Коммерциялық банктерде несиелік процесті ұйымдастыру («Қазақстан Халық Банкі» АҚ тәжірибесінен)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Коммерциялық банктерде несиелік процесті ұйымдастыру
кезеңдері мен ерекшеліктері
1.1. Несиелік процесс, оның негізгі кезеңдері мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Несие беру жөнінде шешім қабылдау және несиені беру тәртібі ... ... ... .13
1.3. Клиенттердің алған несиені қайтару тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Несиелік процесті коммерциялық банктерде ұйымдастыру тәжірибесі («Қазақстан Халық Банкі» АҚ тәжірибесінен)
2.1. Несиелік құжаттамаларға талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Қарыз алушы клиенттің несиелік қабілетін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3. Несиелік шарт және оны жасаудың құқықтық негіздері,
несиелік мониторинг және несиенің мақсатты пайдалануын бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2.4. Несиелік процесті сапалы ұйымдастырудың несиелік портфельді басқарудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ...66
3. Несиелік процесті ұйымдастыру ды жетілдіру жолдары
3.1. Жеке тұлғаларды несиелеу процесін ұйымдастыруды жетілдіру ... ... ... .71
3.2. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу процесін жетілдіру ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
.
1. Коммерциялық банктерде несиелік процесті ұйымдастыру
кезеңдері мен ерекшеліктері
1.1. Несиелік процесс, оның негізгі кезеңдері мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Несие беру жөнінде шешім қабылдау және несиені беру тәртібі ... ... ... .13
1.3. Клиенттердің алған несиені қайтару тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Несиелік процесті коммерциялық банктерде ұйымдастыру тәжірибесі («Қазақстан Халық Банкі» АҚ тәжірибесінен)
2.1. Несиелік құжаттамаларға талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Қарыз алушы клиенттің несиелік қабілетін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3. Несиелік шарт және оны жасаудың құқықтық негіздері,
несиелік мониторинг және несиенің мақсатты пайдалануын бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2.4. Несиелік процесті сапалы ұйымдастырудың несиелік портфельді басқарудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ...66
3. Несиелік процесті ұйымдастыру ды жетілдіру жолдары
3.1. Жеке тұлғаларды несиелеу процесін ұйымдастыруды жетілдіру ... ... ... .71
3.2. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу процесін жетілдіру ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
.
Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі тиімді, әрі пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады. Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады, несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Диплом жұмысының өзектілігі.Біздің еліміздің банктік саласы – жоғары қарқынмен дамып келе жатқан экономикадағы салалардың бірі болып табылады. Банктік жүйе көпфункционалды – ол ақша-несие саясатын жүргізеді, тәуекелдерді бағалайды, есеп айырысуларды жүзеге асырады, клиенттерге көптеген дәстүрлі және дәстүрлі емес қызметтерді ұсынады. Соның ішінде халыққа несие ұсынады. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында несие алу деген халықтың ойына кіріп-шықпаған болса, қазір керісінше несиесіз жұмыс жасау қиын. Кез келген кәсіпорын өзінің жұмысын бастау үшін немесе айналым-қаражаттарын толықтыру үшін банкке келіп, қорықпастан қарыз алады. Сондықтан несиені ұсынбастан бұрын банк дұрыс стратегия құруы қажет, яғни ол дегеніміз – біріншіден, дұрыс менеджмент; екіншіден, жалпы несие процесін дұрыс ұйымдастыру. Несиені қарыз алушыға ұсынған күннен бастап, сол несиені қайтару күніне дейін бақылау. Міне, осы жағдай маған осы тақырыпты таңдауға септігін тигізіп отыр.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады. Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады, несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Диплом жұмысының өзектілігі.Біздің еліміздің банктік саласы – жоғары қарқынмен дамып келе жатқан экономикадағы салалардың бірі болып табылады. Банктік жүйе көпфункционалды – ол ақша-несие саясатын жүргізеді, тәуекелдерді бағалайды, есеп айырысуларды жүзеге асырады, клиенттерге көптеген дәстүрлі және дәстүрлі емес қызметтерді ұсынады. Соның ішінде халыққа несие ұсынады. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында несие алу деген халықтың ойына кіріп-шықпаған болса, қазір керісінше несиесіз жұмыс жасау қиын. Кез келген кәсіпорын өзінің жұмысын бастау үшін немесе айналым-қаражаттарын толықтыру үшін банкке келіп, қорықпастан қарыз алады. Сондықтан несиені ұсынбастан бұрын банк дұрыс стратегия құруы қажет, яғни ол дегеніміз – біріншіден, дұрыс менеджмент; екіншіден, жалпы несие процесін дұрыс ұйымдастыру. Несиені қарыз алушыға ұсынған күннен бастап, сол несиені қайтару күніне дейін бақылау. Міне, осы жағдай маған осы тақырыпты таңдауға септігін тигізіп отыр.
1. «Банктер және банктік қызмет туралы» ҚР-сы Президентінің Заң күші бар Жарлығы, 1995 жыл 31 тамыздағы № 2444(өзгерістер мен толықтырулар 01.12.2005ж. берілген)
2. «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының заңы 19 шілде, 2003 ж.
3. «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы» ҚР-сы Президентінің Жарлығы № 220-1 22.04.98 ж. (өзгерістер мен толықтырулар 01.04.2004ж. берілген).
4. Положение о кредитной политике АО «Народный Банк Казахстана». Утвержденный Постановлением Советом директоров АО «Народный Банк Казахстана» № СД-8/02-04 от «18» февраля 2004г.
5. «Народный Банк Казахстана» АҚ-ның «Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу» ережесі.
6. Банковское дело: Учебник/ Под редакцией Г.С. Сейткасымова. - А.: Қаржы-қаражат, 2005. - С. 159-174.
7. Банковское дело: Учебник / Под редакцией О.И. Лаврушина. - М.: Финансы и статистика, 1998. - С. 256-305.
8. Банки и банковские операции: Учебник для вузов / редакцией Е.Ф. Жукова. - М.: РДЛ, 1997. - С. 471.
9. Давлетова М.Т. кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное
пособие / КазГАУ.- А.: Экономика, 2001.-196с.
10. Банковское дело. Учебник / Под редакцией В.И.Колесникова. -
М.: Финансы и статистика, 1995.
11. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: управление и
операции. М.: ИКЦ, Визер Ферро, 1994 г.
12. Лебедов Е.А. Кредитный механизм и его роль в становлении
рыночной экономики. СПб.: СПбУЭФ, 1992 г.
13. Мақыш С. Коммерциялық банктердің операциялары. А.: ИздатМаркет,
2003.
14. Банковское дело / Под редакцией Коволева. - М.: РДЛ, 2001.
15. Ларионова И.В. Оценка кредитоспособности предприятия,
Бизнес и банки, 2004. № 11.
16. Лобанов А. Кредитная деятельность банка, Деньги и кредит,
2003. № 12.
17. Абалкин Л.И. Зарубежный опыт оценки кредитоспособности
заемщика,
Финансы и кредит, 2004. № 3.
18. «Қазақстандық Ипотекалық Компания» АҚ-ның ипотекалық
тұрғын-үй қарызына қойылатын негізгі талаптар, № 24.
19. Козлов А.А., Хмелев А.О. Качество кредитной организации,
Деньги и кредит, 2005. № 1.
20. Дауранов И. Кредитование субъектов малого предпринимательства,
Банки Казахстана, 2000 г. №11.
21. Банковсое дело / Под ред. Белоглазовой Г.Н., Кроливецкой Л.Н. –
СПб.: Питер, 2002
22. Көшенова Б.А. Ақша, Несие, Банктер, Валюталық қатынастар. –
Алматы: Экономика, 2000.
2. «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының заңы 19 шілде, 2003 ж.
3. «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы» ҚР-сы Президентінің Жарлығы № 220-1 22.04.98 ж. (өзгерістер мен толықтырулар 01.04.2004ж. берілген).
4. Положение о кредитной политике АО «Народный Банк Казахстана». Утвержденный Постановлением Советом директоров АО «Народный Банк Казахстана» № СД-8/02-04 от «18» февраля 2004г.
5. «Народный Банк Казахстана» АҚ-ның «Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу» ережесі.
6. Банковское дело: Учебник/ Под редакцией Г.С. Сейткасымова. - А.: Қаржы-қаражат, 2005. - С. 159-174.
7. Банковское дело: Учебник / Под редакцией О.И. Лаврушина. - М.: Финансы и статистика, 1998. - С. 256-305.
8. Банки и банковские операции: Учебник для вузов / редакцией Е.Ф. Жукова. - М.: РДЛ, 1997. - С. 471.
9. Давлетова М.Т. кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное
пособие / КазГАУ.- А.: Экономика, 2001.-196с.
10. Банковское дело. Учебник / Под редакцией В.И.Колесникова. -
М.: Финансы и статистика, 1995.
11. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: управление и
операции. М.: ИКЦ, Визер Ферро, 1994 г.
12. Лебедов Е.А. Кредитный механизм и его роль в становлении
рыночной экономики. СПб.: СПбУЭФ, 1992 г.
13. Мақыш С. Коммерциялық банктердің операциялары. А.: ИздатМаркет,
2003.
14. Банковское дело / Под редакцией Коволева. - М.: РДЛ, 2001.
15. Ларионова И.В. Оценка кредитоспособности предприятия,
Бизнес и банки, 2004. № 11.
16. Лобанов А. Кредитная деятельность банка, Деньги и кредит,
2003. № 12.
17. Абалкин Л.И. Зарубежный опыт оценки кредитоспособности
заемщика,
Финансы и кредит, 2004. № 3.
18. «Қазақстандық Ипотекалық Компания» АҚ-ның ипотекалық
тұрғын-үй қарызына қойылатын негізгі талаптар, № 24.
19. Козлов А.А., Хмелев А.О. Качество кредитной организации,
Деньги и кредит, 2005. № 1.
20. Дауранов И. Кредитование субъектов малого предпринимательства,
Банки Казахстана, 2000 г. №11.
21. Банковсое дело / Под ред. Белоглазовой Г.Н., Кроливецкой Л.Н. –
СПб.: Питер, 2002
22. Көшенова Б.А. Ақша, Несие, Банктер, Валюталық қатынастар. –
Алматы: Экономика, 2000.
Диплом жұмысы
тақырыбы: “Коммерциялық банктерде несиелік процесті ұйымдастыру”
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Коммерциялық банктерде несиелік процесті ұйымдастыру
кезеңдері мен ерекшеліктері
1.1. Несиелік процесс, оның негізгі кезеңдері мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Несие беру жөнінде шешім қабылдау және несиені беру
тәртібі ... ... ... .13
1.3. Клиенттердің алған несиені қайтару
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Несиелік процесті коммерциялық банктерде ұйымдастыру
тәжірибесі (Қазақстан Халық Банкі АҚ тәжірибесінен)
2.1. Несиелік құжаттамаларға
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Қарыз алушы клиенттің несиелік қабілетін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..30
2.3. Несиелік шарт және оны жасаудың құқықтық негіздері,
несиелік мониторинг және несиенің мақсатты
пайдалануын
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .55
2.4. Несиелік процесті сапалы ұйымдастырудың несиелік
портфельді басқарудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 6
3. Несиелік процесті ұйымдастыруды жетілдіру жолдары
3.1. Жеке тұлғаларды несиелеу процесін ұйымдастыруды
жетілдіру ... ... ... .71
3.2. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу процесін
жетілдіру ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 83
.
К і р і с п е
Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторын және де сауда
фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі,
басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық
сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің,
экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі тиімді, әрі пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы
байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді
бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру
мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін
тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік
талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес
несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін
сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Диплом жұмысының өзектілігі.Біздің еліміздің банктік саласы – жоғары
қарқынмен дамып келе жатқан экономикадағы салалардың бірі болып табылады.
Банктік жүйе көпфункционалды – ол ақша-несие саясатын жүргізеді,
тәуекелдерді бағалайды, есеп айырысуларды жүзеге асырады, клиенттерге
көптеген дәстүрлі және дәстүрлі емес қызметтерді ұсынады. Соның ішінде
халыққа несие ұсынады. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында несие алу деген
халықтың ойына кіріп-шықпаған болса, қазір керісінше несиесіз жұмыс жасау
қиын. Кез келген кәсіпорын өзінің жұмысын бастау үшін немесе айналым-
қаражаттарын толықтыру үшін банкке келіп, қорықпастан қарыз алады.
Сондықтан несиені ұсынбастан бұрын банк дұрыс стратегия құруы қажет, яғни
ол дегеніміз – біріншіден, дұрыс менеджмент; екіншіден, жалпы несие
процесін дұрыс ұйымдастыру. Несиені қарыз алушыға ұсынған күннен бастап,
сол несиені қайтару күніне дейін бақылау. Міне, осы жағдай маған осы
тақырыпты таңдауға септігін тигізіп отыр.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – несие процесін ұйымдастыруды талдап,
оның артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін алдыма мынадай міндеттер қойдым:
✓ Несиелік процестің мазмұнын ашып көрсету;
✓ Несиелік процестің кезеңдерін толығымен ашып көрсету;
✓ Несиелік процесті сапалы ұйымдастырудың несиелік портфельді
басқарудағы маңызын көрсету;
✓ Несиелік процесті ұйымдастырудың жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысында зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының
екінші деңгейлі банктерінің несие процесін ұйымдастыру.
Ал зерттеу мәселесі – несиелік құжаттамаларды талдаудан бастап, несиені
қайтару тәртібіне дейінгі мерзімді қарастыру.
Бұл жұмысты жазуда теориялық негіз ретінде Қазақстан, Ресей және шетел
экономистерінің жазған ғылыми еңбектері және Қазақстан Республикасының
банкке байланысты нормативтік құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құрылған. Кіріспеде жұмыстың
өзектілігін дәлелдей келе, мен, бірінші тарауда жалпы несие процесінің
маңызын зерттеп, несиелеудің қызмет етіп жатқан механизмінің элементтерін
қарастырадым.
Екінші тарауда несиелік процестің кезеңдерін ашып көрсетуге тырыстым.
Несиелік құжаттамаларға, қарыз алушы клиенттің несиелік қабілетіне талдау
жасадым. Несиелік шарт және оны жасаудың құқықтық негіздері, несиелік
мониторинг және несиенің мақсатты пайдалануын бақылау сияқты мәселелерді
көрсеттім.
Екінші деңгейлі банктердің несиелік процесін жетілдіру қажеттілігі
және даму перспективасы үшінші тарауда қарастырылып, бірқатар ұсыныстар
жасалған.
1. Коммерциялық банктерде несиелік процесті ұйымдастыру кезеңдері мен
ерекшеліктері
1.1. Несиелік процесс, оның негізгі кезеңдері мен мазмұны
Екінші деңгейдегі коммерциялық банктер Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінен банкті ашу туралы рұқсат пен банктік операцияларды жүгізуге
лицензия алған жағдайда ғана қызмет ете алады. Несиелеу келесідей заңдарға
негізделіп жүргізіледі: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы,
Қазақстан Республикасында бантер және банктік қызмет туралы.
Банктер, несиелеу процесі кезінде, нарықтық қатынастардың орнығуына,
қоғамдық өндіріс тиімділігінің артуына, еліміздің экономикасы мен
қаржысының тұрақталуына, айналымдағы ақша массасының артылып кетуіне жол
бермеуге, инфляциялық процесті тежеуге сонымен қатар, ұлттық валютаның
тұрақталуына үлес қосулары керек.
Банктік қарыздар өндіріс тиімділігін яғни оның ғылыми-техникалық деңгейін
арттыруға, өнімнің жаңа жоғарғы сапалы түрлерін шығаруға, халыққа түрлі
қызметтерді көрсетуге, халыққа және экспортқа қажетті тауарлы-материалдық
құндылықтарды шығаруға байланысты қызметтерді несиелеу үшін берулері қажет.
Осыған қоса, банктер нарықтық инфрақұрылымның орнатылуын, сауда қарым-
қатынастарының кеңеюін қолдап отыруы керек. Қарызды жоспарлауға, алуға,
өтеуге байланысты сұрақтарға жауапты қарыз алушы өзі қызмет етіліп жатқан
банктен таба алады. Яғни несиені бермес бұрын банк қарыз алушымен
келісімшарт жасасады. Бұл келісімшартта несие процесі жайлы ақпарат толық
әрі түсінікті берілуі қажет. Несиенің мерзімі, пайызы, сомасы сияқты
мәліметтер келтіріледі.
Несиелеу мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік және қарыздың мақсатты
жұмсалу шарттары негізінде беріледі. Банктер қарызды өздерінде бар
ресурстар шегінде ұсынулары қажет.
Қысқа мерзімді несиелеудің қызмет етіп жатқан механизмі келесі
элементтерді қарастырады:
- несиелеу объектілері;
- несиенің жоспарланған көлемі және оның мақсатты бағыттылығы;
- қарызды беру және өтеу шарттары, олардың қарыз алушы қызметінің
жақсаруына үлесі;
- қарыз бойынша пайыздық мөлшерлемелер, олардың төмендеуі немесе ұлғаюы;
- қарыз алушының несие өтелмей қалған жағдайда ұсынатын кепілдігі
(кепіл, кепіл зат, өкілділік және т.б.);
- несиелеуге қажетті есептері мен мәліметтер тізімі, оларды қарыз
алушыға ұсыну мерзімі және басқа да шарттары;
- несиелік келісімшартта берілген шарттардың ең болмаса біреуі бұзылған
жағдайда қолданылатын жазалау шаралары.
Жалпы несие ұзақ, орта, қысқа мерзімді болуы мүмкін. Қысқа мерзімді
несиелеу қарыз алушының ағымдағы қызметін ұлғайту үшін беріледі.
Несиелеу процесі мынандай кезеңдерді қамтиды:
• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісімшарт жасасу;
• несие беру;
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
1 кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік
операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі
топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретіндегі
құжаттар пакетінің құрамына кіретіндер:
1) құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шартының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде
куәландырылған жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
азаматтардың төл құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын
растайтын басқа да құжаттардың көшірмесі;
2) соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3) несиеленетін шаралардың ретабельділік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
4) несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері
(материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған
шарттар, тауарлы-материалдық құндылықтар шотының көшірмелері және
т.с.с.);
5) басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
6) қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншік құқығын растайтын құжаттар;
7) несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжат;
8) қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз
алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
ағымдық және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттері; негізгі
құрылтайшылары: ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы
есептік күнге берілетін баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
несиесін қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
2 кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған несиесі бойынша
қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынандай
факторлар есепке алынады:
1) несиеге қатысты қабілеттілігі. Қарыз алушыға несиені бере отырып,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын
Жарғысы және нұсқаумен танысуға тиісті;
2) қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді,
сонымен қатар, келісімшартқа байланысты барлық міндеттемелерді
орындауы түсіндіріледі;
3) табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
3 кезең. Несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасасу
Қазіргі несиелеудің басты ерекшеліктері бойынша банк қарыз алушының
несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін
несиелеу субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық
сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісімшарт шешеді.
Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және объектісі;
- несиенің мөлшері;
- несиені беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін
қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы
келісімшарттың орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты
ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынандай топтарға
бөлінеді:
1.Клиенттің мүліктерінің кепілі:
1.1. тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
1.1.1. шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
1.1.2. тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
1.1.3. валюталық бағалылар (нақты валбталар), алтыннан жасалған
бұйымдар кепілі;
1.1.4. басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
1.2. бағалы қағаздар кепілі;
1.3. сол банктегі депозиттер кепілі;
1.4. жылжымайтын мүлік кепілі.
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
2.1. жалгерлік құқық кепілі;
2.2. авторлық құық кепілі;
2.3. жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісімшартта мынандай мәселелер қарастырылады:
• келісімшарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
• келісімшарт заты;
• кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
• кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
• талап ету құқықтары;
• кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
• кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары
мен кепіл затын ауыстыру;
• тараптардың жауапкершіліктері;
• ерекше шарттар;
• дауларды шешу;
• басқа шарттар;
• кепіл туралы келісімшарт жасасудың заңды мекен-жайы мен өзге де
мәліметтер.
4 кезең. Несие беру кезеңі
Бұл кезең ағымдық шот ашу, несиені беруді құжаттау тәртібін (қосымша
құжаттар толтырылуы мүмкін), несиені беру тәсілін анықтайтын несиелеуді
ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алу құқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші –
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалы, артық сыйақы төлегісі келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.
5 кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау –
несиелік операцияның маңызды кезеңі
Несиелер бойынша қарызды қайтару тәсілі банк қаражаттарының пайдалану
ұзақтығына және олардың төлем айналымын құраудағы рөліне байланысты.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.
Іс жүзінде несиені қайтарудың төмендегідей көптеген варианттары болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақтауының және несиеге деген есеп
айырысу шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды Мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.
Несиелік қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл процесті
мынандай белгілеріне байланысты жіктейді:
Қайтаруына қарай:
1) несиені толық қайтару;
2) несиені жартылай қайтару.
Қайтару жиілігіне қарай:
1) несиені бірден қайтару;
2) несиені бөліп-бөліп қайтару.
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
1) несиені жүйелі түрде қайтару;
2) несиені эпизодтық қайтару.
Қайтару мерзімдеріне қарай:
1) несиені мерзімді қайтару;
2) несиенің уақытын созып қайтару;
3) несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
4) несиені мерзімінен бұрын қайтару.
Қайтару көздеріне қарай:
1) клиенттің меншікті қаражаттары;
2) жаңа несиені пайдалану;
3) кепіл берушінің шотынан шегеру;
4) басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
5) бюджеттік түсім және т.б.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және
ауызша да болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары
арқылы да жүзеге асырылады.
Несиенің қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте несиелер бойынша
мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкерлері
күнделікті қайтарылатын мерзімі жеткен несиелерді қарай отырып, қарыз
алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді.
Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді
міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз
алушының ағымдық шоты басқа банкте ашылған болса, несие бойынша қарызды
және сыйақыны қайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде
жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, қарыз алушының уақытша қаржылық
қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару мерзімін кейінге қалдыруға
рұқсат етуі мүмкін, бірақ бұл қарыз жоғарғы сыйақымен құжатталады.
Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ оларды
іздестіру механизмі несиелік келісімшартта анықталады. Сыйақы ай сайын,
тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес іздестірілуі
мүмкін.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30, ал
жылдағы 360 күнмен алынады.
Банк несиелік келісімшарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені
пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз
алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет
болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп ейырысу құжаттарын,
бухгалтарлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізі жүйесі болады.
Несиелік келісімшартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға; несиелік шартында қарсатырылғандай беруді тоқтатуға құқығы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені банктің несиелік
портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу барысындағы
тәуекел көзі болып табылады.
1.2. Несие беру жөнінде шешім қабылдау және несиені беру тәртібі
Кез келген банктерде сияқты, Қазақстан Халық Банкі АҚ-да да клиентке
қарызды беру несиенің мақсаты бағытына байланысты дербес шоттар арқылы
жүзеге асырылады. Өнімді өткізуден түскен түсім және басқа да ақшалай
қаражаттар қарыз алушының есеп-айырысу шотына келіп түседі. Несие несиелік
келісімшартта көрсетілгендей қарыз алушының тауарлы-материалдық құндылықтар
мен қызметтер бойынша есепті – қаржылық құжаттардың төлемін жүргізуге,
аккредитивтерді ашу және қарыз алушының басқа да қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін есеп-айырысу шотында қаражаттар таусылған жағдайда
беріледі. Ал кейбір жағдайларда, есеп-айырысу шотында қаражаттар болса да,
банк басшысының рұқсатымен несие тауарлы-материалды құндылықтар мен
көрсетілген қызметтер үшін шоттар бойынша төлем жүргізілуі мүмкін. Несиені
ұсыну процесі несиелік келісімшартта көрсетілгендей бір жолғы, күн сайын
және басқа мерзімде жүргізілуі мүмкін. Бір жолғы несиелер бір жолғы
контракт пен келісімшарт үшін шоттар бойынша төлем жүргізуге беріледі.
Толық қамтамасыздандырылмаған несиелерді толық алмау мақсатында ай
сайын несиені қамтамасыздандыруды тексеріп отыру қажет. Егер ссудалық
қарыздан қамсыздандыру қалдығы асып түссе, яғни қарыз алушының өтініші
(ходатайство) бойынша қамсыздандырудың артықшылығы байқалса, онда банк
қарызды ең алдымен кешіктірілген несиені жабу үшін беріледі, ал қалған
қаражат есеп-айырусу шотына түседі.
Несиелік келісімшартта көрсетілген несиені беру және өтеу ережелері мен
шарттарына сәйкес, банктің несиелік бөлімшесі несие беру туралы өкім
дайындайды. Егер клиент шаруашылық субъект атынан бірінші рет келіп тұрса,
ол кәсіпорын атынан жұмыс істеуге рұқсат қағазын тексеру керек. Несие
әдетте қолма-қолсыз түрде беріледі. Алайда банк басшылығының шешімі бойынша
кейбір жағдайларда, мысалы жеке тұлғаларды несиелендіру кезінде, сонымен
қатар тұтыну несиесін ұсынған жағдайда қарыз қолма-қол түрде берілуі
мүмкін.
Қазіргі кездегі несиелендіру тәжірибесінде банктік несиені арнайы
ссудалық шоттар арқылы беруде. Бұл жағдайда түсім арнайы ссудалық шотқа
келіп түседі, өткізілген тауар мен өнім бойынша шаруашылық органдардың есеп-
айырысу шоттарына бөлінеді. Бұл тәртіппен сауда, дайындау, жадбықтау
ұйымдары несиелендіріледі, өйткені мұндай ұйымдарда тауарлы-материалдық
құндылықтар айналымы тез жүріп отырады.
Несиелеу процесі кезінде банк қарызды қамтамасыздандыруды, қорлар мен
шығындардың нақты жағдайын, дебиторлық және кредиторлық берешектерді
қадағалап отыру қажет. Егер банк қарыз алушының қорлар немесе шығындар
бойынша қалдықтардың төмендегенін байқаса, онда ол қоймалық немесе
бухгалтерлік есепті тексереді.
Несиені қамтамасыздандыруды тексеру баланс мәліметтерінің мерзімдері
бойынша міндетті түрде тексеру өткізуі қажет. Осында бір мәселені айта кету
керек, банк басшысының рұқсатына негізделе отырып, тексеру қарыз алушының
қаржылық жағдайы тұрақты болмаған жағдайда да жүргізіле береді.
Несиені қаматамасыз етуге келесілер алынады: өндіріс қорларының
қалдығы, аяқталмаған өндіріс, баланстық құн бойынша дайын өнім. Тауарлы-
материалдық құндылықтар қамтамасыздандыру ретінде несиелік келісімшартта
көрсетілген мерзім шегінде ғана қабылданады.
Қысқа мерзімді несиелендіру ережелеріне сәйкес қамтамасыздандыру
ретінде келесілер қабылданбайды:
• несиелендіруге арналған мерзімнен жоғары болатын тауарлы-материалдық
құндылықтар;
• сақтау шарттары толық сақтандыруды қамтамасыздандырмайтын тауарлы-
материалдық құндылықтар;
• сақтау мерзіміне байланыссыз өндірісте қолданылмайтын және сұранысқа
ие бола алмайтын тауарлы-материалдық құндылықтар;
• көп мерзімге сақтауда тұрған тауарлы-материалдық құндылықтар және
шектеулі көлемі ғана өткізілген материалдық құндылықтар және
қызметтер.
Қамтамасыздандыру ретінде қабылданатын материалдық қорлар мен
өндірістік шығындардың сомасынан несиелік берешек алынып тасталынады.
Қамтамасыздандырылмаған берешек қарыз алушының есеп-айырысу шотынан
төленеді, ал егер есеп-айырысу шотында ақша қаражаты болмаса, онда ол
мерзімі өткен ссудалар шотына ауыстырылады. Сонымен қатар, банк қарыз
алушыны несиелендірудің мақсаттылығын қарастырады.
Егер несие бойынша қамсыздандыру сомасы артық болса, онда бірінші
бөлігі несие бойынша пайызды жабуға жұмсалып, қалған бөлігі қарыз алушының
есеп-айырысу шотында қалады.
1.3. Клиенттердің алған несиені қайтару тәртібі
Несиенi қайтару және оған сыйақы төлеуiне бақылау жасау – несиелiк
операцияның маңызды кезеңi. Несиелер бойынша қарызды қайтару тәсiлi банк
қаражаттарының пайдалану ұзақтығына және олардың төлем айналымын
құраудағы рөлiне байланысты.
Іс жүзінде несиені қайтарудың төмендегідей көптеген варианттары
болады:
1) мерзімді міндеттемелернегізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп айрысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды мерзімі өткен несиелершотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.
Неселік қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл
процесті мынадай белгілеріне байланысты жіктейді:
Қайтаруына қарай:
1) несиені толық қайтару;
2) несиені жартылай қайтару;
Қайтару жиілігіне қарай:
1) несиені бірден қайтару;
2) несиені бөліп-бөліп қайтару;
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
1) несиені жүйелі түрде қайтару;
2) несиені эпизодтық қайтару;
Қайтару мерзімдеріне қарай:
1) несиені мерзімді қайтару;
2) несиенің уақытын созып қайтару;
3) несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
4) несиені иерзімінен бұрын қайтару;
Қайтару көздеріне қарай:
1) клиенттің меншікті қаражаттары;
2) жаңа несиені пайдалану;
3) кепіл берушінің шотынан шегеру;
4) басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
5) бюджеттік түсім және т.б.
Несиені қайтару мерзiмi беру уақытында мерзiмдi мiндеттемелермен
құжатталады: егерде несие тұтас қайтарылатын болса, онда бiр ғана
мерзiмдi мiндеттеме толтырылады, ал несие бөлiп-бөлiп қайтарылатын болса,
онда әр төлемге әр түрлi мерзiмдi мiндеттеме толтырылады. Несиенің
қайтарылуына бақылау жасау үшiн банкте несиелер бойынша мерзiмдi
мiндеттемелердiң картотекасын жүргiзедi. Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың
қызметкелерi күнделiктi қайтарылатын мерзiмi жеткен несиелерді қарай
отырып, қарыз алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкiм
ордерiн бередi. Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен
кезде мерзiмдi мiндеттеменiң келесi бетiне тиiстi белгiлерiн жасайды.
Егер де қарыз алушының есеп айырысу шоты басқа банкте ашылған болса,
несие бойынша қарызды және сыйақыны кайтару қарыз алушының төлем
тапсырмасы негiзiнде жүргiзiледi. Жекелеген жағдайларда қарыз алушының
қаржылық қиындықтарға кезігуiне байланысты банк қайтару мерзiмiн кейiнге
қалдыруға рұқсат етуi мүмкiн, бiрақ бұл қарыз жоғары сыйақымен
құжатталады. сыйақы мөлшерi оны төлеу мерзiмi және тәртiбi, сондай ақ
оларды iздестiру механизмi несиелiк келiсiм шартта анықталады. сыйақы ай
сайын, тоқсан сайын есептеледi және қайтару кестесiне сәйкес iздестiрiлуi
мүмкiн. Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың тәжiрибесінде ссуда бойынша жай
және күрделi сыйақы есептеу формулалары қолданылады.
Жай проценттер бiрiншiден қысқа мерзiмдi несиелеу үшiн қолданылады.
Олар бойынша проценттердi есептеу және төлеу келiсiм шартта көрсетiледi:
S=P(1+n*i),
мұнда: S - несие бойынша барлық соманың көлемi
P - бастапқы қарыз
i - пайыздық мөлшерлеме
n - мерзiмi
Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың тәжiрибесiнде күрделi проценттер
ұзақ мерзiмдi несиелеу кезiнде қолданылуы мүмкiн. Мұнда мәмiле
аяқталғанға дейін немесе алушыға есептелген сома төленбейдi, ал негiзгi
қарыз сомасы өсiп отырады. Оны мына формуламен көрсетуге болады:
Х-максималды рухсат етілген сома; n- айлар саны; і- проценттік ставка;
Ескерту – автормен құрастырылған: Мақыш С. Коммерциялық банктердің
операциялары. – А. : ИздатМаркет, 2003. 144-145 б. мәліметтері негізінде
жасалған
несиелiк келiсiм шарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиенi
пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз
алушының шаруашылық қызметiне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет
болған жағдайларда, ақшалай және есеп айырысу құжаттарын, бухгалтерлiк
жазуларын, есептiк материалдарын тексередi. Осы жерде қарыз алушыдан алған
барлық қаржы ақпараттар түрлерi мен басқадай ақпараттар, сондай ақ басқа да
көздер пайдаланылады. Әрбiр банктiң өзiнiң клиентiнiң несиелiк iсiн
(несиелiк досье) жүргiзу жүйесi болады. несиелiк келiсiм шартқа байланысты
өз мiндеттемелерiн орындамаған қарыз алушыға әрi қарай несиелеудi тоқтату
туралы ескерту жасауға; несиелiк шартта қарастырылғандай несиенi берудi
тоқтатуға құқығы бар. Несиелеу процесiне жасалатын бақылау Қазақстан Халық
Банкі АҚ-тың несиелiк портфелiн мерзiмдi түрде тексерiп отырумен де
толықтырылады. Өйткенi, Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың несиелiк портфелi
оның табыс көзi және несиелiк операцияларды жүргiзу барысындағы тәуекел
көзi болып табылады. Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың тұрақтылығы, өтiмдiлiгi
және репутациясы көбiне оның несиелiк портфелiнiң құрылымы мен сапасына
байланысты болып келедi.
Өтеудің де несие сияқты белгілі бір нақты моделі жоқ. Қазақстан Халық
Банкі АҚ-тың тәжірибесінде қарызды өтеудің түрлі варианттары
қарастырылуда. Қарызды өтеу оның табиғатына байланысты. Қарыздың негізгі
сомасын және ол бойынша пайызды өтеу графигін несие маманы қарыз алушымен
келісе отырып, несиенің критерийлеріне қарап жасайды. Сонымен қатар өтеу
мерзімі Қазақстан Халық Банкі АҚ-қа да тиімді болуы қажет.
Қарыздың негізгі көлемін және ол бойынша пайызды өтеу Қазақстан Халық
Банкі АҚ-тың Несиелік Комитетімен жасалады.
Қазақстан Халық Банкі АҚ несие бойынша негізгі қарызды өтеудің түрлі
схемасын қолдана алады, соның ішінде:
✓ Несиелеу мерзімі кезінде периодтық тең мөлшермен өтеу
✓ Аннуитеттік төлемдер формуласымен өтеу
✓ Несиелеу мерзімінің соңында бір уақытта өтеу
✓ Өтеудің бастапқы кезеңінде кейінге қалдыру арқылы өтеу
✓ Өтеудің жүйелі тәсілі
✓ Талап еткенге дейінгі өтеу.
Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың Несиелік Комитетінің шешімі бойынша
қарыз алушыға қарызды өтеу мерзімін кейінге қалдыру рұқсат етілуі мүмкін.
Егер несиелеу мерзімі үш айдан асса, онда Филиал өз еркімен несиелеу
мерзімінің төрттен үш бөлігінен аспайтындай қарыз алушыға өтеу мерзімін
ұзарта алады. Несие бойынша негізгі қарызды өтеу мерзімі несиені өтеу
кезеңі деп аталады. Өтемнің соңғы үшінші бөлігінде жүргізілетін өтем несие
бойынша негізгі қарыздың жартысынан аспауы қажет. Егер несиелеу мерзімі үш
айдан асса және несие бойынша негізгі қарызды өтеу мерзімі несиелеу
мерзімінің төрттен үш бөлігінен асса, онда өтем Қазақстан Халық Банкі АҚ-
тың Несиелік Комитетімен шешіледі.
2. Несиелік процесті коммерциялық банктерде ұйымдастыру
тәжірибесі (Қазақстан Халық Банкі АҚ тәжірибесінен)
2.1. Несиелік құжаттамаларға талдау
Кез келген экономикалық, соның ішінде несиелік келісімшарт белгілі бір
құжаттық рәсімделуді қажет етеді. Әрине ең алдымен қарыз алушы несие
алмастан бұрын банк қызметкерімен ауызша сұхбат өткізеді, алайда соңына
қарай бұл сұхбат қағаз бетіне түсіп, заңды түрде тіркеледі. Банкте
клиенттің қаржылық жағдайын анықтайтын барлық қажетті материалдар болу
тиіс. Сондықтан клиентте жыл басына арналған баланс болуы қажет. Отандық
және шетел тәжірибесінде 2-3 жылға арналған баланс, қажет уақытысында айлық
мерзімдік баланс сұралады. Баланспен қоса кәсіпорын – клиент банкке пайда
мен шығындар туралы есеп берулер болуы қажет.
Клиент несиені қандай да бір анық мақсатқа, белігілі бір мерзімге және
қажетті сомада алады.
Кейбір елдердің банктерінде қарыз алушыға арналған арнайы жалпылама
өтініш-міндеттеме болады екен. Яғни мұнда қарыз алушының міндеттері анық
жазылып көрсетілген.
Бұл өтініш-міндеттемемен қоса мерзімдік міндеттемелер де қолданылады.
Мерзімдік міндеттемеде қарыз алушының белгілі бір мақсатқа, белгілі бір
мерзімге және белгілі бір сомаға алған несиені өтеу міндеттемесі
қарастырылады.
Мұндай міндеттемелердің бірнеше түрлері болуы мүмкін. Ол қарыздың
мерзіміне байланысты болады, яғни шартты мерзім бе, жоқ әлде нақты мерзім
бе? Нақты мерзімде клиенттің қарызды қайтару мерзімі көрсетілетін. Ал егер
несиені қайтару мерзімі қайта қаралып жатса, онда шартты мерзім
қолданылатын (бұл жағдайда мерзімдік міндеттеме ауыстырылатын, оның орнына
жаңа міндеттеме құрылатын). Көптеген банктер қазіргі таңда клиенттен
мерзімді міндеттемені талап етпейді, өйткені қарызды өтеу мерзімі
келісімшартта нақты көрсетілген.
1-сурет. Несие алу үшін кәсіпорын – қарыз алушының банкке ұсынатын
құжаттаманың құрылымы
1-суреттің жалғасы
Ескерту – автормен құрастырылған: Банковское дело: учебник Под
редакцией Коволева. - М. РДЛ. , 2001. с. 74-75 мәліметтер негізінде
жасалған.
Несиелік жобаны талдау банктік несиелеу процесінің маңызды сатыларының
бірі болып табылады. Бұл сатының барысында жобаның экспертизасы, жобаны
қаржыландыру қажеттілігі бағаланып, талқыланып, жоба бойынша қорытынды
жасалады. Жобаны талдау үшін қарыз алушы банкке бегілі бір құжаттарды
тапсырады. Бұл құжаттардың тізімі банкпен бекітіледі:
• Құқық белгілейтін (правоустанавливающие) құжаттар:
1. Мемлекеттік тіркеуден өткендігі туралы куәліктің нотариалды
куәландырылған көшірмесі;
2. Құрылтайшылық (Жарғы, Құрылтайшылардың шарты) құжаттардың
нотариалды куәландырылған көшірмесі;
3. Статистикалық карточка;
4. Белгілі бір қызметпен айналысуға рұқсат беретін
лицензиялардың, патенттердің, рұқсаттардың көшірмесі;
5. Салықтық органдардан тіркелгені туралы құжат (РНН);
6. Банктік несиені алу және белгілі бір игілікті кепілге бергені
туралы құрылтайшылар (ЖШС) немесе акционерлер (АҚ)
жиналысының протоколының нотариалды куәландырылған көшірмесі;
7. Мәміленің акционерлік қоғам үшін ірі еместігі туралы
жазбаша куәлігі;
8. Егер мәміле акционерлік қоғам үшін ірі екендігі анықталса,
онда қарыз алушы акционерлердің осы мәміленің іске асуына
келісім бергені ткралы акционерлер жиналысының протоколын
ұсынуы тиіс;
9. Банкпен жасалатын Несиелік келісім – шартқа қолдарын қоятын
тұлғалардың лауазымын растайтын құжаттар;
10. Акционерлер реестірінен жасалатын көшірме (АҚ);
11. Қол қоюға құқықтары бар лауазымды тұлғалардың, бас
бухгалтердің паспорттарының көшірмесі, РНН, т.б. жеке басты
куәландыратын құжаттар,
• Қаржылық құжаттар:
1. Несие алу туралы арыз;
2. Соңғы үш жылға және соңғы тоқсанға арналған
баланстар;
3. Қызмет көрсететін банктен қарыздың жоқтығын
растайтын және №2 картотеканың анықтамасы;
4. Бюджет алдындағы қарыздың болмауы туралы Салықтық
Инспекциясының анықтамасы (Акт сверки из НИ);
5. Соңғы 12 ай ішіндегі барлық қызмет көрсететін
банктердегі есеп-айырысу шоттарында қаражаттардың
қозғалысын растайтын анықтама (теңгевалюта);
6. Дебиторлық және кредиторлық қарыздың ашылып
көрсетілуі (расшифровка); тауарлардың,
қызметтердің атауларының және қарыздың пайда болу
мерзімі көрсетілуі керек;
7. Негізгі құралдардың тізімі (баланста көрсетілуіне,
көрсетілмеуіне байланыссыз);
8. Бизнес – жоспар (несиені пайдаланудың және
қайтарудың технико-экономикалық негіздемесі).
Бизнес – жоспарда несиелік ресурстардың қайтарылу есебі келесі
критерийлер негізінде жасалады:
➢ Тауарды жеткізу және өткізу мерзімі;
➢ Тауарды сатып алу және өткізу шығындары;
➢ Кедендік баждар;
➢ Үстеме шығындар;
➢ Салықтар, акциздер және басқа да бюджеттік
аударымдар;
➢ Тауарды өткізуден түсетін жоспарланған пайда
және несиені қайтарудың көздері,
➢ Берілген несие бойынша негізгі қарыз бен
есептелген проценттік төлемдерді қайтарудың
графигі;
9. Орындалуына несие алынатын келісім – шарттың
көшірмесі, барлық спецификацияларымен бірге;
10. Лицензиялардың көшірмелері;
11. Тауарды сатып алуға дайын контрагенттердің
келісімшарттарының көшірмесі;
12. Несиенің қамтамасыз етілуін растйтын құжаттар:
• Кепіл (гарантия) және кепілдеме (поручительство) хаттары: кепілді
беретін тұлғалардың төлем қабілеттілігі;
• Кепіл заты бойынша: қарыз алушының кепілге беретін игілікке деген
меншік құқығын растайтын құқықтық құжаттардың оригиналдары, осы
игіліктердің толық төленгендігін растайтын төлем құжаттардың
көшірмелері;
• Ғимараттарды және құрылғыларды кепілге бергендегі құжаттар:
a) Жекешелендірілген кезде:
- кепілге берілетін объект бойынша меншік құқығына ие болуы туралы
мемлекеттік меншікті басқарудың территориялық комитетінің мемлекеттік
актісі (куәлігі) (түпнұсқасы);
- сатып-алу – сату (жекешелендіру) туралы келісім (түпнұсқасы);
- жер учаскісін сатып-алу – сату туралы келісім (түпнұсқасы).
б) Басқа жағдайларда:
- кепіл берушінің кепілзатқа меншік құқығын растайтын құқық белгілейтін
құжаттар: сатып-алу – сату туралы келісім, объектіні эксплуатацияға
енгізудің мемелекеттік актісі, қозғалмайтын мүлік бойынша Орталықтың
тіркеу куәлігі және т.б.;
- жер учаскісіне меншік құқығын растайтын мемлекеттік акт, жерді тұрақты
пайдаланудың құқығы (түпнұсқа);
- объектінің басқа жерлерде кепілге берілмегені туралы және арестте
еместігін растайтын қозғалмайтын мүлік бойынша Орталықтың анықтамасы;
- ғимаратты немесе жер учаскісін сатып алғанын растайтын төлем
құжаттардың көшірмесі
• Көлік құралдарын кепілге бергендігі туралы құжаттар:
- техникалық паспорт (түпнұсқа);
- көлік құралын сатып алғанда меншік иесі бойдақ болғанын растайтын және
игілікті кепілге беруге әйелінің (күйеуінің) нотариалды куәландырылған
келісімі;
- сақтандыру полисі (азаматтық-құқықтық жауапкершілік);
- көлік құралын толықтай төлегендігін растайтын төлем құжаттары;
- көлік құралдарына салынатын салықты төлегендігін растайтын төлем
құжаттары
• Айналысты тауарларды және құрылғыларды кепілге бергендігі
құжаттар:
- сатып алу – сату, консигнация, бартер туралы келісім (түпнұсқа);
- көлік үстемесі, инвойс, кедендік декларация;
- техникалық құжаттама;
- кепіл беруші қоймасында кепілге арналған тауардың бар болуын растайтын
қоймалық анықтама; бұл құжатта бірінші жетекшінің, бас бухгалтердің,
қойма меңгерушісінің қолдары тұруы керек;
- тауардың сәйкес болу сертификаты;
- тауардың құнын толықтай төленгендігін растайтын төлем құжаттары
13. Штаттағы жұмысшылар саны туралы анықтама.
Несиелік бөлімнің маманы клиент жинаған құжаттарды жинақтап, оларды
жобаны талдау бөліміне (егер ондай бөлім банкте бар болса, кейбір банктерде
жобаны талдаумен несиелік бөлімінің маманы айналысады) береді.
Банк маманы үшін несиелік жобаны талдаудағы ақпараттардың көзі болып
клиент тапсырған құжаттар, клиенттердің түсініктемелері және клиенттің
толтырған анкетасы болып табылады. Анкета әртүрлі мәселелерді қамтиды, әр
банк анкетаның құрылымын өзіне сай құрайды. Көп жағдайда қарыз алушының
анкетасы келесі бөлімдерден тұрады (экономикалық мәселелер):
• Қарыз алушының жеке мәліметтері (аталуы, меншік формасы, РНН, мекен-
жайы, телефон, банктік реквизиттері);
• Жетекші мен Бас бухгалтердің анкеталары (аты-жөні, тұған жылы,
күні, мекен-жайы, телефон, РНН, жұмыс тәжірибесі);
• Жобаны қаржыландыру көздері (банк несиесі, басқа тартылған
қаражаттар, меншікті қаражаттар, жалпы сома);
• Қамтамасыз етілуі (кеплідің түрі – кепіл заттың аталуы, мөлшері,
нарықтық құны, бағалаушы, кепіл берушінің аталуы, кепілдің
орналасқан жері, сақтандырылуы, сақталу жағдайлары: кепілдік
беруші, сомасы, мерзімі);
• Қарыз алушыға немесе онымен аффилирленген тұлғаларға берілген
несиелік өнімдер (Банк-несие беруші, өнім түрі, сомасы, проценттік
ставкасы, қамтамасыз етілуі, берілу мерзімі, қайтарылу мерзімі,
пролонгациялар саны, себептері, несиелік өнімнің ағыидағы сомасы,
мерзімінен өткен сомасы);
• Өндірістік циклдың қысқаша баяндалуы:
- өндіріс (технологиясы, өндірістік цикл, өндіріс ерекшеліктері);
- қаржы – ағымдағы жағдай және жоба (шығындар, табыстар, жоба бойынша
төлем шарттары, басқа да шарттар);
- маркетинг (бағалар, бәсекелестердің бағалары, нарықтық бағалар, өнім,
өнімнің бәсекелестік қабілеті, тауарды нарыққа шығару);
- менеджмент (басқару құрылымы, шешім қабылдау прерогативасы, компанияны
басқару сипаты, компанияның кадрлік потенциалы)
• ПайдаЗиян (тоқсан бойынша көрсетіледі);
• Басқару сапасы (акционерлер аталуы, олардың үлестері, пакеттің
ұстаушысы, қатысу сипаты, аффилирленген ұйымдар, менеджерлер
құрамының тұрақтылығы);
• Нарықтығы орны (нарық, нарықтағы уақыт, нарықтағы үлесі, негізгі
бәсекелестері);
• Негізгі сатып алушылары (қарыз алушының айналымындағы үлесі,
байланыс тұрақтылығы, төлем құралы);
• Негізіг жабдықтаушылары (қарыз алушының айналымындағы үлесі,
байланыс тұрақтылығы, төлем құрамы);
• Дебиторлық қарыз;
• Банктердегі шоттар бойынша айналымдар;
• Кредиторлар;
• Қарыз алушының шаруашылық ісінің негізгі көрсеткіштері (сату
көлемі);
• Қарыз алушының меншігіндегі қозғалмайтын мүлік;
• Қарыз алушының инвестициялары және т.б.
Қарыз алушының несиелік қабілеттілігін, сонымен қатар жобаның
талдауымен айналысу барысында жобаны талдау бөлімінің маманы банктің келесі
құрылымдық бөлімшелерінің оң қорытындысын алуы қажет:
➢ Құқықтық бөлім (юридический отдел);
➢ Кепіл бөлімі (отдел залогов);
➢ Банктік тәуекелдер бөлімі (отдел рисков);
➢ Экономикалық қаіпсіздік бөлімі (отдел экономической
безопасности).
Осы аталған құрылымдық бөлімдердің қорытындылары және өзі жасаған
талдау жұмыстарының қорытындылары негізінде жобаны талдау бөлімінің маманы
өзінің қорытындысын жасайды. Бұл қорытынды несиелік арызда көрсетіледі.
Әдетте жоба бойынша қорытынды мынандай болуы мүмкін:
❖ Жоба оң бағаланады. Жобаның тиімділігі, оның барлық талаптарға
жауап бере алатындығ анықталады. Жоба бойынша материалдар банктің
Несиелік Комитетіне жіберіледі;
❖ Жоба теріс бағаланады. Жобаның экспертиза барысында айтарлықтай
жетіспеушіліктерді, қойылатын талаптарға сәйкессіздігі және
қаржылық тиімсіздігі анықталынып, жоба басқа қарастырылмайды;
❖ Жоба қосымша жұмысты қажет етеді. Қарыз алушы берген ақпараттар
жобаны талдау үшін жеткілікті емес, жоба бойынша кейбір
жетіспеушіліктер бар.
Оң бағаланған жоба бойынша мәліметтер Несиелік Комитетке жіберіледі.
Несиелік Комитетте қарастырылатын жоба осы жобаның талдаумен айналысқан
маманмен қорғалады. Жобаны қаржыландыру немесе қаржыландырмау мәселесі және
мәміленің барлық шарттары Несиелік Комитеттің мүшелерімен коллегиалды түрде
шешіледі. Егер Несиелік Комитеттің мүшелерімен қабылданған шешім оң болса,
онда несиелік бөлімінің мамандары несиені тікелей беруге кіріседі. Несиені
тікелей беру екі жақтың да өздеріне міндеттемелер алуымен байланысты
болады. Бұл міндеттемелер мен құқықтар несиелік шартта көрсетіледі, яғни
екі жақ несиелік шартқа қолдарын қояды. Онда екі жақтың да экономикалық
және құқықтық жауапкершіліктері жазылады.
2.2. Қарыз алушы клиенттің несиелік қабілетін талдау
Қазірігі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау
әдістеріне де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының несиелік
қабілеті бұл – коммерциялық банк балансының өтімдіігін қолдау әдісі болып
табылады.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде сауданың қайтарылмай қалуға
себепкер болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен байланысты
болып келеді. Сондықтан да, банк несиесінің берілуі алдын ала ықпал ететін
факторларды оқып үйренуге жағдай жасайды.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – бұл қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелері бойынша толық және уақытылы есеп айырысу қабілеті.
Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем қабілетінен бір
айырмашылығы – онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі
төлемсіздікті есепке алмайды, ал жақын перспективадағы қарызды өтеу
қабілетін болжайды. өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем
қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау барысында
иек артатын ең бір формальді көрсеткіш болып табылады. Егер де қарыз
алушының мерзімі өткен қарызы болып, ал балансы өтімді және меншікті
капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда банкке өткен уақыттағы
төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы
қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Несиелік қабілеті бар клиенттер
банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.
Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі, банктің нақты қарыз алушыға
беретін нақты несиесімен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің
дәрежесін көрсетеді.
Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын объективті бағалау және несиелік
операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді есепке алу банкке
несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға мүмкіндік береді.
Әлемдік және отандық банктік тәжірибе қарыз алушының несиелік
қабілетінің мынандай критерийлерін бөліп қарайды: қарыз алушының
мінездемесі, қаражатты қарызға алу қабілеті; ағымдағы қызметі барысында
қарызды өтеу үшін қажетті қаражатты табу қабілеті (қаржылық мүмкіндігі),
капиталы, несиенің қамтамасыз етілуі, несиелік мәміле жасалатын жағдай,
бақылау (қарыз алушының қызметінің заңдылық негізі, банк стандарты мен
қадағалау ұйымдарына несиенің сипатының дәл келуі).
Қарыз алушының мінездемесі деп оның заңды тұлға ретіндегі беделі және
менеджерлерінің беделі, қарызды қайтарудағы жауапкершілігі және несиенің
мақсатының банктің несиелік саясатына сай келуі түсіндіріледі.
Қарыз алушының заңды тұлға ретіндегі беделі оның сол аяда ұзақ уақыт
қызмет етуінен, экономикалық көрсеткіштерінің орташа салалық көрсеткіштерге
сай келуінен, оның несиелік тарихынан, оның серктестерінің
(жабдықтаушылары, сатып алушылары, несие берушілері) іскерлік әлеміндегі
беделінен тұрады. Менеджерлерінің беделі олардың кәсіби жарамдылығына
(білімі, жұмыс тәжірибесі), моральдық сапасына, жеке қаржылық және
отбасылық жағдайына, оның басқаратын құрылымы мен банк арасындағы қарым-
қатынастар нәтижесіне байланысты негізделеді.
Қаражатты қарызға алу қабілеті қарыз алушының несиеге өтініш беруге,
несиелік келісімшартқа қол қоюға немесе келіссөздер жүргізуге құқының
болуын, яғни кәсіпорынның немесе фирманың өкілдеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырыбы: “Коммерциялық банктерде несиелік процесті ұйымдастыру”
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Коммерциялық банктерде несиелік процесті ұйымдастыру
кезеңдері мен ерекшеліктері
1.1. Несиелік процесс, оның негізгі кезеңдері мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Несие беру жөнінде шешім қабылдау және несиені беру
тәртібі ... ... ... .13
1.3. Клиенттердің алған несиені қайтару
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Несиелік процесті коммерциялық банктерде ұйымдастыру
тәжірибесі (Қазақстан Халық Банкі АҚ тәжірибесінен)
2.1. Несиелік құжаттамаларға
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Қарыз алушы клиенттің несиелік қабілетін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..30
2.3. Несиелік шарт және оны жасаудың құқықтық негіздері,
несиелік мониторинг және несиенің мақсатты
пайдалануын
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .55
2.4. Несиелік процесті сапалы ұйымдастырудың несиелік
портфельді басқарудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 6
3. Несиелік процесті ұйымдастыруды жетілдіру жолдары
3.1. Жеке тұлғаларды несиелеу процесін ұйымдастыруды
жетілдіру ... ... ... .71
3.2. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу процесін
жетілдіру ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 83
.
К і р і с п е
Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторын және де сауда
фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі,
басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық
сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің,
экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі тиімді, әрі пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы
байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді
бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру
мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін
тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік
талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес
несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін
сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Диплом жұмысының өзектілігі.Біздің еліміздің банктік саласы – жоғары
қарқынмен дамып келе жатқан экономикадағы салалардың бірі болып табылады.
Банктік жүйе көпфункционалды – ол ақша-несие саясатын жүргізеді,
тәуекелдерді бағалайды, есеп айырысуларды жүзеге асырады, клиенттерге
көптеген дәстүрлі және дәстүрлі емес қызметтерді ұсынады. Соның ішінде
халыққа несие ұсынады. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында несие алу деген
халықтың ойына кіріп-шықпаған болса, қазір керісінше несиесіз жұмыс жасау
қиын. Кез келген кәсіпорын өзінің жұмысын бастау үшін немесе айналым-
қаражаттарын толықтыру үшін банкке келіп, қорықпастан қарыз алады.
Сондықтан несиені ұсынбастан бұрын банк дұрыс стратегия құруы қажет, яғни
ол дегеніміз – біріншіден, дұрыс менеджмент; екіншіден, жалпы несие
процесін дұрыс ұйымдастыру. Несиені қарыз алушыға ұсынған күннен бастап,
сол несиені қайтару күніне дейін бақылау. Міне, осы жағдай маған осы
тақырыпты таңдауға септігін тигізіп отыр.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – несие процесін ұйымдастыруды талдап,
оның артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін алдыма мынадай міндеттер қойдым:
✓ Несиелік процестің мазмұнын ашып көрсету;
✓ Несиелік процестің кезеңдерін толығымен ашып көрсету;
✓ Несиелік процесті сапалы ұйымдастырудың несиелік портфельді
басқарудағы маңызын көрсету;
✓ Несиелік процесті ұйымдастырудың жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысында зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының
екінші деңгейлі банктерінің несие процесін ұйымдастыру.
Ал зерттеу мәселесі – несиелік құжаттамаларды талдаудан бастап, несиені
қайтару тәртібіне дейінгі мерзімді қарастыру.
Бұл жұмысты жазуда теориялық негіз ретінде Қазақстан, Ресей және шетел
экономистерінің жазған ғылыми еңбектері және Қазақстан Республикасының
банкке байланысты нормативтік құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құрылған. Кіріспеде жұмыстың
өзектілігін дәлелдей келе, мен, бірінші тарауда жалпы несие процесінің
маңызын зерттеп, несиелеудің қызмет етіп жатқан механизмінің элементтерін
қарастырадым.
Екінші тарауда несиелік процестің кезеңдерін ашып көрсетуге тырыстым.
Несиелік құжаттамаларға, қарыз алушы клиенттің несиелік қабілетіне талдау
жасадым. Несиелік шарт және оны жасаудың құқықтық негіздері, несиелік
мониторинг және несиенің мақсатты пайдалануын бақылау сияқты мәселелерді
көрсеттім.
Екінші деңгейлі банктердің несиелік процесін жетілдіру қажеттілігі
және даму перспективасы үшінші тарауда қарастырылып, бірқатар ұсыныстар
жасалған.
1. Коммерциялық банктерде несиелік процесті ұйымдастыру кезеңдері мен
ерекшеліктері
1.1. Несиелік процесс, оның негізгі кезеңдері мен мазмұны
Екінші деңгейдегі коммерциялық банктер Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінен банкті ашу туралы рұқсат пен банктік операцияларды жүгізуге
лицензия алған жағдайда ғана қызмет ете алады. Несиелеу келесідей заңдарға
негізделіп жүргізіледі: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы,
Қазақстан Республикасында бантер және банктік қызмет туралы.
Банктер, несиелеу процесі кезінде, нарықтық қатынастардың орнығуына,
қоғамдық өндіріс тиімділігінің артуына, еліміздің экономикасы мен
қаржысының тұрақталуына, айналымдағы ақша массасының артылып кетуіне жол
бермеуге, инфляциялық процесті тежеуге сонымен қатар, ұлттық валютаның
тұрақталуына үлес қосулары керек.
Банктік қарыздар өндіріс тиімділігін яғни оның ғылыми-техникалық деңгейін
арттыруға, өнімнің жаңа жоғарғы сапалы түрлерін шығаруға, халыққа түрлі
қызметтерді көрсетуге, халыққа және экспортқа қажетті тауарлы-материалдық
құндылықтарды шығаруға байланысты қызметтерді несиелеу үшін берулері қажет.
Осыған қоса, банктер нарықтық инфрақұрылымның орнатылуын, сауда қарым-
қатынастарының кеңеюін қолдап отыруы керек. Қарызды жоспарлауға, алуға,
өтеуге байланысты сұрақтарға жауапты қарыз алушы өзі қызмет етіліп жатқан
банктен таба алады. Яғни несиені бермес бұрын банк қарыз алушымен
келісімшарт жасасады. Бұл келісімшартта несие процесі жайлы ақпарат толық
әрі түсінікті берілуі қажет. Несиенің мерзімі, пайызы, сомасы сияқты
мәліметтер келтіріледі.
Несиелеу мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік және қарыздың мақсатты
жұмсалу шарттары негізінде беріледі. Банктер қарызды өздерінде бар
ресурстар шегінде ұсынулары қажет.
Қысқа мерзімді несиелеудің қызмет етіп жатқан механизмі келесі
элементтерді қарастырады:
- несиелеу объектілері;
- несиенің жоспарланған көлемі және оның мақсатты бағыттылығы;
- қарызды беру және өтеу шарттары, олардың қарыз алушы қызметінің
жақсаруына үлесі;
- қарыз бойынша пайыздық мөлшерлемелер, олардың төмендеуі немесе ұлғаюы;
- қарыз алушының несие өтелмей қалған жағдайда ұсынатын кепілдігі
(кепіл, кепіл зат, өкілділік және т.б.);
- несиелеуге қажетті есептері мен мәліметтер тізімі, оларды қарыз
алушыға ұсыну мерзімі және басқа да шарттары;
- несиелік келісімшартта берілген шарттардың ең болмаса біреуі бұзылған
жағдайда қолданылатын жазалау шаралары.
Жалпы несие ұзақ, орта, қысқа мерзімді болуы мүмкін. Қысқа мерзімді
несиелеу қарыз алушының ағымдағы қызметін ұлғайту үшін беріледі.
Несиелеу процесі мынандай кезеңдерді қамтиды:
• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісімшарт жасасу;
• несие беру;
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
1 кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік
операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі
топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретіндегі
құжаттар пакетінің құрамына кіретіндер:
1) құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шартының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде
куәландырылған жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
азаматтардың төл құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын
растайтын басқа да құжаттардың көшірмесі;
2) соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3) несиеленетін шаралардың ретабельділік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
4) несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері
(материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған
шарттар, тауарлы-материалдық құндылықтар шотының көшірмелері және
т.с.с.);
5) басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
6) қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншік құқығын растайтын құжаттар;
7) несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжат;
8) қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз
алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;
ағымдық және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттері; негізгі
құрылтайшылары: ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы
есептік күнге берілетін баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
несиесін қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
2 кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған несиесі бойынша
қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынандай
факторлар есепке алынады:
1) несиеге қатысты қабілеттілігі. Қарыз алушыға несиені бере отырып,
қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын
Жарғысы және нұсқаумен танысуға тиісті;
2) қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді,
сонымен қатар, келісімшартқа байланысты барлық міндеттемелерді
орындауы түсіндіріледі;
3) табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
3 кезең. Несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасасу
Қазіргі несиелеудің басты ерекшеліктері бойынша банк қарыз алушының
несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін
несиелеу субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық
сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісімшарт шешеді.
Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және объектісі;
- несиенің мөлшері;
- несиені беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін
қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы
келісімшарттың орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты
ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік
құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынандай топтарға
бөлінеді:
1.Клиенттің мүліктерінің кепілі:
1.1. тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
1.1.1. шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
1.1.2. тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
1.1.3. валюталық бағалылар (нақты валбталар), алтыннан жасалған
бұйымдар кепілі;
1.1.4. басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
1.2. бағалы қағаздар кепілі;
1.3. сол банктегі депозиттер кепілі;
1.4. жылжымайтын мүлік кепілі.
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
2.1. жалгерлік құқық кепілі;
2.2. авторлық құық кепілі;
2.3. жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісімшартта мынандай мәселелер қарастырылады:
• келісімшарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
• келісімшарт заты;
• кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
• кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
• талап ету құқықтары;
• кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
• кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары
мен кепіл затын ауыстыру;
• тараптардың жауапкершіліктері;
• ерекше шарттар;
• дауларды шешу;
• басқа шарттар;
• кепіл туралы келісімшарт жасасудың заңды мекен-жайы мен өзге де
мәліметтер.
4 кезең. Несие беру кезеңі
Бұл кезең ағымдық шот ашу, несиені беруді құжаттау тәртібін (қосымша
құжаттар толтырылуы мүмкін), несиені беру тәсілін анықтайтын несиелеуді
ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алу құқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші –
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалы, артық сыйақы төлегісі келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.
5 кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау –
несиелік операцияның маңызды кезеңі
Несиелер бойынша қарызды қайтару тәсілі банк қаражаттарының пайдалану
ұзақтығына және олардың төлем айналымын құраудағы рөліне байланысты.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.
Іс жүзінде несиені қайтарудың төмендегідей көптеген варианттары болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақтауының және несиеге деген есеп
айырысу шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды Мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.
Несиелік қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл процесті
мынандай белгілеріне байланысты жіктейді:
Қайтаруына қарай:
1) несиені толық қайтару;
2) несиені жартылай қайтару.
Қайтару жиілігіне қарай:
1) несиені бірден қайтару;
2) несиені бөліп-бөліп қайтару.
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
1) несиені жүйелі түрде қайтару;
2) несиені эпизодтық қайтару.
Қайтару мерзімдеріне қарай:
1) несиені мерзімді қайтару;
2) несиенің уақытын созып қайтару;
3) несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
4) несиені мерзімінен бұрын қайтару.
Қайтару көздеріне қарай:
1) клиенттің меншікті қаражаттары;
2) жаңа несиені пайдалану;
3) кепіл берушінің шотынан шегеру;
4) басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
5) бюджеттік түсім және т.б.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және
ауызша да болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары
арқылы да жүзеге асырылады.
Несиенің қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте несиелер бойынша
мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкерлері
күнделікті қайтарылатын мерзімі жеткен несиелерді қарай отырып, қарыз
алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді.
Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді
міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз
алушының ағымдық шоты басқа банкте ашылған болса, несие бойынша қарызды
және сыйақыны қайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде
жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, қарыз алушының уақытша қаржылық
қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару мерзімін кейінге қалдыруға
рұқсат етуі мүмкін, бірақ бұл қарыз жоғарғы сыйақымен құжатталады.
Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ оларды
іздестіру механизмі несиелік келісімшартта анықталады. Сыйақы ай сайын,
тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес іздестірілуі
мүмкін.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30, ал
жылдағы 360 күнмен алынады.
Банк несиелік келісімшарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені
пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз
алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет
болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп ейырысу құжаттарын,
бухгалтарлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізі жүйесі болады.
Несиелік келісімшартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға; несиелік шартында қарсатырылғандай беруді тоқтатуға құқығы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені банктің несиелік
портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу барысындағы
тәуекел көзі болып табылады.
1.2. Несие беру жөнінде шешім қабылдау және несиені беру тәртібі
Кез келген банктерде сияқты, Қазақстан Халық Банкі АҚ-да да клиентке
қарызды беру несиенің мақсаты бағытына байланысты дербес шоттар арқылы
жүзеге асырылады. Өнімді өткізуден түскен түсім және басқа да ақшалай
қаражаттар қарыз алушының есеп-айырысу шотына келіп түседі. Несие несиелік
келісімшартта көрсетілгендей қарыз алушының тауарлы-материалдық құндылықтар
мен қызметтер бойынша есепті – қаржылық құжаттардың төлемін жүргізуге,
аккредитивтерді ашу және қарыз алушының басқа да қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін есеп-айырысу шотында қаражаттар таусылған жағдайда
беріледі. Ал кейбір жағдайларда, есеп-айырысу шотында қаражаттар болса да,
банк басшысының рұқсатымен несие тауарлы-материалды құндылықтар мен
көрсетілген қызметтер үшін шоттар бойынша төлем жүргізілуі мүмкін. Несиені
ұсыну процесі несиелік келісімшартта көрсетілгендей бір жолғы, күн сайын
және басқа мерзімде жүргізілуі мүмкін. Бір жолғы несиелер бір жолғы
контракт пен келісімшарт үшін шоттар бойынша төлем жүргізуге беріледі.
Толық қамтамасыздандырылмаған несиелерді толық алмау мақсатында ай
сайын несиені қамтамасыздандыруды тексеріп отыру қажет. Егер ссудалық
қарыздан қамсыздандыру қалдығы асып түссе, яғни қарыз алушының өтініші
(ходатайство) бойынша қамсыздандырудың артықшылығы байқалса, онда банк
қарызды ең алдымен кешіктірілген несиені жабу үшін беріледі, ал қалған
қаражат есеп-айырусу шотына түседі.
Несиелік келісімшартта көрсетілген несиені беру және өтеу ережелері мен
шарттарына сәйкес, банктің несиелік бөлімшесі несие беру туралы өкім
дайындайды. Егер клиент шаруашылық субъект атынан бірінші рет келіп тұрса,
ол кәсіпорын атынан жұмыс істеуге рұқсат қағазын тексеру керек. Несие
әдетте қолма-қолсыз түрде беріледі. Алайда банк басшылығының шешімі бойынша
кейбір жағдайларда, мысалы жеке тұлғаларды несиелендіру кезінде, сонымен
қатар тұтыну несиесін ұсынған жағдайда қарыз қолма-қол түрде берілуі
мүмкін.
Қазіргі кездегі несиелендіру тәжірибесінде банктік несиені арнайы
ссудалық шоттар арқылы беруде. Бұл жағдайда түсім арнайы ссудалық шотқа
келіп түседі, өткізілген тауар мен өнім бойынша шаруашылық органдардың есеп-
айырысу шоттарына бөлінеді. Бұл тәртіппен сауда, дайындау, жадбықтау
ұйымдары несиелендіріледі, өйткені мұндай ұйымдарда тауарлы-материалдық
құндылықтар айналымы тез жүріп отырады.
Несиелеу процесі кезінде банк қарызды қамтамасыздандыруды, қорлар мен
шығындардың нақты жағдайын, дебиторлық және кредиторлық берешектерді
қадағалап отыру қажет. Егер банк қарыз алушының қорлар немесе шығындар
бойынша қалдықтардың төмендегенін байқаса, онда ол қоймалық немесе
бухгалтерлік есепті тексереді.
Несиені қамтамасыздандыруды тексеру баланс мәліметтерінің мерзімдері
бойынша міндетті түрде тексеру өткізуі қажет. Осында бір мәселені айта кету
керек, банк басшысының рұқсатына негізделе отырып, тексеру қарыз алушының
қаржылық жағдайы тұрақты болмаған жағдайда да жүргізіле береді.
Несиені қаматамасыз етуге келесілер алынады: өндіріс қорларының
қалдығы, аяқталмаған өндіріс, баланстық құн бойынша дайын өнім. Тауарлы-
материалдық құндылықтар қамтамасыздандыру ретінде несиелік келісімшартта
көрсетілген мерзім шегінде ғана қабылданады.
Қысқа мерзімді несиелендіру ережелеріне сәйкес қамтамасыздандыру
ретінде келесілер қабылданбайды:
• несиелендіруге арналған мерзімнен жоғары болатын тауарлы-материалдық
құндылықтар;
• сақтау шарттары толық сақтандыруды қамтамасыздандырмайтын тауарлы-
материалдық құндылықтар;
• сақтау мерзіміне байланыссыз өндірісте қолданылмайтын және сұранысқа
ие бола алмайтын тауарлы-материалдық құндылықтар;
• көп мерзімге сақтауда тұрған тауарлы-материалдық құндылықтар және
шектеулі көлемі ғана өткізілген материалдық құндылықтар және
қызметтер.
Қамтамасыздандыру ретінде қабылданатын материалдық қорлар мен
өндірістік шығындардың сомасынан несиелік берешек алынып тасталынады.
Қамтамасыздандырылмаған берешек қарыз алушының есеп-айырысу шотынан
төленеді, ал егер есеп-айырысу шотында ақша қаражаты болмаса, онда ол
мерзімі өткен ссудалар шотына ауыстырылады. Сонымен қатар, банк қарыз
алушыны несиелендірудің мақсаттылығын қарастырады.
Егер несие бойынша қамсыздандыру сомасы артық болса, онда бірінші
бөлігі несие бойынша пайызды жабуға жұмсалып, қалған бөлігі қарыз алушының
есеп-айырысу шотында қалады.
1.3. Клиенттердің алған несиені қайтару тәртібі
Несиенi қайтару және оған сыйақы төлеуiне бақылау жасау – несиелiк
операцияның маңызды кезеңi. Несиелер бойынша қарызды қайтару тәсiлi банк
қаражаттарының пайдалану ұзақтығына және олардың төлем айналымын
құраудағы рөлiне байланысты.
Іс жүзінде несиені қайтарудың төмендегідей көптеген варианттары
болады:
1) мерзімді міндеттемелернегізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп айрысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды мерзімі өткен несиелершотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.
Неселік қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл
процесті мынадай белгілеріне байланысты жіктейді:
Қайтаруына қарай:
1) несиені толық қайтару;
2) несиені жартылай қайтару;
Қайтару жиілігіне қарай:
1) несиені бірден қайтару;
2) несиені бөліп-бөліп қайтару;
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
1) несиені жүйелі түрде қайтару;
2) несиені эпизодтық қайтару;
Қайтару мерзімдеріне қарай:
1) несиені мерзімді қайтару;
2) несиенің уақытын созып қайтару;
3) несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
4) несиені иерзімінен бұрын қайтару;
Қайтару көздеріне қарай:
1) клиенттің меншікті қаражаттары;
2) жаңа несиені пайдалану;
3) кепіл берушінің шотынан шегеру;
4) басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
5) бюджеттік түсім және т.б.
Несиені қайтару мерзiмi беру уақытында мерзiмдi мiндеттемелермен
құжатталады: егерде несие тұтас қайтарылатын болса, онда бiр ғана
мерзiмдi мiндеттеме толтырылады, ал несие бөлiп-бөлiп қайтарылатын болса,
онда әр төлемге әр түрлi мерзiмдi мiндеттеме толтырылады. Несиенің
қайтарылуына бақылау жасау үшiн банкте несиелер бойынша мерзiмдi
мiндеттемелердiң картотекасын жүргiзедi. Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың
қызметкелерi күнделiктi қайтарылатын мерзiмi жеткен несиелерді қарай
отырып, қарыз алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкiм
ордерiн бередi. Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен
кезде мерзiмдi мiндеттеменiң келесi бетiне тиiстi белгiлерiн жасайды.
Егер де қарыз алушының есеп айырысу шоты басқа банкте ашылған болса,
несие бойынша қарызды және сыйақыны кайтару қарыз алушының төлем
тапсырмасы негiзiнде жүргiзiледi. Жекелеген жағдайларда қарыз алушының
қаржылық қиындықтарға кезігуiне байланысты банк қайтару мерзiмiн кейiнге
қалдыруға рұқсат етуi мүмкiн, бiрақ бұл қарыз жоғары сыйақымен
құжатталады. сыйақы мөлшерi оны төлеу мерзiмi және тәртiбi, сондай ақ
оларды iздестiру механизмi несиелiк келiсiм шартта анықталады. сыйақы ай
сайын, тоқсан сайын есептеледi және қайтару кестесiне сәйкес iздестiрiлуi
мүмкiн. Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың тәжiрибесінде ссуда бойынша жай
және күрделi сыйақы есептеу формулалары қолданылады.
Жай проценттер бiрiншiден қысқа мерзiмдi несиелеу үшiн қолданылады.
Олар бойынша проценттердi есептеу және төлеу келiсiм шартта көрсетiледi:
S=P(1+n*i),
мұнда: S - несие бойынша барлық соманың көлемi
P - бастапқы қарыз
i - пайыздық мөлшерлеме
n - мерзiмi
Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың тәжiрибесiнде күрделi проценттер
ұзақ мерзiмдi несиелеу кезiнде қолданылуы мүмкiн. Мұнда мәмiле
аяқталғанға дейін немесе алушыға есептелген сома төленбейдi, ал негiзгi
қарыз сомасы өсiп отырады. Оны мына формуламен көрсетуге болады:
Х-максималды рухсат етілген сома; n- айлар саны; і- проценттік ставка;
Ескерту – автормен құрастырылған: Мақыш С. Коммерциялық банктердің
операциялары. – А. : ИздатМаркет, 2003. 144-145 б. мәліметтері негізінде
жасалған
несиелiк келiсiм шарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиенi
пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз
алушының шаруашылық қызметiне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет
болған жағдайларда, ақшалай және есеп айырысу құжаттарын, бухгалтерлiк
жазуларын, есептiк материалдарын тексередi. Осы жерде қарыз алушыдан алған
барлық қаржы ақпараттар түрлерi мен басқадай ақпараттар, сондай ақ басқа да
көздер пайдаланылады. Әрбiр банктiң өзiнiң клиентiнiң несиелiк iсiн
(несиелiк досье) жүргiзу жүйесi болады. несиелiк келiсiм шартқа байланысты
өз мiндеттемелерiн орындамаған қарыз алушыға әрi қарай несиелеудi тоқтату
туралы ескерту жасауға; несиелiк шартта қарастырылғандай несиенi берудi
тоқтатуға құқығы бар. Несиелеу процесiне жасалатын бақылау Қазақстан Халық
Банкі АҚ-тың несиелiк портфелiн мерзiмдi түрде тексерiп отырумен де
толықтырылады. Өйткенi, Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың несиелiк портфелi
оның табыс көзi және несиелiк операцияларды жүргiзу барысындағы тәуекел
көзi болып табылады. Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың тұрақтылығы, өтiмдiлiгi
және репутациясы көбiне оның несиелiк портфелiнiң құрылымы мен сапасына
байланысты болып келедi.
Өтеудің де несие сияқты белгілі бір нақты моделі жоқ. Қазақстан Халық
Банкі АҚ-тың тәжірибесінде қарызды өтеудің түрлі варианттары
қарастырылуда. Қарызды өтеу оның табиғатына байланысты. Қарыздың негізгі
сомасын және ол бойынша пайызды өтеу графигін несие маманы қарыз алушымен
келісе отырып, несиенің критерийлеріне қарап жасайды. Сонымен қатар өтеу
мерзімі Қазақстан Халық Банкі АҚ-қа да тиімді болуы қажет.
Қарыздың негізгі көлемін және ол бойынша пайызды өтеу Қазақстан Халық
Банкі АҚ-тың Несиелік Комитетімен жасалады.
Қазақстан Халық Банкі АҚ несие бойынша негізгі қарызды өтеудің түрлі
схемасын қолдана алады, соның ішінде:
✓ Несиелеу мерзімі кезінде периодтық тең мөлшермен өтеу
✓ Аннуитеттік төлемдер формуласымен өтеу
✓ Несиелеу мерзімінің соңында бір уақытта өтеу
✓ Өтеудің бастапқы кезеңінде кейінге қалдыру арқылы өтеу
✓ Өтеудің жүйелі тәсілі
✓ Талап еткенге дейінгі өтеу.
Қазақстан Халық Банкі АҚ-тың Несиелік Комитетінің шешімі бойынша
қарыз алушыға қарызды өтеу мерзімін кейінге қалдыру рұқсат етілуі мүмкін.
Егер несиелеу мерзімі үш айдан асса, онда Филиал өз еркімен несиелеу
мерзімінің төрттен үш бөлігінен аспайтындай қарыз алушыға өтеу мерзімін
ұзарта алады. Несие бойынша негізгі қарызды өтеу мерзімі несиені өтеу
кезеңі деп аталады. Өтемнің соңғы үшінші бөлігінде жүргізілетін өтем несие
бойынша негізгі қарыздың жартысынан аспауы қажет. Егер несиелеу мерзімі үш
айдан асса және несие бойынша негізгі қарызды өтеу мерзімі несиелеу
мерзімінің төрттен үш бөлігінен асса, онда өтем Қазақстан Халық Банкі АҚ-
тың Несиелік Комитетімен шешіледі.
2. Несиелік процесті коммерциялық банктерде ұйымдастыру
тәжірибесі (Қазақстан Халық Банкі АҚ тәжірибесінен)
2.1. Несиелік құжаттамаларға талдау
Кез келген экономикалық, соның ішінде несиелік келісімшарт белгілі бір
құжаттық рәсімделуді қажет етеді. Әрине ең алдымен қарыз алушы несие
алмастан бұрын банк қызметкерімен ауызша сұхбат өткізеді, алайда соңына
қарай бұл сұхбат қағаз бетіне түсіп, заңды түрде тіркеледі. Банкте
клиенттің қаржылық жағдайын анықтайтын барлық қажетті материалдар болу
тиіс. Сондықтан клиентте жыл басына арналған баланс болуы қажет. Отандық
және шетел тәжірибесінде 2-3 жылға арналған баланс, қажет уақытысында айлық
мерзімдік баланс сұралады. Баланспен қоса кәсіпорын – клиент банкке пайда
мен шығындар туралы есеп берулер болуы қажет.
Клиент несиені қандай да бір анық мақсатқа, белігілі бір мерзімге және
қажетті сомада алады.
Кейбір елдердің банктерінде қарыз алушыға арналған арнайы жалпылама
өтініш-міндеттеме болады екен. Яғни мұнда қарыз алушының міндеттері анық
жазылып көрсетілген.
Бұл өтініш-міндеттемемен қоса мерзімдік міндеттемелер де қолданылады.
Мерзімдік міндеттемеде қарыз алушының белгілі бір мақсатқа, белгілі бір
мерзімге және белгілі бір сомаға алған несиені өтеу міндеттемесі
қарастырылады.
Мұндай міндеттемелердің бірнеше түрлері болуы мүмкін. Ол қарыздың
мерзіміне байланысты болады, яғни шартты мерзім бе, жоқ әлде нақты мерзім
бе? Нақты мерзімде клиенттің қарызды қайтару мерзімі көрсетілетін. Ал егер
несиені қайтару мерзімі қайта қаралып жатса, онда шартты мерзім
қолданылатын (бұл жағдайда мерзімдік міндеттеме ауыстырылатын, оның орнына
жаңа міндеттеме құрылатын). Көптеген банктер қазіргі таңда клиенттен
мерзімді міндеттемені талап етпейді, өйткені қарызды өтеу мерзімі
келісімшартта нақты көрсетілген.
1-сурет. Несие алу үшін кәсіпорын – қарыз алушының банкке ұсынатын
құжаттаманың құрылымы
1-суреттің жалғасы
Ескерту – автормен құрастырылған: Банковское дело: учебник Под
редакцией Коволева. - М. РДЛ. , 2001. с. 74-75 мәліметтер негізінде
жасалған.
Несиелік жобаны талдау банктік несиелеу процесінің маңызды сатыларының
бірі болып табылады. Бұл сатының барысында жобаның экспертизасы, жобаны
қаржыландыру қажеттілігі бағаланып, талқыланып, жоба бойынша қорытынды
жасалады. Жобаны талдау үшін қарыз алушы банкке бегілі бір құжаттарды
тапсырады. Бұл құжаттардың тізімі банкпен бекітіледі:
• Құқық белгілейтін (правоустанавливающие) құжаттар:
1. Мемлекеттік тіркеуден өткендігі туралы куәліктің нотариалды
куәландырылған көшірмесі;
2. Құрылтайшылық (Жарғы, Құрылтайшылардың шарты) құжаттардың
нотариалды куәландырылған көшірмесі;
3. Статистикалық карточка;
4. Белгілі бір қызметпен айналысуға рұқсат беретін
лицензиялардың, патенттердің, рұқсаттардың көшірмесі;
5. Салықтық органдардан тіркелгені туралы құжат (РНН);
6. Банктік несиені алу және белгілі бір игілікті кепілге бергені
туралы құрылтайшылар (ЖШС) немесе акционерлер (АҚ)
жиналысының протоколының нотариалды куәландырылған көшірмесі;
7. Мәміленің акционерлік қоғам үшін ірі еместігі туралы
жазбаша куәлігі;
8. Егер мәміле акционерлік қоғам үшін ірі екендігі анықталса,
онда қарыз алушы акционерлердің осы мәміленің іске асуына
келісім бергені ткралы акционерлер жиналысының протоколын
ұсынуы тиіс;
9. Банкпен жасалатын Несиелік келісім – шартқа қолдарын қоятын
тұлғалардың лауазымын растайтын құжаттар;
10. Акционерлер реестірінен жасалатын көшірме (АҚ);
11. Қол қоюға құқықтары бар лауазымды тұлғалардың, бас
бухгалтердің паспорттарының көшірмесі, РНН, т.б. жеке басты
куәландыратын құжаттар,
• Қаржылық құжаттар:
1. Несие алу туралы арыз;
2. Соңғы үш жылға және соңғы тоқсанға арналған
баланстар;
3. Қызмет көрсететін банктен қарыздың жоқтығын
растайтын және №2 картотеканың анықтамасы;
4. Бюджет алдындағы қарыздың болмауы туралы Салықтық
Инспекциясының анықтамасы (Акт сверки из НИ);
5. Соңғы 12 ай ішіндегі барлық қызмет көрсететін
банктердегі есеп-айырысу шоттарында қаражаттардың
қозғалысын растайтын анықтама (теңгевалюта);
6. Дебиторлық және кредиторлық қарыздың ашылып
көрсетілуі (расшифровка); тауарлардың,
қызметтердің атауларының және қарыздың пайда болу
мерзімі көрсетілуі керек;
7. Негізгі құралдардың тізімі (баланста көрсетілуіне,
көрсетілмеуіне байланыссыз);
8. Бизнес – жоспар (несиені пайдаланудың және
қайтарудың технико-экономикалық негіздемесі).
Бизнес – жоспарда несиелік ресурстардың қайтарылу есебі келесі
критерийлер негізінде жасалады:
➢ Тауарды жеткізу және өткізу мерзімі;
➢ Тауарды сатып алу және өткізу шығындары;
➢ Кедендік баждар;
➢ Үстеме шығындар;
➢ Салықтар, акциздер және басқа да бюджеттік
аударымдар;
➢ Тауарды өткізуден түсетін жоспарланған пайда
және несиені қайтарудың көздері,
➢ Берілген несие бойынша негізгі қарыз бен
есептелген проценттік төлемдерді қайтарудың
графигі;
9. Орындалуына несие алынатын келісім – шарттың
көшірмесі, барлық спецификацияларымен бірге;
10. Лицензиялардың көшірмелері;
11. Тауарды сатып алуға дайын контрагенттердің
келісімшарттарының көшірмесі;
12. Несиенің қамтамасыз етілуін растйтын құжаттар:
• Кепіл (гарантия) және кепілдеме (поручительство) хаттары: кепілді
беретін тұлғалардың төлем қабілеттілігі;
• Кепіл заты бойынша: қарыз алушының кепілге беретін игілікке деген
меншік құқығын растайтын құқықтық құжаттардың оригиналдары, осы
игіліктердің толық төленгендігін растайтын төлем құжаттардың
көшірмелері;
• Ғимараттарды және құрылғыларды кепілге бергендегі құжаттар:
a) Жекешелендірілген кезде:
- кепілге берілетін объект бойынша меншік құқығына ие болуы туралы
мемлекеттік меншікті басқарудың территориялық комитетінің мемлекеттік
актісі (куәлігі) (түпнұсқасы);
- сатып-алу – сату (жекешелендіру) туралы келісім (түпнұсқасы);
- жер учаскісін сатып-алу – сату туралы келісім (түпнұсқасы).
б) Басқа жағдайларда:
- кепіл берушінің кепілзатқа меншік құқығын растайтын құқық белгілейтін
құжаттар: сатып-алу – сату туралы келісім, объектіні эксплуатацияға
енгізудің мемелекеттік актісі, қозғалмайтын мүлік бойынша Орталықтың
тіркеу куәлігі және т.б.;
- жер учаскісіне меншік құқығын растайтын мемлекеттік акт, жерді тұрақты
пайдаланудың құқығы (түпнұсқа);
- объектінің басқа жерлерде кепілге берілмегені туралы және арестте
еместігін растайтын қозғалмайтын мүлік бойынша Орталықтың анықтамасы;
- ғимаратты немесе жер учаскісін сатып алғанын растайтын төлем
құжаттардың көшірмесі
• Көлік құралдарын кепілге бергендігі туралы құжаттар:
- техникалық паспорт (түпнұсқа);
- көлік құралын сатып алғанда меншік иесі бойдақ болғанын растайтын және
игілікті кепілге беруге әйелінің (күйеуінің) нотариалды куәландырылған
келісімі;
- сақтандыру полисі (азаматтық-құқықтық жауапкершілік);
- көлік құралын толықтай төлегендігін растайтын төлем құжаттары;
- көлік құралдарына салынатын салықты төлегендігін растайтын төлем
құжаттары
• Айналысты тауарларды және құрылғыларды кепілге бергендігі
құжаттар:
- сатып алу – сату, консигнация, бартер туралы келісім (түпнұсқа);
- көлік үстемесі, инвойс, кедендік декларация;
- техникалық құжаттама;
- кепіл беруші қоймасында кепілге арналған тауардың бар болуын растайтын
қоймалық анықтама; бұл құжатта бірінші жетекшінің, бас бухгалтердің,
қойма меңгерушісінің қолдары тұруы керек;
- тауардың сәйкес болу сертификаты;
- тауардың құнын толықтай төленгендігін растайтын төлем құжаттары
13. Штаттағы жұмысшылар саны туралы анықтама.
Несиелік бөлімнің маманы клиент жинаған құжаттарды жинақтап, оларды
жобаны талдау бөліміне (егер ондай бөлім банкте бар болса, кейбір банктерде
жобаны талдаумен несиелік бөлімінің маманы айналысады) береді.
Банк маманы үшін несиелік жобаны талдаудағы ақпараттардың көзі болып
клиент тапсырған құжаттар, клиенттердің түсініктемелері және клиенттің
толтырған анкетасы болып табылады. Анкета әртүрлі мәселелерді қамтиды, әр
банк анкетаның құрылымын өзіне сай құрайды. Көп жағдайда қарыз алушының
анкетасы келесі бөлімдерден тұрады (экономикалық мәселелер):
• Қарыз алушының жеке мәліметтері (аталуы, меншік формасы, РНН, мекен-
жайы, телефон, банктік реквизиттері);
• Жетекші мен Бас бухгалтердің анкеталары (аты-жөні, тұған жылы,
күні, мекен-жайы, телефон, РНН, жұмыс тәжірибесі);
• Жобаны қаржыландыру көздері (банк несиесі, басқа тартылған
қаражаттар, меншікті қаражаттар, жалпы сома);
• Қамтамасыз етілуі (кеплідің түрі – кепіл заттың аталуы, мөлшері,
нарықтық құны, бағалаушы, кепіл берушінің аталуы, кепілдің
орналасқан жері, сақтандырылуы, сақталу жағдайлары: кепілдік
беруші, сомасы, мерзімі);
• Қарыз алушыға немесе онымен аффилирленген тұлғаларға берілген
несиелік өнімдер (Банк-несие беруші, өнім түрі, сомасы, проценттік
ставкасы, қамтамасыз етілуі, берілу мерзімі, қайтарылу мерзімі,
пролонгациялар саны, себептері, несиелік өнімнің ағыидағы сомасы,
мерзімінен өткен сомасы);
• Өндірістік циклдың қысқаша баяндалуы:
- өндіріс (технологиясы, өндірістік цикл, өндіріс ерекшеліктері);
- қаржы – ағымдағы жағдай және жоба (шығындар, табыстар, жоба бойынша
төлем шарттары, басқа да шарттар);
- маркетинг (бағалар, бәсекелестердің бағалары, нарықтық бағалар, өнім,
өнімнің бәсекелестік қабілеті, тауарды нарыққа шығару);
- менеджмент (басқару құрылымы, шешім қабылдау прерогативасы, компанияны
басқару сипаты, компанияның кадрлік потенциалы)
• ПайдаЗиян (тоқсан бойынша көрсетіледі);
• Басқару сапасы (акционерлер аталуы, олардың үлестері, пакеттің
ұстаушысы, қатысу сипаты, аффилирленген ұйымдар, менеджерлер
құрамының тұрақтылығы);
• Нарықтығы орны (нарық, нарықтағы уақыт, нарықтағы үлесі, негізгі
бәсекелестері);
• Негізгі сатып алушылары (қарыз алушының айналымындағы үлесі,
байланыс тұрақтылығы, төлем құралы);
• Негізіг жабдықтаушылары (қарыз алушының айналымындағы үлесі,
байланыс тұрақтылығы, төлем құрамы);
• Дебиторлық қарыз;
• Банктердегі шоттар бойынша айналымдар;
• Кредиторлар;
• Қарыз алушының шаруашылық ісінің негізгі көрсеткіштері (сату
көлемі);
• Қарыз алушының меншігіндегі қозғалмайтын мүлік;
• Қарыз алушының инвестициялары және т.б.
Қарыз алушының несиелік қабілеттілігін, сонымен қатар жобаның
талдауымен айналысу барысында жобаны талдау бөлімінің маманы банктің келесі
құрылымдық бөлімшелерінің оң қорытындысын алуы қажет:
➢ Құқықтық бөлім (юридический отдел);
➢ Кепіл бөлімі (отдел залогов);
➢ Банктік тәуекелдер бөлімі (отдел рисков);
➢ Экономикалық қаіпсіздік бөлімі (отдел экономической
безопасности).
Осы аталған құрылымдық бөлімдердің қорытындылары және өзі жасаған
талдау жұмыстарының қорытындылары негізінде жобаны талдау бөлімінің маманы
өзінің қорытындысын жасайды. Бұл қорытынды несиелік арызда көрсетіледі.
Әдетте жоба бойынша қорытынды мынандай болуы мүмкін:
❖ Жоба оң бағаланады. Жобаның тиімділігі, оның барлық талаптарға
жауап бере алатындығ анықталады. Жоба бойынша материалдар банктің
Несиелік Комитетіне жіберіледі;
❖ Жоба теріс бағаланады. Жобаның экспертиза барысында айтарлықтай
жетіспеушіліктерді, қойылатын талаптарға сәйкессіздігі және
қаржылық тиімсіздігі анықталынып, жоба басқа қарастырылмайды;
❖ Жоба қосымша жұмысты қажет етеді. Қарыз алушы берген ақпараттар
жобаны талдау үшін жеткілікті емес, жоба бойынша кейбір
жетіспеушіліктер бар.
Оң бағаланған жоба бойынша мәліметтер Несиелік Комитетке жіберіледі.
Несиелік Комитетте қарастырылатын жоба осы жобаның талдаумен айналысқан
маманмен қорғалады. Жобаны қаржыландыру немесе қаржыландырмау мәселесі және
мәміленің барлық шарттары Несиелік Комитеттің мүшелерімен коллегиалды түрде
шешіледі. Егер Несиелік Комитеттің мүшелерімен қабылданған шешім оң болса,
онда несиелік бөлімінің мамандары несиені тікелей беруге кіріседі. Несиені
тікелей беру екі жақтың да өздеріне міндеттемелер алуымен байланысты
болады. Бұл міндеттемелер мен құқықтар несиелік шартта көрсетіледі, яғни
екі жақ несиелік шартқа қолдарын қояды. Онда екі жақтың да экономикалық
және құқықтық жауапкершіліктері жазылады.
2.2. Қарыз алушы клиенттің несиелік қабілетін талдау
Қазірігі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау
әдістеріне де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының несиелік
қабілеті бұл – коммерциялық банк балансының өтімдіігін қолдау әдісі болып
табылады.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде сауданың қайтарылмай қалуға
себепкер болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен байланысты
болып келеді. Сондықтан да, банк несиесінің берілуі алдын ала ықпал ететін
факторларды оқып үйренуге жағдай жасайды.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – бұл қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелері бойынша толық және уақытылы есеп айырысу қабілеті.
Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем қабілетінен бір
айырмашылығы – онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі
төлемсіздікті есепке алмайды, ал жақын перспективадағы қарызды өтеу
қабілетін болжайды. өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем
қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау барысында
иек артатын ең бір формальді көрсеткіш болып табылады. Егер де қарыз
алушының мерзімі өткен қарызы болып, ал балансы өтімді және меншікті
капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда банкке өткен уақыттағы
төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы
қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Несиелік қабілеті бар клиенттер
банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.
Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі, банктің нақты қарыз алушыға
беретін нақты несиесімен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің
дәрежесін көрсетеді.
Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын объективті бағалау және несиелік
операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді есепке алу банкке
несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға мүмкіндік береді.
Әлемдік және отандық банктік тәжірибе қарыз алушының несиелік
қабілетінің мынандай критерийлерін бөліп қарайды: қарыз алушының
мінездемесі, қаражатты қарызға алу қабілеті; ағымдағы қызметі барысында
қарызды өтеу үшін қажетті қаражатты табу қабілеті (қаржылық мүмкіндігі),
капиталы, несиенің қамтамасыз етілуі, несиелік мәміле жасалатын жағдай,
бақылау (қарыз алушының қызметінің заңдылық негізі, банк стандарты мен
қадағалау ұйымдарына несиенің сипатының дәл келуі).
Қарыз алушының мінездемесі деп оның заңды тұлға ретіндегі беделі және
менеджерлерінің беделі, қарызды қайтарудағы жауапкершілігі және несиенің
мақсатының банктің несиелік саясатына сай келуі түсіндіріледі.
Қарыз алушының заңды тұлға ретіндегі беделі оның сол аяда ұзақ уақыт
қызмет етуінен, экономикалық көрсеткіштерінің орташа салалық көрсеткіштерге
сай келуінен, оның несиелік тарихынан, оның серктестерінің
(жабдықтаушылары, сатып алушылары, несие берушілері) іскерлік әлеміндегі
беделінен тұрады. Менеджерлерінің беделі олардың кәсіби жарамдылығына
(білімі, жұмыс тәжірибесі), моральдық сапасына, жеке қаржылық және
отбасылық жағдайына, оның басқаратын құрылымы мен банк арасындағы қарым-
қатынастар нәтижесіне байланысты негізделеді.
Қаражатты қарызға алу қабілеті қарыз алушының несиеге өтініш беруге,
несиелік келісімшартқа қол қоюға немесе келіссөздер жүргізуге құқының
болуын, яғни кәсіпорынның немесе фирманың өкілдеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz