Мемлекеттің ұлттық экономикасын модернизациялау барысында зейнетақы жүйесін қалыптасу деңгейін бағалау және зейнетақы активтерін экономикалық нақты секторларына инвестициялау механизмдерін жетілдіру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және
нарықтағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Жинақтық зейнетақы жүйесін басқару қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстанда зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ..30
2.2 Зейнетақы қорларының инвестициялық портфелін басқару және
кемшіліктері мен қиыншылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Жинақтық зейнетақы жүйесін дамытудың шетелдік тәжірибесі және
оны Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы
қоры мүмкіндіктерін пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
1 ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және
нарықтағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Жинақтық зейнетақы жүйесін басқару қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстанда зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ..30
2.2 Зейнетақы қорларының инвестициялық портфелін басқару және
кемшіліктері мен қиыншылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Жинақтық зейнетақы жүйесін дамытудың шетелдік тәжірибесі және
оны Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы
қоры мүмкіндіктерін пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің аз уақытта өмір сүруіне қарамастан экономикадағы динамикалық дамып келе жатқан сегментіне жатады. Қазіргі уақытта зейнетақы қорында 436 млрд теңге жинақтары шоғырланған, ол ЖІӨ-нің 9% құрайды. Халық сенімін күшейту, салымшылырды тарту және зейнетақы активтерінің өсуі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің динамикалық дамуының негізгі факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация жолында» атты жолдауында «Қазақстан тез дамушы елдер қатарына кіру керек, өзінің азаматтарына өмір сүрудің жоғары стандарттарын қалыптастыру қажет» екендігін алға қойды, сонымен қатар «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Казақстан Республикасының халқына Жолдауында: «...іргелік зейнетақының мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі қажеттіліктің 40% деңгейінде сақталуы қамтамасыз етілсін. Осылайша, біз алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етуін халықаралық стандарттармен сәйкестендіреміз» деп атап өтті. Бұл елбасының ең біріншіден халықтың тұрмыстық жағдайын көтеру,зейнеткерлерді тұрақты зейнетақымен қамтамасыз ету, Қазақстанның зейнетақы жүйесін алдыңғы қатарлы елдер жүйесімен сәйкестендіруге бағытталған / 1 /.
Жолдауда көрсетілгендей зейнетақы мөлшерін ұлғайту арқылы халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру көзделген. Ол үшін қазіргі таңда елдегі жинақтық зейнетақы жүйесін дамыту арқылы бұл мақсаттарға қол жеткізуге болады.
Қазақстанда нарықтық реформалардың нәтижелілігіне қарамастан, халықтың зейнетақылық қамтамасыз етілуі қазіргі талаптарға сай емес. Қазақстан үшін зейнетақылық қамтамасыздандыру реформасы 1998 жылдан басталады. Айта кету керек, зейнетақы реформасының негізгі принциптері жалпы алғанда дұрыс анықталған. Реформа бастапқы сатыда оң нәтижелер әкелді: зейнетақыны кешіктірмей беру және зейнетақыылық қамтамасыз етуде жағдайдың тұрақтануы. Бірінші рет зейнетақы жарналары екі негізгі функцияларды атқара бастады – салымшылардың нақты зейнетақысын көбейту және мемлекеттің экономикасын инвестициялау. Нақты зейнетақы жарналарының көлемін халықтың мемлекеттің экономикасын дамытуға салымдары ретінде есепке алу керек, себебі жинақтық жүйенің зейнетақы жарналары мемлекеттік бюджетке түспейді, ол капитал нарығының дамуына бағытталады.
Зейнетақы реформасын жүргізуде көптеген нәтижелермен бірге, әдістемелік қателіктер жіберілді, соның салдарынан нарықтық жағдайға қазіргі зейнеткерлердің зейнетақылық қамтамасыз етілуі толығымен бейімделмеді және мемлекеттік бюджеттен автономдық ала алмады.
Қазақстан Республикасының Президенті Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация жолында» атты жолдауында «Қазақстан тез дамушы елдер қатарына кіру керек, өзінің азаматтарына өмір сүрудің жоғары стандарттарын қалыптастыру қажет» екендігін алға қойды, сонымен қатар «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Казақстан Республикасының халқына Жолдауында: «...іргелік зейнетақының мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі қажеттіліктің 40% деңгейінде сақталуы қамтамасыз етілсін. Осылайша, біз алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етуін халықаралық стандарттармен сәйкестендіреміз» деп атап өтті. Бұл елбасының ең біріншіден халықтың тұрмыстық жағдайын көтеру,зейнеткерлерді тұрақты зейнетақымен қамтамасыз ету, Қазақстанның зейнетақы жүйесін алдыңғы қатарлы елдер жүйесімен сәйкестендіруге бағытталған / 1 /.
Жолдауда көрсетілгендей зейнетақы мөлшерін ұлғайту арқылы халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру көзделген. Ол үшін қазіргі таңда елдегі жинақтық зейнетақы жүйесін дамыту арқылы бұл мақсаттарға қол жеткізуге болады.
Қазақстанда нарықтық реформалардың нәтижелілігіне қарамастан, халықтың зейнетақылық қамтамасыз етілуі қазіргі талаптарға сай емес. Қазақстан үшін зейнетақылық қамтамасыздандыру реформасы 1998 жылдан басталады. Айта кету керек, зейнетақы реформасының негізгі принциптері жалпы алғанда дұрыс анықталған. Реформа бастапқы сатыда оң нәтижелер әкелді: зейнетақыны кешіктірмей беру және зейнетақыылық қамтамасыз етуде жағдайдың тұрақтануы. Бірінші рет зейнетақы жарналары екі негізгі функцияларды атқара бастады – салымшылардың нақты зейнетақысын көбейту және мемлекеттің экономикасын инвестициялау. Нақты зейнетақы жарналарының көлемін халықтың мемлекеттің экономикасын дамытуға салымдары ретінде есепке алу керек, себебі жинақтық жүйенің зейнетақы жарналары мемлекеттік бюджетке түспейді, ол капитал нарығының дамуына бағытталады.
Зейнетақы реформасын жүргізуде көптеген нәтижелермен бірге, әдістемелік қателіктер жіберілді, соның салдарынан нарықтық жағдайға қазіргі зейнеткерлердің зейнетақылық қамтамасыз етілуі толығымен бейімделмеді және мемлекеттік бюджеттен автономдық ала алмады.
1. ҚР Президенті Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», 28.02.2007 ж
2. «Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы, - 1997
3. ҚР Азаматтық кодексі
4. Қазақстан Республикасының «Қазакстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңы. 1 маусым 2005ж.
5. Карагусова Г. Пенсионная система Республики Казахстан: опыт реформирования // Экономист. – 2003. № 11. 99-104 б.
6. Аналитическая записка «О состоянии накопительной пенсионной системы в Казахстане». – Астана. - 2006. 1-19 б.
7. ҚР Ұлттық Банкі статистикалық бюллетені (1998-2005 жж)
8. Зейнетақы активтерін инвестициялау//Құнды қағаздар нарығы,№11.2004. 12-15 б.
9. Инвестиционно-финансовый портфель (Книга инвестиционного менеджера. Книга финансового менеджера. Книга финансового посредника)./Отв. ред. Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И. — М.:”СОМИНТЭК”, 1993ж. 55-128 б.
10. Г.Пазылхаирова. Пенсионные фонды в системе финансового капитала Республики Казахстан.//Транзитная экономика. — 2003.(З). 85-148 б.
11. Тулепбаев К.М. Становление и развитие пенсионной реформы в Республике Казахстан.//Саясат.—1999.(7)13-26б.
12. А.Рот., А.Захаров., Я.Миркин., Р.Бернард., П.Баренбойм., Б.Борн. Основы государственного регулирования финансового рынка. — М.:
“Юстицинформ”, 2002ж. 19-21 б.
13. Алибаев А. «О ситуации на пенсионном рынке».//Труд в Казахстане:
проблемы, факты, комментарии. — 2002.(9)- 12-35 б.
14. Казахстан и его регионы. Ежеквартальный журнал. Алматы, Агенство Республики Казахстан по статистике. — 2005.(1).-45 б.
15. Бельгибаева И. «Методические подходы инвестирование пенсионных активов».//Саясат.—2002(11)-35-51 б.
16. Кошербаева А. «Сбережения как внутренний источник инвестирования».//Финасы Казахстана. — 1999.(3).- 48-52 б..
17. Регионы Казахстана, 2003. Статистический сборник. — Алматы: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2003.
18. Ауельбаев С.Ш., Адамбекова А.А. Роль пенсионной системы в финансовой системе страны // Казахстан в эпоху глобализации: экономика, образование, право / Материалы международной научно-прктической конференции, Алматы, 2004ж. 7-15 б.
19. Абдрахманова Г.А. Роль и значение субъектов пенсионного рынка в финансовом секторе Казахстана // Матеиалы Международной научно-практической конференции: Бизнес и образование: вектор развития. – 2004. Т.11. 90-97 б.
20. Турсынбаева Д. Анализ процесса инвестирования активов пенсионных фондов Республики казахстан // Вестник Национальной Академии Наук РК. – 2004. - № 4. –60-76 б.
21. С Жолдасбаев. «Система обязательного социального страхования — дополнительная форма социальной защиты населения».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. — 2005.(2).6-10 б.
22. Е. Никитинская, А. Нургужаева. «Об оптимизации практики налогообложения пенсионных отчислений». //Труд в Казахстане. — 2 004.(8). – 40б.
23. М. Тулепбаев. «Казахстанская пенсионная реформа находится в патовом положении»//Труд в Казахстане. — 2003.(9).- 32б.
24. К. Тулепбаев. «Основные недостатки пенсионной реформы Казахстана».//Саясат.2002.(7).5-7 б.
25. И. Бельгибаева. «Анализ современного состояния пенсионного обеспечения в РК».//»Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии». — 2004.(4).40-44б.
26. Г. Абдыкалыкова. Сново о пенсиях// Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. — 2004.(12).- 24-29б.
27. Б. Еспенбетова. К вопросы об инвестировании активов НПФ Казахстана за рубежом.//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. — 2002 (8) 20-32б.
28. И. Бельгибаева. Впервые частный пенсионный фонд лидирует на пенсионном рынке Казахстана.//Труд в Казахстане. — 2004. (8). – 53б.
29. Нурланова Н.К. Основные причины падения доходности пенсионных активов // Банки Казахстан. – 2004. - № 10-49 б.
30. М. Омарбек. Пенсионный рынок: предваряя негативное развитие события.//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. — 2004.(2) 12-31б.
31. М. Омарбек. «Завтра может быть поздно».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии — 2004.(7).-42-47б.
32. И. Бельгибаева. «Первые сто миллиардов пенсионного фонда».//Труд в Казахстане. — 2004.(7)- 35-52б..
33. М. Тулепбаев. «Впервые частный пенсионный фонд лидирует на пенсионном рынке Казахстана».//Труд в Казахстане. — 2004(4). 53б.
34. К. Арстанбекова, М. Кичигина, Н. Алимухамбетов. «НПФ Народного Банка Казахстан: на рубеже пятилетия».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии.— 2002.(9).10-38б.
35. А. Кузярина. «Удержания из заработной платы».//Труд в Казахстане:
проблемы, факты, комментарии. — 2002.(10).-39- 45б.
36. Б. Мамедалиев. «Об ответственности за неисполнение или ненадлежащее исполнение обязанностей по удержанию и (или) перечислению обязательных пенсионных взносов».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. —2005(2).- 15-25б.
37. И. Бельгибаева. «Пути совершенствования накопительной пенсионной системы Республики Казахстан».//Транзитная экономика. — 2004.(3) -59,125 б.
38. К. Тулепбаев. «Методология формирования пенсионных схем — свод правил».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. — 20О2.(7).-
18-32б.
39. Жандаулет Т., Бекмухамедов Б. «Накопления населения: вопросы инвестиционного стимулирования»./В сб.: Транзитная экономика: развитие рыночных процессов, их последствия, перспективы экономического роста. — Кызылорда: Совет молодых ученых, 1999.-72-89 б.
40. Толкушин А.В. «Налогооблажение доходов инвесторов паевых инвестиционых фондов».//Финансы. - 1998.(2)-16-29 б.
41. А. Кузярина. «Пенсионное обеспечение из накопительных пенсионных фондов и страховых организаций».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. —2003(8)-38-45 б.
42. Тулепбаев К. «Новые инструменты для пенсионных активов».//Транзитная экономика.2000.(3)-25-42 б.
43. «Смешанное общество: мировой опыт и Казахстан»./Отв. ред. АК. Кошанов. – Алматы, 2000 29-89 б.
44. Попова С. Пенсионная система в Англии.//Вопросы экономики.
1999 (3).-79-85б.
2. «Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы, - 1997
3. ҚР Азаматтық кодексі
4. Қазақстан Республикасының «Қазакстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңы. 1 маусым 2005ж.
5. Карагусова Г. Пенсионная система Республики Казахстан: опыт реформирования // Экономист. – 2003. № 11. 99-104 б.
6. Аналитическая записка «О состоянии накопительной пенсионной системы в Казахстане». – Астана. - 2006. 1-19 б.
7. ҚР Ұлттық Банкі статистикалық бюллетені (1998-2005 жж)
8. Зейнетақы активтерін инвестициялау//Құнды қағаздар нарығы,№11.2004. 12-15 б.
9. Инвестиционно-финансовый портфель (Книга инвестиционного менеджера. Книга финансового менеджера. Книга финансового посредника)./Отв. ред. Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И. — М.:”СОМИНТЭК”, 1993ж. 55-128 б.
10. Г.Пазылхаирова. Пенсионные фонды в системе финансового капитала Республики Казахстан.//Транзитная экономика. — 2003.(З). 85-148 б.
11. Тулепбаев К.М. Становление и развитие пенсионной реформы в Республике Казахстан.//Саясат.—1999.(7)13-26б.
12. А.Рот., А.Захаров., Я.Миркин., Р.Бернард., П.Баренбойм., Б.Борн. Основы государственного регулирования финансового рынка. — М.:
“Юстицинформ”, 2002ж. 19-21 б.
13. Алибаев А. «О ситуации на пенсионном рынке».//Труд в Казахстане:
проблемы, факты, комментарии. — 2002.(9)- 12-35 б.
14. Казахстан и его регионы. Ежеквартальный журнал. Алматы, Агенство Республики Казахстан по статистике. — 2005.(1).-45 б.
15. Бельгибаева И. «Методические подходы инвестирование пенсионных активов».//Саясат.—2002(11)-35-51 б.
16. Кошербаева А. «Сбережения как внутренний источник инвестирования».//Финасы Казахстана. — 1999.(3).- 48-52 б..
17. Регионы Казахстана, 2003. Статистический сборник. — Алматы: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2003.
18. Ауельбаев С.Ш., Адамбекова А.А. Роль пенсионной системы в финансовой системе страны // Казахстан в эпоху глобализации: экономика, образование, право / Материалы международной научно-прктической конференции, Алматы, 2004ж. 7-15 б.
19. Абдрахманова Г.А. Роль и значение субъектов пенсионного рынка в финансовом секторе Казахстана // Матеиалы Международной научно-практической конференции: Бизнес и образование: вектор развития. – 2004. Т.11. 90-97 б.
20. Турсынбаева Д. Анализ процесса инвестирования активов пенсионных фондов Республики казахстан // Вестник Национальной Академии Наук РК. – 2004. - № 4. –60-76 б.
21. С Жолдасбаев. «Система обязательного социального страхования — дополнительная форма социальной защиты населения».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. — 2005.(2).6-10 б.
22. Е. Никитинская, А. Нургужаева. «Об оптимизации практики налогообложения пенсионных отчислений». //Труд в Казахстане. — 2 004.(8). – 40б.
23. М. Тулепбаев. «Казахстанская пенсионная реформа находится в патовом положении»//Труд в Казахстане. — 2003.(9).- 32б.
24. К. Тулепбаев. «Основные недостатки пенсионной реформы Казахстана».//Саясат.2002.(7).5-7 б.
25. И. Бельгибаева. «Анализ современного состояния пенсионного обеспечения в РК».//»Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии». — 2004.(4).40-44б.
26. Г. Абдыкалыкова. Сново о пенсиях// Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. — 2004.(12).- 24-29б.
27. Б. Еспенбетова. К вопросы об инвестировании активов НПФ Казахстана за рубежом.//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. — 2002 (8) 20-32б.
28. И. Бельгибаева. Впервые частный пенсионный фонд лидирует на пенсионном рынке Казахстана.//Труд в Казахстане. — 2004. (8). – 53б.
29. Нурланова Н.К. Основные причины падения доходности пенсионных активов // Банки Казахстан. – 2004. - № 10-49 б.
30. М. Омарбек. Пенсионный рынок: предваряя негативное развитие события.//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. — 2004.(2) 12-31б.
31. М. Омарбек. «Завтра может быть поздно».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии — 2004.(7).-42-47б.
32. И. Бельгибаева. «Первые сто миллиардов пенсионного фонда».//Труд в Казахстане. — 2004.(7)- 35-52б..
33. М. Тулепбаев. «Впервые частный пенсионный фонд лидирует на пенсионном рынке Казахстана».//Труд в Казахстане. — 2004(4). 53б.
34. К. Арстанбекова, М. Кичигина, Н. Алимухамбетов. «НПФ Народного Банка Казахстан: на рубеже пятилетия».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии.— 2002.(9).10-38б.
35. А. Кузярина. «Удержания из заработной платы».//Труд в Казахстане:
проблемы, факты, комментарии. — 2002.(10).-39- 45б.
36. Б. Мамедалиев. «Об ответственности за неисполнение или ненадлежащее исполнение обязанностей по удержанию и (или) перечислению обязательных пенсионных взносов».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. —2005(2).- 15-25б.
37. И. Бельгибаева. «Пути совершенствования накопительной пенсионной системы Республики Казахстан».//Транзитная экономика. — 2004.(3) -59,125 б.
38. К. Тулепбаев. «Методология формирования пенсионных схем — свод правил».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. — 20О2.(7).-
18-32б.
39. Жандаулет Т., Бекмухамедов Б. «Накопления населения: вопросы инвестиционного стимулирования»./В сб.: Транзитная экономика: развитие рыночных процессов, их последствия, перспективы экономического роста. — Кызылорда: Совет молодых ученых, 1999.-72-89 б.
40. Толкушин А.В. «Налогооблажение доходов инвесторов паевых инвестиционых фондов».//Финансы. - 1998.(2)-16-29 б.
41. А. Кузярина. «Пенсионное обеспечение из накопительных пенсионных фондов и страховых организаций».//Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии. —2003(8)-38-45 б.
42. Тулепбаев К. «Новые инструменты для пенсионных активов».//Транзитная экономика.2000.(3)-25-42 б.
43. «Смешанное общество: мировой опыт и Казахстан»./Отв. ред. АК. Кошанов. – Алматы, 2000 29-89 б.
44. Попова С. Пенсионная система в Англии.//Вопросы экономики.
1999 (3).-79-85б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және
нарықтағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .7
1.2 Жинақтық зейнетақы жүйесін басқару
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстанда зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ..30
2.2 Зейнетақы қорларының инвестициялық портфелін басқару және
кемшіліктері мен
қиыншылықтары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1
3 ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Жинақтық зейнетақы жүйесін дамытудың шетелдік тәжірибесі және
оны Қазақстанда қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.2 Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы
қоры мүмкіндіктерін пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .80
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
КІРІСПЕ
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің аз уақытта өмір сүруіне қарамастан
экономикадағы динамикалық дамып келе жатқан сегментіне жатады. Қазіргі
уақытта зейнетақы қорында 436 млрд теңге жинақтары шоғырланған, ол ЖІӨ-нің
9% құрайды. Халық сенімін күшейту, салымшылырды тарту және зейнетақы
активтерінің өсуі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің динамикалық дамуының
негізгі факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Назарбаев Н.Ә. Қазақстан
жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация жолында
атты жолдауында Қазақстан тез дамушы елдер қатарына кіру керек, өзінің
азаматтарына өмір сүрудің жоғары стандарттарын қалыптастыру қажет
екендігін алға қойды, сонымен қатар Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
Казақстан Республикасының халқына Жолдауында: ...іргелік зейнетақының
мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі
қажеттіліктің 40% деңгейінде сақталуы қамтамасыз етілсін. Осылайша, біз
алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етуін халықаралық
стандарттармен сәйкестендіреміз деп атап өтті. Бұл елбасының ең
біріншіден халықтың тұрмыстық жағдайын көтеру,зейнеткерлерді тұрақты
зейнетақымен қамтамасыз ету, Қазақстанның зейнетақы жүйесін алдыңғы қатарлы
елдер жүйесімен сәйкестендіруге бағытталған 1 .
Жолдауда көрсетілгендей зейнетақы мөлшерін ұлғайту арқылы халықтың
әлеуметтік жағдайын көтеру көзделген. Ол үшін қазіргі таңда елдегі жинақтық
зейнетақы жүйесін дамыту арқылы бұл мақсаттарға қол жеткізуге болады.
Қазақстанда нарықтық реформалардың нәтижелілігіне қарамастан, халықтың
зейнетақылық қамтамасыз етілуі қазіргі талаптарға сай емес. Қазақстан үшін
зейнетақылық қамтамасыздандыру реформасы 1998 жылдан басталады. Айта кету
керек, зейнетақы реформасының негізгі принциптері жалпы алғанда дұрыс
анықталған. Реформа бастапқы сатыда оң нәтижелер әкелді: зейнетақыны
кешіктірмей беру және зейнетақыылық қамтамасыз етуде жағдайдың тұрақтануы.
Бірінші рет зейнетақы жарналары екі негізгі функцияларды атқара бастады –
салымшылардың нақты зейнетақысын көбейту және мемлекеттің экономикасын
инвестициялау. Нақты зейнетақы жарналарының көлемін халықтың мемлекеттің
экономикасын дамытуға салымдары ретінде есепке алу керек, себебі жинақтық
жүйенің зейнетақы жарналары мемлекеттік бюджетке түспейді, ол капитал
нарығының дамуына бағытталады.
Зейнетақы реформасын жүргізуде көптеген нәтижелермен бірге, әдістемелік
қателіктер жіберілді, соның салдарынан нарықтық жағдайға қазіргі
зейнеткерлердің зейнетақылық қамтамасыз етілуі толығымен бейімделмеді және
мемлекеттік бюджеттен автономдық ала алмады.
Зейнетақы реформасының бастапқы концепциясы тежеуленді. Бірінші және
басты қателік – 1998 жылы бірынғай әлеуметтік салықты еңгізу болып
табылады, себебі ол да қосылған құн салығы мен табысқа салық қатарына түсіп
кетті. Бүгінгі күні осы институттың радикалды трансформациясы
қажеттілігінде проблема туындап тұр. 1998-2006 жылдарда зейнетақылық
қамтасыз етуде басты кемшілік ол максималды зейнетақы проблемасы болып
табылады. Ол зейнетақы көлемі бойынша жоғары емес және азаматтардың еңбегін
толық есепке алмайды.
Қазіргі таңда мемлекетте үлкен құрылтайшылар иленген жинақтық зейнетақы
қорлары қызмет көрсетуде. Мұндай қорлардың нәтижелілігі құрылтайшылардың
жағдайларына тәуелді. Сондықтан, қосымша зейнетақылық қаматамасыз етілуге
үлкен кәсіпорындар, қаржы-өнеркәсіп топтар мен банктердің жұмыскерлерінің
ғана мүмкіндігі бар.
2003 жылдан бастап көптеген қорлардың табыстылық деңгейі инфляция
деңгейінен төмен болды. Егерде шет елде мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша
табыстылық инфляция деңгейінен ілгерлеу болса, ал Қазақстанда кейбір
жинақтық зейнетақы қорларында теріс айырмашылық 5 % құрайды. Мұндай
табыстылық деңгейінде зейнетақы қорлары өзінің салымшыларына инвестициялық
табысты қамтамасыз ете алмайды.
Зейнетақы реформасының маңыздылығы, зейнетақының тұтынушы қабілеттілігі
төмендеді. Мемлекеттік емес зейнетақылық қамтамасыз етуде қатысу,
сақтандырушы жарналарды төлеу төмендеді, себебі көптеген салымшыларға
болашақ зейнетақы көлемі мен оның беру тәртібі толығымен анық емес.
Актуалды әдіспен есептелген ерікті зейнетақы жарналарында, тарифтерде
негізделіп құрылатын жинақтық зейнетақы қорлары – болашақтың міндеті болып
саналады. Зейнетақылық қамтамасыз етудің реформасы ешқандай жағдайда
зейнеткерлердің материалдық қорғану деңгейін тежелемеуі қажет 2, 5 б. .
Қазақстан Республикасының зейнетақылық қамтамасыз ету реформасының сегіз
жылдық тәжірибесі көрсеткендей, мемелекттік емес зейнетақылық қамтамасыз
етуде түбегейлі өзгерістер болу қажет. Зейнетақылық қамтамасыз етуде
институционализациялау, құрылымдау, зейнетақыны сақтандыру, зейнетақылық
үрдістерді еңгізу, қорлардың міндеттерін актуалды бағалау, табыс алу үшін
активтерді инвестициялау бойынша қажетті шараларды іске асырмайынша,
зейнетақы реформасының қандай да болмасын нәтижелері тұрақсыз, уақытша
сипатқа ие болады. Сондықтан халыққа жеткілікті зейнетақыны қамтамасыз
ететін жаңа механизмдерді ұсыну қажеттілігі туындап отыр, яғни қазақстандық
зейнетақылық қамтамасыз етуді модернизациялау қажет 3, 30 б. .
Жүйенің негізгі көрсеткіштерінің динамикалық өсуі зейнетақы жинақтарын
басқару тиімділігінің төмендеуіне алып келуі мүмкін. Ол елдің экономикалық
даму деңгейімен, мемлекет бюджетінің дефицитін төмендеуімен , мемлекеттік
қарыз көлемі мен теңге ревальвациясын және сыртқы экономикалық
факторлармен байланысты.
Қазіргі кезеңде зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінен түсетін
табыстың төмендеуі байқалып отыр. Оның басты себебі қор нарығында қаржы
құралдардың жетіспеушілігінен туып отыр.
Осы қалыптасқан жағдайда жинақталған активтерді тиімді қолдануын
ұйымдастыру қажеттілігі туып, бір жағынан халықтың зейнетақы жинақ көзінің
нақты өсуі ретінде болса, екінші жағынан маңызды әлеуметтік халық
шаруашылық міндеттерді шешу ретінде қарастырады 4, 2-3 б. .
Әлеуметтік бағытталған мемлекетте экономика халықтың өмір сүру деңгейін
көтеруіне, сыртқы ортаны қорғауға, материалдық, әлеуметтік қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталуы керек.
Әлеуметтік сфераның дамуы экономиканың қызмет етуіне әсер етеді. Осыған
орай тұрақты экономикалық дамуына жету үшін Қазақстанға әлеуметтік сфераға
инвестиция қажет. Әлеуметтік салаға салынған инвестициялар экономикалық
тиімді болып, шығындар көлемі, қаржыландыру көлемі және табыс алу қатынасын
оптималды болатынын болжамдайды. Экономикасы әлеуметтік бағытталған
дамыған мемлекетті ынталандыру шетел инвестициялардың ағымын көбейтіп,
халықаралық қоғамда оның рейтингісін көтереді.
Жоғарыда айтылғанға сай бұл кезеңде сауатты мемлекеттік инвестициялық
саясат қажет. Оның негізгі міндеттері экономика субъектілерінің
арақатынасын реттейтін ережелерді әзірлеу мен қолдау шараларын жүргізу
болып табылады. Экономиканың тиімділігі қоғамның әлеуметтік -экономикалық
күтімі мен өндірістік, қаржылық инвестициялық ресурстары келістірілетін
экономикалық саясат жүргізуіне байланысты 5, 99-103 б..
Экономикалық тетік арқылы еліміздің Президентінің Қазақстан-2030: Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
атты Қазақстан халқына Жолдауына сай мемлекет экономикалық субъектілерді
басқару керек. 2, 7б.
Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінде тиімді инвестициялау
мәселелерін зерттеу тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету соңына дейін
аяқталмаған болатын. Қаржылық институттармен экологиялық және әлеуметтік
факторларды ескере отырып, инвестициялау процесінің белсенділігі төмен
болғандықтан, республикадағы тұрақты экономикалық дамумен қамтамасыз ету
төмен болады. 6, 13б..
Зейнетақы активтерін орналастыру мәселелерінің күрделігі әсерінен,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының тұрақты экономикалық дамуы үшін
мемлекеттік тетікті пайдаланып, инвестициялық белсенділікті реттеу,
тақырыптың таңдалуына себеп болып, дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттері айқындалды
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттің ұлттық экономикасын
модернизациялау барысында зейнетақы жүйесін қалыптасу деңгейін бағалау және
зейнетақы активтерін экономикалық нақты секторларына инвестициялау
механизмдерін жетілдіру.
Берілген мақсатқа сай жұмыста мына міндеттер шешіледі:
-жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздерін ашу;
- Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы жүйесінің құрылымы мен
қазіргі жағдайын талдау, экономиканың әлеуметтік мәселелерін шешу
мақсатымен оның қалыптасу және даму ерекшелігін анықтау, Қазақстандағы
зейнетақы қорының инвестициялық қызметін талдау арқылы бұл саладағы негізгі
мәселелерді шешу;
- зейнетақы жүйесінің қызметін мемлекеттік реттеу шараларын жетілдіру
үшін ұсыныстар беру.
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы
қорының қызметі.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы жүйесін
дамыту және оны жетілдіру жолдары.
Ақпараттық негіз болып Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз
ету мәселелеріне байланысты заңдық және нормативтік актілері, статистика
жөніндегі Агенттіктің мәліметтері мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің талдау материалдары , ҚР Президенті Назарбаев Н.Ә.Казақстан
Республикасының халқына 28.02.2007 жылғы жолдауы Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан, Қазақстан Республикасының Қазакстан Республикасында
зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы (1 маусым 2005ж.), ҚР Қаржы
министірлігі, ҚР Еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігі мәліметтері
алынды 7, 1-50б..
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, колданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 9 кесте мен 8 сурет бар.
1. ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бұл тарауда жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және
нарықтағы ролін зерттеу барысында олардың макро-микроэкономикалық
қызметтері зерттеліп, зейнетақылық қамсыздандыру жүйесінің қызмет ету
параметрлері мен негізгі салаларының үш деңгейі, жинақтық зейнетақы
жүйесін басқару бойынша негізгі қағидаттары зерттеліп, зейнетақы қорларының
активтерін басқарудың негізгі ерекшеліктері айқындалып, инвестициялық
саясатының мақсаты анықталады.
1. Жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және
нарықтағы ролі
Жинақтық зейнетақы қорлары (ЖЗҚ) – бұл контрактілі-сақтаушы типтегі
қаржылық институттары болып табылады, олар ұзақмерзімді контрактілерге
сәйкесті салымшылармен төленетін зейнетақы жарналардың негізінде халықтың
сақталатын ақша қаражаттарын тартады. ЖЗҚ-ның ерекшелігі – олар еңбеккке
қабілеттілігін жоғалту барысында адамдардың материалдық және әлеуметтік
қажеттілігін қамтамасыз ету үшін құрылады. Зейнетақылық жарналардың
салымшылары белгілі бір жасқа келгеннен кейін табыс көзқайнарын
қалыптастыру мақсатында зейнетақы қорларының қарыздық міндеттемелерін сатып
алады.
Зейнетақы қорлардың дамуы корпорациялардың жоғары маманданған жұмыс күшін
тартуға ұмтылысы есебінен пайда болды. Зейнетақы қорлары - жеке және заңды
тұлғалардың зейнетақы төлемдерінің орнына зейнетақы міндеттемелерін
шығаратын қаржылық мекеме. Зейнетақы төлемдері- зейнетақы төлемдері үшін
халықтың, фирмалардың, мемлекеттің салымдары.
Зейнетақы қорларын құрудың негізгі мақсаттары бағалы қағаздарға
зейнетақы жарналарын инвестициялау есебінен жұмыскерлерге төлемдер жасау
болып табылады. Зейнетақы қорлары сенімгерлік компанияларға, коммерциялық
банктерге немесе сақтандыру компанияларына берілу мүмкін. Мұндай
сақтандыру қоры сақтандырылмаған деп аталады. Бірақ корпорациялар
сақтандыру компаниялармен келісім жасау мүмкін, яғни сақтандыру компаниялар
зейнетақы төлемдерін қабылдап, зейнетақы төлемдерін беруді қаматамасыз
етеді.Ондай сақтандыру қоры сақтандыратын деп аталады 11, 13 б. .
Зейнетақы қорларындағы пассивті операциялардың негізі корпорациялардың,
кәсіпорындардың, сонымен қатар бүкіл түсімдердің 20-30% құрайтын
жұмыскерлер мен қызметкерлердің жарналары болып табылады. Жарна үлесі
түрлі корпорациялар, кәсіпорындар және мемлекеттер бойынша ауытқиды.
Корпорация қуаттырақ әрі байырақ болған сайын, жұмыскерлер мен
қызметкерлердің жарналар үлесі аз болады. Зейнетақы қоры капиталының
жинақталу ерекшелігі кәсіпкерлердің, жұмыскерлердің, қызметкерлердің ұзақ
мерзімге өмірді сақтандыруға кеткен жарналарының сомаларынан құралады.
Зейнетақы қорлары ұзақмерзімді ақша қаражаттарын иемденеді және оларды
үкіметтік, жеке бағалы қағаздарға салады. Зейнетақы қорларының активінің
80% жеке корпорациялардың бағалы қағаздары құрайды. Активтердің 30% астамы
жай акцияларға жататындықтан корпорация саясатына зейнетақы қорлары әсер
етеді. Зейнетақы қорлары өзінің корпорацияларының активтеріне де ақша
қаражаттарын салады.
Жекеменшік зейнетақы қорларымен қатар мемлекеттік зейнетақы қорлары да
бар. Олар орталық үкіметпен және жергілікті басқару органдарымен құралады.
Мұндай қорлардың пассивті операцияларының негізін түрлі үкіметтік
деңгейдегі бюджет қаражаттары және жұмыскерлердің жарналары құрайды.
Активті операциялар мемлекеттік және корпорациялардың бағалы қағаздарының
салымдарында шоғырланады. Мемлекеттік зейнетақы қорларының қызметінде
ақша қаражаттарын инвестициялау мен қызметінің формаларын ұйымдастыруы
бойынша айырмашылықтар болады.
Еркін активтерді құрай отырып зейнетақы жарналары зейнетақы қорларында
жинақталады. Сондықтан зейнетақы қорларының активтері экономикада маңызды
роль атқарады 10, 89 б..
Экономикадағы салалардың мәнін ЖІӨ-гі үлесінің көрсеткіші бойынша мәнін
анықтауғы болады. Мысалы, дамыған елдерде ЖІӨ-гі зейнетақы активтерінің
үлесі 10% құрайды (кесте 1).
Зейнетақы қорлары инвестициялар сияқты экономикада макроэкономикалық және
микроэкономикалық қызмет атқарады.
Зейнетақы қорларының макроэкономикалық қызметіне :
- Олар инвестициялық ресурстарды тиімді орналастыруға үлес қосады, яғни
инвестицияланатын қаражаттың иелері мен қолданушылардың (фирмалардың,
компаниялардың, өндірістік ұйымдардың және т.б.) нақты емес ақпарат алу
тәуекелдігін азайту есебінен болады. Жинақталған мәліметтер негізінде банк
әлеуетті қарыз алушылардың қаржылық жағдайын құрастырады, сөйтіп қаржылық
нарыққа тиімділігі аз және сенімсіз компаниялардың кіруіне жол бермейді.
Сонымен қатар банктерде мәліметтер болу есебінен кәсіпорынның шаруашылықты
дұрыс жүргізуіне , басымды бағыттар мен қызмет формаларын таңдауына әсер
етеді.
- Қаржылық делдалдардың жекеменшік міндеттемелерін шығару экономикаға
қажетті және ұсынылатын қосымша ресурстар арасында қарама қайшылықтарды
шешеді.Сөйтіп жинақ көлемі ұлғаюы әсерінен ақшаға сұранысы , нарықтағы
пайыз ставкалары да төмендейді. Қысқа мерзім кезеңінде инвестициялық
сұраныстың өсімі табыстың мультипликативті кеңеюі және жиынтық сұраныстың
төмендеуін өтейді. Ұзақмерзімді кезеңде жаңа техника мен технологияға
материалданған инвестициялар экономикалық өсудің сапалық және сандық
әлеуетін қалыптастырып, өндіріс көлемінің сұраныс және ұсыныс жағдайында
ұлғаюының факторы болды 9, 58 б..
Кесте 1
Экономикасы дамыған мемлекеттер бірлестігі елдеріндегі зейнетақы
қорларындағы активтер көлемі (1993 жылы)
млрд.доллар
Елдер Активтер ЖҰӨ бойынша Жан басына
активтер шаққандағы
активтер
1 2 3 4
АҚШ 2 908 49 12
Жапония 1 752 42 14
Ұлыбритания 726 77 13
Германия 254 15 3
Нидерланды 216 68 14
Швейцария 195 83 28
Канада 162 29 6
Австралия 122 43 7
Швеция 62 25 7
Норвегия 31 27 7
Ирландия 14 28 4
Ескертпе: дерек көзі – Смешанное общество: мировой опыт и
Казахстан.Отв. ред. АК. Кошанов 43, 87 б. .
Зейнетақы қорлары қоғамдағы әлеуметтік экономикалық тұрақтылыққа үлес
қосатын қосымша әлеуметтік қамтамасыз етуге жағдай жасайды.
Зейнетақы қорларының микроэономикалық қызметіне :
- Халықтың еркін ақша қаражаттарын шығара отырып, зейнетақы қорлары қарыз
алушының қажеттіліктеріне сай оларды инвестиция түрінде салады.
- Зейнетақы қорлары көптеген иеленушілердің ресурстарын
біріктіргендіктен жаппай инвестициялаудың формасына жатады.Осыдан
тәуекелділік деңгейі төмендейді.
- Өндірісті инвестициялай отырып, зейнетақы қорлары олардың кәсіпкерлік
белсенділігін қаржылық институт ретінде ынталандырады. Ұзақмерзімді
қарыздық міндеттемелерді зейнетақы қорлары (акцияларды, корпорациялардың
ұзақмерзімді облигациялары) инвестициялық қызметті ұтымды жоспарлауға
мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді қарыз міндеттемелерін сатып алғанан кейін
зейнетақы қорлары корпорацияның уақытша ақша қажеттіліктерін қамтамасыз
етеді.Қысқа мерзімді инвестциялар айналым қорларын толықтыру үшін қажет.
Сөйтіп зейнетақы қорлары қаржылық делдал бола отырып, кәсіпкерлік секторды
несие төлемдерімен қамтамасыз етіп қана қоймай,инвестициялық сұраныс пен
экономикалық белсенділіктің жалпы деңгейін көтереді 9, 63 б..
Қазақстанда зейнетақы реформасының басты себебі болып әлеуметтік
қамсыздандыру саласын дағдарысқа ұшыратқан посткеңестік экономикалық
дағдарыс саналады. Халықтың қартаюы мен жұмыспен қамсыздандырудың төмендеуі
өлшемінен жұмыссыздардың әлеуметтік қорғалуына ЖІӨ(дегі мемлекеттік
шығындардың үлесі өсті. Қазақстанда бір зейнеткерге (.( жұмысшы тең келді.
Халықтың еңбекке қабілетті бөлігіне салықтық ауыртпашылық лезде жоғарылады,
ол зейнеткерлерге ағымдық төлемдерінің тапшылығын тудырды. Зейнетақылық
реформаның басында зейнеткерлер алдындағы борыш (( млрд.теңге көлемінде
қалыптасты.Кейбір аймақтарда зейнетақы төлеу мерзімінің кідірісі (( айға
жетті. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде қаржылық жағдай мен тиімділікке
байланысты қалыптасқан күрделі экономикалық және әлеуметтік қауіп төндірген
жүзеге асырылушы жүйе қаржылық стрессте болды. Сондықтан зейнетақылық
қамсыздандыру реформасы объективті қажеттілікке ие болды 13, 15 б..
Орталықтандырылған зейнетақы жүйесінің қызмет етуі келесідей
кемшіліктерді айқындады:
( жарналар көлемі мен зейнетақылық төлемдер арасындағы сәйкессіздік. Яғни
қызметкер оның жұмыс берушісінің зейнетақы қорына аударымдардың уақытылы
және толықтығына тәуелсіз зейнетақыны ала алатын. Сондай(ақ мемлекет
зейнетақыны Мемлекеттік зейнетақы қорынан төлеуге міндетті болды;
( өндіріс шығындарының ұлғаюында көрініс тапқан, жалақының (((((
мөлшеріндегі зейнетақы аударымдарының ставкасы жеткілікті жоғары болды.
Сонымен қатар аударымдардың жоғарғы деңгейі жұмыс берушілердің зейнетақы
төлемдерін төлеуден жалтаруына алып келді;
( зейнетақы аударымдарының түсімдерін бақылаудың болмауы мен жұмыс
берушілердің қызықпаушылығы жинақтау деңгейінде білінді;
( зейнетақы жеңілдіктерінің үлкен мөлшерінен әлеуметтік әділеттілік
қағидасының бұзушылығы;
( зейнетақы аударымдарының иесізденуі мен қаражаттарды тиімсіз басқару
зейнетақы аударымдарының ұлғаюына кедергі жасады;
( өз кезегінде зейнетақы қаражаттарын тиімсіз басқару артынан қаржылық
ысыраптарды тудырды.
Қазақстанда бірінші мемлекеттік емес зейнетақы қорлары (((( жылы пайда
болды. Олар бірінші Қазақстандық еркін зейнетақы қоры (Бутя(, мемлекеттік
емес зейнетақы қоры (Надежда( және тағы басқалары болды. Алайда олардың
қызметі заңнамалық(құқықтық негіздер мен техникалық инфрақұрылым жоқтығынан
қиындады. (Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары туралы( Заң (((( жылы
бекітілді, бірақ бір жылдан соң ((((жылы зейнетақы реформасына бастама
салған (Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық қамсыздандыру туралы( Заң
қабылданғаннан кейін өзінің күшін жойды 16, 49 б..
Зейнетақы реформасы (((( жылы жүзеге асырыла бастады. Қазақстан ТМД
елдері ішінен бірінші болып жинақтаушы зейнетақы қорына көшті. Бұл кезеңде
қаржылық нарық ресурстардың өткір жетіспеушілігі, сондай(ақ зейнетақы
реформасы қор нарығының дамуымен байланысты болды.
Алайда екі жылдан кейін қаржылық нарықтағы жағдай түбірімен өзгерді. Қор
нарығының өркендемеуі мен басқа факторлармен қатар банктік жүйенің
өтімділігінің өсуі мен зейнетақы активтері көлемінің өсуі зейнетақы
активтерін орналастыру мәселесінің туындауын ескерді.
Зейнетақы жүйесін реформалауда Чилиде қызмет етуші зейнетақылық
қамсыздандыру жүйесі негізге алынды. Қазіргі зейнетақылық қамсыздандыру
жүйесінің қызмет ету параметрлері мен негізгі салаларын түгелдей үш деңгей
анықтайды 11, 25-26 б..
Бірінші деңгей.
(Қазақстан Республикасында зейнетақылық қамсыздандыру туралы( Заңына
сәйкес жинақтаушы зейнетақы жүйесімен қатар ынтымақтас (солидарный(
зейнетақы жүйесі сақталды, сонымен бірге зейнеткерлер алдында ескі
зейнетақы жүйесінде жұмыс істеген барлық мемлекеттік міндеттемелер де
сақталған. Ынтымақтас зейнетақы жүйесінің міндетті зейнетақы жарналары
жұмыс берушіден ұсталатын бірыңғай әлеуметтік салықтың ((((( ішіне кіретін.
Ынтымақтас зейнетақы жүйесі ынтымақтас жүйе кезінде стаж жинаған, сондай(ақ
жинақтаушы жүйеде жеткілікті зейнетақы жинақтарын жинақтауға мүмкіндігін
иеленбеуші қызметкерлер мен зейнеткерлерді зейнетақымен қамсыздандыруды
қарастырады.
Екінші деңгейі.
Зейнетақымен қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесінде әрбір азамат жеке
зейнетақы жинақтарын еңбекақы түріндегі төлемге жататын табыстың (((
көлемінде міндетті түрде ұсталып қалынатын зейнетақы жарналарын аудару
есебінен қалыптастырылады. Сәйкесінше зейнетақы жасына жеткен азаматтардың
зейнетақылары ынтымақтас жүйедегідей зейнетақыға шығу кезіндегі жұмыс
жасаушылардың санына байланыссыз,салымшылардың жекеменшігі болып табылатын
жинақталған құрал(жабдықтардың есебінен құрылады. Осылайша зейнетақыға шығу
кезінде салымшылардың жеке зейнетақы шоттарынан өздерінің жинақталған
жинақтары төленеді. Одан басқа зейнетақы жарналары зейнетақы жинақтарының
өсуі мен оларды инфляциядан қорғауды қамтамасыз ету мақсатында қаржы
құралдары инвестицияланады.
Үшінші деңгей.
(Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық қамсыздандыру туралы( Заңға
сәйкес қызметкерлер мен жұмыс берушілердің еркін жарналарының есебінен
құралатын қосымша зейнетақыны құратын еркін жарналар түсінігі
енгізілді.Осылайша әрбір азамат еркін зейнетақы жарналары есебінен өз
зейнетақылық жинақтарын көбейтуге мүмкіндігі болады.
(((( жылы (Қазақстан Республикасының зейнетақылық қамсыздандыру туралы(
Заңына өзгертулер енгізілді, соған сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорына
зейнетақы жарналары қызметкерлердің жалақысынан міндетті түрде ұстала
бастады.
Зейнетақылық реформа қаржы нарығының жаңа қатысушыларын әкелді :
- жинақтаушы зейнетақы қоры (ЖЗҚ(;
- зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруын атқарушы ұйымдар
(ЗАИБАҰ);
- банктер(кастодиандар 18, 9 б..
Сонымен қатар жинақтаушы зейнетақы қорына көшу бастапқыда халықтың
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне сенімінің артуы мен мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы қорларына салымшылардың тиімді келуіне көмектесетін
аралық институт құруды ойластырған. Аралық институт ролі Мемлекеттік
жинақтаушы зейнетақы қорына берілді, оған зейнетақы жинақтарын
сақтандырудың мемлекеттік кепілдемелері таратылды және зейнетақы активтерін
инвестициялауды арнаулы шектеуші лимиттері белгіленді.
Қазіргі таңда республикамызда зейнетақы жүйесінің ынтымақтас
(мемлекеттік( және жинақтаушы (жеке( жүйелерінің құрамынан қалыптасқан
аралас түрі қызмет етуде:
-ынтымақтас жүйе қалыптасқан зейнеткерлер мен (((( жылдың ( қаңтарына
еңбек стажы алты айдан кем емес азаматтарға арналған;
-жинақтаушы жүйе (((( жылдың ( қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы
қорларына жалақының ((( мөлшерінде міндетті зейнетақы жарналарын аударған
азаматтарға арналған.
Жұмыс беруші ынтымақтас жүйеге зейнеткерлердің зейнетақысын төлеу
шығындарын жабуға бағытталған әлеуметтік салық түрінде еңбекақы қорына
үстеме ((( аударып отырған. Зейнетақы жүйесінің екіленуі нәтижесінде
бүгінгі күндері зейнетақыға шығатын азаматтар екі қайнар көзден
зейнетақымен қамсыздандырылады:
( зейнетақының бірінші бөлігі (((( жылдың ( қаңтардағы жағдайына
байланысты ынтымақтас жүйесінен еңбек стажына қатынасты мемлекет жағынан
төленеді;
( зейнетақының екінші бөлігі жинақтаушы зейнетақы қорының жеке зейнетақы
шотындағы жинақтарынан төленеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорының пайда болуынан бастап жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің салымшыларының зейнетақылық аударымдарының барлық ақшалай
аударуларын дербестендірілген, төлемдерді алушылар бойынша Мемлекеттік
орталық арқылы зейнетақыны төлеуді жүзеге асыра бастаған. (((( жылдың
желтоқсанында мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақылық
активтері есебінен алғашқы рет қазақстандық акционерлік қоғамдарының
акциялары сатып алынды.
Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етудің қазіргі жүйесі 2005 жылы 1
маусымнан бастап әрекет етуші Қазақстан Республикасында зейнетақы
қамтамасыз ету туралы Заңында бекітілген 1, 2 б.. Қазіргі кезде
республикада зейнетақылық қамтамасыз етудің еңбек және жинақтық жүйелері
қатарласып қызмет етуде. Ол бірінші суретте берілген.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі звенолары: жинақтаушы зейнетақы
қорлары, зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниялар,
банктер(кастодиандар.
Жинақтаушы зейнетақы қорлар ( бұл ашық не жабық типтегі акционерлік қоғам
формасында құрылған заңды тұлғалар. (Қазақстан Республикасының зейнетақылық
қамсыздандыру туралы( Заңына сәйкес ЖЗҚ (ННПФ( зейнетақы жүйесінде орталық
звено болып табылады 4, 3б.. Олар салымшылармен жұмысты, зейнетақы
келісім(шарттарын жасайды, зейнетақы жарналары инвестициялық табыс
аударымдарына жеке есеп(шот жүргізеді, сондай(ақ салымшылар алдындағы
қордың міндеттемелерін ұйымдастырады. Қор өз қызметі үшін комиссиондық
сыйақылар алады, өз салымшылары мен мемлекеттік құрылым алдында есеп
береді, халық ішінде түсіндірме жұмыстарын жүргізеді, өтініштерін
қарастырады, салымшының өлімімен немесе шетелге кетуімен байланысты
сұрақтарды шешеді.
Ағымдық кезеңде Қазақстанның зейнетақы жүйесі мемлекеттік және жеке
бөліктерден құралғандықтан, нарықта мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы
қорынан басқа Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры (МЖЗҚ( қызмет етеді
және Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тәртіпте
салымшылардың тек міндетті зейнетақы аударымдарын жүргізіп, зейнетақыны
алушыларға төлемдерді жүзеге асырады. Қазіргі уақытта Мемлекеттік
жинақтаушы зейнетақы қорын жекешелендірудің мүмкін нұсқалары әзірленуде.
Қазақстан Республикасының зейнетақы қорын реттеу бойынша комитеті
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорын жекешелендірудің мүмкін нұсқауларын
әзірлеген. Комитетке әр түрлі компаниялардың, соның ішінде шетел
компанияларының өкілдері МЖЗҚ потенциалды инвесторлар үшін жеткілікті
тартымды кәсіпорын болғандықтан жекешелендіру туралы ұсыныспен жиі келеді.
Мемлекет болса МЖЗҚ жекешелендіруге әлі дайын емес.
Әзірленіп жатқан нұсқалардың ішінде республика үшін екеуі ғана анағұрлым
артықшылыққа ие. Біріншісі МЖЗҚ(ны стратегиялық инвесторға мемлекет
меншігінде акциялар пакетінің үлесін сақтай отырып сатуды қарастыру.
Екіншісі- мемлекетте блоктаушы акция пакетін сақтап МЖЗҚ(ны сату. Екі
жағдайда да Ұлттық комиссияда бағалы қағаздар және олардың қаржылық нарықта
баға белгісі бойынша болашақ кәсіпорынның акцияларының листингі
қарастырылады.
МЖЗҚ сатқан жағдайда жұмыс істеуші Заңнаманың өзгеруін талап ететінін
ескеру керек.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының зейнетақылық қамсыздандыру жүйесі
Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруын жүргізетін ұйым
инвестициялық қоржын құрылымының нормаларын сақтап бағалы қағаздар түрлерін
заңнамамен рұқсат берген жинақталған зейнетақы активтерін орналастырумен
айналысады. Қазақстанда бұндай ұйымдарға зейнетақы активтерді басқару
бойынша Комитет – ЗАИБАҰ жатады 4, 3 б..
ЗАИБАҰ – бұл жинақтық зейнетақы қорларының активтерін инвестициялауды
іске асыратын ұйым болып табылады. Олар заңды тұлға, бағалы қағаздар
нарығыының кәсіби қатысушылары болып табылады, инвестициялық портфельдің
қалыптасу нормаларын сақтай отырып заңнамамен рұқсат етілген бағалы
қағаздарға зейнетақы қорлары активтерін орналастырумен айналысады. Жинақтық
зейнетақы қорларымен ЗАИБАҰ ортасында өзара қатынастар қордың активтерін
басқару келісім шарты негізінде қалыптасады. Келісім шарт қорытындысы
туралы шешімді қабылдау тәртібі жарғыда сипатталады. Зейнетақы қорлары
үшін Ұлттық Банктің депозиттері бойынша жеке тұлғаларға проценттік ставка
бағыт болып есептеледі. ЗАИБАҰ –дың белгіленген табыстылыққа жету үшін
кепіл ретінде оның активтері саналады, ол сенімді басқару келісім шартында
айқындалады. ЗАИБАҰ-дың негізгі функциясы - салымшылардың ақшаларын тиімді
орналастыру және табыстың максимальды мүмкіндігі деңгейін қамтамасыз ету
мақсаттарында ішкі және сыртқы халықаралық қаржылық рыноктардағы жағдайды
қадағалау.
Банк–кастодиандар зейнетақы активтерінің сақталуы мен қаражаттар
қозғалысының жедел қызмет көрсетуін қамтамасыз етеді. ЗАИБАҰ–мен
келісім–шарт жасаумен қатар зейнетақы қоры банк–кастодианмен келісім–шарт
жасауы қажет. Банк–кастодиандардың қызметі зейнетақы активтерін
шоғырландыру бойынша барлық операцияларыдың есебін жүргізуде, оларды
орналастыруда, инвестициялық табыс алуда, сонымен қатар ЗАИБАҰ қызметі мен
оның есепшоттарының жағдайы туралы қорды ақпараттандыруда тұжырымдалады.
Банк қаражаттарды мақсатты қолдануда және инвестициялау лимиттерін сақтауда
да бақылау жүргізеді 4, 4 б..
Зейнетақы жарналары Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына не
мемлекеттік емес зейнетақы қорының біріне салынады. Мемлекеттік емес
зейнетақы қорының біреуі өз активтерін зейнетақы қорына зейнетақы
активтерінің жағдайы туралы есептемелерді тұрақты тапсыратын арнайы құқықты
иеленуші банк–кастодиандарда сақтауы керек. Зейнетақы қорларын
инвестициялауды ЗАИБАҰ жүргізеді. Зейнетақы қоры, банк–кастодиан мен ЗАИБАҰ
арасында үш жақты келісім құрылады. Зейнетақы активтерін салудың әрбір жеке
жағдайы үшін зейнетақы қоры, банк–кастодиан мен ЗАИБАҰ –ның өкілдерімен қол
қойылатын инвестициялық шешім қабылданады. Зейнетақы активтерін
орналастыруды басқарудың бұндай күрделі механизмі азаматтардың зейнетақы
жинақтарының анағұрлым жоғарғы деңгейлі қорғалуын қамтамасыз ету мақсатымен
құрылған. (((3 жылдан бастап зейнетақы активтерін орналастыру құқығын
міндетті түрде мемлекеттік өкілетті органдармен бекітілген норматив
талаптарына жауап беретін және қажетті лицензияларды алған жинақтаушы
зейнетақы қорлары иеленеді.
Зейнетақы қорлары басқа қаржылық ұйымдарға қарағанда қатаң мемлекеттік
реттеуге алынған.Жинақтаушы зейнетақы жүйесін реттеу мына үш негізгі бағыт
бойынша жүргізіледі:
• ЖЗҚ институционалдық формасын реттеу;
• ЖЗҚ қаржылық шаруашылық қызметін реттеу, сонымен қатар олардың
жұмыстарының залалсыз болуын қадағалайды;
• ЖЗҚ инвестициялық портфелінің құрылымын реттеу;
ЖЗҚ активтерінің құрылымын қалыптастыру белгілі жағдайға жеткеннен кейін
пассивтерінің нақты соммасы төленуіне байланысты. Жарналардың түсуі мен
төлемдердің басталуы арасында, сонымен қатар жарналардың түсу мерзімі
аяқталуы мен зейнетақы төлеу уақыты аралығында бірнеше жылдар бар. Ол ЖЗҚ-
на ұзақ мерзімді және орта мерзімді қаржылық инвестицицялар жасауға
мүмкіндік береді. Тұрақты экономикалық және саяси жағдайда инвестициялық
ресурстардың кейбір бөлігі қысқа мерзімді салымдарға бағытталады.
ЖЗҚ коммерциялық ұйым болып табылады, сондықтан да максималды пайда алуға
ұмтылады. Пайданы өтімді емес қарыз міндеттемелерінің жоғары табысының
айырымы мен салымы жоғары өтімді пассивті міндеттемелерінің аз
төлемдерінен алады. Зейнетақы қорлары активтері мен пассивтерін қор және
олардың қатысушылары арасындағы балама принципі негізінде келістіреді.
Сонымен жинақтаушы зейнетақы қорлары қаржы нарығында салыстырмалы түрде
жаңа институционалды инвесторлар болып табылады. Жинақтаушы зейнетақы
жүйесі мемлекеттің қанағаттанарлықсыз әлеуметтік қамсыздандыруына қарсы
құрылуына негізделген және оның дамуы корпорациялардың жоғары білікті
жұмысшы күшін тарту талабы есебінен өріс алды. Жинақтаушы зейнетақы қорлары
қаржы институты ретінде халықтық ақша қаражаттарын ұлттық экономикаға
инвестициялау үшін аккумуляциялау мүмкіндігін береді. Бұл бөлімде зейнетақы
қорларының макро-микроэкономикалық қызметтері анықталды.
1.2 Жинақтық зейнетақы жүйесін басқару қағидаттары
Портфельдік қалыптастыру кезінде түрлі қасиеттері бар құнды қағаздар
арасындағы пропорцияны анықтау қажет. Классикалық консервативті (тәуекелі
аз) портфельді құрудың негізгі қағидалары мыналар: консервативтілік,
диверсификациялау және жеткілікті ликвидтіліктің қағидалары 12, 19б..
Консервативтілік қағидасы басым ықтималдылығы бар тәуекелді үлестен
мүмкін болатын шығындар сенімді активтердің табыстарымен жабылатындай
жоғары сенімді және тәуекелді үлестер арасындағы өзара байланысын ұйғарады.
Мұндай жағдайда инвестициялық тәуекел негіз сомма бөлігінің шығынына
емес, ол тек қана жоғары табысты жеткіліксіз алудан тұрады. Тәжірибе
көрсеткендей, клиенттердің көбісі депозиттік мөлшерлемесі бірден екіге
дейін шамасында ауытқитын сенімгерліктің жоғары категориясындағы
банкілерінің табысымен қанағаттанады.
Диверсификациялау қағидасы портфельдік инвестициялаудың негізгі қағидасы
болып келеді. Диверсификация бір құнды қағаздар бойынша мүмкін болатын
көлемді емес табыстар басқа қағаздар бойынша көлемді табыстарымен өтеу
арқасында тәуекелді төмендетеді. Іскерлік активтілігінің циклдық
ауытқуларының синхронділігін болдырмау мақсатында бір-бірімен тығыз
байланыспаған, әр түрлі саласындағы құнды қағаздарды портфельге қосу
арқасында тәуекелділіктің минимумі пайда болады.
Оптималды мөлшері - сегізден жиырмаға дейін құнды қағаздардың түрлері.
Диверсификация активті сегменттер арасында да, олардың ішінде де қолданылуы
мүмкін. Мысалы, мемлекеттік қысқа мерзімді облигациялар мен қазыналық
міндеткерлікті түрлі сериядағы құнды қағаздар арасында диверсификациялауға
болады, корпоративті құнды қағаздар үшін - әр түрлі эмитенттер акциялары
арасында. Жеңілдетілген диверсификация мәнді анализсіз бірнеше құнды
қағаздар арасында қаражатты бөлуден тұрады. Қоржындағы қаражаттың
жеткілікті көлемі салалық және аудандық диверсификацияны өткізуге жағдай
жасайды. Салалық диверсификацияда бір саладағы өнеркәсіптің қағаздары
жағына қарай қоржынның басым болып түсуіне жол берілмеуі тиіс, әйтпесе
бүтіндей бір салада дағдарыс басталуы мүмкін. Мысалы, дүние жүзі нарығында
мұнай бағасының түсуі, сонымен қатар бүкіл мұнай қайта қорыту кәсіпорындағы
акциялар бағасының төмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін, ал бұл өз кезегінде
инвестициялық қоржыгға кері әсер етеді. Солай сияқты бір аудандағы
кәсіпорындарға да қатысты болады. Бір уақыттағы акциялар бағасының
төмендеуі саяси тұрақсыздықтың, ереуілдердің, табиғи апаттардың және т.б.
нәтижесінде болуы мүмкін. Корреляциялық анализ әдістері қоржындағы әр түрлі
құнды қағаздар арасында оптималды баланс табуға жол береді.
Жеткілікті ликвидтілік қағидасы ақшалай қаражатқа деген клиенттердің
сұраныстарын қанағаттандырарлықтай дәрежеден төмен емес тез жасалынатын
активтердің үлесін қоржынға сақтап тұру үшін жағдай жасайды. Тәжірибе
көрсеткендей, қаражаттың нақты бір бөлігін ликвидті (табысы азырақ болса да
) құнды қағаздар ұстау тиімдірек, ол өз кезегінде нарық конъюнктурасының
өзгеруіне және жеке тиімді ұсыныстарына тез жауап беруге мүмкіншілік
береді.
Портфельді құрастыру сұрағын қарастырғанда, инвестор олармен
басқаратындай өзіне параметрлерді анықтау қажет :
- портфельдің оптималды типін таңдау қажет;
- өзіне тиімді портфельдің табысы мен тәуекелдің үйлесімділігін бағалау
және сәйкесінше әр түрлі дәрежедегі тәуекелі мен табысы бар құнды қағаздар
портфелінің салмағын анықтау;
- қоржынның алғашқы құрамын анықтау;
- әрі қарай қоржынды басқару сызбасын таңдау 19, 93б..
Инвестициялық портфельді қалыптастыру міндеті өз клиенттердің қаржы
ресурстарын аккумуляциялауымен және оларды капиталдар нарығында
пайдалануымен айналысатын зейнетақы қорлары үшін актуалды. Зейнетақы
қорларының инвестициялық қоржының қалыптастыру бірнеше жолдармен жүзеге
асады:
- оны құру мақсатын қалыптастыру және олардың приоритеттілігін ( оның
ішінде, маңыздырақ – дивидендтерді үнемі алып отыру әлде активтер
бағасының өсуі), тәуекел дәрежесін, минималды кірісін, болатын кірісінен
бас тартуын және т.б. анықтау;
- қаржы компаниясын таңдау (ол отандық немесе шетелдік фирма болуы
мүмкін: шешімді қабылдау кезінде фирма абыройын, фирманың қаржылық жағдайы
туралы ақпараттың болуы; фирма ұсынатын қоржын түрлері, оның табыстылығы,
қолданылатын инвестициялық құралдардың түрлері, т.б. критерийлерді
пайдалануға болады);
- инвестициялық есепті жүргізетін банкті таңдау.
Зейнетақы қорының инвестициялық портфелін қалыптастыру кезіндегі құнды
қағаздарды тиімдірек бөлуді статистикалық әдістер арқылы жүзеге асыруға
болады. Оның негізгі элементтері активтерді бағалау, инвестициядық шешім,
портфельді оптимизациялау және нәтижелерді бағалау болып келеді. Жалпы осы
жағдайда жүйелі тәуекел мен табыстылық бір-бірімен байланысты болу керек.
Құнды қағаздарға инвестиция тәуекелі күтілетін маңызынан кірістің бас
тартуының ықтималдылығымен анықталады. Кірістің болжамды мәнісін
инвестициядан кірістің динамикасы туралы статистикалық мәліметтерді қайта
құру негізінде анықтауға болады. Ал тәуекелді болатын кірістен ортақ
квадратикалық бас тарту ретінде 40, 16 б..
Табыс пен тәуекелдің абзал үйлесімі тәуекелдің әсерін төмендеуге жағдай
жасайтын салымдарды диверсификациялау жолымен, активтердің көп бөлігі бар,
зейнетақы қоры арқылы жүзеге асады.
Зейнетақы қорлардың активтерді тиімсіз басқарудан шығын тәуекелдерін
төмендету мақсатымен мемлекет зейнетақы резервтерін қаражатын орналастыру
тәртібін орнатады.
Қорлар зейнетақы активтерін өз бетінен немесе басқару компаниясы арқылы
басқаруды жүзеге асыра алады. Зейнетақы қорларының ативтерін мемлекеттік
құнды қағаздарға, банктік депозиттерге және басқа да инвестициялау
объектілеріне орналастыруды заңға сәйкес қорларымен жүзеге асырылады.
Зейнетақы жиналым қаражаттарын басқару компанияларына тасымалдау заңға
сәйкес сенімді басқару шарты негізінде ғана қорымен жүзеге асырылады. Бұл
жағдайда зейнетақы резервтерін және зейнетақы жиналым қаражаттарын сенімді
басқаруға берілгенмен, басқару компанияларына оларға деген жеке меншік
құқығы берілмейді 42,35 б..
Қорлардың, зейнетақы ережелеріне сәйкес құрылған, зейнетақы резервтерін
орналастыру, қатысушылар мүддесіндегі зейнетақы резервінің өсуі және
сақталуы мақсатымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Қорлар зейнетақы резервтерін
орналастыруды басқару компаниясы арқылы ұйымдастырады. Ол өз кезегінде қор
берген қаражатын қайтаруды қамтамасыз етуі қажет. Басқару компаниясы заңға
сәйкес өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда қор алдында жауап
береді. Мұндай жағдайда басқару компаниясы қордың міндеттері бойынша
қатысушылар алдында жауап бермейді.
Осыған орай зейнетақы қорларының активтерін басқаруының негізгі
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады 18, 7 б..
Біріншіден, зейнетақы қорларының активтері зейнетақы жүйесінің
қатысушыларының зейнетақы жарнасынан тұрады. Сондықтан да активтерді
басқару нәтижелері тікелей пропорционалды түрде болашақ зейнеткерлердің
инвестициялық кірістеріне әсер етеді, яғни инвестициялық кірістерді алу
зейнетақы төлемдерің көбейтуге мүмкіндік жасайды.
Екіншіден, зейнетақы активтерінің ұзақмерзімділігі және көлемдігі басқару
құрылымдарына бұларды экономикада активті қолдануға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, инвестициялайтын активтер көлемдерінің жеткілікті болжамы
инвестициялау процессін тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, зейнетақы қорларының активтерін инвестициялау қоржынды
инвестициялау болып табылады.Сол уақытта бұл процесс белгілі бір дәрежеде
мемлекетпен реттелуі мүмкін. Мұндағы инвестициялық қаржылар зейнетақы
жүйесінің қатысушыларына тиесілі болғандықтан,олардың сақталынуына кепілдік
берілуі тиіс.Содықтан да активтерді басқару кезінде қоржынды
инвестициялаудың қағидаларын ескеру қажет .
Бесіншіден, зейнетақы қорының активтерін басқаруының мақсаты берілген
тәуекел дәрежесі негізінде максималды табыстарымен қамсыздандыратын
қоржын құру болып табылады.
Алтыншыдан, зейнетақы қорының инвестициялық портфелін тиімді басқару
мынадай факторлар негізінде жүзеге асады: құнды қағаздар нарығының
қалыптасуы, оның қызметінің нақты мерзімі, нарық статистикасы 20,66 б..
Зейнетақы активтерінің инвестициялық мәні бәріне белгілі. Шетелде
зейнетақы қорларының активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас
бөлігі болып табылады, себебі зейнетақы қорларының көмегімен бос ақша
ресурстары жұмыс капиталы ағынына айналады.
Бүгінгі таңда экономикада зейнетақы қаражаттарын пайдалану проблемалары
тек Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге Америкада, Германияда да –
зейнеткерлер үлесі көбейіп, ал оларды қаржыландыратын қызметкерлердің үлесі
аз елдердің барлығында да талқыланып отыр. ХВҚ (Халықаралық валюталық қор)
бағалауынша, 2010 жылға қарай зейнетақылық жүктеме коэффициенті (65 жас
және одан жоғары тұлғалар санының 15-64 жастағы тұлғалар санына қатынасы)
Германия мен Италияда 30 %-дан жоғары асады, Ұлыбритания, Францияда - 25%-
ды, АҚШ-та 20 %-ды құрайды.
Соңғы онжылдықтағы басым тенденция зейнетақы жүйесінің бөлу принципінен
жинақтауға көшуі болып отыр. Бұл жүйенің артықшылықтары нарықта оның барлық
қатысушылары үшін “ойын ережелерін” нақты сақтау арқылы зейнетақы
активтерін тиімді басқару есебінен жүзеге асуы мүмкін.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты мемлекет бекіткен
инвестициялық шектеулер есебімен инвестициялық пайданы қамтамасыз ету
мақсатында қорға шоғырландырылған ақша қаражаттарын пайдаланудың негізгі
бағыттарын таңдауды ұйғарады. Инвестициялық саясат инвестициялау
мақсаттарын таңдау, инвестициялау объектілерін таңдау, инвестициялау
пропорцияларын бекіту сияқты критерийлерды қарастыру тиіс.
ЖЗҚ инвестициялық саясатының мақсатты бағытын таңдау қажеттілігі былайша
түсіндіріледі: ЖЗҚ инвестициялық ресурстары салынуы мүмкін активтердің әр
түрі бір-бірінен екі балама бойынша ерешеленеді:тиімділік пен сенімділік.
Табыстылық пен сенімділік барлық ЖЗҚ инвестициялық қызметінің мақсатты
нұсқауларының мазмұнын анықтайды. Осы мақсаттарға сай олар өздерінің
инвестициялық стратегияларын құрып және қаржы құралдарын салудың бағыттарын
таңдайды. Егер шет елдерде ЖЗҚ көбі бірқалыпты стратегияны таңдаса, ал
Қазақстанда консервативті инвестициялық саясат көп қолданылады.
“Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету Заңына”
толықтырулар мен өзгертулер 2003 жылдың басында кіргізілген. Бұл заң
зейнетақы жүйесінің концептуалдық негіздерін қарастырған. Егер алдыңғы
заңнама зейнетақы қызметі нарығында негізгі үш қатысушыларды қарастырса:
зейнетақы қорлары, ЗАИБАҰ мен кастодиан-банктер, ал қазіргі заң зейнетақы
қорларына өздерінің активтерін өз бетінше басқаруға құқық береді, бұл
ЗАИБАҰ қызметін концептуалды өзгертеді. Жаңа заңнамаға сай зейнетақы
қорлары өз бетінше басқарып қана қоймай, сонымен қатар басқаруды бірнеше
басқарушыларға, оның ішінде шетелдіктерге де тапсыра алады. Компанияның
активтерінің қай бөлігі тиімді басқарылатыны осылай жақсы көрінеді деп
ұйғарылады.
Жасалған заңнамадағы жаңа зейнетақы жүйесін құрған кезде мүдделердің
қарамақайшылық прблемаларын шешу үшін зейнетақы активтерін басқару бойынша
қызмет зейнетақы қорларының қызметінен бөлінген еді, зейнетақы қорларына
өздерінің активтерін салымшыларды тарту арқылы өсірген тиімді, бұл кезде
қорға жоғары тәуекелді және табыстылығы жоғары қаржылық құралдарды алу
ұсынылады. ЗАИБАҰ мен зейнетақы қорларының арасындағы қызметтердің бөлінісі
бұл проблеманы шешеді және зейнетақы жүйесінің тәуекелділігін төмендетуге
көмектеседі 4, 3 б..
Бүгінгі таңда зейнетақы активтерін өзін-өзі басқару бойынша заңнамасына
түзетулердің енгізілуі ұлттық зейнетақы жүйесінің бірыңғай стандарттарға
көшуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге, ЗАИБАҰ қызметі үшін қордың
шығындары азаяды, өйткені ЗАИБАҰ-ға сыйақыларды мұндай көлемде төлеуге
нарық әлі толықтай дамымаған. Бірақ басқа жағынан алып қарайтын болсақ,
зейнетақы жүйесі дамыған сайын әлемдік нарыққа интеграциялануы мүмкін.Бұл
көзқарас тұрғысынан зейнетақы қорлары үшін сыртқы нарыққа шығуға қиындық
туғызу мүмкін, өйткені ол үшін көптеген ресурстар қажет, оның ішінде
техникалық жабдықтау, ақпараттық қолдау, персонал, жинақталған тәжірибелі
потенциал. Сондықтан уақыт өте келе кейбір зейнетақы қорлары ЗАИБАҰ арқылы
басқаруға оралуы мүмкін. Мұның бәрі қаржылық нарық пен қордың өзінің алға
қарай дамуымен байланысты.
Экономиканы модернизациялау үшін нарық қатынасының логикасы ірі
инвестициялық ресурстарының мобилизацияның қажеттілігін анықтайды.Реалды
секторға, әлеуметтік және білім бағдарламаларына бағытталатын олар мемлекет
тарапынан жан-жақты қолдауды қажет етеді, ал басқа қайнар көздерін
қалыптастырудағы ауыртпалықтарының барлығын жеке инвесторлар көтеру қажет.
Қазіргі уақытта шетелдерінің қаржылық көмегінің қысқаруын ескере отырып,
басымды міндеті Қазақстан Республикасының экономикасына азаматтардың қаржы
ресурстарын тартуға жағдай жасауға болып келеді. Мемлекеттің инвестициялық
саясатқа араласуы төрт негізгі мақсатты көздейді 23, 32б.:
Біріншіден, нарықта құнды қағаздар операциясы арқасында ақша массасын
реттеу, бұл мақсат үшін мемлекет мемлекеттік құнды қағаздар үлесі бойынша,
депозитті институттар активтерінің құрылымында, минималды лимитті орнату
(бәріне бұрын коммерциялық банкілер).
Екіншіден, құнды қағаздар нарығында мемлекет операциясының арқасында
бюджеттік салымдарының тұрақты қайнар көздерінің қалыптасуы. Мұндай
жағдайда мемлекет қаржы институтының бүкіл типтер активтерінің құрылымында
мемлекеттік құнды қағаз үлесі бойынша минималды лимитті қалыптастыра алады.
Мұндай инвестициялық портфельді реттеу шарасы тұрақты бюджеттік тапшылық
жағдайында енеді.
Үшіншіден, қаржы нарығының сенімгерлігін, қаржы институттар
операцияларының тәуекелінің төмендеуі арқасында арттыру. Бұл мақсатқа жету
үшін мемлекет бекіте алады:
- инвестициялаудың өзінің лимиті, тәуекелді инвестициялардың максималды
үлесін шектеу және т.б.
- резервті сақтандыру қорларына минималді міндетті аударымның лимиті.
Төртіншіден, мемлекет ішінде инвестициялық қызметті ынталандыру. Мұндай
мақсатпен институциялық инвесторлар үшін максималді лимиттер қалыптасады.
Мемлекет қажетті жағдайда мүдделері Қазақстан Республикасыны мен оның
азаматтарының ұлттық мүдделеріне қайшы келетін инвесторлар үшін мықты
тосқаулдар жасауы қажет.
Ынталандыру, мадақтау, жеңілдіктер режимін жасау және т.б. әдістерімен
бір қатарда қолдануы қажет мемлекеттік басқаруының ерекше әдісі болып
келеді.
ҚР экономикасы үшін инвестициялар оны әрі қарай көтеру мен дамытуға
қажет. Сондықтан да инвестициялық қызметті жүзеге асыру үшін сәйкес келетін
қағидалар жүйесі өзіне мынаны қосып алуы қажет: инвестициялардың мақсатқа
бағытталуы, оның тиімділігі, жүйелілігі, уақыттылығы, инвестициялық
қызметтің икемділігі мен реттелуі, әлеуметтік, экологиялық, экономикалық
қауіпсіздігі.Бұл қағидалар жүйесі инвестициялық қызметтің дәлелі, бағдары
ретінде қызмет етеді және оның көмегімен инвестициялау процессі реттеледі
және бағытталады. Қағидалар жүйесі инвестицияның нақты мақсаттарын орындау
үшін керек, ал инвестициялық қызметтің басты және негізгі мақсаты терең
экономикалық дағдарыстан шығу, өмір сүру сапасын жақсартатын, салауатты
өмір салтын қалыптастыратын, оның негізінде активті өмір ұзақтығын
қалыптастыратын, білім мен мәдениеттін деңгейін көтеретін жоғары тиімді
экономика құру.
Капиталының едәуір жоғары өсімі тән зейнетақы қоры инвестициялық институт
болып табылады...жеке зейнетақы қоры қаржы нарығының 26% құрады 22,
40б. .
Олардың инвестициялық қызметі міндетті болып келеді, ал оның нәтижелері
салымын инфляциялық құнсыздылығы мен қаржылық катаклизімдерінен ең
болмағанда сақтауын қамтамасыз етуі қажет. Бұндай жағдайда инвестициялаудың
арнайы ережелері мен шарттары қолданылады.Олар активті түрде Қазақстанда
қалыптасады. Зейнетақы қорлары қаражатының инвестициялау тәртібі реттелуі
қажет.Инвестициялау институцианалді, функционалды үйлесімге,
диверсификациялау қағидаларына, ақшалай кірістер мен төлем уақытының
үйлесімділігіне негізделген қор міндеттемелерін мен құрылымдарды(asset
liability approach) есепке ала отырып жүзеге асырылуы тиіс. Сандық реттеу
мен саналық қағидалары мұқият дәлелденген болуы қажет;өйткені олар
зейнетақы қорларының қауіпсіздігі мен кірістілігіне қатысты болды. Өзіндік
инвестициялау шектелу қажет, егер сәйкес кепілдіктер жоқ болса. Зейнетақы
қорларының шетелдік капитал салымдарының либерализациясы саналы басқарым
шешімдерінің пәні ретінде қолдау табуы қажет.
Мемлекеттің зейнетақы қорларының қызметіне бақылау дәрежесі зейнетақы
жүйесінің кірісі бойынша маңызды фактор болып табылады. Көп жағдайда
мелекеттің өзі басқаратын тиімділігі жеке басқару компаниялары басқаратын
тиімділігінен төмен. Ол менеджерлер алдына қойылатын мақсаттарының
әртүрлілігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік қорларда саяси аспектілерінің
күшті әсері байқалады: соның нәтижесінде инвестициялар мұнда үкіметті
несиелендіру жағына қарай салыстырмалы төмен пайыз көрсеткішімен ысырылған.
Сонымен қатар мемлекеттік қор міндетті түрде мемлекетпен ғана
басқарылатын ұйым емес. Әртүрлі мемлекеттерде мемлекет араласуының дәрежесі
әртүрлі. Мынадай нұсқаулар қарастырылған:
-түрлі мемлекеттерде ЖЗҚ активтерін басқарудағы мемлекеттің қатысу
дәрежесі әртүрлі.Тікелей мемлекеттік басқаруда жинақтаушы зейнетақы
шотындағы қаражат мемлекеттік бюджеттің бөлігін құрайды немесе жеке пул
құрайды. Активтердің көп бөлігі еліміздің мемлекеттік қарыз қағаздарына
инвестицияланады, мемлекеттік банк депозитінің шотына аударылады немесе
мемлекеттік инвестициялық жобалар арасында бөлінеді.
Нарықтық қағидалары негізінде мемлекеттік басқаруда қор қаражатын
мемлекет басқарады, бірақ инвестициялық шешімді шенеуніктер емес,
мемлекеттік қызметке (Канада) шақырылған мамандар шығарады.Мұндай
сызбанұсқа тәуекел бағасын және инвестициялық стратегияны жобалауды
ұйғарады, сонымен қатар әртүрлі варияцияларды иемдене алады.Мәселен,
басқарушы қаражатының тек аз бөлігімен айналысады, ал қалған бөлігі базалық
сызбанұсқа арасында таралады (Сингапур,Фиджи). Сонымен қатар қор аудандық
қағида бойынша бөліне алады. Мұнда әрбір аудан өз басқарушыны шақырады
(Боливия) 43, 45б..
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және
нарықтағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .7
1.2 Жинақтық зейнетақы жүйесін басқару
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ
ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстанда зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ..30
2.2 Зейнетақы қорларының инвестициялық портфелін басқару және
кемшіліктері мен
қиыншылықтары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1
3 ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Жинақтық зейнетақы жүйесін дамытудың шетелдік тәжірибесі және
оны Қазақстанда қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.2 Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы
қоры мүмкіндіктерін пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .80
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
КІРІСПЕ
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің аз уақытта өмір сүруіне қарамастан
экономикадағы динамикалық дамып келе жатқан сегментіне жатады. Қазіргі
уақытта зейнетақы қорында 436 млрд теңге жинақтары шоғырланған, ол ЖІӨ-нің
9% құрайды. Халық сенімін күшейту, салымшылырды тарту және зейнетақы
активтерінің өсуі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің динамикалық дамуының
негізгі факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Назарбаев Н.Ә. Қазақстан
жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация жолында
атты жолдауында Қазақстан тез дамушы елдер қатарына кіру керек, өзінің
азаматтарына өмір сүрудің жоғары стандарттарын қалыптастыру қажет
екендігін алға қойды, сонымен қатар Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
Казақстан Республикасының халқына Жолдауында: ...іргелік зейнетақының
мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі
қажеттіліктің 40% деңгейінде сақталуы қамтамасыз етілсін. Осылайша, біз
алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етуін халықаралық
стандарттармен сәйкестендіреміз деп атап өтті. Бұл елбасының ең
біріншіден халықтың тұрмыстық жағдайын көтеру,зейнеткерлерді тұрақты
зейнетақымен қамтамасыз ету, Қазақстанның зейнетақы жүйесін алдыңғы қатарлы
елдер жүйесімен сәйкестендіруге бағытталған 1 .
Жолдауда көрсетілгендей зейнетақы мөлшерін ұлғайту арқылы халықтың
әлеуметтік жағдайын көтеру көзделген. Ол үшін қазіргі таңда елдегі жинақтық
зейнетақы жүйесін дамыту арқылы бұл мақсаттарға қол жеткізуге болады.
Қазақстанда нарықтық реформалардың нәтижелілігіне қарамастан, халықтың
зейнетақылық қамтамасыз етілуі қазіргі талаптарға сай емес. Қазақстан үшін
зейнетақылық қамтамасыздандыру реформасы 1998 жылдан басталады. Айта кету
керек, зейнетақы реформасының негізгі принциптері жалпы алғанда дұрыс
анықталған. Реформа бастапқы сатыда оң нәтижелер әкелді: зейнетақыны
кешіктірмей беру және зейнетақыылық қамтамасыз етуде жағдайдың тұрақтануы.
Бірінші рет зейнетақы жарналары екі негізгі функцияларды атқара бастады –
салымшылардың нақты зейнетақысын көбейту және мемлекеттің экономикасын
инвестициялау. Нақты зейнетақы жарналарының көлемін халықтың мемлекеттің
экономикасын дамытуға салымдары ретінде есепке алу керек, себебі жинақтық
жүйенің зейнетақы жарналары мемлекеттік бюджетке түспейді, ол капитал
нарығының дамуына бағытталады.
Зейнетақы реформасын жүргізуде көптеген нәтижелермен бірге, әдістемелік
қателіктер жіберілді, соның салдарынан нарықтық жағдайға қазіргі
зейнеткерлердің зейнетақылық қамтамасыз етілуі толығымен бейімделмеді және
мемлекеттік бюджеттен автономдық ала алмады.
Зейнетақы реформасының бастапқы концепциясы тежеуленді. Бірінші және
басты қателік – 1998 жылы бірынғай әлеуметтік салықты еңгізу болып
табылады, себебі ол да қосылған құн салығы мен табысқа салық қатарына түсіп
кетті. Бүгінгі күні осы институттың радикалды трансформациясы
қажеттілігінде проблема туындап тұр. 1998-2006 жылдарда зейнетақылық
қамтасыз етуде басты кемшілік ол максималды зейнетақы проблемасы болып
табылады. Ол зейнетақы көлемі бойынша жоғары емес және азаматтардың еңбегін
толық есепке алмайды.
Қазіргі таңда мемлекетте үлкен құрылтайшылар иленген жинақтық зейнетақы
қорлары қызмет көрсетуде. Мұндай қорлардың нәтижелілігі құрылтайшылардың
жағдайларына тәуелді. Сондықтан, қосымша зейнетақылық қаматамасыз етілуге
үлкен кәсіпорындар, қаржы-өнеркәсіп топтар мен банктердің жұмыскерлерінің
ғана мүмкіндігі бар.
2003 жылдан бастап көптеген қорлардың табыстылық деңгейі инфляция
деңгейінен төмен болды. Егерде шет елде мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша
табыстылық инфляция деңгейінен ілгерлеу болса, ал Қазақстанда кейбір
жинақтық зейнетақы қорларында теріс айырмашылық 5 % құрайды. Мұндай
табыстылық деңгейінде зейнетақы қорлары өзінің салымшыларына инвестициялық
табысты қамтамасыз ете алмайды.
Зейнетақы реформасының маңыздылығы, зейнетақының тұтынушы қабілеттілігі
төмендеді. Мемлекеттік емес зейнетақылық қамтамасыз етуде қатысу,
сақтандырушы жарналарды төлеу төмендеді, себебі көптеген салымшыларға
болашақ зейнетақы көлемі мен оның беру тәртібі толығымен анық емес.
Актуалды әдіспен есептелген ерікті зейнетақы жарналарында, тарифтерде
негізделіп құрылатын жинақтық зейнетақы қорлары – болашақтың міндеті болып
саналады. Зейнетақылық қамтамасыз етудің реформасы ешқандай жағдайда
зейнеткерлердің материалдық қорғану деңгейін тежелемеуі қажет 2, 5 б. .
Қазақстан Республикасының зейнетақылық қамтамасыз ету реформасының сегіз
жылдық тәжірибесі көрсеткендей, мемелекттік емес зейнетақылық қамтамасыз
етуде түбегейлі өзгерістер болу қажет. Зейнетақылық қамтамасыз етуде
институционализациялау, құрылымдау, зейнетақыны сақтандыру, зейнетақылық
үрдістерді еңгізу, қорлардың міндеттерін актуалды бағалау, табыс алу үшін
активтерді инвестициялау бойынша қажетті шараларды іске асырмайынша,
зейнетақы реформасының қандай да болмасын нәтижелері тұрақсыз, уақытша
сипатқа ие болады. Сондықтан халыққа жеткілікті зейнетақыны қамтамасыз
ететін жаңа механизмдерді ұсыну қажеттілігі туындап отыр, яғни қазақстандық
зейнетақылық қамтамасыз етуді модернизациялау қажет 3, 30 б. .
Жүйенің негізгі көрсеткіштерінің динамикалық өсуі зейнетақы жинақтарын
басқару тиімділігінің төмендеуіне алып келуі мүмкін. Ол елдің экономикалық
даму деңгейімен, мемлекет бюджетінің дефицитін төмендеуімен , мемлекеттік
қарыз көлемі мен теңге ревальвациясын және сыртқы экономикалық
факторлармен байланысты.
Қазіргі кезеңде зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінен түсетін
табыстың төмендеуі байқалып отыр. Оның басты себебі қор нарығында қаржы
құралдардың жетіспеушілігінен туып отыр.
Осы қалыптасқан жағдайда жинақталған активтерді тиімді қолдануын
ұйымдастыру қажеттілігі туып, бір жағынан халықтың зейнетақы жинақ көзінің
нақты өсуі ретінде болса, екінші жағынан маңызды әлеуметтік халық
шаруашылық міндеттерді шешу ретінде қарастырады 4, 2-3 б. .
Әлеуметтік бағытталған мемлекетте экономика халықтың өмір сүру деңгейін
көтеруіне, сыртқы ортаны қорғауға, материалдық, әлеуметтік қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталуы керек.
Әлеуметтік сфераның дамуы экономиканың қызмет етуіне әсер етеді. Осыған
орай тұрақты экономикалық дамуына жету үшін Қазақстанға әлеуметтік сфераға
инвестиция қажет. Әлеуметтік салаға салынған инвестициялар экономикалық
тиімді болып, шығындар көлемі, қаржыландыру көлемі және табыс алу қатынасын
оптималды болатынын болжамдайды. Экономикасы әлеуметтік бағытталған
дамыған мемлекетті ынталандыру шетел инвестициялардың ағымын көбейтіп,
халықаралық қоғамда оның рейтингісін көтереді.
Жоғарыда айтылғанға сай бұл кезеңде сауатты мемлекеттік инвестициялық
саясат қажет. Оның негізгі міндеттері экономика субъектілерінің
арақатынасын реттейтін ережелерді әзірлеу мен қолдау шараларын жүргізу
болып табылады. Экономиканың тиімділігі қоғамның әлеуметтік -экономикалық
күтімі мен өндірістік, қаржылық инвестициялық ресурстары келістірілетін
экономикалық саясат жүргізуіне байланысты 5, 99-103 б..
Экономикалық тетік арқылы еліміздің Президентінің Қазақстан-2030: Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
атты Қазақстан халқына Жолдауына сай мемлекет экономикалық субъектілерді
басқару керек. 2, 7б.
Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінде тиімді инвестициялау
мәселелерін зерттеу тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету соңына дейін
аяқталмаған болатын. Қаржылық институттармен экологиялық және әлеуметтік
факторларды ескере отырып, инвестициялау процесінің белсенділігі төмен
болғандықтан, республикадағы тұрақты экономикалық дамумен қамтамасыз ету
төмен болады. 6, 13б..
Зейнетақы активтерін орналастыру мәселелерінің күрделігі әсерінен,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының тұрақты экономикалық дамуы үшін
мемлекеттік тетікті пайдаланып, инвестициялық белсенділікті реттеу,
тақырыптың таңдалуына себеп болып, дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттері айқындалды
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттің ұлттық экономикасын
модернизациялау барысында зейнетақы жүйесін қалыптасу деңгейін бағалау және
зейнетақы активтерін экономикалық нақты секторларына инвестициялау
механизмдерін жетілдіру.
Берілген мақсатқа сай жұмыста мына міндеттер шешіледі:
-жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздерін ашу;
- Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы жүйесінің құрылымы мен
қазіргі жағдайын талдау, экономиканың әлеуметтік мәселелерін шешу
мақсатымен оның қалыптасу және даму ерекшелігін анықтау, Қазақстандағы
зейнетақы қорының инвестициялық қызметін талдау арқылы бұл саладағы негізгі
мәселелерді шешу;
- зейнетақы жүйесінің қызметін мемлекеттік реттеу шараларын жетілдіру
үшін ұсыныстар беру.
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы
қорының қызметі.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы жүйесін
дамыту және оны жетілдіру жолдары.
Ақпараттық негіз болып Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз
ету мәселелеріне байланысты заңдық және нормативтік актілері, статистика
жөніндегі Агенттіктің мәліметтері мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің талдау материалдары , ҚР Президенті Назарбаев Н.Ә.Казақстан
Республикасының халқына 28.02.2007 жылғы жолдауы Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан, Қазақстан Республикасының Қазакстан Республикасында
зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы (1 маусым 2005ж.), ҚР Қаржы
министірлігі, ҚР Еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігі мәліметтері
алынды 7, 1-50б..
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, колданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 9 кесте мен 8 сурет бар.
1. ЖИНАҚТЫҚ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бұл тарауда жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және
нарықтағы ролін зерттеу барысында олардың макро-микроэкономикалық
қызметтері зерттеліп, зейнетақылық қамсыздандыру жүйесінің қызмет ету
параметрлері мен негізгі салаларының үш деңгейі, жинақтық зейнетақы
жүйесін басқару бойынша негізгі қағидаттары зерттеліп, зейнетақы қорларының
активтерін басқарудың негізгі ерекшеліктері айқындалып, инвестициялық
саясатының мақсаты анықталады.
1. Жинақтық зейнетақы қорларының мазмұны, қалыптасуы және
нарықтағы ролі
Жинақтық зейнетақы қорлары (ЖЗҚ) – бұл контрактілі-сақтаушы типтегі
қаржылық институттары болып табылады, олар ұзақмерзімді контрактілерге
сәйкесті салымшылармен төленетін зейнетақы жарналардың негізінде халықтың
сақталатын ақша қаражаттарын тартады. ЖЗҚ-ның ерекшелігі – олар еңбеккке
қабілеттілігін жоғалту барысында адамдардың материалдық және әлеуметтік
қажеттілігін қамтамасыз ету үшін құрылады. Зейнетақылық жарналардың
салымшылары белгілі бір жасқа келгеннен кейін табыс көзқайнарын
қалыптастыру мақсатында зейнетақы қорларының қарыздық міндеттемелерін сатып
алады.
Зейнетақы қорлардың дамуы корпорациялардың жоғары маманданған жұмыс күшін
тартуға ұмтылысы есебінен пайда болды. Зейнетақы қорлары - жеке және заңды
тұлғалардың зейнетақы төлемдерінің орнына зейнетақы міндеттемелерін
шығаратын қаржылық мекеме. Зейнетақы төлемдері- зейнетақы төлемдері үшін
халықтың, фирмалардың, мемлекеттің салымдары.
Зейнетақы қорларын құрудың негізгі мақсаттары бағалы қағаздарға
зейнетақы жарналарын инвестициялау есебінен жұмыскерлерге төлемдер жасау
болып табылады. Зейнетақы қорлары сенімгерлік компанияларға, коммерциялық
банктерге немесе сақтандыру компанияларына берілу мүмкін. Мұндай
сақтандыру қоры сақтандырылмаған деп аталады. Бірақ корпорациялар
сақтандыру компаниялармен келісім жасау мүмкін, яғни сақтандыру компаниялар
зейнетақы төлемдерін қабылдап, зейнетақы төлемдерін беруді қаматамасыз
етеді.Ондай сақтандыру қоры сақтандыратын деп аталады 11, 13 б. .
Зейнетақы қорларындағы пассивті операциялардың негізі корпорациялардың,
кәсіпорындардың, сонымен қатар бүкіл түсімдердің 20-30% құрайтын
жұмыскерлер мен қызметкерлердің жарналары болып табылады. Жарна үлесі
түрлі корпорациялар, кәсіпорындар және мемлекеттер бойынша ауытқиды.
Корпорация қуаттырақ әрі байырақ болған сайын, жұмыскерлер мен
қызметкерлердің жарналар үлесі аз болады. Зейнетақы қоры капиталының
жинақталу ерекшелігі кәсіпкерлердің, жұмыскерлердің, қызметкерлердің ұзақ
мерзімге өмірді сақтандыруға кеткен жарналарының сомаларынан құралады.
Зейнетақы қорлары ұзақмерзімді ақша қаражаттарын иемденеді және оларды
үкіметтік, жеке бағалы қағаздарға салады. Зейнетақы қорларының активінің
80% жеке корпорациялардың бағалы қағаздары құрайды. Активтердің 30% астамы
жай акцияларға жататындықтан корпорация саясатына зейнетақы қорлары әсер
етеді. Зейнетақы қорлары өзінің корпорацияларының активтеріне де ақша
қаражаттарын салады.
Жекеменшік зейнетақы қорларымен қатар мемлекеттік зейнетақы қорлары да
бар. Олар орталық үкіметпен және жергілікті басқару органдарымен құралады.
Мұндай қорлардың пассивті операцияларының негізін түрлі үкіметтік
деңгейдегі бюджет қаражаттары және жұмыскерлердің жарналары құрайды.
Активті операциялар мемлекеттік және корпорациялардың бағалы қағаздарының
салымдарында шоғырланады. Мемлекеттік зейнетақы қорларының қызметінде
ақша қаражаттарын инвестициялау мен қызметінің формаларын ұйымдастыруы
бойынша айырмашылықтар болады.
Еркін активтерді құрай отырып зейнетақы жарналары зейнетақы қорларында
жинақталады. Сондықтан зейнетақы қорларының активтері экономикада маңызды
роль атқарады 10, 89 б..
Экономикадағы салалардың мәнін ЖІӨ-гі үлесінің көрсеткіші бойынша мәнін
анықтауғы болады. Мысалы, дамыған елдерде ЖІӨ-гі зейнетақы активтерінің
үлесі 10% құрайды (кесте 1).
Зейнетақы қорлары инвестициялар сияқты экономикада макроэкономикалық және
микроэкономикалық қызмет атқарады.
Зейнетақы қорларының макроэкономикалық қызметіне :
- Олар инвестициялық ресурстарды тиімді орналастыруға үлес қосады, яғни
инвестицияланатын қаражаттың иелері мен қолданушылардың (фирмалардың,
компаниялардың, өндірістік ұйымдардың және т.б.) нақты емес ақпарат алу
тәуекелдігін азайту есебінен болады. Жинақталған мәліметтер негізінде банк
әлеуетті қарыз алушылардың қаржылық жағдайын құрастырады, сөйтіп қаржылық
нарыққа тиімділігі аз және сенімсіз компаниялардың кіруіне жол бермейді.
Сонымен қатар банктерде мәліметтер болу есебінен кәсіпорынның шаруашылықты
дұрыс жүргізуіне , басымды бағыттар мен қызмет формаларын таңдауына әсер
етеді.
- Қаржылық делдалдардың жекеменшік міндеттемелерін шығару экономикаға
қажетті және ұсынылатын қосымша ресурстар арасында қарама қайшылықтарды
шешеді.Сөйтіп жинақ көлемі ұлғаюы әсерінен ақшаға сұранысы , нарықтағы
пайыз ставкалары да төмендейді. Қысқа мерзім кезеңінде инвестициялық
сұраныстың өсімі табыстың мультипликативті кеңеюі және жиынтық сұраныстың
төмендеуін өтейді. Ұзақмерзімді кезеңде жаңа техника мен технологияға
материалданған инвестициялар экономикалық өсудің сапалық және сандық
әлеуетін қалыптастырып, өндіріс көлемінің сұраныс және ұсыныс жағдайында
ұлғаюының факторы болды 9, 58 б..
Кесте 1
Экономикасы дамыған мемлекеттер бірлестігі елдеріндегі зейнетақы
қорларындағы активтер көлемі (1993 жылы)
млрд.доллар
Елдер Активтер ЖҰӨ бойынша Жан басына
активтер шаққандағы
активтер
1 2 3 4
АҚШ 2 908 49 12
Жапония 1 752 42 14
Ұлыбритания 726 77 13
Германия 254 15 3
Нидерланды 216 68 14
Швейцария 195 83 28
Канада 162 29 6
Австралия 122 43 7
Швеция 62 25 7
Норвегия 31 27 7
Ирландия 14 28 4
Ескертпе: дерек көзі – Смешанное общество: мировой опыт и
Казахстан.Отв. ред. АК. Кошанов 43, 87 б. .
Зейнетақы қорлары қоғамдағы әлеуметтік экономикалық тұрақтылыққа үлес
қосатын қосымша әлеуметтік қамтамасыз етуге жағдай жасайды.
Зейнетақы қорларының микроэономикалық қызметіне :
- Халықтың еркін ақша қаражаттарын шығара отырып, зейнетақы қорлары қарыз
алушының қажеттіліктеріне сай оларды инвестиция түрінде салады.
- Зейнетақы қорлары көптеген иеленушілердің ресурстарын
біріктіргендіктен жаппай инвестициялаудың формасына жатады.Осыдан
тәуекелділік деңгейі төмендейді.
- Өндірісті инвестициялай отырып, зейнетақы қорлары олардың кәсіпкерлік
белсенділігін қаржылық институт ретінде ынталандырады. Ұзақмерзімді
қарыздық міндеттемелерді зейнетақы қорлары (акцияларды, корпорациялардың
ұзақмерзімді облигациялары) инвестициялық қызметті ұтымды жоспарлауға
мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді қарыз міндеттемелерін сатып алғанан кейін
зейнетақы қорлары корпорацияның уақытша ақша қажеттіліктерін қамтамасыз
етеді.Қысқа мерзімді инвестциялар айналым қорларын толықтыру үшін қажет.
Сөйтіп зейнетақы қорлары қаржылық делдал бола отырып, кәсіпкерлік секторды
несие төлемдерімен қамтамасыз етіп қана қоймай,инвестициялық сұраныс пен
экономикалық белсенділіктің жалпы деңгейін көтереді 9, 63 б..
Қазақстанда зейнетақы реформасының басты себебі болып әлеуметтік
қамсыздандыру саласын дағдарысқа ұшыратқан посткеңестік экономикалық
дағдарыс саналады. Халықтың қартаюы мен жұмыспен қамсыздандырудың төмендеуі
өлшемінен жұмыссыздардың әлеуметтік қорғалуына ЖІӨ(дегі мемлекеттік
шығындардың үлесі өсті. Қазақстанда бір зейнеткерге (.( жұмысшы тең келді.
Халықтың еңбекке қабілетті бөлігіне салықтық ауыртпашылық лезде жоғарылады,
ол зейнеткерлерге ағымдық төлемдерінің тапшылығын тудырды. Зейнетақылық
реформаның басында зейнеткерлер алдындағы борыш (( млрд.теңге көлемінде
қалыптасты.Кейбір аймақтарда зейнетақы төлеу мерзімінің кідірісі (( айға
жетті. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде қаржылық жағдай мен тиімділікке
байланысты қалыптасқан күрделі экономикалық және әлеуметтік қауіп төндірген
жүзеге асырылушы жүйе қаржылық стрессте болды. Сондықтан зейнетақылық
қамсыздандыру реформасы объективті қажеттілікке ие болды 13, 15 б..
Орталықтандырылған зейнетақы жүйесінің қызмет етуі келесідей
кемшіліктерді айқындады:
( жарналар көлемі мен зейнетақылық төлемдер арасындағы сәйкессіздік. Яғни
қызметкер оның жұмыс берушісінің зейнетақы қорына аударымдардың уақытылы
және толықтығына тәуелсіз зейнетақыны ала алатын. Сондай(ақ мемлекет
зейнетақыны Мемлекеттік зейнетақы қорынан төлеуге міндетті болды;
( өндіріс шығындарының ұлғаюында көрініс тапқан, жалақының (((((
мөлшеріндегі зейнетақы аударымдарының ставкасы жеткілікті жоғары болды.
Сонымен қатар аударымдардың жоғарғы деңгейі жұмыс берушілердің зейнетақы
төлемдерін төлеуден жалтаруына алып келді;
( зейнетақы аударымдарының түсімдерін бақылаудың болмауы мен жұмыс
берушілердің қызықпаушылығы жинақтау деңгейінде білінді;
( зейнетақы жеңілдіктерінің үлкен мөлшерінен әлеуметтік әділеттілік
қағидасының бұзушылығы;
( зейнетақы аударымдарының иесізденуі мен қаражаттарды тиімсіз басқару
зейнетақы аударымдарының ұлғаюына кедергі жасады;
( өз кезегінде зейнетақы қаражаттарын тиімсіз басқару артынан қаржылық
ысыраптарды тудырды.
Қазақстанда бірінші мемлекеттік емес зейнетақы қорлары (((( жылы пайда
болды. Олар бірінші Қазақстандық еркін зейнетақы қоры (Бутя(, мемлекеттік
емес зейнетақы қоры (Надежда( және тағы басқалары болды. Алайда олардың
қызметі заңнамалық(құқықтық негіздер мен техникалық инфрақұрылым жоқтығынан
қиындады. (Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары туралы( Заң (((( жылы
бекітілді, бірақ бір жылдан соң ((((жылы зейнетақы реформасына бастама
салған (Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық қамсыздандыру туралы( Заң
қабылданғаннан кейін өзінің күшін жойды 16, 49 б..
Зейнетақы реформасы (((( жылы жүзеге асырыла бастады. Қазақстан ТМД
елдері ішінен бірінші болып жинақтаушы зейнетақы қорына көшті. Бұл кезеңде
қаржылық нарық ресурстардың өткір жетіспеушілігі, сондай(ақ зейнетақы
реформасы қор нарығының дамуымен байланысты болды.
Алайда екі жылдан кейін қаржылық нарықтағы жағдай түбірімен өзгерді. Қор
нарығының өркендемеуі мен басқа факторлармен қатар банктік жүйенің
өтімділігінің өсуі мен зейнетақы активтері көлемінің өсуі зейнетақы
активтерін орналастыру мәселесінің туындауын ескерді.
Зейнетақы жүйесін реформалауда Чилиде қызмет етуші зейнетақылық
қамсыздандыру жүйесі негізге алынды. Қазіргі зейнетақылық қамсыздандыру
жүйесінің қызмет ету параметрлері мен негізгі салаларын түгелдей үш деңгей
анықтайды 11, 25-26 б..
Бірінші деңгей.
(Қазақстан Республикасында зейнетақылық қамсыздандыру туралы( Заңына
сәйкес жинақтаушы зейнетақы жүйесімен қатар ынтымақтас (солидарный(
зейнетақы жүйесі сақталды, сонымен бірге зейнеткерлер алдында ескі
зейнетақы жүйесінде жұмыс істеген барлық мемлекеттік міндеттемелер де
сақталған. Ынтымақтас зейнетақы жүйесінің міндетті зейнетақы жарналары
жұмыс берушіден ұсталатын бірыңғай әлеуметтік салықтың ((((( ішіне кіретін.
Ынтымақтас зейнетақы жүйесі ынтымақтас жүйе кезінде стаж жинаған, сондай(ақ
жинақтаушы жүйеде жеткілікті зейнетақы жинақтарын жинақтауға мүмкіндігін
иеленбеуші қызметкерлер мен зейнеткерлерді зейнетақымен қамсыздандыруды
қарастырады.
Екінші деңгейі.
Зейнетақымен қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесінде әрбір азамат жеке
зейнетақы жинақтарын еңбекақы түріндегі төлемге жататын табыстың (((
көлемінде міндетті түрде ұсталып қалынатын зейнетақы жарналарын аудару
есебінен қалыптастырылады. Сәйкесінше зейнетақы жасына жеткен азаматтардың
зейнетақылары ынтымақтас жүйедегідей зейнетақыға шығу кезіндегі жұмыс
жасаушылардың санына байланыссыз,салымшылардың жекеменшігі болып табылатын
жинақталған құрал(жабдықтардың есебінен құрылады. Осылайша зейнетақыға шығу
кезінде салымшылардың жеке зейнетақы шоттарынан өздерінің жинақталған
жинақтары төленеді. Одан басқа зейнетақы жарналары зейнетақы жинақтарының
өсуі мен оларды инфляциядан қорғауды қамтамасыз ету мақсатында қаржы
құралдары инвестицияланады.
Үшінші деңгей.
(Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық қамсыздандыру туралы( Заңға
сәйкес қызметкерлер мен жұмыс берушілердің еркін жарналарының есебінен
құралатын қосымша зейнетақыны құратын еркін жарналар түсінігі
енгізілді.Осылайша әрбір азамат еркін зейнетақы жарналары есебінен өз
зейнетақылық жинақтарын көбейтуге мүмкіндігі болады.
(((( жылы (Қазақстан Республикасының зейнетақылық қамсыздандыру туралы(
Заңына өзгертулер енгізілді, соған сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорына
зейнетақы жарналары қызметкерлердің жалақысынан міндетті түрде ұстала
бастады.
Зейнетақылық реформа қаржы нарығының жаңа қатысушыларын әкелді :
- жинақтаушы зейнетақы қоры (ЖЗҚ(;
- зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруын атқарушы ұйымдар
(ЗАИБАҰ);
- банктер(кастодиандар 18, 9 б..
Сонымен қатар жинақтаушы зейнетақы қорына көшу бастапқыда халықтың
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне сенімінің артуы мен мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы қорларына салымшылардың тиімді келуіне көмектесетін
аралық институт құруды ойластырған. Аралық институт ролі Мемлекеттік
жинақтаушы зейнетақы қорына берілді, оған зейнетақы жинақтарын
сақтандырудың мемлекеттік кепілдемелері таратылды және зейнетақы активтерін
инвестициялауды арнаулы шектеуші лимиттері белгіленді.
Қазіргі таңда республикамызда зейнетақы жүйесінің ынтымақтас
(мемлекеттік( және жинақтаушы (жеке( жүйелерінің құрамынан қалыптасқан
аралас түрі қызмет етуде:
-ынтымақтас жүйе қалыптасқан зейнеткерлер мен (((( жылдың ( қаңтарына
еңбек стажы алты айдан кем емес азаматтарға арналған;
-жинақтаушы жүйе (((( жылдың ( қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы
қорларына жалақының ((( мөлшерінде міндетті зейнетақы жарналарын аударған
азаматтарға арналған.
Жұмыс беруші ынтымақтас жүйеге зейнеткерлердің зейнетақысын төлеу
шығындарын жабуға бағытталған әлеуметтік салық түрінде еңбекақы қорына
үстеме ((( аударып отырған. Зейнетақы жүйесінің екіленуі нәтижесінде
бүгінгі күндері зейнетақыға шығатын азаматтар екі қайнар көзден
зейнетақымен қамсыздандырылады:
( зейнетақының бірінші бөлігі (((( жылдың ( қаңтардағы жағдайына
байланысты ынтымақтас жүйесінен еңбек стажына қатынасты мемлекет жағынан
төленеді;
( зейнетақының екінші бөлігі жинақтаушы зейнетақы қорының жеке зейнетақы
шотындағы жинақтарынан төленеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорының пайда болуынан бастап жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің салымшыларының зейнетақылық аударымдарының барлық ақшалай
аударуларын дербестендірілген, төлемдерді алушылар бойынша Мемлекеттік
орталық арқылы зейнетақыны төлеуді жүзеге асыра бастаған. (((( жылдың
желтоқсанында мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақылық
активтері есебінен алғашқы рет қазақстандық акционерлік қоғамдарының
акциялары сатып алынды.
Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етудің қазіргі жүйесі 2005 жылы 1
маусымнан бастап әрекет етуші Қазақстан Республикасында зейнетақы
қамтамасыз ету туралы Заңында бекітілген 1, 2 б.. Қазіргі кезде
республикада зейнетақылық қамтамасыз етудің еңбек және жинақтық жүйелері
қатарласып қызмет етуде. Ол бірінші суретте берілген.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі звенолары: жинақтаушы зейнетақы
қорлары, зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниялар,
банктер(кастодиандар.
Жинақтаушы зейнетақы қорлар ( бұл ашық не жабық типтегі акционерлік қоғам
формасында құрылған заңды тұлғалар. (Қазақстан Республикасының зейнетақылық
қамсыздандыру туралы( Заңына сәйкес ЖЗҚ (ННПФ( зейнетақы жүйесінде орталық
звено болып табылады 4, 3б.. Олар салымшылармен жұмысты, зейнетақы
келісім(шарттарын жасайды, зейнетақы жарналары инвестициялық табыс
аударымдарына жеке есеп(шот жүргізеді, сондай(ақ салымшылар алдындағы
қордың міндеттемелерін ұйымдастырады. Қор өз қызметі үшін комиссиондық
сыйақылар алады, өз салымшылары мен мемлекеттік құрылым алдында есеп
береді, халық ішінде түсіндірме жұмыстарын жүргізеді, өтініштерін
қарастырады, салымшының өлімімен немесе шетелге кетуімен байланысты
сұрақтарды шешеді.
Ағымдық кезеңде Қазақстанның зейнетақы жүйесі мемлекеттік және жеке
бөліктерден құралғандықтан, нарықта мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы
қорынан басқа Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры (МЖЗҚ( қызмет етеді
және Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тәртіпте
салымшылардың тек міндетті зейнетақы аударымдарын жүргізіп, зейнетақыны
алушыларға төлемдерді жүзеге асырады. Қазіргі уақытта Мемлекеттік
жинақтаушы зейнетақы қорын жекешелендірудің мүмкін нұсқалары әзірленуде.
Қазақстан Республикасының зейнетақы қорын реттеу бойынша комитеті
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорын жекешелендірудің мүмкін нұсқауларын
әзірлеген. Комитетке әр түрлі компаниялардың, соның ішінде шетел
компанияларының өкілдері МЖЗҚ потенциалды инвесторлар үшін жеткілікті
тартымды кәсіпорын болғандықтан жекешелендіру туралы ұсыныспен жиі келеді.
Мемлекет болса МЖЗҚ жекешелендіруге әлі дайын емес.
Әзірленіп жатқан нұсқалардың ішінде республика үшін екеуі ғана анағұрлым
артықшылыққа ие. Біріншісі МЖЗҚ(ны стратегиялық инвесторға мемлекет
меншігінде акциялар пакетінің үлесін сақтай отырып сатуды қарастыру.
Екіншісі- мемлекетте блоктаушы акция пакетін сақтап МЖЗҚ(ны сату. Екі
жағдайда да Ұлттық комиссияда бағалы қағаздар және олардың қаржылық нарықта
баға белгісі бойынша болашақ кәсіпорынның акцияларының листингі
қарастырылады.
МЖЗҚ сатқан жағдайда жұмыс істеуші Заңнаманың өзгеруін талап ететінін
ескеру керек.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының зейнетақылық қамсыздандыру жүйесі
Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруын жүргізетін ұйым
инвестициялық қоржын құрылымының нормаларын сақтап бағалы қағаздар түрлерін
заңнамамен рұқсат берген жинақталған зейнетақы активтерін орналастырумен
айналысады. Қазақстанда бұндай ұйымдарға зейнетақы активтерді басқару
бойынша Комитет – ЗАИБАҰ жатады 4, 3 б..
ЗАИБАҰ – бұл жинақтық зейнетақы қорларының активтерін инвестициялауды
іске асыратын ұйым болып табылады. Олар заңды тұлға, бағалы қағаздар
нарығыының кәсіби қатысушылары болып табылады, инвестициялық портфельдің
қалыптасу нормаларын сақтай отырып заңнамамен рұқсат етілген бағалы
қағаздарға зейнетақы қорлары активтерін орналастырумен айналысады. Жинақтық
зейнетақы қорларымен ЗАИБАҰ ортасында өзара қатынастар қордың активтерін
басқару келісім шарты негізінде қалыптасады. Келісім шарт қорытындысы
туралы шешімді қабылдау тәртібі жарғыда сипатталады. Зейнетақы қорлары
үшін Ұлттық Банктің депозиттері бойынша жеке тұлғаларға проценттік ставка
бағыт болып есептеледі. ЗАИБАҰ –дың белгіленген табыстылыққа жету үшін
кепіл ретінде оның активтері саналады, ол сенімді басқару келісім шартында
айқындалады. ЗАИБАҰ-дың негізгі функциясы - салымшылардың ақшаларын тиімді
орналастыру және табыстың максимальды мүмкіндігі деңгейін қамтамасыз ету
мақсаттарында ішкі және сыртқы халықаралық қаржылық рыноктардағы жағдайды
қадағалау.
Банк–кастодиандар зейнетақы активтерінің сақталуы мен қаражаттар
қозғалысының жедел қызмет көрсетуін қамтамасыз етеді. ЗАИБАҰ–мен
келісім–шарт жасаумен қатар зейнетақы қоры банк–кастодианмен келісім–шарт
жасауы қажет. Банк–кастодиандардың қызметі зейнетақы активтерін
шоғырландыру бойынша барлық операцияларыдың есебін жүргізуде, оларды
орналастыруда, инвестициялық табыс алуда, сонымен қатар ЗАИБАҰ қызметі мен
оның есепшоттарының жағдайы туралы қорды ақпараттандыруда тұжырымдалады.
Банк қаражаттарды мақсатты қолдануда және инвестициялау лимиттерін сақтауда
да бақылау жүргізеді 4, 4 б..
Зейнетақы жарналары Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына не
мемлекеттік емес зейнетақы қорының біріне салынады. Мемлекеттік емес
зейнетақы қорының біреуі өз активтерін зейнетақы қорына зейнетақы
активтерінің жағдайы туралы есептемелерді тұрақты тапсыратын арнайы құқықты
иеленуші банк–кастодиандарда сақтауы керек. Зейнетақы қорларын
инвестициялауды ЗАИБАҰ жүргізеді. Зейнетақы қоры, банк–кастодиан мен ЗАИБАҰ
арасында үш жақты келісім құрылады. Зейнетақы активтерін салудың әрбір жеке
жағдайы үшін зейнетақы қоры, банк–кастодиан мен ЗАИБАҰ –ның өкілдерімен қол
қойылатын инвестициялық шешім қабылданады. Зейнетақы активтерін
орналастыруды басқарудың бұндай күрделі механизмі азаматтардың зейнетақы
жинақтарының анағұрлым жоғарғы деңгейлі қорғалуын қамтамасыз ету мақсатымен
құрылған. (((3 жылдан бастап зейнетақы активтерін орналастыру құқығын
міндетті түрде мемлекеттік өкілетті органдармен бекітілген норматив
талаптарына жауап беретін және қажетті лицензияларды алған жинақтаушы
зейнетақы қорлары иеленеді.
Зейнетақы қорлары басқа қаржылық ұйымдарға қарағанда қатаң мемлекеттік
реттеуге алынған.Жинақтаушы зейнетақы жүйесін реттеу мына үш негізгі бағыт
бойынша жүргізіледі:
• ЖЗҚ институционалдық формасын реттеу;
• ЖЗҚ қаржылық шаруашылық қызметін реттеу, сонымен қатар олардың
жұмыстарының залалсыз болуын қадағалайды;
• ЖЗҚ инвестициялық портфелінің құрылымын реттеу;
ЖЗҚ активтерінің құрылымын қалыптастыру белгілі жағдайға жеткеннен кейін
пассивтерінің нақты соммасы төленуіне байланысты. Жарналардың түсуі мен
төлемдердің басталуы арасында, сонымен қатар жарналардың түсу мерзімі
аяқталуы мен зейнетақы төлеу уақыты аралығында бірнеше жылдар бар. Ол ЖЗҚ-
на ұзақ мерзімді және орта мерзімді қаржылық инвестицицялар жасауға
мүмкіндік береді. Тұрақты экономикалық және саяси жағдайда инвестициялық
ресурстардың кейбір бөлігі қысқа мерзімді салымдарға бағытталады.
ЖЗҚ коммерциялық ұйым болып табылады, сондықтан да максималды пайда алуға
ұмтылады. Пайданы өтімді емес қарыз міндеттемелерінің жоғары табысының
айырымы мен салымы жоғары өтімді пассивті міндеттемелерінің аз
төлемдерінен алады. Зейнетақы қорлары активтері мен пассивтерін қор және
олардың қатысушылары арасындағы балама принципі негізінде келістіреді.
Сонымен жинақтаушы зейнетақы қорлары қаржы нарығында салыстырмалы түрде
жаңа институционалды инвесторлар болып табылады. Жинақтаушы зейнетақы
жүйесі мемлекеттің қанағаттанарлықсыз әлеуметтік қамсыздандыруына қарсы
құрылуына негізделген және оның дамуы корпорациялардың жоғары білікті
жұмысшы күшін тарту талабы есебінен өріс алды. Жинақтаушы зейнетақы қорлары
қаржы институты ретінде халықтық ақша қаражаттарын ұлттық экономикаға
инвестициялау үшін аккумуляциялау мүмкіндігін береді. Бұл бөлімде зейнетақы
қорларының макро-микроэкономикалық қызметтері анықталды.
1.2 Жинақтық зейнетақы жүйесін басқару қағидаттары
Портфельдік қалыптастыру кезінде түрлі қасиеттері бар құнды қағаздар
арасындағы пропорцияны анықтау қажет. Классикалық консервативті (тәуекелі
аз) портфельді құрудың негізгі қағидалары мыналар: консервативтілік,
диверсификациялау және жеткілікті ликвидтіліктің қағидалары 12, 19б..
Консервативтілік қағидасы басым ықтималдылығы бар тәуекелді үлестен
мүмкін болатын шығындар сенімді активтердің табыстарымен жабылатындай
жоғары сенімді және тәуекелді үлестер арасындағы өзара байланысын ұйғарады.
Мұндай жағдайда инвестициялық тәуекел негіз сомма бөлігінің шығынына
емес, ол тек қана жоғары табысты жеткіліксіз алудан тұрады. Тәжірибе
көрсеткендей, клиенттердің көбісі депозиттік мөлшерлемесі бірден екіге
дейін шамасында ауытқитын сенімгерліктің жоғары категориясындағы
банкілерінің табысымен қанағаттанады.
Диверсификациялау қағидасы портфельдік инвестициялаудың негізгі қағидасы
болып келеді. Диверсификация бір құнды қағаздар бойынша мүмкін болатын
көлемді емес табыстар басқа қағаздар бойынша көлемді табыстарымен өтеу
арқасында тәуекелді төмендетеді. Іскерлік активтілігінің циклдық
ауытқуларының синхронділігін болдырмау мақсатында бір-бірімен тығыз
байланыспаған, әр түрлі саласындағы құнды қағаздарды портфельге қосу
арқасында тәуекелділіктің минимумі пайда болады.
Оптималды мөлшері - сегізден жиырмаға дейін құнды қағаздардың түрлері.
Диверсификация активті сегменттер арасында да, олардың ішінде де қолданылуы
мүмкін. Мысалы, мемлекеттік қысқа мерзімді облигациялар мен қазыналық
міндеткерлікті түрлі сериядағы құнды қағаздар арасында диверсификациялауға
болады, корпоративті құнды қағаздар үшін - әр түрлі эмитенттер акциялары
арасында. Жеңілдетілген диверсификация мәнді анализсіз бірнеше құнды
қағаздар арасында қаражатты бөлуден тұрады. Қоржындағы қаражаттың
жеткілікті көлемі салалық және аудандық диверсификацияны өткізуге жағдай
жасайды. Салалық диверсификацияда бір саладағы өнеркәсіптің қағаздары
жағына қарай қоржынның басым болып түсуіне жол берілмеуі тиіс, әйтпесе
бүтіндей бір салада дағдарыс басталуы мүмкін. Мысалы, дүние жүзі нарығында
мұнай бағасының түсуі, сонымен қатар бүкіл мұнай қайта қорыту кәсіпорындағы
акциялар бағасының төмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін, ал бұл өз кезегінде
инвестициялық қоржыгға кері әсер етеді. Солай сияқты бір аудандағы
кәсіпорындарға да қатысты болады. Бір уақыттағы акциялар бағасының
төмендеуі саяси тұрақсыздықтың, ереуілдердің, табиғи апаттардың және т.б.
нәтижесінде болуы мүмкін. Корреляциялық анализ әдістері қоржындағы әр түрлі
құнды қағаздар арасында оптималды баланс табуға жол береді.
Жеткілікті ликвидтілік қағидасы ақшалай қаражатқа деген клиенттердің
сұраныстарын қанағаттандырарлықтай дәрежеден төмен емес тез жасалынатын
активтердің үлесін қоржынға сақтап тұру үшін жағдай жасайды. Тәжірибе
көрсеткендей, қаражаттың нақты бір бөлігін ликвидті (табысы азырақ болса да
) құнды қағаздар ұстау тиімдірек, ол өз кезегінде нарық конъюнктурасының
өзгеруіне және жеке тиімді ұсыныстарына тез жауап беруге мүмкіншілік
береді.
Портфельді құрастыру сұрағын қарастырғанда, инвестор олармен
басқаратындай өзіне параметрлерді анықтау қажет :
- портфельдің оптималды типін таңдау қажет;
- өзіне тиімді портфельдің табысы мен тәуекелдің үйлесімділігін бағалау
және сәйкесінше әр түрлі дәрежедегі тәуекелі мен табысы бар құнды қағаздар
портфелінің салмағын анықтау;
- қоржынның алғашқы құрамын анықтау;
- әрі қарай қоржынды басқару сызбасын таңдау 19, 93б..
Инвестициялық портфельді қалыптастыру міндеті өз клиенттердің қаржы
ресурстарын аккумуляциялауымен және оларды капиталдар нарығында
пайдалануымен айналысатын зейнетақы қорлары үшін актуалды. Зейнетақы
қорларының инвестициялық қоржының қалыптастыру бірнеше жолдармен жүзеге
асады:
- оны құру мақсатын қалыптастыру және олардың приоритеттілігін ( оның
ішінде, маңыздырақ – дивидендтерді үнемі алып отыру әлде активтер
бағасының өсуі), тәуекел дәрежесін, минималды кірісін, болатын кірісінен
бас тартуын және т.б. анықтау;
- қаржы компаниясын таңдау (ол отандық немесе шетелдік фирма болуы
мүмкін: шешімді қабылдау кезінде фирма абыройын, фирманың қаржылық жағдайы
туралы ақпараттың болуы; фирма ұсынатын қоржын түрлері, оның табыстылығы,
қолданылатын инвестициялық құралдардың түрлері, т.б. критерийлерді
пайдалануға болады);
- инвестициялық есепті жүргізетін банкті таңдау.
Зейнетақы қорының инвестициялық портфелін қалыптастыру кезіндегі құнды
қағаздарды тиімдірек бөлуді статистикалық әдістер арқылы жүзеге асыруға
болады. Оның негізгі элементтері активтерді бағалау, инвестициядық шешім,
портфельді оптимизациялау және нәтижелерді бағалау болып келеді. Жалпы осы
жағдайда жүйелі тәуекел мен табыстылық бір-бірімен байланысты болу керек.
Құнды қағаздарға инвестиция тәуекелі күтілетін маңызынан кірістің бас
тартуының ықтималдылығымен анықталады. Кірістің болжамды мәнісін
инвестициядан кірістің динамикасы туралы статистикалық мәліметтерді қайта
құру негізінде анықтауға болады. Ал тәуекелді болатын кірістен ортақ
квадратикалық бас тарту ретінде 40, 16 б..
Табыс пен тәуекелдің абзал үйлесімі тәуекелдің әсерін төмендеуге жағдай
жасайтын салымдарды диверсификациялау жолымен, активтердің көп бөлігі бар,
зейнетақы қоры арқылы жүзеге асады.
Зейнетақы қорлардың активтерді тиімсіз басқарудан шығын тәуекелдерін
төмендету мақсатымен мемлекет зейнетақы резервтерін қаражатын орналастыру
тәртібін орнатады.
Қорлар зейнетақы активтерін өз бетінен немесе басқару компаниясы арқылы
басқаруды жүзеге асыра алады. Зейнетақы қорларының ативтерін мемлекеттік
құнды қағаздарға, банктік депозиттерге және басқа да инвестициялау
объектілеріне орналастыруды заңға сәйкес қорларымен жүзеге асырылады.
Зейнетақы жиналым қаражаттарын басқару компанияларына тасымалдау заңға
сәйкес сенімді басқару шарты негізінде ғана қорымен жүзеге асырылады. Бұл
жағдайда зейнетақы резервтерін және зейнетақы жиналым қаражаттарын сенімді
басқаруға берілгенмен, басқару компанияларына оларға деген жеке меншік
құқығы берілмейді 42,35 б..
Қорлардың, зейнетақы ережелеріне сәйкес құрылған, зейнетақы резервтерін
орналастыру, қатысушылар мүддесіндегі зейнетақы резервінің өсуі және
сақталуы мақсатымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Қорлар зейнетақы резервтерін
орналастыруды басқару компаниясы арқылы ұйымдастырады. Ол өз кезегінде қор
берген қаражатын қайтаруды қамтамасыз етуі қажет. Басқару компаниясы заңға
сәйкес өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда қор алдында жауап
береді. Мұндай жағдайда басқару компаниясы қордың міндеттері бойынша
қатысушылар алдында жауап бермейді.
Осыған орай зейнетақы қорларының активтерін басқаруының негізгі
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады 18, 7 б..
Біріншіден, зейнетақы қорларының активтері зейнетақы жүйесінің
қатысушыларының зейнетақы жарнасынан тұрады. Сондықтан да активтерді
басқару нәтижелері тікелей пропорционалды түрде болашақ зейнеткерлердің
инвестициялық кірістеріне әсер етеді, яғни инвестициялық кірістерді алу
зейнетақы төлемдерің көбейтуге мүмкіндік жасайды.
Екіншіден, зейнетақы активтерінің ұзақмерзімділігі және көлемдігі басқару
құрылымдарына бұларды экономикада активті қолдануға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, инвестициялайтын активтер көлемдерінің жеткілікті болжамы
инвестициялау процессін тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, зейнетақы қорларының активтерін инвестициялау қоржынды
инвестициялау болып табылады.Сол уақытта бұл процесс белгілі бір дәрежеде
мемлекетпен реттелуі мүмкін. Мұндағы инвестициялық қаржылар зейнетақы
жүйесінің қатысушыларына тиесілі болғандықтан,олардың сақталынуына кепілдік
берілуі тиіс.Содықтан да активтерді басқару кезінде қоржынды
инвестициялаудың қағидаларын ескеру қажет .
Бесіншіден, зейнетақы қорының активтерін басқаруының мақсаты берілген
тәуекел дәрежесі негізінде максималды табыстарымен қамсыздандыратын
қоржын құру болып табылады.
Алтыншыдан, зейнетақы қорының инвестициялық портфелін тиімді басқару
мынадай факторлар негізінде жүзеге асады: құнды қағаздар нарығының
қалыптасуы, оның қызметінің нақты мерзімі, нарық статистикасы 20,66 б..
Зейнетақы активтерінің инвестициялық мәні бәріне белгілі. Шетелде
зейнетақы қорларының активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас
бөлігі болып табылады, себебі зейнетақы қорларының көмегімен бос ақша
ресурстары жұмыс капиталы ағынына айналады.
Бүгінгі таңда экономикада зейнетақы қаражаттарын пайдалану проблемалары
тек Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге Америкада, Германияда да –
зейнеткерлер үлесі көбейіп, ал оларды қаржыландыратын қызметкерлердің үлесі
аз елдердің барлығында да талқыланып отыр. ХВҚ (Халықаралық валюталық қор)
бағалауынша, 2010 жылға қарай зейнетақылық жүктеме коэффициенті (65 жас
және одан жоғары тұлғалар санының 15-64 жастағы тұлғалар санына қатынасы)
Германия мен Италияда 30 %-дан жоғары асады, Ұлыбритания, Францияда - 25%-
ды, АҚШ-та 20 %-ды құрайды.
Соңғы онжылдықтағы басым тенденция зейнетақы жүйесінің бөлу принципінен
жинақтауға көшуі болып отыр. Бұл жүйенің артықшылықтары нарықта оның барлық
қатысушылары үшін “ойын ережелерін” нақты сақтау арқылы зейнетақы
активтерін тиімді басқару есебінен жүзеге асуы мүмкін.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты мемлекет бекіткен
инвестициялық шектеулер есебімен инвестициялық пайданы қамтамасыз ету
мақсатында қорға шоғырландырылған ақша қаражаттарын пайдаланудың негізгі
бағыттарын таңдауды ұйғарады. Инвестициялық саясат инвестициялау
мақсаттарын таңдау, инвестициялау объектілерін таңдау, инвестициялау
пропорцияларын бекіту сияқты критерийлерды қарастыру тиіс.
ЖЗҚ инвестициялық саясатының мақсатты бағытын таңдау қажеттілігі былайша
түсіндіріледі: ЖЗҚ инвестициялық ресурстары салынуы мүмкін активтердің әр
түрі бір-бірінен екі балама бойынша ерешеленеді:тиімділік пен сенімділік.
Табыстылық пен сенімділік барлық ЖЗҚ инвестициялық қызметінің мақсатты
нұсқауларының мазмұнын анықтайды. Осы мақсаттарға сай олар өздерінің
инвестициялық стратегияларын құрып және қаржы құралдарын салудың бағыттарын
таңдайды. Егер шет елдерде ЖЗҚ көбі бірқалыпты стратегияны таңдаса, ал
Қазақстанда консервативті инвестициялық саясат көп қолданылады.
“Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету Заңына”
толықтырулар мен өзгертулер 2003 жылдың басында кіргізілген. Бұл заң
зейнетақы жүйесінің концептуалдық негіздерін қарастырған. Егер алдыңғы
заңнама зейнетақы қызметі нарығында негізгі үш қатысушыларды қарастырса:
зейнетақы қорлары, ЗАИБАҰ мен кастодиан-банктер, ал қазіргі заң зейнетақы
қорларына өздерінің активтерін өз бетінше басқаруға құқық береді, бұл
ЗАИБАҰ қызметін концептуалды өзгертеді. Жаңа заңнамаға сай зейнетақы
қорлары өз бетінше басқарып қана қоймай, сонымен қатар басқаруды бірнеше
басқарушыларға, оның ішінде шетелдіктерге де тапсыра алады. Компанияның
активтерінің қай бөлігі тиімді басқарылатыны осылай жақсы көрінеді деп
ұйғарылады.
Жасалған заңнамадағы жаңа зейнетақы жүйесін құрған кезде мүдделердің
қарамақайшылық прблемаларын шешу үшін зейнетақы активтерін басқару бойынша
қызмет зейнетақы қорларының қызметінен бөлінген еді, зейнетақы қорларына
өздерінің активтерін салымшыларды тарту арқылы өсірген тиімді, бұл кезде
қорға жоғары тәуекелді және табыстылығы жоғары қаржылық құралдарды алу
ұсынылады. ЗАИБАҰ мен зейнетақы қорларының арасындағы қызметтердің бөлінісі
бұл проблеманы шешеді және зейнетақы жүйесінің тәуекелділігін төмендетуге
көмектеседі 4, 3 б..
Бүгінгі таңда зейнетақы активтерін өзін-өзі басқару бойынша заңнамасына
түзетулердің енгізілуі ұлттық зейнетақы жүйесінің бірыңғай стандарттарға
көшуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге, ЗАИБАҰ қызметі үшін қордың
шығындары азаяды, өйткені ЗАИБАҰ-ға сыйақыларды мұндай көлемде төлеуге
нарық әлі толықтай дамымаған. Бірақ басқа жағынан алып қарайтын болсақ,
зейнетақы жүйесі дамыған сайын әлемдік нарыққа интеграциялануы мүмкін.Бұл
көзқарас тұрғысынан зейнетақы қорлары үшін сыртқы нарыққа шығуға қиындық
туғызу мүмкін, өйткені ол үшін көптеген ресурстар қажет, оның ішінде
техникалық жабдықтау, ақпараттық қолдау, персонал, жинақталған тәжірибелі
потенциал. Сондықтан уақыт өте келе кейбір зейнетақы қорлары ЗАИБАҰ арқылы
басқаруға оралуы мүмкін. Мұның бәрі қаржылық нарық пен қордың өзінің алға
қарай дамуымен байланысты.
Экономиканы модернизациялау үшін нарық қатынасының логикасы ірі
инвестициялық ресурстарының мобилизацияның қажеттілігін анықтайды.Реалды
секторға, әлеуметтік және білім бағдарламаларына бағытталатын олар мемлекет
тарапынан жан-жақты қолдауды қажет етеді, ал басқа қайнар көздерін
қалыптастырудағы ауыртпалықтарының барлығын жеке инвесторлар көтеру қажет.
Қазіргі уақытта шетелдерінің қаржылық көмегінің қысқаруын ескере отырып,
басымды міндеті Қазақстан Республикасының экономикасына азаматтардың қаржы
ресурстарын тартуға жағдай жасауға болып келеді. Мемлекеттің инвестициялық
саясатқа араласуы төрт негізгі мақсатты көздейді 23, 32б.:
Біріншіден, нарықта құнды қағаздар операциясы арқасында ақша массасын
реттеу, бұл мақсат үшін мемлекет мемлекеттік құнды қағаздар үлесі бойынша,
депозитті институттар активтерінің құрылымында, минималды лимитті орнату
(бәріне бұрын коммерциялық банкілер).
Екіншіден, құнды қағаздар нарығында мемлекет операциясының арқасында
бюджеттік салымдарының тұрақты қайнар көздерінің қалыптасуы. Мұндай
жағдайда мемлекет қаржы институтының бүкіл типтер активтерінің құрылымында
мемлекеттік құнды қағаз үлесі бойынша минималды лимитті қалыптастыра алады.
Мұндай инвестициялық портфельді реттеу шарасы тұрақты бюджеттік тапшылық
жағдайында енеді.
Үшіншіден, қаржы нарығының сенімгерлігін, қаржы институттар
операцияларының тәуекелінің төмендеуі арқасында арттыру. Бұл мақсатқа жету
үшін мемлекет бекіте алады:
- инвестициялаудың өзінің лимиті, тәуекелді инвестициялардың максималды
үлесін шектеу және т.б.
- резервті сақтандыру қорларына минималді міндетті аударымның лимиті.
Төртіншіден, мемлекет ішінде инвестициялық қызметті ынталандыру. Мұндай
мақсатпен институциялық инвесторлар үшін максималді лимиттер қалыптасады.
Мемлекет қажетті жағдайда мүдделері Қазақстан Республикасыны мен оның
азаматтарының ұлттық мүдделеріне қайшы келетін инвесторлар үшін мықты
тосқаулдар жасауы қажет.
Ынталандыру, мадақтау, жеңілдіктер режимін жасау және т.б. әдістерімен
бір қатарда қолдануы қажет мемлекеттік басқаруының ерекше әдісі болып
келеді.
ҚР экономикасы үшін инвестициялар оны әрі қарай көтеру мен дамытуға
қажет. Сондықтан да инвестициялық қызметті жүзеге асыру үшін сәйкес келетін
қағидалар жүйесі өзіне мынаны қосып алуы қажет: инвестициялардың мақсатқа
бағытталуы, оның тиімділігі, жүйелілігі, уақыттылығы, инвестициялық
қызметтің икемділігі мен реттелуі, әлеуметтік, экологиялық, экономикалық
қауіпсіздігі.Бұл қағидалар жүйесі инвестициялық қызметтің дәлелі, бағдары
ретінде қызмет етеді және оның көмегімен инвестициялау процессі реттеледі
және бағытталады. Қағидалар жүйесі инвестицияның нақты мақсаттарын орындау
үшін керек, ал инвестициялық қызметтің басты және негізгі мақсаты терең
экономикалық дағдарыстан шығу, өмір сүру сапасын жақсартатын, салауатты
өмір салтын қалыптастыратын, оның негізінде активті өмір ұзақтығын
қалыптастыратын, білім мен мәдениеттін деңгейін көтеретін жоғары тиімді
экономика құру.
Капиталының едәуір жоғары өсімі тән зейнетақы қоры инвестициялық институт
болып табылады...жеке зейнетақы қоры қаржы нарығының 26% құрады 22,
40б. .
Олардың инвестициялық қызметі міндетті болып келеді, ал оның нәтижелері
салымын инфляциялық құнсыздылығы мен қаржылық катаклизімдерінен ең
болмағанда сақтауын қамтамасыз етуі қажет. Бұндай жағдайда инвестициялаудың
арнайы ережелері мен шарттары қолданылады.Олар активті түрде Қазақстанда
қалыптасады. Зейнетақы қорлары қаражатының инвестициялау тәртібі реттелуі
қажет.Инвестициялау институцианалді, функционалды үйлесімге,
диверсификациялау қағидаларына, ақшалай кірістер мен төлем уақытының
үйлесімділігіне негізделген қор міндеттемелерін мен құрылымдарды(asset
liability approach) есепке ала отырып жүзеге асырылуы тиіс. Сандық реттеу
мен саналық қағидалары мұқият дәлелденген болуы қажет;өйткені олар
зейнетақы қорларының қауіпсіздігі мен кірістілігіне қатысты болды. Өзіндік
инвестициялау шектелу қажет, егер сәйкес кепілдіктер жоқ болса. Зейнетақы
қорларының шетелдік капитал салымдарының либерализациясы саналы басқарым
шешімдерінің пәні ретінде қолдау табуы қажет.
Мемлекеттің зейнетақы қорларының қызметіне бақылау дәрежесі зейнетақы
жүйесінің кірісі бойынша маңызды фактор болып табылады. Көп жағдайда
мелекеттің өзі басқаратын тиімділігі жеке басқару компаниялары басқаратын
тиімділігінен төмен. Ол менеджерлер алдына қойылатын мақсаттарының
әртүрлілігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік қорларда саяси аспектілерінің
күшті әсері байқалады: соның нәтижесінде инвестициялар мұнда үкіметті
несиелендіру жағына қарай салыстырмалы төмен пайыз көрсеткішімен ысырылған.
Сонымен қатар мемлекеттік қор міндетті түрде мемлекетпен ғана
басқарылатын ұйым емес. Әртүрлі мемлекеттерде мемлекет араласуының дәрежесі
әртүрлі. Мынадай нұсқаулар қарастырылған:
-түрлі мемлекеттерде ЖЗҚ активтерін басқарудағы мемлекеттің қатысу
дәрежесі әртүрлі.Тікелей мемлекеттік басқаруда жинақтаушы зейнетақы
шотындағы қаражат мемлекеттік бюджеттің бөлігін құрайды немесе жеке пул
құрайды. Активтердің көп бөлігі еліміздің мемлекеттік қарыз қағаздарына
инвестицияланады, мемлекеттік банк депозитінің шотына аударылады немесе
мемлекеттік инвестициялық жобалар арасында бөлінеді.
Нарықтық қағидалары негізінде мемлекеттік басқаруда қор қаражатын
мемлекет басқарады, бірақ инвестициялық шешімді шенеуніктер емес,
мемлекеттік қызметке (Канада) шақырылған мамандар шығарады.Мұндай
сызбанұсқа тәуекел бағасын және инвестициялық стратегияны жобалауды
ұйғарады, сонымен қатар әртүрлі варияцияларды иемдене алады.Мәселен,
басқарушы қаражатының тек аз бөлігімен айналысады, ал қалған бөлігі базалық
сызбанұсқа арасында таралады (Сингапур,Фиджи). Сонымен қатар қор аудандық
қағида бойынша бөліне алады. Мұнда әрбір аудан өз басқарушыны шақырады
(Боливия) 43, 45б..
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz