін бақылауды жүзеге асырудың
деңгейіне карай
кдрастьгоған жен, яғни ол микро- немесе макродеңгейде жүргізіледі.
Макродеңгейдегі кяржылық бакылау - бұл бүкіл мемлекет аукымында қаржыны
үйымдастыру мен оның іс-әрекет етуін бақылауіОның міндеттері мыналар
болып табылады:
ақшалай қаражаттардың орталыктандырылаған қорларын калыптастырып, тиімді
пайдалану процесін камтамасыз ету;
қаржы кдтынастарын іске асырудың колданылып жүрген нысандары мен әдістернің
объективті қажеттіліктеріне нысандар мен әдістердің сай келуін бақылау;
каржы ресурстарын неғүрлым тиімді пайдалану, салалар мен аймактардың қаржы
ресурстарына деген қажеттілігін оптималды түрде және саралай отырып
канағаттандыру, азаматтардың әлеуметтік-мәдени сферасының қызметтеріне
деген қажетгіліктерін барынша канағаттандыру максатында оларды салалар мен
аумакгар бойынша бөлудің ал Бұл деңгейде мемлекеттік каржылар бақылаудың
объектісі болып көрінеді.
Жиынтық каржы жоспарлары (сметалары), аумакгык, салалық түрғыда олардың
аткарылуы туралы есептер баісьшаудың предметі болып табылады. Әр түрлі
қаржылык көрсеткіштер және жоспарлардың (сметалардың) және есептердің
біркатар өндіргіштік керсеткіштері талданады, жинақгап қорытылады жөне
осының негізінде қаржы кдтынастарының нысандары мен әдістерін жетілдіру
жөнінде ұсыныстар жасалады.
Биліктің заң шығарушы органдары мен басқарудың мемелкеттік органдары бұл
деңгейде бақылау субъвктілері болып келеді.
Микродеңгейдегі каржылык бақылау — меншіктің барлық нысанындағы шаруашьшық
жүргізуші субъектілер деңгейіндегі бақылау.
Микродеңгейдегі каржылык бақылаудың міндеттері:
1.кәсіпорындардың каржы саласындағы қолданылып жүрген заңдардың сакгалуын
кэмтамасыз ету;
2.шаруашылык жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы міндеттемелерін
орындауының дер кездігі мен толымдылығын қамтамасыз ету;
3. қаржы ресуртстары өсуінің ішкі өндірістік резервтерін табу;
4.ресурстардың барлық түрлерін үгымды пайдалануға, бухгалтерлік есепті
дұрыс жүргізуге, есептеме жасауға және баскаларға жәрдемдесу.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің каржы-шаруашылык, қызметі бұл деңгейде
бакьілаудың объектісі, ал каржылық көрсеткіштер (табыс, пайда, өзіндік
аударымдар, салыктар және баскалары) оның предметі болып табылады.
Каржылык бақылауды кәсіпорындардың экономикалық службасы, оның жеке
мамандары жүзеге асырады. Бұл мақсатка тәуелсіз аудиторлық ұйымдар да
тартылады.
Каржылық бақылаудың сыныптамасы
Қаржылық бақылаудың сыныптамасы субъектілердвгі айырмашылықтарга, бакылау
іс-кимылдарын жургізудің уакытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне
(әдістеріне) негізделген. Осы белгілерге карай, каржылық бақылау үш бағыт
бойынша: түрлері, нысандары, оны жүзеге асырудың әдістері бойынша
жіктеледі.
Қазақстан Республикасының казіргі каржылык бақылау жүйесі оны жүзеге
асыратын субъектілерге (бақылауды жүзеге асыратын органдарға немесе
ұйымдарға) карай мемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып
ажыратылады.
Мемлекеттік каржылық бақылау (сыртқы және ішкі) — мемлекетгік каржылык,
бакылау объектілерінің республикалық және жергілікті бюджеттердің
аткарылуы, олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептемені жүргізу,
олардың аткарылуын бағалау, мемлекеттің гранттарын, активтерін, мемлекет
кепілдік берген карыздарды мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстар
мен көрсетілген қызметтерді) өткізуден түсетін өз иелігінде калатын ақшаны
пайдалану бөлігіндегі кызметінің Казақстан Республикасының зандарына
сәйкестігін тексеру.
Мемлекеттік қаржылық бақылау объектілері — Қазакстан Республикасының
Үкіметі, жергілікті аткарушы органдар, бюджетке түсетін түсімдерді алуға
және бақылауға жауапты мемлекеггік органдар, республикалық және жергілікті
бюджеттерден каржыландырылатын мемлекетгік мекемелер, олардың ведомстволық
бағыныстағы ұйымдары, бюджет қаражаттарын алушылар, мемлекеттің гранттарын,
аістивтерін, мемлекет кепілдік берген кдрыздарды пайдаланатын жеке жөне
заңи тұлғалар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары — Республикалық бюджеттің аткарылуын
бақылау жөніндегі есеп комитеті және ішкі бақылау жөніндегі орталық
уәкілеті орган.
Мемлекетгік каржылық бақылау мынадай типтерге бөлінеді:
1.сәйкестікке бакьілау жасау — мемлекеттік қаржылык бақылау объектісі
кызметінің Кдзақстан Республикасы зандарының талаптарына сәйкестігін
бағалау;
2.каржылык есептемені бакылау — мемлекеттік қаржылық бакылау объектісінің
қаржылық есептемені жасауының және табыс етуінің анықгығын, негізділігін
және уақыттылығын бақылау.
Тиімділікгі бақылау — мемлекетгік каржьшық бақылау объектісінің
республикалық немесе жергілікті бюджет каражаттарын, мемлекет активтерін,
мемлекет кепілдік берген карыздарды, мемлекеттік мекемелердің тауарларды
(жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді) өткізуінен түскен ақшаны
үнемділікпен, нәтижелікпен және өнімділікпен пайдалануын тексеру мен
бағалау.
Мемлекеттік каржылык бақылау мынадай түрлерде жүзеге асырылады:
кешенді бакылау — мемлекеттік каржылық бақылау объектісінің нақгы кезеңдегі
қызметін жаппай әдіспен тексе такырыптык бақылау — мемлекеттік қаржылық
бақылау объектісінің наісгы кезеңдегі кызметін жекелеген мәселелер бойынша
жаппай әдіспен тексеру және бағалау;
үстеме бақылау — мемлекеттік қаржылық бакылау объектісіне кдтысты ақпарат
алу қажеттігіне байланысты үшінші тұлғаларды бақылау, ол операциялардың
бірдейлігіне қарай бір-бірмен өзара байланысты қүжаттарды салыстырып
қарауды білдіреді. Үстеме бақылау тек кдна мемлекеттік қаржьшық бақылаудың
негізгі объектісімен өзара катынастар мәселелері бойынша және тексеріліп
отырған мәселе шеңберінде жүргізіледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу құпиялылық режімін қамтамасыз ету
ескеріле отырып, тәуелсіздік, объективтілік, анықгык, ашыкгык, күзырлылык,
жариялылык кағидаттары міндетті түрде сақталып жүзег Мемлекеттік қаржылық
бакылауға койьшатын бірыңғай талаптар мемлекеттік каржылық бакылау
стандарттарымен айқындалады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарын мемлекеттік қаржылык бакылау
оргаидары, мәслихатгардың тексеру комиссиялары, ішкі бақылау службалары,
олардың кызметкерлері мен мүшелері орындауға міндетті.
Бақылау нәтижелері бойынша мынадай актілер кабылданады:
1 қорытынды — Республикалык бюджеттің аткдрылуын бакылау жөніндегі есеп
комитетінің және мәслихаттың тексеру комиссиясының бақылау актілері
негізінде жасайтын қүжатты;
2 Республикалык бюджеттің аткарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
кдулысы — Республикалық бюджеттің аткарылуы жөніндегі есеп комитетінің
отырысында алкалы негізде кабылданатын және оның бақылау нәтижелері бойынша
барлык актілерінің қолданылуын растайтын кұжат. Республикалык бюджеттің
аткдрылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің кдулысын ол арналған барлык
мемлекеттік органдар, үйымдар мен лауазымды адамдар орындауға міндетті.
3 мәслихаттың тексеру комиссиясының кдулысы — белгіленген тәртіппен
кдбылданған және тиісті жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын барлык,
аткдрушы оргавдар мен тиісті жергілікті бюджеттер қаражаттарын пайдаланатын
немесе жергілікті бюджеттер қаражаттарын игерудің барлық сатысында каржылық
кызмет көрсететін ұйымдар орындауға міндетті күжат;
4 ұсыным — Республикалық бюджеттің аткдрылуын бақылау жөніндегі есеп
комитетінің мемлекеттік органдарға, үйымдар мен лауазымды адамдарға
жұмыстағы
кемшіліктерді жою үшін, сондай-ақ құкық қорғау органдарына Кдзақстан
Республикасының зандарында көзделген жауаптылықкд тарту мәселелері бойынша
жіберетін күжаты;
5 нүскама — ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті органның басшысы өз
құзыры шегіңце кдбылдаған және бүзушылыктар мен жұмыстағы кемшілікгерді
жою туралы мемлекеттік органдар мен баскд да үйымдардың лауазымды
адамдарына міндетті түрде орындау ұшін жіберілген белгіленген нысандағы
қүжат;
6 бақылау актісі — мемлекеттік қаржьшық бакылау органдары, мәслихаттардың
тексеру комиссиялары, ішкі бақылау службалары бақылау нәтижелері бойынша
жасаған күжат;
7 бақылау жүргізу туралы есеп — белгілі бір уақыт кезеңі ішіндегі бақылау
бойынша жүргізілген жұмыс нәтижелері туралы кұжат.
Сыртқы бакылауды:
1 республикалык деңгейде — Республикалық бюджеттің аткдрылуын бақылау
жөніндегі есеп комитеті;
2 жергілікті деңгейде мөслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің аткдрылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп
беретін мемлекеттік қаржьшык бақылаудың жоғарғы органы болып табылады.
Республикалық бюджеттің аткарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті туралы
ережені Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.
Мемлекеттік каржылық бақылау жалпымемлекеттік және ведомстволык, бақылау
аркылы жүзеге асырылады.
Жалпымемлекетгік каржылык бақылау ведомстволык бағыныштылығы мен меншік
нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектісіне қолданьшады.
Бақылаудың бұл түрін мемлекеттік билік пен баскару органдары жүргізеді.
Мемлекеттік каржылар жүйесінде бақылау салықгық, бюджеттік бакылау, сақтық
және банктік кдцағалау, кедеңдік бакылау және т.б. болып ажыратылады.
Салыктык, бақылау салық заңнамасының аткарылуы, бюджетке салық және басқа
телемдердің, жинақгаушы зейнетакы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салыкгық бақылаумен
меншік нысандарына кдрамастан, барлық шаруашылык, жүргізуші субъектілер,
сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Барлык өкілетті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджеттің жобасын және
оның аткдрылуы туралы есепті жыл сайын сессияларда кдраған кезде жүзеге
асырады. Өкілетті органдардың жоспар- бюджет және салалык түракгы
комиссиялары маңызды бақылау функцияларын орындайды, олар алдын ала,
сессияға дейін бюджеттің жобасы мен оның атқарылуы туралы есепті кз Үкімет,
жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты органдардың бақылаушылық,
соның ішінде қаржы-кредиттік қызметті ғана бағалап қоймайды, сонымен бірге
өздері де тікелей каржылык бақылауды жүзеге асырады. Республика үкіметі
мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен аткарылуын бақылап отырады, мемлекеттің
каржылық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің өкілеттіктеріне қарай бақылау
функцияларын жергілікті жердегі аткарушы органдар орындайды.
Ведомствольщ каржылық бакылау жеке министрліктің, ведомствоның өкілдіктері
шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-
шаруашьшық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
жоспарлы тапсырмалардың орындалуын, материал жене каржы ресурстарын үнемді
пайдаланылуын, меншіктің сақгалымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс
қойылулығын, бақылау - тексеріс жұмысының мән-жайын бакылау, қырсыздык,
ысырапкорлық және нысапсыздық фактілерін бұлтартпау.
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкішаруашылыкгьщ бакылау яғни накгылы
шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фирмаларда, компанияларда, ұйымдар мен
мекемелерде) жүзеге асырьшатын бақылау жүргізіледі. Бақылау функциялары бұл
жағдайда қаржы-шаруашылық қызметінің қажетті шарты ретіндегі оның күн
сайынғы процесімен байланысты. Бақылаудың бұл түрі өндірістің бастапқы
буындарының ендірістік капиталды, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға
жауаптылығын арттыруға жәрдемдеседі, ысыраптарды, қаржы тәртібінің әр түрлі
бұзылуларын азайтуға бағытталған.
Ішкішаруышылыкгык бақылаудың мақсаты есеп саясатын да коса алғанда,
субъектінің экономикалық саясатының сақталуына сарапшылык. баға беру, оның
барлык күрылымдары жүзеге асырып келген ішкі бакылаудың жұмысына баға беру
болып табылады. Таза бакылау сипатындағы міндеттерден өзге ішкі шаруашылық
бақылау қаржы стратегиясын талдап жасау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz