Ислам банкілері қызметінің жаңа тенденциялары (аравиялық монархиялар үлгісінде)

Жоспар
Кіріспе

1. Ислам банкілері қызметінің жаңа тенденциялары
(аравиялық монархиялар үлгісінде)
2. Исламдық экономиканың теориялық негіздері
3. Аравиялық монархиялардағы ислам банкілері
4. Исламдық қаржы нарығының жаһандануы
5. Исламдық принциптерге негізделген жаңа қаржы құралдары
6. Халықаралық реттеу ұйымдары
7. Ресей мен ПШАМЫК елдерінің ынтымақтастық мүмкіндіктері
8. Канада, Австралия және Жаңа Зеландия банк жүйелеріндегі шетел банкілері
9. Австралия және Жаңа Зеландия.
10. Әзірбайжан банк жүйесі
11. Салымдарды сақтандыру қоры.
12. Исламдық банкілер
13. Исламдық банкілерде бақылауды жүзеге асыру

Аравиялық монархиялардың экономикасын сараптай отырып, зерттеушілер әдеттегідей олардың мұнай-газ өндірісіне тоқталады. Оған таң калмау керек, себебі ПШАМЫК –тың (Парсы шығанағындағы араб мемлекеттері ынтымақтастығының кеңесі) 6 елі әлемдік мұнай қорының 40%-дан астамы мен газдың 25%-на ие. Алайда осы уақытқа дейін олар экономикасын диверсификациялауда айтарлықтай жетістіктерге жетіп, тек мұнай-газ саласында ғана емес, басқа да өндірістерде алдыңғы қатарларға шықты. Дубай – әлемдегі ең ірі құрылыс алаңдарының бірі, мұнда ғаламшарымыздағы ең биік ғимарат бой көтеруде. Жолаушыларға қызмет көрсетудің жоғары сапасымен танымал Emirates және Qatar Airways авиакомпаниялары әлем нарығында ұшаққа тұрақты тапсырыс берушілер қатарында. Бахрейн Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия мен Еуропа арасындағы үлкен кеңістіктегі ең маңызды қаржы орталығы болып саналады. 1997-2006жж. 9.4%-ға жеткен Катардың экономикалық өсуінің жылдық орташа динамикасы бұл саладағы чемпион – Қытай көрсеткіштеріндей жоғары. 2010 жылға дейін бұл аймақ ЕО-тан кейін екінші болып ортақ валютаға қол жеткізеді. Бірақ бәлкім зерттеуші үшін Аравиялық монархиялар шаруашылығының исламдық экономика мен оның банк секторын дамыту сияқты бірегей сипаты қызығырақ болар. Сонымен қатар олар өзіне ресейлік несие-қаржылық институттармен тиімді іскерлік ынтымақтастық орнату қабілетімен де тартады.
Исламдық экономиканың теориялық негіздері
Исламдық экономика деп исламның моральдық құндылық және құқықтық нормаларына негізделген шаруашылық жүйесін атайды. Бұл жүйенің идеологиялық негізін Құран ережелеріне сәйкес мұсылман ғалымдардың экономикалық танымдары мен шариат (исламдық құқық) құрайды. Ең маңыздысы - шаруашылық субъектілері арасындағы қарым-қатынастың әділдігі. Шариат бойынша, үстеме қосу, анық болмай, құмарлық кездесетін кез келген экономикалық іс-әрекетке жол жоқ. Осылайша, исламдық құқық дәстүрлі банкілер, сақтандыру компаниялары мен казино қызметіне жол бермейді. Исламдық банкілердің басты ерекшелігі – риба жарналық пайызын қоймау. Шариатқа сәйкес риба – әділетсіз пайда, себебі оны алу үшін кредитор ешқандай күш салмайды.
Үлесті қаржыландырудың қлассикалық исламдық түрі (мудараба мен мушарака) қаржы иесі мен қарыз алушының да жобаға қатысуын талап етеді.
Қатысу (серіктестік сияқты) қаржыландыру, басқару, кіріс пен шығындарды бөлу арқылы жүзеге асады. Дәстүрлі банкілер несие-қарыз қатынастарына жүгініп, нарықтағы ақшаны сату-сатып алу операцияларын жасайды. Исламдық банкілер қолданатын схеманы инвестициялық банкілер, венчурлік қорлар қызметімен және жобалық қаржыландырумен салыстыруға болады. Мудараба схемасы бойынша, екі жақ біріге күш жұмсап, кәсіпорын құрады. Бір жақ – исламдық банк, ақша салады, ал екінші жақ – қарыз алушы, басқарумен айналысады, өндірістік қормен және жер учаскесімен қамтамасыз етеді тсс. Олар пайданы бөлу туралы алдын ала келіседі. Исламдық банкінің кәсіпорынға салған ақшасы дәстүрлі банк несиесі сияқты болып келеді. Дәстүрлі несиеге қарағанда, кредитор пайдасы алдын ала белгілі болмайды, себебі ол басқару тиімділігіне байланысты.

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Ислам банкілері қызметінің жаңа тенденциялары
(аравиялық монархиялар үлгісінде)
Аравиялық монархиялардың экономикасын сараптай отырып, зерттеушілер
әдеттегідей олардың мұнай-газ өндірісіне тоқталады. Оған таң калмау керек,
себебі ПШАМЫК –тың (Парсы шығанағындағы араб мемлекеттері ынтымақтастығының
кеңесі) 6 елі әлемдік мұнай қорының 40%-дан астамы мен газдың 25%-на ие.
Алайда осы уақытқа дейін олар экономикасын диверсификациялауда айтарлықтай
жетістіктерге жетіп, тек мұнай-газ саласында ғана емес, басқа да
өндірістерде алдыңғы қатарларға шықты. Дубай – әлемдегі ең ірі құрылыс
алаңдарының бірі, мұнда ғаламшарымыздағы ең биік ғимарат бой көтеруде.
Жолаушыларға қызмет көрсетудің жоғары сапасымен танымал Emirates және Qatar
Airways авиакомпаниялары әлем нарығында ұшаққа тұрақты тапсырыс берушілер
қатарында. Бахрейн Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия мен Еуропа арасындағы
үлкен кеңістіктегі ең маңызды қаржы орталығы болып саналады. 1997-2006жж.
9.4%-ға жеткен Катардың экономикалық өсуінің жылдық орташа динамикасы бұл
саладағы чемпион – Қытай көрсеткіштеріндей жоғары. 2010 жылға дейін бұл
аймақ ЕО-тан кейін екінші болып ортақ валютаға қол жеткізеді. Бірақ бәлкім
зерттеуші үшін Аравиялық монархиялар шаруашылығының исламдық экономика мен
оның банк секторын дамыту сияқты бірегей сипаты қызығырақ болар. Сонымен
қатар олар өзіне ресейлік несие-қаржылық институттармен тиімді іскерлік
ынтымақтастық орнату қабілетімен де тартады.
Исламдық экономиканың теориялық негіздері
Исламдық экономика деп исламның моральдық құндылық және құқықтық
нормаларына негізделген шаруашылық жүйесін атайды. Бұл жүйенің идеологиялық
негізін Құран ережелеріне сәйкес мұсылман ғалымдардың экономикалық
танымдары мен шариат (исламдық құқық) құрайды. Ең маңыздысы - шаруашылық
субъектілері арасындағы қарым-қатынастың әділдігі. Шариат бойынша, үстеме
қосу, анық болмай, құмарлық кездесетін кез келген экономикалық іс-әрекетке
жол жоқ. Осылайша, исламдық құқық дәстүрлі банкілер, сақтандыру
компаниялары мен казино қызметіне жол бермейді. Исламдық банкілердің басты
ерекшелігі – риба жарналық пайызын қоймау. Шариатқа сәйкес риба – әділетсіз
пайда, себебі оны алу үшін кредитор ешқандай күш салмайды.
Үлесті қаржыландырудың қлассикалық исламдық түрі (мудараба мен
мушарака) қаржы иесі мен қарыз алушының да жобаға қатысуын талап етеді.

Қатысу (серіктестік сияқты) қаржыландыру, басқару, кіріс пен
шығындарды бөлу арқылы жүзеге асады. Дәстүрлі банкілер несие-қарыз
қатынастарына жүгініп, нарықтағы ақшаны сату-сатып алу операцияларын
жасайды. Исламдық банкілер қолданатын схеманы инвестициялық банкілер,
венчурлік қорлар қызметімен және жобалық қаржыландырумен салыстыруға
болады. Мудараба схемасы бойынша, екі жақ біріге күш жұмсап, кәсіпорын
құрады. Бір жақ – исламдық банк, ақша салады, ал екінші жақ – қарыз алушы,
басқарумен айналысады, өндірістік қормен және жер учаскесімен қамтамасыз
етеді тсс. Олар пайданы бөлу туралы алдын ала келіседі. Исламдық банкінің
кәсіпорынға салған ақшасы дәстүрлі банк несиесі сияқты болып келеді.
Дәстүрлі несиеге қарағанда, кредитор пайдасы алдын ала белгілі болмайды,
себебі ол басқару тиімділігіне байланысты.
Кәсіпорын шығынға ұшыраса, ол жүк ақша салған жаққа артылады,
өйткені екінші жақ өз үлесін жұмыс уақыты мен күш жұмсау арқылы өтеді деп
саналады. Мушарака схемасына негізделген операцияларда банк те, клиент те
қаржы жұмсайды. Сонымен қатар шығындар да екеуіне бөлінеді.
Түскен пайданың бір бөлігі клиентке кәсіпкерлік қызметін өтеу
ретінде ұсынылады да, қалғанын алдын ала айтылған көлемде бөледі.
Исламдық қарыздық қаржыландырудың әдеттегі қарыз беруден
айырмашылығы, банк тауарды кейіннен сату үшін алады немесе клиентке
қолдануға беру арқылы жүзеге асады. Мурабаха мен Иджара схемалары осы
принциптерге негізделген. Мурабаха механизмі банкінің тұтынушы атынан ол
кейіннен қайта сатып алатын тауарды сатып алуы арқылы жүреді. Төлеу белгілі
бір уақыттан кейін немесе бөлікпен жүргізіледі. Толық сома төленбегенше,
банк меншік құқығын сақтайды. Бұл механизм әдетте сауданы қысқа мерзімді
қаржыландыру үшін қолданылады және қаржыландырудың исламдық әдісінің ең көп
тараған түрі. Иджара - лизингтің аналогы: банк актив сатып алады да, оған
меншік құқығын сақтай отырып, белгіленген соманы банкке төлеп, активті
өнімді қолданатын клиентке береді. Иджара ва ль-иктина бойынша белгілі бір
уақыт өткеннен кейін актив басқарушы меншігіне өтеді.
Исламдық экономикада халық салымының екі түрі бар. Бірі – ағымдағы
немесе жинақтаушы есеп-шот. Оларға пайыз төленбейді, десе де кейбір
Исламдық банкілер инфляцияға сәйкес номиналды пайыз төлейді. Осы күнге
дейін исламдық экономика теоретиктерінің арасында аталған пайыздың болу,
болмауына қатысты ортақ пікір жоқ. Салымның екінші түрі – инвестициялық
есеп-шоттар. Олардың иегерлері белгіленген соманы емес, банк түсімінің
алдын ала келісілген үлесін алады немесе жағдай нашарлағанда, шығындарды
бірге көтереді.
Кең тараған пікірлерге қарамастан исламдық экономика, нақтырақ
айтқанда, исламдық экономикалық моделі исламдық банк қызмет түрлерімен
шектелмейді, мұнда исламдық сақтандыру компаниялары орналасқан және
исламдық қор индекстері есептеледі. Бірақ дәл исламдық банкілер осы
экономикалық модельдің алқа сүйреуіші ролін атқаруда. Сонымен қатар ХХғ.
исламдық банк ісі ұлттық исламдық экономикалардың пайда болуына негіз
болды. Қазіргі кезде тек Иран, Судан және Пәкістан мемлекеттерінде ғана
шариатқа сәйкес экономикалық жүйе құрылған. Алайда мұсылмандық
экономикалық доктрина әлемнің ешбір жерінде толыққанды іске асқан жоқ.
Ислам принциптеріне негізделген ең алғашқы қаржылық ұйым 50-
жылдардың соңында Пәкістанда құрылды, алайда оның қызметі ұзаққа созылған
жоқ. 1963 жылы Мысырда бүгінде Nasser Social Bank атауымен белгілі Mit
Gamr Bank құрылды. Дәл осы жылы Малайзияда мұсылмандарға арналған
инвестициялық қор ретінде қызмет ететін Жинақтаушы корпорация құрылған
болатын. Исламдық принциптерге сәйкес басқарылатын активтердің көп бөлігі
Ислам тараған жер - Аравия түбегі елдерінде шоғырланғаны да бекер емес
болар. Иран, Малайзия, Бруней, Пәкістан, Ливан, Ұлыбритания және Түркия
исламдық банкілер мен басқа да қаржылық ұйымдардың ірі даму орталықтары
болып саналады. Қазіргі таңда осы түрдегі қаржы институттары барлығы 47
елде қызмет етеді.
Исламдық банкілердің қарқынды дамуы ХХғ. 70-жылдарының ортасында
басталды. Ол кезде әлем бойынша мұнай бағасы көтерілуі нәтижесінде араб
елдеріне мұнай доллары ағыла бастады. Сол уақыттан бері Исламдық банкілер
мұсылман елдерінің банк саласында қозғаушы ролін атқарып келеді. 1975ж БАӘ-
де қазіргі кезде Парсы шығанағындағы ең ірі банк саналатын Dubai Islamic
Bank құрылды. Дәл сол жылы Ислам Конференциясы Ұйымы негізінде Исламдық
даму Банкінің (ИДБ) құрылуы маңызды оқиға болып саналды. Бұл туралы ерекше
айтып өту керек. ИДБ құрудағы мақсат ХВҚ, ДБ және басқа сол сияқты батыстық
институттарға ұқсас халықаралық исламдық қаржы орталығын қалыптастыру. Банк
атқаратын барлық операциялар ислам принциптеріне негізделген. Оның
қызметінің мақсаты мүше елдер мен басқа мемлекеттердегі мұсылман қауымының
экономикалық және әлеуметтік дамуы. Банк өз қаражатымен мүше елдердің
әртүрлі өндірістік жобаларына қатысады, оларға қарыз береді, түрлі қорлар,
оның ішінде мұсылман қауымдастығына көмек ретінде ұйымдастырады, сенімді
басқарумен айналысады, мүше елдерге қаржылай көмек көрсетеді, зерттеу
жұмысын жүргізіп, кадрлар дайындауды іске асырады. ИДБ-нің 1976-2006жж.
мүше елдердің дамуына бағытталған қаражаттың жалпы көлемі 45.9 млрд
долларды құрады. Қызмет барысы мен құрылтайшылар құрамымен ИДБ басқа
мұсылман елдерінің банкілерінен орны бөлек. Өйткені ол – толыққанды
халықаралық қаржы ұйымы. Дегенмен ИДБ құрудағы мақсаттардың барлығы
орындалды деу қиын. Оған себеп ол орындаған операциялар көлемінің аздығы.
1981ж. 15 елде жұмыс істеген 30 исламдық банкілер болды. Соңғы
жылдары әлемдегі исламдық банкілер саны мен олардың активінің өсуін 1-
кестеден көруге болады.
1-кесте
1993 1997 2005 2007
Банкілер саны 100 176 270 315 (баға)
Активтері, млрд.долл. 54 148 320 500-ден аса

2007ж. The banker журналының айтуынша, әлемде 362 исламдық қаржы
ұйымдары (коммерциялық және инвестициялық банкілер, активтерді басқаратын
компаниялар, сақтандыру компаниялары) және 163 исламдық принциптерге сәйкес
басқарылатын дәстүрлі қаржы ұйымдарының бөлімшелері бар екен. Исламдық
активтердің жалпы көлемі 500 млрд. доллардан асады, ол әлемдік ЖІӨ-нің 1%-
на жуығын құрайды. Исламдық банкілер әлемдік қаржы жүйесінің маңызды
сегментіне, оның дамуының факторына айналды. Көптеген мұсылман елдерінде
олар кәдімге банкілерге айтарлықтай бәсеке тудырады.
Әлемде исламдық банк секторының даму қарқыны жылына 15-20%-ға тең
(2007ж. - 30%). Оның үстіне, біздің ойымызша, Жердегі мұсылмандар санын
(1.6 миллиард) ескеріп, оның үлкен әлуетке ие екенін айтуға болады.

Аравиялық монархиялардағы ислам банкілері

Аравиялық монархияларда исламдық банкілер сан жағынан дәстүрлі
банкілерден аз келеді. Сауд Аравиясы, БАӘ, Кувейт және Катар көптеген ұсақ
банкілерге қарағанда, саны біршама аз, бірақ ірі және орташа болғанын
қалап, олардың санын көбейту жолына көшті. Бұл елдердің реттеуші
құрылымдары бірнеше исламдық банкілер қызметіне лицензия беріп, осы
сектордың нәтижелерін бағалау мүмкіндігіне ие болу үшін біраз уақыт күту
позициясында болғанды қалады. Аравиялық алтылықта ислам банкі құрылмаған
жалғыз ел – Оман.
Бахрейнде ПШАМЫК-тің басқа елдеріне қарағанда мұндай банкілер құруға
шектеу қойылмайды. Ол тең құқылы дәстүрлі және исламдық банкілерді қосқанда
екіжақты банк жүйесі бар әлемдегі бірнеше ғана мемлекеттер қатарында.
Бахрейн исламдық банкілердің қызметін реттейтін Заң шығарған бірден-бір
Аравиялық алтылық мүшесі. Жергілікті билік Бахрейннің әлемдік исламдық
қаржы орталығы статусын күшейтуді мақсат етті. Бұл корольдікте 6 оншорлы, 3
офшорлы және 17 шетел банкілерінің, оның ішінде алдыңғы қатарлы халықаралық
несие-қаржы институттарының исламдық бөлімшелері тіркелген. Бахрейнде жаңа
исламдық қаржы өнімдерін, осы салада қызмет атқаратын банкілердің есеп беру
стандартын дайындайтын, исламдық қаржы саласында оқытумен айналысатын түрлі
ұйымдар құлылған.
3 жылдай бұрын Аравиялық монархиялардың исламдық банк секторында
дүмпу орын алды.
2-кесте.
ел Банкілисламдыисламдық банкілер үлесі,% исламдық банкі
ер, қ лердің атауы
барлығкоммерц (құрылған жылы)
ы иялық
Активтер салымдар несиелер
бойынша бойынша бойынша
Сауд Ар 16 2 13.1 13.8 18.4 Al-Rajhi
авиясы Banking&Investm
ent Corporation
(1988),
Al-Bilad
Bank(2005)
БАӘ 47 6 16.4 17.0 20.0 Dubai Islamic
Bank(1975),
Abu-Dhabi
Islamic
Bank(1977),
Sharjah Islamic
Bank(2002),
Emirates
Islamic
Bank(2004),
Dubai
Bank(2006),
Noor Islamic
Bank(2006)
Бахрейн 29 6 22.8 Bahrain Islamic
Bank(1979),
Al-Baraka
Bank(1984),Sham
il Bank of
Bahrain(2000),
Kuwait Finance
House Bahrain
Khaleeji
Commercial
Bank(2000),
Al-Mastraf(2006
)
Кувейт 14 3 26.5 25.3 26.1 Kuwait Finance
House(1977),Bub
iyan Bank
(2004), Kuwait
Real Estate
Bank(2004),
Катар 15 3 14.6 15.3 15.0 Qatar Islamic
Bank(1983),
Qatar
International
Islamic Bank
Al-Rayan(2006)
Оман 15 0 0 0 0

2004 жылға дейін Бахрейннен басқа елдерде 2 ғана исламдық
коммерциялық банкілер болды. 2004-2006жж. бұл елдерде осы түрдегі 6
коммерциялық банкілер ашылды. Олардың жартысы дәстүрлі банкілердің
трансформациясы нәтижесінде (Sharjah Islamic Bank, Emirates Islamic Bank,
Kuwait Real Estate Bank, Dubai Bank), ал жартысы жаңадан құрылды (Bubiyan
Bank, Al-Bilad Bank, Al-Rayan Bank, Noor Islamic Bank). 2005ж. Al-Bilad
банкінің IPO-cы қор нарығы тарихындағы араб әлемінің ең ірісі атанды. 2
млрд.доллардан астам қаражат тартылып, акционерлер саны 8млн-ға жетті.
Ол кездегі корльдік халқының саны 23.1 млн. екенін ескерсек, Сауд
Аравиясының әрбір үшінші тұрғыны - исламдық банкінің акционері болды деген
сөз. Катарлық Al-Rayan Bank 2006ж. IPO нәтижесінде бұл ел үшін өте үлкен
сома – 300млн.долл. тартты.
Исламдық банкілер саны өсуінің 3 себебі бар. Біріншіден, мұнай
бағасы жоғары болғандықтан, Аравиялық монархиялардың экономикасына қомақты
қаражат қосылуда. Екіншіден, тұтынушылар мен іскерлік ортаның исламдық банк
секторына деген қызығушылықтары артуда. Үшіншіден, ХХғ. аяғы мен ХХІғ.
басында ПШАМЫК елдерінің ДСҰ-на кіруі. Осыған байланысты олардың банк
секторын реформалау басталып, ол банкілердің (дәстүрлі, исламдық, шетел
несие-қаржы институттарының бөлімшелері) жалпы санының өсуіне әкелді.
Исламдық банкілер өз елінің банк секторында маңызды роль атқарады.

Оларға әрбір монархияның (Оманнан басқа)13-26% активтері, салымдары
мен несиелері тиесілі.
3-кесте.
орын Банк, ел 1-кезек Активтер Әлемдегі
капиталы, орны
млн.долл.
1 National Commercial Bank, Сауд 6408 41577 11
Аравиясы
Исламдық банкілер
2 Al-Rajhi Banking&Investment 5388 28093 124
Corporation
7 Kuwait Finance House 2600 21839 211
12 Dubai Islamic Bank, БАӘ 2403 17545 224
30 Qatar Islamic Bank 933 4090 437
32 Al-Bilad Bank, Сауд Аравиясы 807 3012 482
37 Sharjah Islamic Bank, БАӘ 566 2081 620
42 Bubiyan Bank, Кувейт 413 1745 731
44 Shamil Bank of Bahrain 382 1693 760

3-кесте мәліметтері Аравиялық монархиялардың алдыңғы қатарлы 50
банкінің арасында исламдық банкілердің орнын айқындауға түсінік береді.
Қазіргі таңда осындай банкілердің саны -8 (2005ж. саны 6 болған).
исламдық банкілердің даму қақыны дәстүрлі түрге қарағанда жылдам
болғандықтан, жақын арада ірі аравиялық банкілердің арасында олардың
өкілдіктері көбеюі әбден мүмкін.
4-кесте.
көрсеткіш Әлемдік бестік Аравиялық Ресейлік бестік
монархиялардың
исламдық бестігі
Капиталактивтер 5.2 16.3 10.9
Капиталдың рент 27.0 28.0 28.8
Активтің рент 1.4 4.6 3.1

5-кесте.
банк 2006ж.пайда, Бір жылда пайданың
млн.долл. көбеюі, %
2006 2005 2004
Al-Rajhi Banking & Investment Corp1947 30 92 44
Kuwait Finance House 687 54 73 28
Dubai Islamic Bank 431 49 131 97
Qatar Islamic Bank 278 99 39 70
Al-Bilad Bank 48 - - -
Sharjah Islamic Bank 55 8 163 16
Bubiyan Bank 36 47 - -
Shamil Bank of Bahrain 64 64 34 31

Бұдан 10жыл бұрын әлемде исламдық инвестициялық банкілер болған
жоқ. Қазіргі таңда тек Аравиялық монархиялардың өінде олардың саны 33-ке
жетеді. Оның ішінде Бахрейнде – 16, Кувейтте – 9. Олардың көбісі тіпті
ұлттық нарық үшін кішкентай болып табылады. Оған қоса, Аравиялық
монархиялардың ірі исламдық инвестициялық банкілерінің қызметі (бахрейндік
Arcapita, Unicorn, Gulf Finance House, саудтық Al-Taufiq Company for
Investment, кувейттік International Investor жтб.) Таяу Шығысты ғана емес,
АҚШ, Жапония және көптеген еуропалық елдерді қамтиды.
Мәселен, 2006ж. төленген капиталының көлемін 800млн.долл.-ға
көбейткен Arcapita банкі инвестициясының 40% - АҚШ-та, 30% - Еуропада, 30%
- Азияда. 10 жыл қызметі барысында банк жалпы сомасы 15млрд.долл. болатын
іскерлік қатынастар орнатты.

Исламдық қаржы нарығының жаһандануы

Соңғы жылдары ұлттық нарықта едәуір пайдаға кенелген Аравиялық
монархиялардың исламдық банкілері енді белсенді түрде шетелге шығуда.
Олар Түркия, Пәкістан, Иран сияқты көрші араб және басқа да
Таяу,Орта Шығыс елдері нарығына кіру арқылы үлкен мүмкіндіктер күтеді.
Исламдық қаржының екі орталығы - Аравиялық монархиялар мен Малайзия
арасындағы байланыс нығайып келеді. Ол елде осындай 9 банк бар, оның
алғашқысы 1983ж. құрылған. 2004ж. малайзиялық билік алғаш рет 3 шетел
исламдық банкілеріне лицензия берді. Олардың шығу тегі осы Аравиялық
монархиялар болатын.
Алайда аравиялық исламдық банкілер қызметі тек мұсылман әлемімен
шектелмейді. Соңғы кезде қаржыгерлерінің исламдық банк секторына деген
қызығушылығы артып жатқан Батыс елдері нарығына белсенді түрде енуде.
Осындай инвестициялық банкілер Еуропада 1978жылдан, Люксембургте
Islamic Banking System ( бүгінде Islamic Finance Bank) ашылғаннан бастап
жұмыс істейді.1981ж. Швейцарияда Dar al-Mal al-Islami (қазіргі кезде Faisal
Private Bank) құрылды. Ол бахрейндік Ithmaar Bank меншігінде және
1млрд.долл. қаражатты басқарады.
Лондон исламдық қаржының маңызды орталығы болып келеді. Бұл процесте
британдық қаржылай қызмет көрсету Агенттігінің белсенді саясаты үлкен роль
атқаруда. Ол 2004ж. Еуропада алғашқы болып исламдық бөлшек банкіне (Islamic
Bank of Britain) лицензия берді. Qatar International Islamic Bank оның ірі
акционері болып табылады. Ал бастапқы капиталды бахрейндік инвесторлары
ұсынды. Содан кейін Ұлыбританияда Аравиялық монархиялардың инвесторлары
бақылайтын European Islamic Investment Bank, бахрейндік Arab Banking
Corporation бөлімшесі болып табылатын Al-Buraq ашылды.ал британдық HSBC
және Lloyds TSB исламдық принциппен салым қабылдай бастады. WestLB герман
банкінің лондондық бөлімшесі исламдық қаржы нарығында белсенді қызмет
атқарып жүр. Ол 2006ж. 500млн.долл.-дан аса қаржы тартуда кеңесші болды.
Соңғы жылдары исламдық қаржы нарығына әлемнің алдыңғы қатарлы
банкілері шығуда. Осы ретте Citigroup, HSBC, JP Morgan Chase, BNP Paribas,
Barclays, ING, UBS, Deutsche Bank, ABN Amro, Societe Generale, Lloyds TSB
сияқты банк ісінің үздіктерін атауға болады. Саланың актив көлемдері
көрсететіндей, бұл жәйт та исламдық қаржының қуаттанып келе жатқандығының
дәлелі. Аталған банкілердің көбі ислам принциптеріне негізделген құнды
қағаздар шығарылуына қатысуда, ал кейбірі тіпті өз құрылымында исламдық
бөлімшелер ашуда.
Citibank исламдық қаржы принциптеріне негізделген алғашқы сделкасын
сонау 1983ж. энергожобаларды қаржыландыру үшін жүргізді. Ол 1997ж.
Бахрейнде қосалқы Citi Islamic Investment Вank құрды. Бұл оқиға, яғни ең
ірі әлем банкі өз құрамында исламдық бөлімше ашқаны - қаржы әлемін дүр
сілкіндірді. Парсы шығанағы елдері бойынша белгілі маман Ж.-Ф. Сезнеканың
(Колумбиялық университет, АҚШ) айтуынша, исламдық қаржы сапа белгісіне ие
болды. HSBC БАӘ-де тіркелген HSBC Amanaһ (арабтың аман - сенімділік
сөзінен шыққан) бөлімшесін құрды.2003ж. швейцариялық UBS Бахрейнде қомақты
қаражаты бар клиенттермен жұмыс жасау үшін қосалқы Noriba Вank ашты.
Трансұлттық акторлардың ПШАМЫК нарығына шығуы, бір жағынан жергілікті
банкілер үшін бәсекелестік күшейді деген сөз, себебі батыстық қаржы
институттары кең көлемді ресурстар мен бизнес ұйымдастырудың дамыған
технологияларына ие. Екіншіден, ислам принциптеріне негізделген қаржы тарту
операцияларының көбісі құрамына батыстық та, аравиялық исламдық банкілер
де кіретін банкілер консорциумы арқылы жүзеге асады.
Алғашқылар үшін ол ислам қаржы институттарының қолдауы және
операцияны дұрыс рәсімдеу дегенді білдірсе, кейінгілер үшін серіктестің
атақ-абыройы арқылы жоғары сенімділікпен әлемдік қаржы нарығына шығу
дегенді білдіреді. Нәтижесінде көптеген исламдық іскерлік қатынастар мен
қарыздардың сомасы жүздеген миллион, тіпті миллиард долларды құрайды.

Исламдық принциптерге негізделген жаңа қаржы құралдары

Активтерінің қарқынды өсуіне қарамастан исламдық банкілер әлі де
дәстүрлі банкілер қолданатын қаржы құралдарына сәйкес дүние ұсына алмай
отыр. Ол исламдық банк секторының дамуын тежеп тұрған негізгі себеп.
Қазіргі таңда ол бірнеше аймақта шектеулі түрде шоғырланған, алайда
оның әлеуеті (потенциалының ең маңызды бөлшегі - мұсылман емес инвесторлар
қызығушылығы) оған салааралық болсын, географиялық жағынан болсын
жаһандануға мүмкіндік береді.
Тұтынушыларды қанағаттандыратын және олар дәстүрлі емес, исламдық
банкіні таңдайтындай осы сектор өнімдерін кеңейту үшін исламдық
экономикамен шұғылданатын ғалымдар қағаздар мен операциялардың жаңа
түрлерін ойлап табуда. Оның екі жолы бар : исламдық емес әлемге қабылданған
өнімді исламдандыру немесе дәстүрлі экономикада жоқ, жаңасын шығару.
Барлық исламдық банкілерде оның қызметінің шариатқа сай келуін
қадағалайтын көрнекті мұсылман ғалымдарының кеңесі жұмыс жасайды.
Әлемдік қаржы нарығы үшін ең қызықты әрі маңызды болатыны -
мұсылман қаржыгерлері ойлап тапқан сукук сияқты. Ол - ислам ережелеріне
сай қарыздық облигациялар. Дәстүрлі облигацияларға өте ұқсас, ерекшелігі –
сукук бойынша төлеу нақты активтермен кепілдендіріледі, ол исламға жат
анықсыздық пен алып-сатарлықтан құтқарады. Бұл құнды қағаздар мурабаха,
иджара, истисна, саляма т.б.түрлі исламдық схемаларға негізделіп,
кредиторға сукукта жатқан активті жекешелендіру құқығын береді. Ақша
қайтарылмаған жағдайда, мұндай құнды қағаздарға салу қаупін төмендетеді.
Осы ретте исламдық банкілерді АҚШ-тағы субстандартты ипотека бойынша
төленбеушілік салдарынан пайда болған әлемдік қаржы дағдарысы
жайламағандығын айта кету керек. Оладың әрекет принциптері шынайы
активермен қамтамасыз етілмеген, қаупі жоғары қағаздарға салуға мүмкіндік
бермейді. Сондықтан да исламдық банкілер сатып алуды қаржыландыру
облигацияларына (LBO) ақша салмады. Ал олар арқылы Батыс елдерінің
банкілері арзан ипотекалық несиерді қаржыландыру үшін қаражат тартатын.
Осылайша, сукуктың таралуы әлемдік қаржы жүйесін тұрақтандырады.
Егер, 2000ж. әлемде жалпы сомасы 336млн.долл.болатын сукуктың бар-
жоғы үш шығарылымы іске асса, болжам бойынша, 2007ж. ол 56млрд.долл.-дан
асады. Сукуктар Аравиялық монархияларда, Малайзия, Пәкістан, Индонезия,
Брунейде және басқа да елдерде шығарылады. ПШАМЫК – тек 30% шығарғанда,
Парсы шығанағы монархияларынан кейін әлемдегі екінші исламдық қаржы
орталығы болып табылатын Малайзия 2000-2006жж. алғашқы жартысында бұл
құнды қағаздардың әлемдік шығарылымының 60%-ын жасады. 2006ж. Аравиялық
монархияларда олар арқылы 10.8млрд.долл. тартылды, ал 2010ж. бұл аймақтағы
шығарылым 20млрд.долл.-ды құрайды. 2007ж. ПШАМЫК –та шығарылған барлық
облигациялар құнының жартысынан көбісі сукуктарға тиесілі (2006ж. 40%).
Сукуктар құнды қағаздардың ерекше, жаңа түрі ретінде әлемдік
қаржы нарығының сынағынан өтті. Олардың Аравиялық монархиялардағы бірде-
бір шығарылымы Citibank , HSBC, Deutsche Bank сияқты әлем алпауыттарының
қатысуынсыз жүрмейді. Мәселен, 3.528млрд.долл. тұратын Дубайдың Nakheel
компаниясы 2006ж. шығарған бүгінде ең ірі сукуктың сатылуы кезінде 40%-ын
еуропалық инвесторлар салды.
Әлемдік қаржы жүйесінде сукуктың таралуындағы маңызды нәрсе -
олардың исламдық емес елдерде таралуы болды. Алғаш рет мұндай шығарылым
2004ж. Германиядағы Саксония-Анхальт федералды жерінде жүзеге асты. Дәл сол
жылы сукуктар Ұлыбританияда, ал 2006ж. АҚШ пен Қытайда шығарылды. Қарыз
сомасы 200млн.долл.-д құрады.
Сукуктардан басқа да әлемдік қаржыгерлерді қызықтыратын исламдық
қаржы құралдары бар. Дәстүрлі қаржы өнімдерінің көпшілігі жыл сайын
исламдық аналогтарын табуда. 1999ж. бастап бірнеше исламдық қор индекстері
жобалануда, оның ішінде әлемге танымал компаниялар Dow Jones, Financial
Times and London Stock Exchange International мен аравиялық инвестициялық
фирмалардың бірігіп жасағаны бар. Жақында исламдық принциптеріне
негізделген хеджирлеу қорын құрудың тәсілі ойлап шығарылды. Мұсылмандар
(және қалғандары) шариатта рұқсат етілетін исламдық несие карталарын алып,
исламдық сақтандыру компанияларында өмірі мен меншігін сақтандырып, ипотека
алуына болады.

Халықаралық реттеу ұйымдары

Исламдық банкілердің дамуы соншалық, мұсылман елдерде өткен ғасырдың
аяғы мен осы ғасырдың басында олардың қызметін реттейтін, бірыңғай
ережелерді жасап шығаратын халықаралық ұйымдардың қажеттілігі туды. Қазіргі
таңда исламдық банкілердің 2 даму орталығы - ПШАМЫК елдері мен Малайзиядағы
қандай да бір қаржы өнімдерінің шариатқа сай келуі түсінігі ерекшеленеді.
Кейінгісінде ережелер либералды болып келеді.
Мысалы, исламдық банкілерде дебиторлы қарыз саудасы на рұқсат
беріледі, ал Аравиялық монархияларда кез келген қарыз түрін алып-сатуға
тыйым салынды. Осылайша, кей жағдайда ПШАМЫК инвесторлары Малайзияда
шариатқа сай деп танылған құралдарға ақша сала алмайды.
Бірліктің жоқтығы интеграцияланған, ғаламдық исламдық банк секторын
құруға жол бермейді. Жалпы қабылданған стандарттарға өту түрлі исламдық
банкілерінің батыс инвесторлары арасында сенімділігін арттыруға
жәрдемдесер еді.
Халықаралық нормаларға сәйкес исламдық банк стандарттарын жасаумен
айналысатын бірқатар ұйымдар құрылған. Олардың қатарында Исламдық қаржы
институттары үшін бухесеп пен аудит Ұйымы, Исламдық қаржы қызметінің
Кеңесі, Халықаралық исламдық рейтинг агенттігі және басқалары бар. Оларға
Аравиялық монархиялардан және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінен орталық және
исламдық банкілер кіреді. Ол ұйымдардың көбісі бір-бірімен ықпалдасып қана
қоймай, әлемдегі бірінші исламдық қаржы орталығы атағына таласып жүрген
Бахрейн мен Малайзияда құрылған.

Ресей мен ПШАМЫК елдерінің ынтымақтастық мүмкіндіктері

Ресейде кемінде 3 рет исламдық банк құру мүмкіндігі болды. Алайда
барлығы сәтсіз аяқталды деуге болады. 1992ж. Кемеровода ашылған бірыңғай
ислам акционерлік коммерциялық банкі өз қызметін тоқтатты. 1996ж.
Махачкаладағы дәл осындай жоба сәтсіздікке ұшырады. Бадр-Форте банк ең
қызықты әрі өміршең жоба болып шықты. Ол біздің елімізде араб
инвесторларының қатычуымен ашылып, 15 жылдай . 2005ж. Оның активтері 717
млн. рубльді құрады, ал жеке қаражаты 506млн. рубль. Ол мәскеулік банкілер
арасында 187- орында болған. Алайда өзінің исламдық спецификасына
байланысты банк салымдарды сақтандыру жүйесіне қатыспады. Соның
нәтижесінде 2006ж. Лицензиясы қайтарып алынды. 2006ж. Ресейлік Глобэкс
банкі еліміздегі исламдық емес банкілер арасында алғаш рет арабтық Dubai
Islamic Bank 20млн.долл. несиесін тартты.
Коммерциялық мақсаттағы несие мурабаха исламдық схемасына
негізделген CCH Europe германдық агент арқылы алынды. Қазақстанның ғана
емес, ТМД-ның ірі банкі саналатын Туран Алем 2006ж. Ресейлік банк
қызметінің нарығына жаңа өнім – шариат заңымен берілетін несиелер ұсынуға
дайын екендігін айтты. Аталған банк 2003-2006жж. әлемдік қаржы нарығында
толығымен исламдық принциптерге сай Қазақстанда орналастырған 250млн.долл.
жинады. Тағы бір қазақстандық ЦентрКредит банкі мурабаха схемасы бойынша
38млн.долл. тартты. 1998ж. дағдарысқа дейін Бахрейнде Российский
кредитжәне Межкомбанк өкілдері жұмыс істегенін айта кетейік.
Аталған жәйттар Ресейдегі исламдық банк секторының дамуына
іскерлердің қызығушылығының болуын , сонымен қатар оның айтарлықтай
әлуетінің бар екенін дәлелдейді. Ресей Президенті В.В.Путиннің 2007ж. Сауд
Аравиясы, Катар, БАӘ –ге жасаған сапарларынд ол қызығушылықтар арта түсті.
Алқашқы кездесу кезінде ВнешЭкономбанк (қазіргі кезде Даму Банкі) ,
Росэксимбанк және Саудтық даму қоры арасында өзара түсіністік пен
ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Сонымен қатар, іскерлермен
өткен Эр-Риядтағы басқосуда, В.В.Путин біріккен қаржы құрылымдарын құру
мүмкіндіні туралы мәлімдеді.
Біздің ойымызша, қазіргі кезде Сауд Аравиясы мен басқа да Аравиялық
монархиялар банкілерінің Ресейде сәтті қызмет істеуіне болады. Ал Аравиялық
монархиялардағы Ресей банкілерінің жағдайы дәл осындай деп айту қиын, бірақ
ондағы әлемдік жоғары мұнай бағасының арқасында жабылу қаупі жоқ. Әсіресе,
егер алғашқылар Ресейдің миллиондаған мұсылман халқын ескеріп, біздің
елімізде арзан несиелер мен исламдық қаржы өнімдерін ұсынатын болса.
Саудтық банкілер Аравиялық монархиялардағы көп қаржы мүмкіндіктеріне
ие, ол оның ресейлік нарыққа шығуын қамтамасыз етеді. Корольдіктің 12
жергілікті және шетел банкілерінің бірнеше бөлімшелерден тұратын сенімді
әрі дамыған банк жүйесі бар. Ауқымды саудтық нарықтың озық банкілері атанып
жүрген аз ғана ұлттық банкілер араб әлеміндегі ең ірілеріне айналды.
Алдыңғы қатарлы араб банкілерінің (капитал көлемі бойынша) ондығына
САК-тің 6 банкі кіреді, оның үшеуі көшбасшылар. Соңғы кездерге дейін
Саудтық банкілер басқа ПШАМЫК несие-қаржы институттарына қарағанда, алдымен
өсуі қарқынды, пайдасы мол жергілікті нарықтағы позицияларын нығайтып алу
шетелге шықпаған болатын. Алайда 2006ж. шетелде бөлімшелі жүйе құра
бастады, оның мысалы қалдарға үлгі болатын да шығар.
Ресей банкілерінің исламдық серіктестермен біріккен құрылымдар
құрып, ортақ жобаларды қаржыландыруына болады. Оның үстіне Аравиялық
монархияларда ЛУКОЙЛ, Стройтрансгаз, Рособоронэкспорт сияқты ірі
компаниялары, аймаққа қызығушылығы бар Газпром, Ресейлік аллюминий, РЖД,
АФКСистема да бар. Оған қоса, басқа салада да (ғарыш серіктерін жіберу,
сауда, туризм, жтб.) ортақ жобалар жасауға болады.
Қорытындылай келе, исламдық банкілер дамуының пессимистік
болжамдарының бары туралы айта кетпеуге болмайды. Біріншіден, олардың
операциялары көлемінің ірі дәстүрлі банкілердің көрсеткішімен
салыстырғанда, әлі де артта екеніне; екіншіден, исламдық терезелерін ашып
жүрген дәстүрлі банкілердің тарапынан басталған бәсекелестікке; үшіншіден,
исламдық қысқа мерзімді қаржы институттары мен екінші исламдық құнды
қағаздар нарығының дамымағанымен байланысты қысқа мерзімді өміршеңдігінің
жетіспеуінің сақталуына, төртіншіден, соңғы жылдары исламдық банкілер
пайдасының күрт көбеюіне мұнайға деген бағаның өсуімен түсіндірілуіне
негізделген .
Оның үстіне соңғы отыз жылда көп алға жылжыды. Олар 50-ден астам
елдерде қызмет етеді, активтер көлемі әлемдік масштабта алғанда да
айтарлықтай және ПШАМЫК пен басқа елдер нарығында дәстүрлі банк
институттарына қосымша емес, оларға мықты бәсекелес ретінде танылып жүр.
Сонымен қатар олар шетел нарығына да шығуда. Шектеулі ғана операциялар
көлемінен бастаған исламдық банкілер бүгінде дәстүрлі банк құралдарына
алтьтернатива ұсынуда. ПШАМЫК елдерінде реттеуші және зерттеуші ұйымдары
құрылып, белсенді қызмет атқаруда.
Соңғы жылдары исламдық банкілер мұсылман емес тұрғындары басым, оның
ішінде Ұлыбритания мен АҚШ-та дамып келеді. Мұндай банкілерді құру
тәжірибесі Ресей, Босния мен Герцоговина, Тайланд ж.т.б. сияқты олардың
қызметін реттейтін арнайы заңнамасы жоқ елдерде де бар. шетелдің көптеген
ірі банкілерінің исламдық принциптерге негізделген бірқатар қаржы
операцияларын жасап, тіпті арнайы бөлімшелерін ашқаны - исламдық
банкілердің жарқын болашағының тағы бір дәлелі.
Жақын арада исламдық банкілердің операциялары қиындап, ары қарай
диверсификацияланады, активтерінің жоғары динамикасы сақталып, қызметінің
географиялық шекарасы кеңееді деп болжауға болады. Бірнеше жыл бұрын-ақ
исламдық банкілердің қызметі тар нарықтық ортада шоғырланған болатын және
тек кейбір экономикасында ғана маңызды роль атқаратын. Ал келешекте бұл
сектор жаһандық тұрғыдан алғанда қаржы қызметінің әлемдік нарығының маңызды
бөлшегі болатыны ақиқат.

Канада, Австралия және Жаңа Зеландия банк жүйелеріндегі шетел
банкілері

Ресей банк жүйесіндегі меншіктік құрылым бойынша шетел банкілерінің
үлесінің 2006жылғы өсуі әлі де жалғасып келеді. Ол 2008ж. басына дейін
ұлттық банк секторының жиынтық капитализациясың 25%-на жетті. Ресей мұндай
құбылыспен кездескен жалғыз ел емес, сондықтан да бұл мәселені шешкен
мемлекеттердіңтәжірибесіне сүйенуде. Әсіресе, экономикасындағы шетел
капиталының қомақты үлесі - өзгертуі қиын геосаяси және геоэкономикалық
шындыққа айналған елдерді айтуға болады. Оларға ортақ тарихи тағдыры
барҰлыбританияның бұрынғы үш доминионы - Канада, Австралия және Жаңа
Зеландия жатады. Өз тарихы барысында мықтырақ елдердің экономикалық
ықпалына ұшыраған олар ұлттық мүддені қорғау механизмдерін құрды. Канада
үшін осындай мемлекет – АҚШ, Австралия үшін – АҚШ, Ұлыбритания және
Жапония, ал Жаңа Зеландия үшін – Австралия мен Ұлыбритания болатын.
Канада. Елдің банк жүйесінде 22 канадалық, 24 шетелдік қаржы
топтарының қосалқы банкілері, 26 шетел банкілерілерінің бөлімшелері бар.
Елдің банк жүйесі активтерінің жиынтық көлемі 2007ж. Бірінші ширегінде 2.5
млрд.кан.долл. (2.16 млрд.АҚШ долл.) құрады. 8%-ды құрайтын шетел
банкілерілерінің үлесі (қосалқы құрылымдар мен бөлімшелерді есептегенде)
10 жыл бойы тұрақты сақталып келе жатыр. Банк жүйесі активтерінің 90%
Канаданың ірі 6 банкіне тиесілі.
Канада - көп бөлігіндегі табиғи жағдайы жайсыз келген ұлан-ғайыр
аумақты (Ресейден кейінгі екінші орын) алып жатыр. Орталықтан алшақ
орналасқан аймақтардың экономикалық және әлеуметтік өмірінің сапасын көтеру
мәселесі оның да алдында тұр және оларды шешуде жергілікті банкілердің
үлесі зор. Олар қоғамман жасасқан келісімдері бойынша кең бөлімшелер
жүйесін сақтап, алыс аудандар мен кішкене қалалардағы шығынды филиалдарын
жабуды қоя тұрады. бөлімшелер жүйесін қолдауды қаржыландыру кәсіпкерліктің
басқа түрлеріндегі пайда әкелетін операциялар есебінен жүреді. Өз тарапынан
билік ірі банкілерді ұлттық чемпиондар ретінде қарастырып, олардың
дамуына, өзіндік және сыртқы экспанциясына ықпалдасады.
Канаданың АҚШ-қа жақын орналасқандығы оның экономикалық өміріндегі
көп нәрсені анықтайды. Өндірістің де көп бөлігі американдық компаниялардың
филиалдары болып келеді. Қоғамда филиалдық капитализм үрейі, яғни
экономика үшін маңызды шешімдер қабылдау орталықтарының ел шекарасынан тыс
орналасуы нәтижесінде егемендікті жоғалту түсінігі кең тараған. Сонымен
қатар, канадалықтар филиалдар атқаратын маңызды экономикалық функциялардың
(мысалы, ғылыми-зерттеу жұмыстары) шетелге миграциясы нәтижесінде елдің
даму әлеуеті төмендейді деп қауіптенеді. Ал бұл мәселе олардың
операцияларының жеңілдеуі мен білімі және өндірістік процесте тәжірибесі
мол бағалы қызметкерлердің сонда ағылуына соқтыруы мүмкін.
Елдің экономикалық және әлеуметтік өміріндегі канадалық банкілердің
ерекше ролі және филиалдық капитализмге байланысты үрей Канаданың
шетелдік банк капиталына деген көзқарасын айқындады. Оның саясатының
негізінде заңды тұлғалардың кең қатысуы концепциясы жатыр. 1967ж. оның
қабылануын зерттеушілердің көбі жергілікті Mercantile Bank-ті американдық
First National City Bank-тың сатып алуы мен ірі канадалық Toronto Dominion
банкін американдық Chase Manhattan-ның иеленгісі келетініне биліктің
реакциясы деп санайды.
Заңды тұлғалардың кең қатысуы заңнамасы дауыс беруші акциялардың
20%, ал дауыс бермейтіндердің 30% -нан артығын бақылауға рұқсат етілмейтін
корпорация ретінде танылады. Ірі банкілер (8млрд.кан.долл.-дан көп немесе
6.9млрд.АҚШ долл.-на жуық капиталы бар) тек кең қатысатын заңды тұлғалар
ғана ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.