Лизингтік бизнес. Қазақстан Республикасында лизингтік бизнесті басқару жүйесін талдау
Кіріспе 3
1. Лизингтік бизнестің қалыптасуының теориялық
негіздері
1.1 Лизингтік бизнестің экономикалық мәні 6
1.2 Отандық нарықтардағы лизингтік бизнестің
қалыптасуы мен даму ерекшеліктері 16
1.3 Лизингтік қатынастарды ұйымдастыру аспектілері 20
2. Қазақстан Республикасында лизингтік бизнесті басқару жүйесін талдау
2.1 Қазақстандағы лизингтік қатынастардың дамуының ағымдық
жағдайын талдау 32
2.2 Лизингтік қатынастарды басқаруды реттеу жолдарын дамыту 46
2.3 Лизингтік қатынастардағы тәуекелділіктерді басқару мәселелері. 58
2.4 Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін
жетілдіру жолдары 68
Қорытынды 82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85
Қосымша 90
1. Лизингтік бизнестің қалыптасуының теориялық
негіздері
1.1 Лизингтік бизнестің экономикалық мәні 6
1.2 Отандық нарықтардағы лизингтік бизнестің
қалыптасуы мен даму ерекшеліктері 16
1.3 Лизингтік қатынастарды ұйымдастыру аспектілері 20
2. Қазақстан Республикасында лизингтік бизнесті басқару жүйесін талдау
2.1 Қазақстандағы лизингтік қатынастардың дамуының ағымдық
жағдайын талдау 32
2.2 Лизингтік қатынастарды басқаруды реттеу жолдарын дамыту 46
2.3 Лизингтік қатынастардағы тәуекелділіктерді басқару мәселелері. 58
2.4 Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін
жетілдіру жолдары 68
Қорытынды 82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85
Қосымша 90
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасының барлық салаларында нарықтық қатынастарға негізделіп жүргізілген реформалар тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етуге бағытталғандықтан, қазіргі уақытта ҚР-ның экономикасының алдындағы маңыздылығы өте жоғары міндеттердің бірі соңғы жылдары өз уақытында жасалынған құрылымдық реформалардың және тиімді жүргізілген экономикалық реттеудің арқасында қол жеткізілген макроэкономикалық көрсеткіштерге тұрақтылық және жаңа сапалық сипат беру. Сондықтан да Ел басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында «экономиканы әртараптандыруға бағытталған Индустриалды-инновациялық стратегияны іске асыру қажет» деп айқындалып берілуі бекер болмаса керек [1, 156].
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды, яғни отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі өндіріске ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін енгізу негізінде оған қызмет көрсететін негізгі қорлардың сапалық жағдайын жоғарылату болып табылады. Себебі, нарықтық экономика жағдайында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәсекелестік қабілеттілігі және өндірілген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің сапасы, көбінесе олардың пайдаланатын негізгі қорларының технологиясы қаншалықты деңгейде қазіргі заман талаптарына сай екендігіне байланысты. Сондай-ақ, бізге ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етудің классикалық факторларының бірі өндірістік база немесе өндірістік аппарат болып саналатындығы да белгілі. Сондықтан да, бүгінгі күнгі мемлекеттің ұзақ мерзімді болашақтағы стратегиялық мақсаты ҚР-ның тиімді және тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз етуге қабілетті өндірістік аппаратты құру болып табылады. Осы арада Қазақстанның барлық негізгі қорларының шамамен 50-70%-ға дейінгі мөлшерінің ескіргенін және жақын уақыт аралығында айырбастауды талап ететінін ескере кеткен жөн. Пайдаланылуда жүрген негізгі қорлардың өте көп бөлігінің ескіруі және өнеркәсіптің өңдеу салаларына жұмсалып отырылған инвестициялар көлемінің өте төменгі деңгейі отандық өнімдердің бәсекелестік қабілеттіліктерінің төмендеуіне әкеліп соғады. Қазіргі кезде еліміздің ұлттық банктік жүйесінің экономика салаларының несиелік ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктері жылдан-жылға жоғарылағаны-мен, банктік несие есебінен кәсіпорындардың негізгі қорларын жаңарту қажеттіліктерін толық қанағаттандыру мүмкін емес. ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтеріне сүйенсек еліміздегі кәсіпорындардың негізгі қорларын жаңарту үшін қазіргі таңда 800 млрд. теңгеден аз емес мөлшерде инвестициялар талап етіліп отыр [2, 66]. Бүгінгі күні бұл көрсеткіш барлық коммерциялық банктерден бөлінген несиелер көлемінен шамамен екі есеге жуық жоғары. Осындай тығырықтан шығудың негізгі жолы, біздің ойымызша, лизингтік қатынастарды негізгі қорларды инвестициялаудың тиімді, ыңғайлы құралы ретінде дамыту болып табылады.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды, яғни отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі өндіріске ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін енгізу негізінде оған қызмет көрсететін негізгі қорлардың сапалық жағдайын жоғарылату болып табылады. Себебі, нарықтық экономика жағдайында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәсекелестік қабілеттілігі және өндірілген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің сапасы, көбінесе олардың пайдаланатын негізгі қорларының технологиясы қаншалықты деңгейде қазіргі заман талаптарына сай екендігіне байланысты. Сондай-ақ, бізге ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етудің классикалық факторларының бірі өндірістік база немесе өндірістік аппарат болып саналатындығы да белгілі. Сондықтан да, бүгінгі күнгі мемлекеттің ұзақ мерзімді болашақтағы стратегиялық мақсаты ҚР-ның тиімді және тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз етуге қабілетті өндірістік аппаратты құру болып табылады. Осы арада Қазақстанның барлық негізгі қорларының шамамен 50-70%-ға дейінгі мөлшерінің ескіргенін және жақын уақыт аралығында айырбастауды талап ететінін ескере кеткен жөн. Пайдаланылуда жүрген негізгі қорлардың өте көп бөлігінің ескіруі және өнеркәсіптің өңдеу салаларына жұмсалып отырылған инвестициялар көлемінің өте төменгі деңгейі отандық өнімдердің бәсекелестік қабілеттіліктерінің төмендеуіне әкеліп соғады. Қазіргі кезде еліміздің ұлттық банктік жүйесінің экономика салаларының несиелік ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктері жылдан-жылға жоғарылағаны-мен, банктік несие есебінен кәсіпорындардың негізгі қорларын жаңарту қажеттіліктерін толық қанағаттандыру мүмкін емес. ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтеріне сүйенсек еліміздегі кәсіпорындардың негізгі қорларын жаңарту үшін қазіргі таңда 800 млрд. теңгеден аз емес мөлшерде инвестициялар талап етіліп отыр [2, 66]. Бүгінгі күні бұл көрсеткіш барлық коммерциялық банктерден бөлінген несиелер көлемінен шамамен екі есеге жуық жоғары. Осындай тығырықтан шығудың негізгі жолы, біздің ойымызша, лизингтік қатынастарды негізгі қорларды инвестициялаудың тиімді, ыңғайлы құралы ретінде дамыту болып табылады.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
1. Лизингтік бизнестің қалыптасуының теориялық
негіздері
1.1 Лизингтік бизнестің экономикалық мәні
6
1.2 Отандық нарықтардағы лизингтік бизнестің
қалыптасуы мен даму ерекшеліктері 16
1.3 Лизингтік қатынастарды ұйымдастыру аспектілері 20
2. Қазақстан Республикасында лизингтік бизнесті басқару жүйесін
талдау
1. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың дамуының ағымдық
жағдайын талдау 32
2. Лизингтік қатынастарды басқаруды реттеу жолдарын дамыту 46
3. Лизингтік қатынастардағы тәуекелділіктерді басқару мәселелері. 58
4. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін
жетілдіру жолдары 68
Қорытынды 82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85
Қосымша 90
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасының барлық
салаларында нарықтық қатынастарға негізделіп жүргізілген реформалар тұрақты
экономикалық дамуды қамтамасыз етуге бағытталғандықтан, қазіргі уақытта ҚР-
ның экономикасының алдындағы маңыздылығы өте жоғары міндеттердің бірі соңғы
жылдары өз уақытында жасалынған құрылымдық реформалардың және тиімді
жүргізілген экономикалық реттеудің арқасында қол жеткізілген
макроэкономикалық көрсеткіштерге тұрақтылық және жаңа сапалық сипат беру.
Сондықтан да Ел басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында
экономиканы әртараптандыруға бағытталған Индустриалды-инновациялық
стратегияны іске асыру қажет деп айқындалып берілуі бекер болмаса керек
[1, 156].
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті экономиканың
үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды, яғни
отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы
отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік
қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі өндіріске ғылым мен
техниканың соңғы жетістіктерін енгізу негізінде оған қызмет көрсететін
негізгі қорлардың сапалық жағдайын жоғарылату болып табылады. Себебі,
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәсекелестік
қабілеттілігі және өндірілген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің
сапасы, көбінесе олардың пайдаланатын негізгі қорларының технологиясы
қаншалықты деңгейде қазіргі заман талаптарына сай екендігіне байланысты.
Сондай-ақ, бізге ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етудің
классикалық факторларының бірі өндірістік база немесе өндірістік аппарат
болып саналатындығы да белгілі. Сондықтан да, бүгінгі күнгі мемлекеттің
ұзақ мерзімді болашақтағы стратегиялық мақсаты ҚР-ның тиімді және тұрақты
экономикалық дамуын қамтамасыз етуге қабілетті өндірістік аппаратты құру
болып табылады. Осы арада Қазақстанның барлық негізгі қорларының шамамен 50-
70%-ға дейінгі мөлшерінің ескіргенін және жақын уақыт аралығында
айырбастауды талап ететінін ескере кеткен жөн. Пайдаланылуда жүрген негізгі
қорлардың өте көп бөлігінің ескіруі және өнеркәсіптің өңдеу салаларына
жұмсалып отырылған инвестициялар көлемінің өте төменгі деңгейі отандық
өнімдердің бәсекелестік қабілеттіліктерінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Қазіргі кезде еліміздің ұлттық банктік жүйесінің экономика салаларының
несиелік ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктері
жылдан-жылға жоғарылағаны-мен, банктік несие есебінен кәсіпорындардың
негізгі қорларын жаңарту қажеттіліктерін толық қанағаттандыру мүмкін емес.
ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтеріне сүйенсек еліміздегі кәсіпорындардың
негізгі қорларын жаңарту үшін қазіргі таңда 800 млрд. теңгеден аз емес
мөлшерде инвестициялар талап етіліп отыр [2, 66]. Бүгінгі күні бұл
көрсеткіш барлық коммерциялық банктерден бөлінген несиелер көлемінен
шамамен екі есеге жуық жоғары. Осындай тығырықтан шығудың негізгі жолы,
біздің ойымызша, лизингтік қатынастарды негізгі қорларды инвестициялаудың
тиімді, ыңғайлы құралы ретінде дамыту болып табылады. Қазіргі кезде әлемдік
тәжірибеде, лизингтік қатынастар экономиканың нақты секторына инвестиция
тартудың негізгі құралдарының бірі бола отырып, прогрессивті технологиялар
негізінде ескірген өндірістік базаны жаңартуға және шаруашылық субъектілері
үшін тиімді шарттармен негізгі өндірістік қорларды сатып алуга мүмкіндіктер
беретін инвестициялық қызметтің ерекше түрі ретінде кең түрде танылуда.
Лизингтің басқа қаржылық құралдармен салыстырғандағы артықшылықтарына
қарамастан, экономикалық қатынастардың бұл нысаны ҚР-да өте баяу қарқынмен
дамуда және бұл мәселе біздің республикамызда әзірге кешенді зерттеулер
объектісіне айнала қойған жоқ. Инвестициялардың жалпы көлеміндегі лизингтік
операциялардың үлесі бүгінгі таңда тек 1,9% ғана құрап отырғандығын, ал шет
елдерде бұл көрсеткіш 15-30% аралығында екендігін және Қазақстан
экономикасының дамуының қазіргі кезеңі үшін лизингтік қатынастарды
дамытудың өте өзекті болып табылатындығын ескерсек, сол қатынастарды дамыту
жолдарын айқындау және оларды басқару тетіктерін жетілдіруді ғылыми
негіздеу қажеттілігі туындайтыны түсінікті. Осы мақсатта еліміздегі
лизингтік бизнес нарығындағы төменгі іскерлік белсенділіктерді және
қазақстандық экономика үшін лизингтік бизнесті басқару тетіктерін зерттеу
объектісіне айналдыру қажет. Дипломдық жұмыстың тақырыбы ретінде осы
объектіні алуымыз да сондықтан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
Қазақстан Республикасындагы лизинг бизнесіне кешенді түрде талдау негізінде
оларды басқару тетіктерін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу
қарастырылады:
* лизингтік қатынастардың экономикалық мәнін зерттеу және теориялық
тұрғыдан негіздеу арқылы, оның өзіне тән барлық ерекшеліктерін ескере
отырып, лизингтік қатынастар түсінігін нақтылау;
- әлемдік тәжірибедегі лизингтік қатынастардың қалыптасуы мен даму
ерекшеліктерін жете талдау арқылы, олардың кейбір тиімді жақтарын
қазақстандық тәжірибеде қолдану мүмкіндіктерін анықтау;
- лизингтік қатынастарды ұйымдастырудың әртүрлі нысандарының
экономикалық артықшылықтары мен іске асырылу ерекшеліктерін жан-жақты
зерделеу;
Қазақстандағы лизингтік қатынастардың дамуының ағымдық жағдайына талдау;
инвестициялаудың бір нысаны ретіндегі лизингтің артықшылықтарын
салыстырмалы түрде көрсету арқылы, лизингтік қатынастардың экономикалық
тиімділігін бағалау;
- ҚР-дағы лизингтік қатынастарды әртүрлі деңгейлерде басқару
қажеттіліктерін негіздеу арқылы, оларды реттеуді ұдайы жетілдіріп отыру
керек екендігін дәлелдеу;
* лизингтік келісімдегі тәуекелділіктерді ескере отырып, лизингтік
қатынастарды басқару мәселелерін зерттеу;
* Қазақстандағы лизингтік атынастарды басқару тетіктерін жетілдіру жолдарын
анықтау.
Зерттеу пәні ретінде ҚР-ның экономикасының әртүрлі салаларындағы
лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру жолдары қарастырылады.
Зерттеу объектісіне лизингтік операцияларды іске асыру нәтижесінде ҚР-
ғы әртүрлі ұйымдар арасында пайда болатын лизингтік қатынастар және оларды
басқару үдерістері алынды.
1.ЛИЗИНГТІК БИЗНЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтік қатынастардың экономикалық мәні
Лизингтік қатынастар жақын уақыт аралығында пайда болған, бірақ
коммерциялық қызметтің басқа түрлерімен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтары мен тиімділіктерінің әсерінен өте кең таралған қатынастар
қатарына жататындықтан, біз ең алдымен экономикалық әдебиеттерде әлі де
болса пікір-талас тудыратын сұрақтардың бірі лизингтік қатынастардың
теориялық негіздеріне тоқталайық. Лизингтік қатынастардың теориялық
негіздері бойынша белгілі-бір нәтижеге, оның экономикалық мәнін дұрыс
түсіну және ішкі қозғалысы мен даму заңдылықтарындағы қарама-қайшылықтарды
айқындау арқылы ғана қол жеткізуге болады деп ойлаймыз. Сондықтан да,
лизингтік қатынастардың экономикалық мәнін дұрыс түсіну үшін, ең алдымен
оның қалыптасуына қандай алғы-шарттардың әсер еткенін анықтап алу қажет.
Австриялық экономист В. Хойердің тұжырымдамасы бойынша лизинг туралы
түсінік оған деген көзқарастардың әртүрлі болуына байланысты өзіне бірден
жол аша алған жоқ. Бірақ қаржыландырудың басқа нысандарымен салыстыру
кезінде қол жеткізілген жақсы нәтижелер және лизингтік қатынастардың
артықшылықтары туралы белсенді түрде жүргізілген насихаттар оған
экономикадағы тануды қамтамасыз етті [4, 1106]. Сонымен бірге, лизингтік
қатынастардың кең таралуына әсер еткен себептердің қатарына кәсіпорын
неғұрлым тез қарқынмен үлкен табыстарға қол жеткізген сайын, олардың
капиталдарға деген мұқтаждықтары да соғұрлым жоғарылайды. Кәсіпорын
пайдасының қайтадан айналысқа қосылып отырғанына қарамастан, қосымша
капиталдарға деген қажеттіліктердің көбеюі жалғаса береді [5, 71-726] және
экономикалық өсу қарқыны төмендеген сайын, өндірісті ұлғайту
мүмкіндіктерінің қысқаруы, өндірісті жақсарту, арзандату, жетілдіру
мақсатымен қолданылатын шаралар есебінен орны толтырылуы қажет, бұл
болашақта өндірісті қайта жабдықтау үшін жаңа инвестициялар тартуды талап
етеді. Сонымен бірге, жаңа технологияларды өндіріске енгізу
қажеттіліктерінің үнемі жоғарылап отыруы, өз кезегінде өндірісті
рационализациялауға инвестициялар бәсекелестігінің күшеюін тудырады
делінетін экономика заңдарын мысал ретінде келтіруге болады [6, 196].
Қазіргі уақытта шетелдік және отандық әдебиеттерде лизингтік
қатынастар түсінігі өте кең мағынада түсіндіріледі. Бір жағынан, осы
түсініктің экономикалық мәнін дұрыс түсінбеумен де байланысты. Сондықтан,
бүгінгі таңда жақын шетелдік және отандық экономикалық әдебиеттерде
"лизингтік қатынастар" түсінігінің өте көптеген анықтамалары кездеседі.
Себебі, лизинг әртүрлі экономикалық қатынастарға қатысты болғандықтан, оның
мәні мен ролі теориялық және тәжірибелік тұрғыдан әртүрлі қарастырылады.
Соған байланысты, бүгінгі күні әдебиеттерде лизинг түсінігінің бірыңғай
және оның барлық белгілерін толық қамтитын анықтамасы жоқ деуге болады.
Оған себеп осы жаңа қаржылық құралдың барлық нысандары мен белгілерін толық
түрде бір анықтамада қамту мүмкін емес. Өйткені лизинг түсінігі кең
мағынада қаржылық-коммерциялық, сервистік және қүқықтық аспектілерді де
қамтиды. Міне, осыған байланысты лизингтің кез-келген анықтамасы шектеулі
болып саналады деген тұжырыммен толық келісуге болады [7, 336].
Лизинг термині to lease делінетін ағылшын етістігінен аударғанда
жалдау, жалға алу, жалға беру немесе жалдау туралы келісім-шарт
деген мағынаны білдіреді. Соған байланысты, жалпы бүгінгі күні қоғамда
лизинг түсінігімен байланысты түсініспеушіліктер өте көп кездеседі.
Мысалы, отандық тәжірибеде осы екі термин белгілі-бір мағынада бір-бірінен
бөлініп қарастырылады, яғни жеке нормативтік құжаттарда жал және лизинг
деген жеке түсініктер енгізілген. Басқаша айтқанда, жал операцияларының бір
бөлігі лизинг деген шетел сөзімен аталған. Сондықтан жалпы қоғамда
экономикасы дамыған елдерде жал және лизинг деп аталатын бір-бірінен
ерекшелінетін екі операция бар деген пікір қалыптасқан. Бірақ олай емес.
Себебі, шынында отандық нормативтік құжаттарына лизинг деп аталатын
ерекше операция енгізілгенімен, ол жал қатынастарының жеке элементі болып
табылады. Сондықтан lease делінетін ағылшын тілді терминнің мәні көптеген
елдерде жалпы түрде жал қатынастарымен теңестіріледі, ал Қазақстанда
лизинг түсінігі жал қатынастарының белгілі-бір бөлігін көрсету үшін
пайдаланылады. Оған дәлел ретінде, ҚР Азаматтық кодексінің ерекше бөлімінің
564-бабында мүлік жалдау шартының жекеленген түрлеріне және жекеленген
мүлік түрлерін жалдау шартына лизингтің де жататыны көрсетілгенін айта
кетуге болады [10, 1766].
Жал қатынастары, олардың экономикалық тиімділіктері туралы теориялық
сұрақтарды алғаш рет 1970 жылдардың басында американдық экономист М. Гордон
зерттеген. Ол жал - бұл жалға беруші, яғни мүліктің меншік иесі жалға
алушыға алдын-ала анықталған мерзім аралығында және екі жақтың өзара
келіскен жал төлемдерімен пайдалануға беру туралы келісім деп
түсініктеме береді [11, 45]. Сонымен бірге, жал операцияларының өте
көптеген түрлерінің кездесетінің айта келіп, оның неғұрлым кең тараған үш
түрін атап көрсеткен. Олар:
1) тікелей жал ;
2) сату типі бойынша жал ;
3) тікелей қаржылық (тұтқалық) жал.
Тікелей жал операциясы жалға берушінің меншігі болып табылатын
активтерді жалға алушыға пайдалануға мүмкіндіктер береді. Бұл үшін жалға
алушы жалға берушіге жарналар төлейді. Тікелей жал туралы келісімде
көбінесе, жалға берушінің активтерге қызмет көрсету де қарастырылады.
Бұндай келісімдерді қызмет көрсетумен байланысты жал деп атайды. Осы
тікелей жалдың тағы бір ерекшелік белгісі келісімді тоқтату туралы шарт
болып табылады, яғни, жалға алушыға келісілген кезеңде жалдан бас тарту
туралы шешім қабылдауға құқық береді.
Сату типі бойынша жал кезінде компания көп жағдайда өзі сатып алған
активті басқа тұлғаға сатады, содан кейін олар сол активті сатушының
қайтадан жалға алатыны туралы келісім-шарт бекітеді. Активтің жаңа иесі
меншік құқығын және сонымен байланысты барлық тиімділіктерді иеленеді. Ал,
жалға алушы өзіне қажетті активті қайтадан пайдалануға алады және оны
сатудан түскен қаражаттарды да иеленеді.
Тікелей каржылық жал кезінде жал операцияларының басқа екі түрінде
кездеспейтін қаржылық тұтқа пайдаланылады. Үшінші жақ - кредитор -жалға
берушіге жалға беру үшін сатылып алынатын активтерді сатып алу үшін қажетті
ақша қаражаттарының көп бөлігін береді. Жал қатынастары бойынша барлық
келісімдердің 85% көбі осы тікелей қаржылық жал операцияларына жатады [12,
3016]. Бұл жерде кредитор ролін коммерциялық банктер орындағандықтан,
көптеген банктердің баланстық есептерінде лизинг бойынша дебиторлық борыш
деген жаңа жол пайда болды [13, 1216].
М. Гордонның жал теориясын негізгі ала отырып және жал операцияларының
бухгалтерлік есебін жүргізу ерекшеліктерін ескере отырып, әлемдік
тәжірибеде жал операцияларының жалпы түрде қабылданған екі категориясы
бөлініп көрсетіледі: қаржылық және операциондық.
Жоғарыда көрсетілген жал операцияларының алғашқысы операциондық жалға,
ал қалған екеуі қаржылық жалға жатқызылады.
Көптеген елдерде: қаржылық жал - бұл барлық тәуекелділіктер жалға
алушыға өтетін келісім дегенді білдіреді. Ал, осы тәуекелділіктердің және
жалға алынған мүліктерді пайдаланудан түскен табыстардың жалға берушіден
жалға алушыға өтетінің анықтау үшін бірқатар белгілер анықталған. Мысалы,
АҚШ-та қаржылық есепті стандарттау басқармасы 1977 жылдан бастап лизингтің
көмегімен іске асатын сатып алу операцияларын шектейтін қаулы шығарды. 1977
жылға дейін фирмалар әртүрлі құрылғыларды лизингке ала отырып, олардың
құнын өз баланстарында көрсетпеуге құқылы болған, яғни, қарыз сомасы
баланстан тыс есептерде жүргізіліп отырылған.
Егер жал туралы келісім осы шарттардың ең аз дегенде біреуін
қанағаттандыратын болса, онда мүлік қарыздық міндеттемеге
корреспонденцияланып актив ретінде жалға алушының балансында көрсетіледі.
Сонымен бірге, баланс пассивінде қаржылык жал бойынша міндеттеме деп
көрсетілуі қажет болды. Егер лизингтік келісім жоғарыда көрсетілген
шарттардың ешқайсысын қанағаттандырмаса, онда мүлік жалға алушының
балансына қосымша ретінде керсетілуі (есепке алынуы) қажет болды, яғни ол
операциондық жал деп сипатталды [15, 216]. Сонымен, біздің түсінігіміздегі
лизинг көптеген елдерде қолданылатын қаржылық жал түсінігімен сәйкес
келеді деген қорытынды жасауға болады. Сондықтан да, біз өзіміздің
алдымызға лизингтік қатынастарды жеке экономикалық категория ретінде
экономикалық қатынастардың белгілі-бір ішкі құрылымын, яғни оның басқа
ұқсас категориялардан ерекшелігін көрсететін мәнін неғұрлым толық ашуды
міндет етіп қойдық.
Соңғы он бес жыл ішінде әртүрлі отандық және жақын шет елдердің
экономистерімен лизингтік қатынастардың экономикалық табиғатын көрсететін
көптеген теориялардың құрылғаны белгілі. Лизингтік қатынастарға байланысты
пікірлер мен бағыттарға қарсы ойлар айтатын және соған байланысты өзіндік
көзқарастарын негіздейтін жұмыстар өте жиі кездеседі. Мысалы, авторлардың
белгілі-бір үлкен тобы лизингтік қатынастарды мүліктерді уақытша
пайдалануға, яғни жалға беру үдерісінде қалыптастын қатынастар ретінде
қарастыра отырып, лизингтік қатынастар - бұл машиналарды, құрылғыларды
және инвестициялауға бағытталған т.б. тауарларды ұзақ мерзімді жалға беру
кезінде лизингке беруші мен лизингке алушының арасында қалыптасатын
қатынастар және жалға берілген мүліктерге деген меншік құқығы жалгерлік
мерзім аралығында лизингке берушіде сақталады десе [16, 146], ал
экономистердің тағы бір тобы лизингтік қатынастар - бұл мүліктерді уақытша
пайдалануға беру үшін өз меншігіне сатып алу бойынша экономикалық
қатынастар жүйесі деп қарастырады. Ал оқымыстылардың тағы бір тобы оны
мүліктерді уақытша үзақ мерзімді жалға беру кезінде қалыптасатын қатынастар
деп тұжырымдайды.Осы пікірлердің барлығы лизингтік операцияларды іске
асыру бойынша экономикалық қатынастар екі бағытта көрінеді: сатып-алу-сату
бойынша қатынастар және мүліктерді пайдаланумен байланысты қатынастар. Екі
бағыт бір-бірімен өте тығыз байланысты. Бірақ лизингтік төлемдер төлей
отырып, мүліктерді уақытша пайдалануға беру бойынша қатынастар маңызды
болып саналады деген ойлармен негізделеді.
Біздің ойымызша "лизингтік қатынастар" түсінігінің мәнін ашатын
жоғарыда келтірілген анықтамалар дұрыс болып саналғандығымен, олар толық
болып табылмайды. Себебі, көрсетілген анықтамалар лизингтің көмегімен
шешілетін негізгі мақсаттар мен міндеттерді толық ашып көрсетпейді. Соған
байланысты лизингтік қатынастарды жалға беру қатынастарымен толық
сәйкестендіретін анықтамалар біздің лизинг туралы түсініктерімізбен сәйкес
келмейді. Өйткені, мұндай түсініктер лизингті өте тар шеңберде түсіндіреді
және де бүгінгі шаруашылық қатынастарының нысанын толық түрде ашпайды.
Сондықтан да, жалға беру және лизинг түсініктеріне ортақ және олардың бір-
бірінен өзгешеліктерін көрсететін белгілерін қарастырғанды жөн санаймыз.
Жалға беру - бұл дәстүрлі түрде жалға беруші өз меншігіндегі
активтерді белгілі-бір ақы төлеу шарттарымен жалға алушыға уақытша
пайдалануға беруі деп түсіндіріледі [21]. Бұл жағдайда жалға берілетін
актив жалға берушінің меншігі болып табылады. Осы көрсетілген анықтамаға
байланысты, жалға беру және лизинг түсініктеріне ортақ келесідей белгілер
бар:
- Екі жағдайда да міндетті түрде, бір жақтың - белгілі-бір
құрылғыларды уақытша пайдалануға алуға тілектері болса, ал екінші жақтың -
осы қызметтерді көрсетуге тілектері және мүмкіндіктері болады.
- Екі келісім-шарттың кез-келгені тек ақы төлеу шартымен ғана іске
асырылады, яғни келісім-шарт бекіту кезінде өзара келісілген негізде
көрсетілген қызметтер төленеді.
- Лизинг ретінде де жалға беру ретінде де жылжымалы (көлік құралдары,
қүрылғылар және т.б.) және жылжымайтын (ғимарат, жер, қондырғылар және
т.б.) объектілер берілуі мүмкін.
Міне, жалға беру мен лизингтік қатынастарды салыстыру кезінде осындай
екеуіне де ортақ жалпы белгілерді бөліп көрсетуге болады. Бірақ біз үшін
неғұрлым маңыздысы оардың араларындағы өзгешеліктерді көрсету болып
табылады. Мүндай өзгешеліктерге темендегілерді жатқызуға болады:
- Жалға беру туралы келісім-шартта меншік қатынастары мүлдем
көрсетілмейді. Керісінше, лизингтік қатынастар кезінде осы сұрақ маңызды
мәселе ретінде міндетті түрде кездеседі.
- Лизингтік қатынастар кезінде лизингке алушы және лизингке
берушімен бірге лизингке берілетін мүліктерді сатушы тұлға да қатысады.
- Лизингтік қатынастар кезінде лизингке алушы өте белсенді роль
атқарады, бұл ерекшелік жалға беру қатынастарына тән емес. Яғни, лизинг
кезінде лизингке алушыға мүлікті және оны сатушы немесе өндірушіні таңдау
бойынша артықшылық құқықтар беріледі. Сонымен бірге, лизингке беруші
міндетті түрде мүліктің белгілі-бір тұлғаға лизингке беру үшін арнайы
сатылып алынатыны туралы сатушыны хабардар етуге тиіс. Жалға беру
қатынастары кезінде мүлікті сатушы тұлға қатыспайды.
- Лизингтік қатынастар кезінде лизингке алушы түлғаньң сатып
алушыға тән құқықтары мен міндеттемелері болады, бұл оның жалға беру
қатынастарынан бір ерекшелігін көрсетеді. Классикалық лизингтік сызба
кезінде мүлікті сатушы лизинг объектісін лизингке алушы орналасқан жерде
тікелей береді, яғни мүлік лизингке берушіге берілмейді.
- Жалға беру және лизингтік қатынастар кезінде тәуекелділіктерді бөлу
әртүрлі түрде жүзеге асырылады. Жалға беру туралы келісім-шарт бойынша
жалға беруші мүлікті пайдалануға кедергі жасайтын барлық кемшіліктері үшін
жалға алушының алдында жауап береді. Ал лизингтік қатынастар кезінде
лизингке беруші лизингке берілген активтердегі ақаулар үшін ешқандай
жауапкершіліктер алмайды. Тек лизингке алынған активтерді немесе
жеткізушілерді лизингке беруші таңдаған жағдайларда ғана жауапкершіліктер
алуы мүмкін. Сонымен бірге, лизингке беруші лизингтік келісім объектісінде
табылған ақауларға байланысты кепілдемелік міндеттемелерді орындаудан толық
босатылған. Бұндай міндет мүлікті өндірушіге жүктеледі және лизингке алушы
ақауларды жөндеу туралы талаптарын тікелей мүлікті өндірушіге қоя алады.
- Лизингтік келісім-шарт мерзімі аралығында лизингке берушінің лизинг
объектісінің меншік иесі болып қалатындығына қарамастан, көбінесе лизингке
алушы меншік құқығына байланысты міндеттемелерді өзіне алады (мүліктің
кездейсоқ жойылу немесе бүліну қауіпі, техникалық қызмет көрсету және
т.б.). Жалға беру қатынастарына қарағанда лизингтік келісім кезінде
тәуекелділіктерді осылай бөлу толық негізделген, себебі лизингке беруші
мүліктерді лизингке алушының сұрауы және сонын мүддесі үшін сатып алады.
Ал, жалға беру кезінде барлық тәуекелділіктер жалға берушіде қалады,
сондықтан егер жалға алушыға байланыссыз себептермен мүлік пайдалануға
жарамай қалса, онда жалға алушының келісім-шартты мерзімінен бұрын бұзуды
талап етуіне болады.
- Жалға беру қатынастарына қарағанда лизингтік қатынастардың бір
ерекшелігі міндетті түрде арнайы ұйымдар құру талап етіледі. Яғни, жалға
беруші ретінде өз мүлкін жалға беруді қалайтын кез-келген заңды және жеке
тұлғалар да бола алады. Ал лизингке беруші арнайы құрылған фирма ретінде
мүліктерді лизингке берумен кәсіпкерлік негізде айналысады және бұл қызмет
оның табысының негізгі көзі, қызметінің негізгі түрі болып табылады
Осы жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып лизинг пен жалға беру
қатынастары туралы белгілі-бір қорытынды шығаруға болады. Яғни, жалға беру
қатынастары лизингтік қатынастарға қарағанда объектіні тек уақытша иеленуге
және пайдалануға берумен ғана шектелетін неғұрлым қарапайым шаруашылық
тетігі болып табылады. Сондықтан, біз лизингтік қатынастарды жалға берудің
арнайы нормативті-құқық базасымен қамтамасыз етуді талап ететін, дамыған
инфрақұрылымы бар және жасалған келісімдерге олардың экономикалық
нәтижелеріне талдау жасауға мүмкіндіктер беретін өте күрделі түрі ретінде
қарастыруды ұсынамыз. Яғни, лизингтік қатынастар келісімдерді бекіту
кезіндегі белгілі-бір экономикалық жағдайларда жал қатынастарымен өте ұқсас
болғанымен, бірақ ол жал қатынастары болып табылмайды.
Лизингтік қатынастардың экономикалық мәнін неғұрлым толық ашудың
келесі бір кезеңі кейбір экономистердің еңбектерінде кездесетін несие
және лизинг сияқты түсініктерді ұқсастыру туралы объективтілік деңгейін
түсіндіру болып табылады.
Кез-келген лизингтік келісімнің негізін қаржылық нақтырақ айтқанда
несиелік операция құрайтыны белгілі. Яғни, лизингке беруші лизингке алушыға
белгілі-бір қаржылық қызмет көрсетеді: лизингке беруші мүліктерді өз
меншігіне сатып алады да оны лизингке беру арқылы лизингтік төлемдер
есебінен мүліктің толық немесе соған жақын құнын қайтарып алады. Сондықтан
да лизингтік қатынастарды қаржылық тұрғыдан негізгі қорларды несиелеудің
бір нысаны, яғни несиенің альтернативі деп қарастыру арқылы оны тауарлық
несие ретінде жіктейді [22, 196]. Бірақ лизингті несиенің бір нысаны
ретінде қарастыруға болмайды. Себебі, жалпы экономикалық тұрғыдан алып
қарағанда, несие бұл жеке және заңды тұлғаларға өздеріне қажетті
объектілерді, сонын ішінде негізгі қорларды да сатып алу үшін ақша
қаражаттарын уақытша алуға және осындай көрсетілген қызметті белгілі-бір
кезең аралығында төлеуге мүмкіндіктер беретін қаржылық қызмет. Міне, осы
анықтаманың өзінен біз несие мен лизинг арасындағы айырмашылықтарды
көреміз:
- несие бұл оның көмегімен белгілі-бір объектілерге меншік құқығын
алуды көрсетеді, ал лизинг бұл ең алдымен сол объектіні пайдалану құқығын
алудың бір құралы болып табылады. Кейбір жағдайларда өзара келісім бойынша
лизингтік келісім-шарттың мерзімі аяқталғаннан кейін меншік құқығы лизингке
берушіден лизингке алушыға өтуі мүмкін;
- несиелеу үдерістеріне қатысушылар әрқашанда келісімді жүргізуге
қызығушылықтары бар екі жақ, яғни кредитор және қарыз алушы болып табылады.
Ал, лизингтік қатынастарға келісімге қатысушылардың көп жақтылығы тән, яғни
лизингтік келісімдерге лизинг объектілерін сатушылар да және қаржылық
қолдау көрсетуші ретінде әртүрлі инвесторлар да қатысуы мүмкін.
Бірақ осындай бір-бірінен айырмашылықтарын көрсететін өзгешеліктеріне
қарамастан лизинг пен несиеге ортақ жалпы белгілер жоқ деп айтуға болмайды.
Өйткені осы келісімдердің кез-келгенін іске асыру кезінде мерзімділік,
қайтарымдылық, ақылылық, қамтамасыз ету қағидалары қолданылады. Мысалы,
лизинг кезінде де негізгі қорларды қайтарымдылық негізде қаржыландыру
көзделеді. Белгілі-бір уақыттан кейін лизингке алушы мүлікті кері қайтарып
алады, яғни осы жерден несиенің мерзімділік және қайтарымдылық қағидаларын
көруге болады. Осындай көрсеткен қызметтері үшін лизингке беруші лизингтік
төлемдер түрінде сыйақы алады. Сол арқылы ақылылық қағидасының іске
асырылуы қамтамасыз етіледі. Сонымен бірге екі жағдайда да осы қызметтерді
негізгі тұтынушылардың мақсаты - бұл өзіне қажетті активтерге қол жеткізу
мүмкіндіктерінің болуы және осындай мүмкіндіктер кредитордың немесе
лизингке берушілердің көмегінсіз іске асырылуы мүмкін емес. Осы екі
нұсқаның біреуін, яғни несиені немесе лизингті нақты таңдау бұл нақты
тұтынушының көзқарасы тұрғысынан екеуінің экономикалық тиімділіктеріне және
осы қүралдарға қол жеткізу деңгейлеріне талдау жүргізуіне байланысты
анықталады
Лизингтік қатынастарды зерттеумен айналысатын авторлардың бірі лизинг
- бүл өндіруші күштер және өндірістік қатынастармен өзара тығыз байланыста
болатын, олардың белгілі-бір жағдайын көрсететін меншік қатынастарын іске
асыратын әдіс деген өзіндік пікірлерін айтады [23, 86]. В.А. Горемыкин
лизингтің қазіргі түсінігі мүліктің меншік иесі және оны пайдаланушы деген
түсініктерді шектеу туралы римдік қүқықтың классикалық қағидаларынан шыққан
айта отырып, лизингтің пайда болуы және оның бизнестің ерекше түрі ретінде
көрінуі меншік компоненттерін екі маңызды құқықтық қатынастарға, яғни
пайдалану және меншік кұқықтарына бөліп көрсету мүмкіндіктеріне негізделеді
деп көрсетеді және өз ойын лизинг бұл бір жағынан өндіріс құралдарына
деген жеке меншіктің қалыптасуына әсер ететін, ал екінші жағынан оны
пайдалану иесінің ауысуын көрсететін экономикалық қатынастардың ерекше бір
түрі, себебі, лизинг объектісін пайдалану құқығы лизингке алушыға өтсе, ал
лизингке берушіде мүлікті басқару қүқығы қалады деп негіздейді [23, 86].
Яғни, лизингтік қатынастар кезіндегі пайдалану құқығы лизингтік келісім-
шартты бекіту арқылы көрінеді және осы құжат негізінде лизингке алушы
мүлікті пайдалану мүмкіндігін алады. Пайдалану - бұл мүліктің қажетті
қасиеттерін өзіне алу, яғни мүліктің тұтыну қасиеттерінің көмегімен
натуралды және т.б. нысандарда табыс алуды білдіреді. Осы үдерістердің
барлығында лизингке беруші өз мүлігінің меншік иесі болып табылады. Яғни,
ол өз келісімі негізінде лизингке алушыға мүлікті белгілі-бір уақытқа
пайдалануға береді және оның меншік құқығы лизингке алушының лизингтік
төлемдерді іске асыруы арқылы көрінеді. Бірақ лизингтік келісім-шарт
бекітілген мерзім аралығында лизингке алушы лизингке берілген мүліктердің
экономикалық меншік иесі болып табылады. Кәсіпорын қызметінің ең жоғарғы
соңғы нәтижесіне қол жеткізу үшін өндірістік қорларға деген меншік құқығы
емес, керісінше табыс табу үшін оларды пайдалану құқығы маңызды болып
саналды. Міне лизингтік қатынастардың логикасы осында.
Лизингтік қатынастардың экономикалық мәнін мүліктерді уақытша
пайдалануға берумен байланысты қалыптасатын мүліктік қатынастар кешені
ретінде қарастыру арқылы кейбір зерттеушілер лизинг - бұл мүліктерді ұзақ
мерзімді жалға беру мақсатымен сатып алу негізінде пайда болатын мүліктік
қатынастар кешені деп тұжырымдайды. Осы кешен лизингтік қатынастармен
бірге, сатып-алу-сату, қарыздық және т.б. қатынастарды да қамтиды. Сөйтіп,
лизингтік қатынастар үшін осы келісім-шарттардың күрделілігі және өзара
байланыстары тән. Осы концепцияны қолдай отырып, Л. Прилуцкий да лизингтік
үдерістің барлық кезеңдері бір-бірімен өзара тығыз байланысты, яғни
мүліктерді уақытша пайдаланумен байланысты пайда болатын қатынастар сатып-
алу-сату келісім-шарты іске асқаннан кейін пайда болады, яғни бірінші
операцияның орындалуы келесілерінің пайда болуына ықпал етеді, ал лизингтік
қатынасқа қатысушы тұлғалар лизингтік үдерістің әртүрлі кезеңдерінде бір-
бірімен өзара тығыз байланысты болады деп негіздейді [27, 56]. Бірақ осы
аталған элементтердің барлығы өз беттерінше жұмыс істей алмайды, олар тек
лизингтік қатынастардың күрделі құрылымын көрсетететін біртұтас жиынтық
ретінде ғана іске асырылады. Сондықтан да, біздің ойымызша лизингтік
қатынастарды жалға беру, несиелік және саудалық қатынастар сияқты
ұйымдастыру-экономикалық қатынастардан тұратын кәсіпкерлік қызметтің ерекше
түрі ретінде қарастыруға болады.
Лизинг саласында өте көптеген зерттеулер жүргізген В.Д. Газман, В. М.
Джуха сияқты экономистер лизингтік қатынастарды инвестициялық, қаржылық
қызметтерге жатқыза отырып, олар өз пікірлерін білдіру кезінде лизингті
несиелік институттар қатарына жатқызатын тұжырымдарды өте жиі пайдаланады
[28, 156], [29, 626]. Бұны осы концепцияны қолдаушылар лизингтік
қатынастарды нарықтың жаңа инвестициялық қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін құрылған қатынастардың неғұрлым жетілдірілген нысаны ретінде қарастыру
кезінде несиенің де, қаржының да белгілерін көруге болады деумен
түсіндіреді. Соған байланысты, лизингті несиелік немесе қаржылық қатынастар
қатарына да жатқызуға болмайды, себебі, лизингтік қатынастар кезінде осы
элементтерді бір-бірінен ажырату өте қиын болып табылады. Лизинг - бұл
инвестициялық операциялар деген көзқарасты қолдайтын ғалымдардың ішінде,
біздің көзқарасымыз бойынша лизингке екі жақтылық тән деп тұжырымдағандар
лизингтің экономикалық мәнін түсінуге неғұрлым жақын келген. Лизингтік
қатынастар кезінде екі жақтылықты мынадан көруге болады: біріншіден, лизинг
мазмұны бойынша негізгі капиталға қайтарымдылық негізде ақша қаражаттарын
салуды көрсете отырып, несиелік қатынастарға сәйкес келеді және несиелік
келісімнің мәнін сақтайды, ал екінші жағынан лизинг нысаны бойынша
капиталды инвестициялауға өте ұқсас, себебі, қарыз беруші мен қарыз алушы
ақша нысанындағы емес өндірістік нысандағы капиталмен жұмыс істейді.
Сонымен, осы жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, онда
лизингтік қатынастарды ғалымдардың бір тобы кәсіпкерлік қызметті
несиелеудің ерекше әдісі ретінде қарастырса, ал басқалары оны ұзақ мерзімге
жалға беру түсініктерімен толық сәйкестендіреді не болмаса оның бір нысаны
ретінде көрсетсе, ал үшіншілері өндіріс құралдарын сатып алу-сатудың
басқаша түрдегі нысаны немесе басқаның мүлігін пайдалану құқығын көрсетеді
деп санайды. Лизингтік қатынастардың мәні туралы осы келтірілген
анықтамалармен келіспеуге болмайды. Себебі, осындай әртүрлі пікірлер осы
экономикалық құбылыстың көп жақтылығын және күрделілігін тағы да бір
дәлелдейді. Оған дәлел ретінде көптеген мамандардың лизингті зерттей келе,
оның анықтамасының өте күрделі қатынастар жиынтығынан құралады деген
пікірлерін келтіруге болады. Мысалы, лизингтік бизнес саласында терең
зерттеулер жүргізген алғашқы ресейлік авторлардың бірі Е.Н. Чекмарева:
Лизингтік қатынастардың күрделілігі оның мәні мен пайда болуы туралы
әртүрлі көзқарастарды тудырады десе [30, 46], ал лизингтің даму тарихына
алғашқылардың бірі болып жалпы сипаттама берген П.А. Андреев: Лизинг - бұл
бірнеше жеке шаруашылық операцияларын және бірқатар артықшылықтарды
қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың күрделі нысаны деп жазады
[18, 46]. Отандық тәжірибеде Қазақстандық лизингтік қатынастардың пайда
болуы мен дамуына алғашқы терең ғылыми талдаулар жүргізген экономист-ғалым
А. Смағұлов: Лизинг үшін әртүрлі келісім-шарттарды үйлестірудің және
оларды бекіту кезінде пайда болатын қатынастарды байланыстырудың
күрделілігі тән деп көрсетеді [26, 126].
Сонымен, біздің ойымызша, лизингтік қатынастардың күрделілігіне оған
қатысушы субъектілердің бір-біріне қарама-қайшы мүдделері әсер етеді.
Біріншіден, лизингтік қатынастар лизингке алушы мен лизингке беруші үшін
негізгі капиталға қаражаттар салуды көрсетеді, сол арқылы оны
инвестициялаумен ұқсастыруға болады. Екіншіден, лизингтік қатынастардың
қаржылық жағы лизингке алушы үшін оны ұзақ мерзімді активтерді сатып алуды
несиелеу нысаны, яғни дәстүрлі банктік несиенің альтернативі ретінде
қарастыруға мүмкіндіктер береді. Үшіншіден, лизингтік қатынастар
қаржыландыруды ұйымдастыру нысаны бойынша лизингке алушы үшін оның сыртқы
түрі бойынша тауарлық несиемен ұқсас. Себебі, лизинг тауарлық несие сияқты
саудалық және несиелік келісімдердің байланысын көрсетеді. Төртіншіден,
лизингке беруші мен коммерциялық банк арасында несиелік қатынастар пайда
болады. Соған байланысты, лизингтік қатынастардың мәні дәстүрлі несиелік
келісім ретінде көрінеді.
Жоғарыда келтірілген ойларымызды қорытындылай келе, біз лизингтік
қатынастардың экономикалық табиғатын және жеке категория ретіндегі мәнін
ашып көрсететін және жоғарыда айтылған көзқарастарды ескеретін өзіндік
концепциямызды ұсынамыз. Яғни, лизингтік қатынастар - бұл лизинг
объектілерін пайдаланушыларды қажетті өндіріс құралдарымен дер кезінде және
тиімді түрде қамтамасыз етуге бағытталған жалға беру, несиелік, саудалық
қатынастардың жиынтығы болып табылатын кәсіпкерлік және инвестициялық
қызметтердің бір түрі және лизингке беруші мен лизингке алушының, сонымен
бірге лизингке беруші мен сатушының арасындағы серіктестік қатынастар.
Енді лизингтік қатынастар кезінде бекітілетін келісім-шарттарға
қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін тереңірек қарастырайық.
Лизингтік қатынастар үшін лизингке алушы мен лизингке берушінің
құқықтары мен міндеттерін бөліп көрсетудің маңыздылығы өте жоғары:
* лизингке беруші мүлікке деген меншік құқығын алады;
* лизингке беруші мүліктің толық құнын төлейді;
* лизингке алушы мүлікті сатушыға оның сапасына байланысты талаптар қоюға
құқық алады;
* сатып алу-сату туралы келісім-шарт лизингке алушы мен лизингке берушінің
бірлескен келісімдері болған жағдайда және солардың қалаулары бойынша өз
күшін жоюы мүмкін.
Ал, лизингке беруші мен сатушының құқықтары мен міндеттерін бөліп
көрсететін лизингтік қатынастар үшін маңыздылығы бар келесілерге ерекше
көңіл бөлу керек:
* лизингке беруші мүлікке деген меншік құқығын алады;
* лизингке беруші лизингтік төлемдер алып отырады;
* лизингке беруші лизинг туралы келісім-шарт көрсетілген талаптарды
лизингке алушыға қоюға құқық алады;
* сатушы лизингке алушының алдында мүліктің сапасы бойынша толық
жауапкершіліктер алады.
Сондықтан да, лизингтік қатынастар кезінде қолданылатын келісім-
шарттардың барлығы бір-бірімен өзара өте тығыз байланыста болатындықтан
біздің ұсынатын концепциямыз, лизингке беруші мен лизингке алушының және
сатушы мен лизингке берушінің араларындағы серіктестік қатынастарды
көрсетуге мүмкіндіктер беретін концепция болып табылады.
Сонымен, қазіргі кездегі лизингтік қатынастарға жеке алынған кейбір
елдердегі лизингтік қызметтер нарығының қалыптасуы мен даму жағдайларын
қарастырмай толық сипаттама беру мүмкін емес. Себебі, осы ақпараттарды
негізге ала отырып, ҚР-дағы лизингтік қатынастардың жақын уақыт
аралығындағы даму болашағына болжамдар жасауға және оның жалпы даму
болашағын анықтауға мүмкіндіктер туады.
1.2 Отандық нарықтардағы лизингтік бизнестің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктері
1989 жылдардың басында елімізде нарықтық қатынастардың
қалыптасып, дамуымен байланысты экономикалық тәжірибеге жаңа қаржылық
құралдар ене бастады. Сол қаржылық құралдардың бірі лизинг 1989 жылдан
бастап Қазақстанда экономикалық келісімдердің бір нысаны ретінде
пайдаланыла бастағаны белгілі. 1990 жылы Қазақ КСР үкіметі елімізде прокат
және лизинг қатынастарын дамыту мақсатында "Прокат және лизинг-95" деп
аталатын 6 жылдық бағдарлама жасады, өкінішке орай бұл бағдарлама өз
деңгейінде іске асырылмады. Бірақ осы бағдарлама қабылданғаннан кейін
"Крамдс-Лизинг", "Казтехлизинг", "ТуранЛизинг", "Алма-Ата Техлизинг",
"Агролизинг" және т.б. алғашқы отандық лизингтік компаниялар құрыла
бастады. 1992 жылғы мәліметтер бойынша ҚР экономикасының мемлекеттік емес
секторында 20 лизингтік компания жұмыс істеген [26,1166].
1992 жылдан басталған еліміздің ішкі нарығындағы қолайсыз экономикалық
жағдайлар мен дағдарыстардың нәтижесінде лизингтік бизнестің қарқыны
баяулай бастады. Еліміздегі инфляция қарқыны мен банктік пайыздық
ставкалардың күн сайын жоғарылап отыруы салдарларынан, нақты қаржылық
қолдау болмағандықтан Қазақстандық лизингтік компаниялардың көбі
төлемсіздік мәселелеріне кездесіп, өз қызметтерін тоқтатты.
1995 жылдан бастап лизингтік бизнесті мемлекеттік қолдау, яғни
лизингтік келісімдерді толығымен немесе жартылай мемлекеттік бюджет
есебінен қаржыландырудың үлесі жоғарылай бастады. 1996-2000 жылдар
аралығында мемлекет лизингтік операцияларды жүзеге асыруға Үкіметтің жеке
қаулылары бойынша 4,5 млрд. теңгеден көп ақша қаражаттарын жұмсаған. 1999
жылы Қазақстанда 11 лизингтік компания жұмыс істесе [52, 886], соның
жартысынан көбі мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылып отырылған.
2000 жылдың екінші жартысынан бастап "Қаржылық лизинг туралы" ҚР Заңы
өз күшіне енгеннен кейін еліміздің коммерциялық секторында лизингтік
қатынастар қалыптаса бастады. Яғни, "Қаржылық лизинг туралы" ҚР Заңы
елімізде лизингтік қызметтер нарығының белсенді түрде дамуына үлкен ықпал
жасады.
Сонымен, еліміздегі барлық лизингтік компаниялар өздерінің дамуының
алғашқы кезеңдерінде мынандай қиыншылықтармен кездесті:
осындай өте күрделі бизнесті жүзеге асыру үшін тәжірибенің жоқтығы немесе
жеткіліксіздігІ;
тәуекелділігі өте жоғары несиелік саясат, осы жағдай көптеген лизингтік
компанияларды шығынғы ұшыратты;
заңнамалық түрақсыздылығы, бұл жағдай болашақ туралы сенімділікпен айтуға
мүмкіндіктер бермеді.
2003 жылдың желтоқсан айында "Қазақстандағы лизинг: тәжірибе,
мәселелер және даму болашағы" деген тақырыпта болып өткен халықаралық
"дөңгелек столда" болған пікір алмастырулар нәтижесінде еліміздегі
лизингтік бизнестің қалыптасу және дамуының 15 жылдық тарихының кезеңдері
шартты түрде анықталған. Осы кезеңдерді төмендегідей кесте түрінде
көрсетуге болады.
Кесте 1. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың қалыптасу және даму
кезеңдері
Жылдар Кезеңдердің аты Қысқаша сипаттама
І-кезең Пайда болу Алғашқы лизингтік компаниялар құрылды жэне
1992-1994 кезеңі кейбір коммерциялық банктер лизингтік
операцияларды аз көлемде іске асыра бастады.
ІІ-кезең Баяулау кезеңі Қазакстанның ішкі нарығындағы экономикалык
1995-2000 дағдарыстардың әсерінен лизингтік бизнестің
қарқыны баяулай бастады.
Ш-кезең Жандану, қайта Лизингтік қатынастарды мемлекеттік қолдау
2000-2003 даму кезеңі жэне ынталандыру дами бастады, сондықтан бұл
кезеңді мемлекетік лизинг кезеңі деп те
атауға болады.
ІҮ-кезең Банктік лизингБанктік лизингтік компаниялардың құрылуымен
2003-2006 кезеңі байланысты лизингтік қатынастар коммерциялық
секторда өте тез қалыптасып, дами бастады.
Ескертпе - 5 [54,28-296 ], [55, 66] мәліметтері негізінде жасалған.
Біз осы 1-кестені біз лизингтік қатынастарды дамытуға ықпал ететін
маңызды кезең ретінде 2004-2010 жылдар аралығымен толықтыруды ұсынамыз.
Себебі, 2004 жылдың қаңтар айында "Қаржылық лизинг туралы" ҚР-ның Заңына
өзгерістер мен толықтырулар енгізілгені белгілі. Ондағы ең маңызды
өзгерістердің бірі лизингке алушылардың лизинг бойынша есептелінген сыйақы
сомаларын толық көлемде салық салынатын табыстан шегеру құқығының берілуі
және лизингке беру мақсатында сырттан әкелінетін құрылғылардың импорты
кезінде ҚҚС босатылатындығы. Яғни, лизингтік операцияларға салық салу
тәртібі бойынша енгізілген жеңілдіктер еліміздегі лизингтік қатынастардың
дамуына оң ықпал ететіндіктен, біз оны еліміздегі лизингтік қатынастардың
қалыптасуы мен дамуының Ү-кезеңі және лизингтік қатынастардың қарқынды
дамуы мен лизинг саласы бойынша Қазақстанның басқа мемлекеттермен
халықаралық ынтымақтастық кезеңі деп атауды ұсынамыз.
Бүгінгі күні ТМД, соның ішінде Қазақстандағы лизингтік қызметтер
нарығын тәуелсіз сараптамашылар лизингтік қатынастарға қатысушы барлық
тұлғаларға көп мөлшерде табыс және әлеуметтік-экономикалық тиімділіктер
әкелуге қабілетті нарық ретінде бағалауда. ТМД елдеріндегі күрделі
қаржылардың тапшылығы, осы мақсат үшін инвестициялаудың басқа түрлерінің
жетіспеушілігі лизингтің әртүрлі түрлерін тәжірибеде пайдаланудың
экономикалық маңыздылығын көрсетеді. Инвестицияның басқа түрлерімен
салыстырғанда лизинг бастапқы инвестициялық салымдарды азайтуға, өзара есеп
айырысулардың сенімділігін жоғарылатуға мүмкіндіктер беретінін жоғарыда
айтылған шетелдік тәжірибеден көруге болады.
Сонымен, жалпы шет елдерде және отандық нарықта лизингтік
қатынастардың пайда болып, дамуына әсер еткен себептердің біріне, лизингтің
қаржы-несиелік құрал ретіндегі артықшылығын жатқызуға болады. Сонымен
қатар, келесідей себептерді де атап айтуға болады: 1. ҒТП-ң заңдылықтары
мен ерекшеліктеріне байланысты факторлар. Олар:
- техникалар мен технологияларды жаңарту қарқынының жылдамдауы
әсерінен, құрылғылардың моральдық тозу мерзімдері азаяды. Яғни, еңбек
құралдарының жаңа үлгілерінің пайда болу қарқыны жоғарғы болған сайын,
машиналар мен құрылғылардың моральдық және толық табиғи тозу мерзімдері
арасындағы айырма көбейеді. Осының нәтижесінде моральдық жағынан ескірген
құрылғылардың меншік иелері олардың құнын толық амортизациялауға үлгермейді
және оларды төменгі бағаға сату сияқты мәселелер де туындайды. Ал,
құрылғыларды айырбастаудан бас тарту өндірістің тиімділігін төмендетуге
және кейбір жағдайларда банкроттыққа ұшырауға әкеліп соқтырады.
ҒТП тұтынушылардан жаңа техникаларды тиімді пайдалану мәселесін талап
етеді. Бұл мәселені шешу көбінесе құрылғыларға сапалы қызмет көрсетуге және
жөндеуге байланысты. Бірақ техникалардың құрылымының күрделіленуі және оған
қызмет көрсетудің қымбаттауы әсерінен мұндай жұмыстарды меншік иелерінің өз
күштерімен іске асыруға мүмкіндіктері жоқ. Ал, лизингті пайдалану лизингті
пайдаланушыларды мұндай міндеттерден босатады. Лизингтік келісім-шартта
лизинг мерзімі ішінде құрылғыларды жөндеу жұмыстары толығымен лизингке
берушінің міндеті ретінде көрсетілуі мүмкін.
әлемдік нарықта өздерінің техникалық және құндық параметрлері бойынша ұқсас
машиналар мен құрылғылар түрлерінің номенклатурасының көбеюі. Осының
әсерінен өз тауарларын өндіру үшін неғұрлым жақсы келетін, тиімді
құрылғыларды таңдау мәселелері күшейе түсті және сонымен бірге,
құрылғыларды уақытша пайдалану қажеттіліктері арта бастады.
Лизингтік қатынастардың пайда болып дамуына әсер еткен маңызды факторлардың
бірі қаржы нарығындағы капиталдардың жеткіліксіздігі. Бұл жағдай орта және
кіші кәсіпкерлікпен айналысатын фирмалардың қаржылық жағдайына неғұрлым
кері әсер етеді. Сонымен қатар, мемлекеттердің өзіндік өндірістік
инфрақұрылымы жеткілікті деңгейде дамымаған жағдайларда, тапшылық әсерінен
бағалардың тез қарқынмен өсу және валюталық дағдарыстар кезінде өзіндік
қаражаттар есебінен құрылғыларды сатып алу мәселелері тереңдейді.
Экономикасы дамыған елдердегі шаруашылық бірліктерінің көбеюі бизнесті
әртараптандыру үшін бәсекелестік прессинг тудырды. Бұл кәсіпкерлерді жаңа
экономикалық мүмкіндіктерді, соның ішінде лизингтік кәсіпкерлік
құрылымдарды құруға және зерттеуге итермеледі,
Лизингтік қатынастардың қалыптасып дамуына әсер еткен себептердің бірі
ретінде лизинг негізінде қаржыландыру нарықтық экономикасы дамыған
елдердегі қаржыландырудың негізгі қағидасына, яғни, қаражаттарды өз атынан
емес делдалдар арқылы орналастыру қағидасына сәйкес келетіндігін атауға
болады. Мұндағы негізгі мақсат - жауапкершіліктер мен тәуекелдіктерді бөлу.
Сонымен қатар, шетелдерде лизингтік қатынастардың дамуына төлем
қабілеттілігі бар сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкессіздіктер,
мемлекеттің әсер ету шаралары сияқты экономикалық факторларды қоса кеткен
жөн.
Сонымен жоғарыда айтылғандырды қорытындылай келе, шетелдерде және
отандық нарықта лизингтік қатынастардың пайда болып, даму шарттарының бір-
бірінен ерекшеленетінін көруге болады. Бұрынғы Совет Одағы құрамындағы
елдерде лизингтік қатынастардың пайда болуының негізгі факторы ретінде
қаржылық қатынастармен бірге материалдық қатынастардың да жетіспеушілігін
атауға болады. Сондықтан да, біз үшін әлемдік және отандық экономикалық
нарықта лизингтік қатынастардың қалыптасу және даму тәжірибесін зерттеудің
маңыздылығы өте зор.
Қазіргі уақытта лизингтік қызметтер нарығы әлемнің шамамен барлық
аймақтарында дамуда деп айтуға болады. Әлемнің көптеген елдеріндегі
инвестицияның жалпы көлеміндегі лизингтің алатын үлесіне байланысты
лизингті инвестициялаудың болашағы бар бір нысаны деп толық санауға болады.
Бірақ осы көрсеткіштің неғұрлым жоғары мөлшері экономикалық даму деңгейлері
жоғары елдерде байқалады (АҚШ, Батыс Еуропа елдері), яғни экономиканың даму
деңгейі лизингтік нарықтың дамуы үшін қажетті шарт болып табылады.
Егер дамыған шетелдердегі лизингтік нарықтың қазіргі жағдайы туралы
айтатын болсақ, онда бүгінгі таңда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1. Лизингтік бизнестің қалыптасуының теориялық
негіздері
1.1 Лизингтік бизнестің экономикалық мәні
6
1.2 Отандық нарықтардағы лизингтік бизнестің
қалыптасуы мен даму ерекшеліктері 16
1.3 Лизингтік қатынастарды ұйымдастыру аспектілері 20
2. Қазақстан Республикасында лизингтік бизнесті басқару жүйесін
талдау
1. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың дамуының ағымдық
жағдайын талдау 32
2. Лизингтік қатынастарды басқаруды реттеу жолдарын дамыту 46
3. Лизингтік қатынастардағы тәуекелділіктерді басқару мәселелері. 58
4. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін
жетілдіру жолдары 68
Қорытынды 82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85
Қосымша 90
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасының барлық
салаларында нарықтық қатынастарға негізделіп жүргізілген реформалар тұрақты
экономикалық дамуды қамтамасыз етуге бағытталғандықтан, қазіргі уақытта ҚР-
ның экономикасының алдындағы маңыздылығы өте жоғары міндеттердің бірі соңғы
жылдары өз уақытында жасалынған құрылымдық реформалардың және тиімді
жүргізілген экономикалық реттеудің арқасында қол жеткізілген
макроэкономикалық көрсеткіштерге тұрақтылық және жаңа сапалық сипат беру.
Сондықтан да Ел басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында
экономиканы әртараптандыруға бағытталған Индустриалды-инновациялық
стратегияны іске асыру қажет деп айқындалып берілуі бекер болмаса керек
[1, 156].
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті экономиканың
үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды, яғни
отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы
отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік
қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі өндіріске ғылым мен
техниканың соңғы жетістіктерін енгізу негізінде оған қызмет көрсететін
негізгі қорлардың сапалық жағдайын жоғарылату болып табылады. Себебі,
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәсекелестік
қабілеттілігі және өндірілген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің
сапасы, көбінесе олардың пайдаланатын негізгі қорларының технологиясы
қаншалықты деңгейде қазіргі заман талаптарына сай екендігіне байланысты.
Сондай-ақ, бізге ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етудің
классикалық факторларының бірі өндірістік база немесе өндірістік аппарат
болып саналатындығы да белгілі. Сондықтан да, бүгінгі күнгі мемлекеттің
ұзақ мерзімді болашақтағы стратегиялық мақсаты ҚР-ның тиімді және тұрақты
экономикалық дамуын қамтамасыз етуге қабілетті өндірістік аппаратты құру
болып табылады. Осы арада Қазақстанның барлық негізгі қорларының шамамен 50-
70%-ға дейінгі мөлшерінің ескіргенін және жақын уақыт аралығында
айырбастауды талап ететінін ескере кеткен жөн. Пайдаланылуда жүрген негізгі
қорлардың өте көп бөлігінің ескіруі және өнеркәсіптің өңдеу салаларына
жұмсалып отырылған инвестициялар көлемінің өте төменгі деңгейі отандық
өнімдердің бәсекелестік қабілеттіліктерінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Қазіргі кезде еліміздің ұлттық банктік жүйесінің экономика салаларының
несиелік ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктері
жылдан-жылға жоғарылағаны-мен, банктік несие есебінен кәсіпорындардың
негізгі қорларын жаңарту қажеттіліктерін толық қанағаттандыру мүмкін емес.
ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтеріне сүйенсек еліміздегі кәсіпорындардың
негізгі қорларын жаңарту үшін қазіргі таңда 800 млрд. теңгеден аз емес
мөлшерде инвестициялар талап етіліп отыр [2, 66]. Бүгінгі күні бұл
көрсеткіш барлық коммерциялық банктерден бөлінген несиелер көлемінен
шамамен екі есеге жуық жоғары. Осындай тығырықтан шығудың негізгі жолы,
біздің ойымызша, лизингтік қатынастарды негізгі қорларды инвестициялаудың
тиімді, ыңғайлы құралы ретінде дамыту болып табылады. Қазіргі кезде әлемдік
тәжірибеде, лизингтік қатынастар экономиканың нақты секторына инвестиция
тартудың негізгі құралдарының бірі бола отырып, прогрессивті технологиялар
негізінде ескірген өндірістік базаны жаңартуға және шаруашылық субъектілері
үшін тиімді шарттармен негізгі өндірістік қорларды сатып алуга мүмкіндіктер
беретін инвестициялық қызметтің ерекше түрі ретінде кең түрде танылуда.
Лизингтің басқа қаржылық құралдармен салыстырғандағы артықшылықтарына
қарамастан, экономикалық қатынастардың бұл нысаны ҚР-да өте баяу қарқынмен
дамуда және бұл мәселе біздің республикамызда әзірге кешенді зерттеулер
объектісіне айнала қойған жоқ. Инвестициялардың жалпы көлеміндегі лизингтік
операциялардың үлесі бүгінгі таңда тек 1,9% ғана құрап отырғандығын, ал шет
елдерде бұл көрсеткіш 15-30% аралығында екендігін және Қазақстан
экономикасының дамуының қазіргі кезеңі үшін лизингтік қатынастарды
дамытудың өте өзекті болып табылатындығын ескерсек, сол қатынастарды дамыту
жолдарын айқындау және оларды басқару тетіктерін жетілдіруді ғылыми
негіздеу қажеттілігі туындайтыны түсінікті. Осы мақсатта еліміздегі
лизингтік бизнес нарығындағы төменгі іскерлік белсенділіктерді және
қазақстандық экономика үшін лизингтік бизнесті басқару тетіктерін зерттеу
объектісіне айналдыру қажет. Дипломдық жұмыстың тақырыбы ретінде осы
объектіні алуымыз да сондықтан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
Қазақстан Республикасындагы лизинг бизнесіне кешенді түрде талдау негізінде
оларды басқару тетіктерін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу
қарастырылады:
* лизингтік қатынастардың экономикалық мәнін зерттеу және теориялық
тұрғыдан негіздеу арқылы, оның өзіне тән барлық ерекшеліктерін ескере
отырып, лизингтік қатынастар түсінігін нақтылау;
- әлемдік тәжірибедегі лизингтік қатынастардың қалыптасуы мен даму
ерекшеліктерін жете талдау арқылы, олардың кейбір тиімді жақтарын
қазақстандық тәжірибеде қолдану мүмкіндіктерін анықтау;
- лизингтік қатынастарды ұйымдастырудың әртүрлі нысандарының
экономикалық артықшылықтары мен іске асырылу ерекшеліктерін жан-жақты
зерделеу;
Қазақстандағы лизингтік қатынастардың дамуының ағымдық жағдайына талдау;
инвестициялаудың бір нысаны ретіндегі лизингтің артықшылықтарын
салыстырмалы түрде көрсету арқылы, лизингтік қатынастардың экономикалық
тиімділігін бағалау;
- ҚР-дағы лизингтік қатынастарды әртүрлі деңгейлерде басқару
қажеттіліктерін негіздеу арқылы, оларды реттеуді ұдайы жетілдіріп отыру
керек екендігін дәлелдеу;
* лизингтік келісімдегі тәуекелділіктерді ескере отырып, лизингтік
қатынастарды басқару мәселелерін зерттеу;
* Қазақстандағы лизингтік атынастарды басқару тетіктерін жетілдіру жолдарын
анықтау.
Зерттеу пәні ретінде ҚР-ның экономикасының әртүрлі салаларындағы
лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру жолдары қарастырылады.
Зерттеу объектісіне лизингтік операцияларды іске асыру нәтижесінде ҚР-
ғы әртүрлі ұйымдар арасында пайда болатын лизингтік қатынастар және оларды
басқару үдерістері алынды.
1.ЛИЗИНГТІК БИЗНЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтік қатынастардың экономикалық мәні
Лизингтік қатынастар жақын уақыт аралығында пайда болған, бірақ
коммерциялық қызметтің басқа түрлерімен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтары мен тиімділіктерінің әсерінен өте кең таралған қатынастар
қатарына жататындықтан, біз ең алдымен экономикалық әдебиеттерде әлі де
болса пікір-талас тудыратын сұрақтардың бірі лизингтік қатынастардың
теориялық негіздеріне тоқталайық. Лизингтік қатынастардың теориялық
негіздері бойынша белгілі-бір нәтижеге, оның экономикалық мәнін дұрыс
түсіну және ішкі қозғалысы мен даму заңдылықтарындағы қарама-қайшылықтарды
айқындау арқылы ғана қол жеткізуге болады деп ойлаймыз. Сондықтан да,
лизингтік қатынастардың экономикалық мәнін дұрыс түсіну үшін, ең алдымен
оның қалыптасуына қандай алғы-шарттардың әсер еткенін анықтап алу қажет.
Австриялық экономист В. Хойердің тұжырымдамасы бойынша лизинг туралы
түсінік оған деген көзқарастардың әртүрлі болуына байланысты өзіне бірден
жол аша алған жоқ. Бірақ қаржыландырудың басқа нысандарымен салыстыру
кезінде қол жеткізілген жақсы нәтижелер және лизингтік қатынастардың
артықшылықтары туралы белсенді түрде жүргізілген насихаттар оған
экономикадағы тануды қамтамасыз етті [4, 1106]. Сонымен бірге, лизингтік
қатынастардың кең таралуына әсер еткен себептердің қатарына кәсіпорын
неғұрлым тез қарқынмен үлкен табыстарға қол жеткізген сайын, олардың
капиталдарға деген мұқтаждықтары да соғұрлым жоғарылайды. Кәсіпорын
пайдасының қайтадан айналысқа қосылып отырғанына қарамастан, қосымша
капиталдарға деген қажеттіліктердің көбеюі жалғаса береді [5, 71-726] және
экономикалық өсу қарқыны төмендеген сайын, өндірісті ұлғайту
мүмкіндіктерінің қысқаруы, өндірісті жақсарту, арзандату, жетілдіру
мақсатымен қолданылатын шаралар есебінен орны толтырылуы қажет, бұл
болашақта өндірісті қайта жабдықтау үшін жаңа инвестициялар тартуды талап
етеді. Сонымен бірге, жаңа технологияларды өндіріске енгізу
қажеттіліктерінің үнемі жоғарылап отыруы, өз кезегінде өндірісті
рационализациялауға инвестициялар бәсекелестігінің күшеюін тудырады
делінетін экономика заңдарын мысал ретінде келтіруге болады [6, 196].
Қазіргі уақытта шетелдік және отандық әдебиеттерде лизингтік
қатынастар түсінігі өте кең мағынада түсіндіріледі. Бір жағынан, осы
түсініктің экономикалық мәнін дұрыс түсінбеумен де байланысты. Сондықтан,
бүгінгі таңда жақын шетелдік және отандық экономикалық әдебиеттерде
"лизингтік қатынастар" түсінігінің өте көптеген анықтамалары кездеседі.
Себебі, лизинг әртүрлі экономикалық қатынастарға қатысты болғандықтан, оның
мәні мен ролі теориялық және тәжірибелік тұрғыдан әртүрлі қарастырылады.
Соған байланысты, бүгінгі күні әдебиеттерде лизинг түсінігінің бірыңғай
және оның барлық белгілерін толық қамтитын анықтамасы жоқ деуге болады.
Оған себеп осы жаңа қаржылық құралдың барлық нысандары мен белгілерін толық
түрде бір анықтамада қамту мүмкін емес. Өйткені лизинг түсінігі кең
мағынада қаржылық-коммерциялық, сервистік және қүқықтық аспектілерді де
қамтиды. Міне, осыған байланысты лизингтің кез-келген анықтамасы шектеулі
болып саналады деген тұжырыммен толық келісуге болады [7, 336].
Лизинг термині to lease делінетін ағылшын етістігінен аударғанда
жалдау, жалға алу, жалға беру немесе жалдау туралы келісім-шарт
деген мағынаны білдіреді. Соған байланысты, жалпы бүгінгі күні қоғамда
лизинг түсінігімен байланысты түсініспеушіліктер өте көп кездеседі.
Мысалы, отандық тәжірибеде осы екі термин белгілі-бір мағынада бір-бірінен
бөлініп қарастырылады, яғни жеке нормативтік құжаттарда жал және лизинг
деген жеке түсініктер енгізілген. Басқаша айтқанда, жал операцияларының бір
бөлігі лизинг деген шетел сөзімен аталған. Сондықтан жалпы қоғамда
экономикасы дамыған елдерде жал және лизинг деп аталатын бір-бірінен
ерекшелінетін екі операция бар деген пікір қалыптасқан. Бірақ олай емес.
Себебі, шынында отандық нормативтік құжаттарына лизинг деп аталатын
ерекше операция енгізілгенімен, ол жал қатынастарының жеке элементі болып
табылады. Сондықтан lease делінетін ағылшын тілді терминнің мәні көптеген
елдерде жалпы түрде жал қатынастарымен теңестіріледі, ал Қазақстанда
лизинг түсінігі жал қатынастарының белгілі-бір бөлігін көрсету үшін
пайдаланылады. Оған дәлел ретінде, ҚР Азаматтық кодексінің ерекше бөлімінің
564-бабында мүлік жалдау шартының жекеленген түрлеріне және жекеленген
мүлік түрлерін жалдау шартына лизингтің де жататыны көрсетілгенін айта
кетуге болады [10, 1766].
Жал қатынастары, олардың экономикалық тиімділіктері туралы теориялық
сұрақтарды алғаш рет 1970 жылдардың басында американдық экономист М. Гордон
зерттеген. Ол жал - бұл жалға беруші, яғни мүліктің меншік иесі жалға
алушыға алдын-ала анықталған мерзім аралығында және екі жақтың өзара
келіскен жал төлемдерімен пайдалануға беру туралы келісім деп
түсініктеме береді [11, 45]. Сонымен бірге, жал операцияларының өте
көптеген түрлерінің кездесетінің айта келіп, оның неғұрлым кең тараған үш
түрін атап көрсеткен. Олар:
1) тікелей жал ;
2) сату типі бойынша жал ;
3) тікелей қаржылық (тұтқалық) жал.
Тікелей жал операциясы жалға берушінің меншігі болып табылатын
активтерді жалға алушыға пайдалануға мүмкіндіктер береді. Бұл үшін жалға
алушы жалға берушіге жарналар төлейді. Тікелей жал туралы келісімде
көбінесе, жалға берушінің активтерге қызмет көрсету де қарастырылады.
Бұндай келісімдерді қызмет көрсетумен байланысты жал деп атайды. Осы
тікелей жалдың тағы бір ерекшелік белгісі келісімді тоқтату туралы шарт
болып табылады, яғни, жалға алушыға келісілген кезеңде жалдан бас тарту
туралы шешім қабылдауға құқық береді.
Сату типі бойынша жал кезінде компания көп жағдайда өзі сатып алған
активті басқа тұлғаға сатады, содан кейін олар сол активті сатушының
қайтадан жалға алатыны туралы келісім-шарт бекітеді. Активтің жаңа иесі
меншік құқығын және сонымен байланысты барлық тиімділіктерді иеленеді. Ал,
жалға алушы өзіне қажетті активті қайтадан пайдалануға алады және оны
сатудан түскен қаражаттарды да иеленеді.
Тікелей каржылық жал кезінде жал операцияларының басқа екі түрінде
кездеспейтін қаржылық тұтқа пайдаланылады. Үшінші жақ - кредитор -жалға
берушіге жалға беру үшін сатылып алынатын активтерді сатып алу үшін қажетті
ақша қаражаттарының көп бөлігін береді. Жал қатынастары бойынша барлық
келісімдердің 85% көбі осы тікелей қаржылық жал операцияларына жатады [12,
3016]. Бұл жерде кредитор ролін коммерциялық банктер орындағандықтан,
көптеген банктердің баланстық есептерінде лизинг бойынша дебиторлық борыш
деген жаңа жол пайда болды [13, 1216].
М. Гордонның жал теориясын негізгі ала отырып және жал операцияларының
бухгалтерлік есебін жүргізу ерекшеліктерін ескере отырып, әлемдік
тәжірибеде жал операцияларының жалпы түрде қабылданған екі категориясы
бөлініп көрсетіледі: қаржылық және операциондық.
Жоғарыда көрсетілген жал операцияларының алғашқысы операциондық жалға,
ал қалған екеуі қаржылық жалға жатқызылады.
Көптеген елдерде: қаржылық жал - бұл барлық тәуекелділіктер жалға
алушыға өтетін келісім дегенді білдіреді. Ал, осы тәуекелділіктердің және
жалға алынған мүліктерді пайдаланудан түскен табыстардың жалға берушіден
жалға алушыға өтетінің анықтау үшін бірқатар белгілер анықталған. Мысалы,
АҚШ-та қаржылық есепті стандарттау басқармасы 1977 жылдан бастап лизингтің
көмегімен іске асатын сатып алу операцияларын шектейтін қаулы шығарды. 1977
жылға дейін фирмалар әртүрлі құрылғыларды лизингке ала отырып, олардың
құнын өз баланстарында көрсетпеуге құқылы болған, яғни, қарыз сомасы
баланстан тыс есептерде жүргізіліп отырылған.
Егер жал туралы келісім осы шарттардың ең аз дегенде біреуін
қанағаттандыратын болса, онда мүлік қарыздық міндеттемеге
корреспонденцияланып актив ретінде жалға алушының балансында көрсетіледі.
Сонымен бірге, баланс пассивінде қаржылык жал бойынша міндеттеме деп
көрсетілуі қажет болды. Егер лизингтік келісім жоғарыда көрсетілген
шарттардың ешқайсысын қанағаттандырмаса, онда мүлік жалға алушының
балансына қосымша ретінде керсетілуі (есепке алынуы) қажет болды, яғни ол
операциондық жал деп сипатталды [15, 216]. Сонымен, біздің түсінігіміздегі
лизинг көптеген елдерде қолданылатын қаржылық жал түсінігімен сәйкес
келеді деген қорытынды жасауға болады. Сондықтан да, біз өзіміздің
алдымызға лизингтік қатынастарды жеке экономикалық категория ретінде
экономикалық қатынастардың белгілі-бір ішкі құрылымын, яғни оның басқа
ұқсас категориялардан ерекшелігін көрсететін мәнін неғұрлым толық ашуды
міндет етіп қойдық.
Соңғы он бес жыл ішінде әртүрлі отандық және жақын шет елдердің
экономистерімен лизингтік қатынастардың экономикалық табиғатын көрсететін
көптеген теориялардың құрылғаны белгілі. Лизингтік қатынастарға байланысты
пікірлер мен бағыттарға қарсы ойлар айтатын және соған байланысты өзіндік
көзқарастарын негіздейтін жұмыстар өте жиі кездеседі. Мысалы, авторлардың
белгілі-бір үлкен тобы лизингтік қатынастарды мүліктерді уақытша
пайдалануға, яғни жалға беру үдерісінде қалыптастын қатынастар ретінде
қарастыра отырып, лизингтік қатынастар - бұл машиналарды, құрылғыларды
және инвестициялауға бағытталған т.б. тауарларды ұзақ мерзімді жалға беру
кезінде лизингке беруші мен лизингке алушының арасында қалыптасатын
қатынастар және жалға берілген мүліктерге деген меншік құқығы жалгерлік
мерзім аралығында лизингке берушіде сақталады десе [16, 146], ал
экономистердің тағы бір тобы лизингтік қатынастар - бұл мүліктерді уақытша
пайдалануға беру үшін өз меншігіне сатып алу бойынша экономикалық
қатынастар жүйесі деп қарастырады. Ал оқымыстылардың тағы бір тобы оны
мүліктерді уақытша үзақ мерзімді жалға беру кезінде қалыптасатын қатынастар
деп тұжырымдайды.Осы пікірлердің барлығы лизингтік операцияларды іске
асыру бойынша экономикалық қатынастар екі бағытта көрінеді: сатып-алу-сату
бойынша қатынастар және мүліктерді пайдаланумен байланысты қатынастар. Екі
бағыт бір-бірімен өте тығыз байланысты. Бірақ лизингтік төлемдер төлей
отырып, мүліктерді уақытша пайдалануға беру бойынша қатынастар маңызды
болып саналады деген ойлармен негізделеді.
Біздің ойымызша "лизингтік қатынастар" түсінігінің мәнін ашатын
жоғарыда келтірілген анықтамалар дұрыс болып саналғандығымен, олар толық
болып табылмайды. Себебі, көрсетілген анықтамалар лизингтің көмегімен
шешілетін негізгі мақсаттар мен міндеттерді толық ашып көрсетпейді. Соған
байланысты лизингтік қатынастарды жалға беру қатынастарымен толық
сәйкестендіретін анықтамалар біздің лизинг туралы түсініктерімізбен сәйкес
келмейді. Өйткені, мұндай түсініктер лизингті өте тар шеңберде түсіндіреді
және де бүгінгі шаруашылық қатынастарының нысанын толық түрде ашпайды.
Сондықтан да, жалға беру және лизинг түсініктеріне ортақ және олардың бір-
бірінен өзгешеліктерін көрсететін белгілерін қарастырғанды жөн санаймыз.
Жалға беру - бұл дәстүрлі түрде жалға беруші өз меншігіндегі
активтерді белгілі-бір ақы төлеу шарттарымен жалға алушыға уақытша
пайдалануға беруі деп түсіндіріледі [21]. Бұл жағдайда жалға берілетін
актив жалға берушінің меншігі болып табылады. Осы көрсетілген анықтамаға
байланысты, жалға беру және лизинг түсініктеріне ортақ келесідей белгілер
бар:
- Екі жағдайда да міндетті түрде, бір жақтың - белгілі-бір
құрылғыларды уақытша пайдалануға алуға тілектері болса, ал екінші жақтың -
осы қызметтерді көрсетуге тілектері және мүмкіндіктері болады.
- Екі келісім-шарттың кез-келгені тек ақы төлеу шартымен ғана іске
асырылады, яғни келісім-шарт бекіту кезінде өзара келісілген негізде
көрсетілген қызметтер төленеді.
- Лизинг ретінде де жалға беру ретінде де жылжымалы (көлік құралдары,
қүрылғылар және т.б.) және жылжымайтын (ғимарат, жер, қондырғылар және
т.б.) объектілер берілуі мүмкін.
Міне, жалға беру мен лизингтік қатынастарды салыстыру кезінде осындай
екеуіне де ортақ жалпы белгілерді бөліп көрсетуге болады. Бірақ біз үшін
неғұрлым маңыздысы оардың араларындағы өзгешеліктерді көрсету болып
табылады. Мүндай өзгешеліктерге темендегілерді жатқызуға болады:
- Жалға беру туралы келісім-шартта меншік қатынастары мүлдем
көрсетілмейді. Керісінше, лизингтік қатынастар кезінде осы сұрақ маңызды
мәселе ретінде міндетті түрде кездеседі.
- Лизингтік қатынастар кезінде лизингке алушы және лизингке
берушімен бірге лизингке берілетін мүліктерді сатушы тұлға да қатысады.
- Лизингтік қатынастар кезінде лизингке алушы өте белсенді роль
атқарады, бұл ерекшелік жалға беру қатынастарына тән емес. Яғни, лизинг
кезінде лизингке алушыға мүлікті және оны сатушы немесе өндірушіні таңдау
бойынша артықшылық құқықтар беріледі. Сонымен бірге, лизингке беруші
міндетті түрде мүліктің белгілі-бір тұлғаға лизингке беру үшін арнайы
сатылып алынатыны туралы сатушыны хабардар етуге тиіс. Жалға беру
қатынастары кезінде мүлікті сатушы тұлға қатыспайды.
- Лизингтік қатынастар кезінде лизингке алушы түлғаньң сатып
алушыға тән құқықтары мен міндеттемелері болады, бұл оның жалға беру
қатынастарынан бір ерекшелігін көрсетеді. Классикалық лизингтік сызба
кезінде мүлікті сатушы лизинг объектісін лизингке алушы орналасқан жерде
тікелей береді, яғни мүлік лизингке берушіге берілмейді.
- Жалға беру және лизингтік қатынастар кезінде тәуекелділіктерді бөлу
әртүрлі түрде жүзеге асырылады. Жалға беру туралы келісім-шарт бойынша
жалға беруші мүлікті пайдалануға кедергі жасайтын барлық кемшіліктері үшін
жалға алушының алдында жауап береді. Ал лизингтік қатынастар кезінде
лизингке беруші лизингке берілген активтердегі ақаулар үшін ешқандай
жауапкершіліктер алмайды. Тек лизингке алынған активтерді немесе
жеткізушілерді лизингке беруші таңдаған жағдайларда ғана жауапкершіліктер
алуы мүмкін. Сонымен бірге, лизингке беруші лизингтік келісім объектісінде
табылған ақауларға байланысты кепілдемелік міндеттемелерді орындаудан толық
босатылған. Бұндай міндет мүлікті өндірушіге жүктеледі және лизингке алушы
ақауларды жөндеу туралы талаптарын тікелей мүлікті өндірушіге қоя алады.
- Лизингтік келісім-шарт мерзімі аралығында лизингке берушінің лизинг
объектісінің меншік иесі болып қалатындығына қарамастан, көбінесе лизингке
алушы меншік құқығына байланысты міндеттемелерді өзіне алады (мүліктің
кездейсоқ жойылу немесе бүліну қауіпі, техникалық қызмет көрсету және
т.б.). Жалға беру қатынастарына қарағанда лизингтік келісім кезінде
тәуекелділіктерді осылай бөлу толық негізделген, себебі лизингке беруші
мүліктерді лизингке алушының сұрауы және сонын мүддесі үшін сатып алады.
Ал, жалға беру кезінде барлық тәуекелділіктер жалға берушіде қалады,
сондықтан егер жалға алушыға байланыссыз себептермен мүлік пайдалануға
жарамай қалса, онда жалға алушының келісім-шартты мерзімінен бұрын бұзуды
талап етуіне болады.
- Жалға беру қатынастарына қарағанда лизингтік қатынастардың бір
ерекшелігі міндетті түрде арнайы ұйымдар құру талап етіледі. Яғни, жалға
беруші ретінде өз мүлкін жалға беруді қалайтын кез-келген заңды және жеке
тұлғалар да бола алады. Ал лизингке беруші арнайы құрылған фирма ретінде
мүліктерді лизингке берумен кәсіпкерлік негізде айналысады және бұл қызмет
оның табысының негізгі көзі, қызметінің негізгі түрі болып табылады
Осы жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып лизинг пен жалға беру
қатынастары туралы белгілі-бір қорытынды шығаруға болады. Яғни, жалға беру
қатынастары лизингтік қатынастарға қарағанда объектіні тек уақытша иеленуге
және пайдалануға берумен ғана шектелетін неғұрлым қарапайым шаруашылық
тетігі болып табылады. Сондықтан, біз лизингтік қатынастарды жалға берудің
арнайы нормативті-құқық базасымен қамтамасыз етуді талап ететін, дамыған
инфрақұрылымы бар және жасалған келісімдерге олардың экономикалық
нәтижелеріне талдау жасауға мүмкіндіктер беретін өте күрделі түрі ретінде
қарастыруды ұсынамыз. Яғни, лизингтік қатынастар келісімдерді бекіту
кезіндегі белгілі-бір экономикалық жағдайларда жал қатынастарымен өте ұқсас
болғанымен, бірақ ол жал қатынастары болып табылмайды.
Лизингтік қатынастардың экономикалық мәнін неғұрлым толық ашудың
келесі бір кезеңі кейбір экономистердің еңбектерінде кездесетін несие
және лизинг сияқты түсініктерді ұқсастыру туралы объективтілік деңгейін
түсіндіру болып табылады.
Кез-келген лизингтік келісімнің негізін қаржылық нақтырақ айтқанда
несиелік операция құрайтыны белгілі. Яғни, лизингке беруші лизингке алушыға
белгілі-бір қаржылық қызмет көрсетеді: лизингке беруші мүліктерді өз
меншігіне сатып алады да оны лизингке беру арқылы лизингтік төлемдер
есебінен мүліктің толық немесе соған жақын құнын қайтарып алады. Сондықтан
да лизингтік қатынастарды қаржылық тұрғыдан негізгі қорларды несиелеудің
бір нысаны, яғни несиенің альтернативі деп қарастыру арқылы оны тауарлық
несие ретінде жіктейді [22, 196]. Бірақ лизингті несиенің бір нысаны
ретінде қарастыруға болмайды. Себебі, жалпы экономикалық тұрғыдан алып
қарағанда, несие бұл жеке және заңды тұлғаларға өздеріне қажетті
объектілерді, сонын ішінде негізгі қорларды да сатып алу үшін ақша
қаражаттарын уақытша алуға және осындай көрсетілген қызметті белгілі-бір
кезең аралығында төлеуге мүмкіндіктер беретін қаржылық қызмет. Міне, осы
анықтаманың өзінен біз несие мен лизинг арасындағы айырмашылықтарды
көреміз:
- несие бұл оның көмегімен белгілі-бір объектілерге меншік құқығын
алуды көрсетеді, ал лизинг бұл ең алдымен сол объектіні пайдалану құқығын
алудың бір құралы болып табылады. Кейбір жағдайларда өзара келісім бойынша
лизингтік келісім-шарттың мерзімі аяқталғаннан кейін меншік құқығы лизингке
берушіден лизингке алушыға өтуі мүмкін;
- несиелеу үдерістеріне қатысушылар әрқашанда келісімді жүргізуге
қызығушылықтары бар екі жақ, яғни кредитор және қарыз алушы болып табылады.
Ал, лизингтік қатынастарға келісімге қатысушылардың көп жақтылығы тән, яғни
лизингтік келісімдерге лизинг объектілерін сатушылар да және қаржылық
қолдау көрсетуші ретінде әртүрлі инвесторлар да қатысуы мүмкін.
Бірақ осындай бір-бірінен айырмашылықтарын көрсететін өзгешеліктеріне
қарамастан лизинг пен несиеге ортақ жалпы белгілер жоқ деп айтуға болмайды.
Өйткені осы келісімдердің кез-келгенін іске асыру кезінде мерзімділік,
қайтарымдылық, ақылылық, қамтамасыз ету қағидалары қолданылады. Мысалы,
лизинг кезінде де негізгі қорларды қайтарымдылық негізде қаржыландыру
көзделеді. Белгілі-бір уақыттан кейін лизингке алушы мүлікті кері қайтарып
алады, яғни осы жерден несиенің мерзімділік және қайтарымдылық қағидаларын
көруге болады. Осындай көрсеткен қызметтері үшін лизингке беруші лизингтік
төлемдер түрінде сыйақы алады. Сол арқылы ақылылық қағидасының іске
асырылуы қамтамасыз етіледі. Сонымен бірге екі жағдайда да осы қызметтерді
негізгі тұтынушылардың мақсаты - бұл өзіне қажетті активтерге қол жеткізу
мүмкіндіктерінің болуы және осындай мүмкіндіктер кредитордың немесе
лизингке берушілердің көмегінсіз іске асырылуы мүмкін емес. Осы екі
нұсқаның біреуін, яғни несиені немесе лизингті нақты таңдау бұл нақты
тұтынушының көзқарасы тұрғысынан екеуінің экономикалық тиімділіктеріне және
осы қүралдарға қол жеткізу деңгейлеріне талдау жүргізуіне байланысты
анықталады
Лизингтік қатынастарды зерттеумен айналысатын авторлардың бірі лизинг
- бүл өндіруші күштер және өндірістік қатынастармен өзара тығыз байланыста
болатын, олардың белгілі-бір жағдайын көрсететін меншік қатынастарын іске
асыратын әдіс деген өзіндік пікірлерін айтады [23, 86]. В.А. Горемыкин
лизингтің қазіргі түсінігі мүліктің меншік иесі және оны пайдаланушы деген
түсініктерді шектеу туралы римдік қүқықтың классикалық қағидаларынан шыққан
айта отырып, лизингтің пайда болуы және оның бизнестің ерекше түрі ретінде
көрінуі меншік компоненттерін екі маңызды құқықтық қатынастарға, яғни
пайдалану және меншік кұқықтарына бөліп көрсету мүмкіндіктеріне негізделеді
деп көрсетеді және өз ойын лизинг бұл бір жағынан өндіріс құралдарына
деген жеке меншіктің қалыптасуына әсер ететін, ал екінші жағынан оны
пайдалану иесінің ауысуын көрсететін экономикалық қатынастардың ерекше бір
түрі, себебі, лизинг объектісін пайдалану құқығы лизингке алушыға өтсе, ал
лизингке берушіде мүлікті басқару қүқығы қалады деп негіздейді [23, 86].
Яғни, лизингтік қатынастар кезіндегі пайдалану құқығы лизингтік келісім-
шартты бекіту арқылы көрінеді және осы құжат негізінде лизингке алушы
мүлікті пайдалану мүмкіндігін алады. Пайдалану - бұл мүліктің қажетті
қасиеттерін өзіне алу, яғни мүліктің тұтыну қасиеттерінің көмегімен
натуралды және т.б. нысандарда табыс алуды білдіреді. Осы үдерістердің
барлығында лизингке беруші өз мүлігінің меншік иесі болып табылады. Яғни,
ол өз келісімі негізінде лизингке алушыға мүлікті белгілі-бір уақытқа
пайдалануға береді және оның меншік құқығы лизингке алушының лизингтік
төлемдерді іске асыруы арқылы көрінеді. Бірақ лизингтік келісім-шарт
бекітілген мерзім аралығында лизингке алушы лизингке берілген мүліктердің
экономикалық меншік иесі болып табылады. Кәсіпорын қызметінің ең жоғарғы
соңғы нәтижесіне қол жеткізу үшін өндірістік қорларға деген меншік құқығы
емес, керісінше табыс табу үшін оларды пайдалану құқығы маңызды болып
саналды. Міне лизингтік қатынастардың логикасы осында.
Лизингтік қатынастардың экономикалық мәнін мүліктерді уақытша
пайдалануға берумен байланысты қалыптасатын мүліктік қатынастар кешені
ретінде қарастыру арқылы кейбір зерттеушілер лизинг - бұл мүліктерді ұзақ
мерзімді жалға беру мақсатымен сатып алу негізінде пайда болатын мүліктік
қатынастар кешені деп тұжырымдайды. Осы кешен лизингтік қатынастармен
бірге, сатып-алу-сату, қарыздық және т.б. қатынастарды да қамтиды. Сөйтіп,
лизингтік қатынастар үшін осы келісім-шарттардың күрделілігі және өзара
байланыстары тән. Осы концепцияны қолдай отырып, Л. Прилуцкий да лизингтік
үдерістің барлық кезеңдері бір-бірімен өзара тығыз байланысты, яғни
мүліктерді уақытша пайдаланумен байланысты пайда болатын қатынастар сатып-
алу-сату келісім-шарты іске асқаннан кейін пайда болады, яғни бірінші
операцияның орындалуы келесілерінің пайда болуына ықпал етеді, ал лизингтік
қатынасқа қатысушы тұлғалар лизингтік үдерістің әртүрлі кезеңдерінде бір-
бірімен өзара тығыз байланысты болады деп негіздейді [27, 56]. Бірақ осы
аталған элементтердің барлығы өз беттерінше жұмыс істей алмайды, олар тек
лизингтік қатынастардың күрделі құрылымын көрсетететін біртұтас жиынтық
ретінде ғана іске асырылады. Сондықтан да, біздің ойымызша лизингтік
қатынастарды жалға беру, несиелік және саудалық қатынастар сияқты
ұйымдастыру-экономикалық қатынастардан тұратын кәсіпкерлік қызметтің ерекше
түрі ретінде қарастыруға болады.
Лизинг саласында өте көптеген зерттеулер жүргізген В.Д. Газман, В. М.
Джуха сияқты экономистер лизингтік қатынастарды инвестициялық, қаржылық
қызметтерге жатқыза отырып, олар өз пікірлерін білдіру кезінде лизингті
несиелік институттар қатарына жатқызатын тұжырымдарды өте жиі пайдаланады
[28, 156], [29, 626]. Бұны осы концепцияны қолдаушылар лизингтік
қатынастарды нарықтың жаңа инвестициялық қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін құрылған қатынастардың неғұрлым жетілдірілген нысаны ретінде қарастыру
кезінде несиенің де, қаржының да белгілерін көруге болады деумен
түсіндіреді. Соған байланысты, лизингті несиелік немесе қаржылық қатынастар
қатарына да жатқызуға болмайды, себебі, лизингтік қатынастар кезінде осы
элементтерді бір-бірінен ажырату өте қиын болып табылады. Лизинг - бұл
инвестициялық операциялар деген көзқарасты қолдайтын ғалымдардың ішінде,
біздің көзқарасымыз бойынша лизингке екі жақтылық тән деп тұжырымдағандар
лизингтің экономикалық мәнін түсінуге неғұрлым жақын келген. Лизингтік
қатынастар кезінде екі жақтылықты мынадан көруге болады: біріншіден, лизинг
мазмұны бойынша негізгі капиталға қайтарымдылық негізде ақша қаражаттарын
салуды көрсете отырып, несиелік қатынастарға сәйкес келеді және несиелік
келісімнің мәнін сақтайды, ал екінші жағынан лизинг нысаны бойынша
капиталды инвестициялауға өте ұқсас, себебі, қарыз беруші мен қарыз алушы
ақша нысанындағы емес өндірістік нысандағы капиталмен жұмыс істейді.
Сонымен, осы жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, онда
лизингтік қатынастарды ғалымдардың бір тобы кәсіпкерлік қызметті
несиелеудің ерекше әдісі ретінде қарастырса, ал басқалары оны ұзақ мерзімге
жалға беру түсініктерімен толық сәйкестендіреді не болмаса оның бір нысаны
ретінде көрсетсе, ал үшіншілері өндіріс құралдарын сатып алу-сатудың
басқаша түрдегі нысаны немесе басқаның мүлігін пайдалану құқығын көрсетеді
деп санайды. Лизингтік қатынастардың мәні туралы осы келтірілген
анықтамалармен келіспеуге болмайды. Себебі, осындай әртүрлі пікірлер осы
экономикалық құбылыстың көп жақтылығын және күрделілігін тағы да бір
дәлелдейді. Оған дәлел ретінде көптеген мамандардың лизингті зерттей келе,
оның анықтамасының өте күрделі қатынастар жиынтығынан құралады деген
пікірлерін келтіруге болады. Мысалы, лизингтік бизнес саласында терең
зерттеулер жүргізген алғашқы ресейлік авторлардың бірі Е.Н. Чекмарева:
Лизингтік қатынастардың күрделілігі оның мәні мен пайда болуы туралы
әртүрлі көзқарастарды тудырады десе [30, 46], ал лизингтің даму тарихына
алғашқылардың бірі болып жалпы сипаттама берген П.А. Андреев: Лизинг - бұл
бірнеше жеке шаруашылық операцияларын және бірқатар артықшылықтарды
қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың күрделі нысаны деп жазады
[18, 46]. Отандық тәжірибеде Қазақстандық лизингтік қатынастардың пайда
болуы мен дамуына алғашқы терең ғылыми талдаулар жүргізген экономист-ғалым
А. Смағұлов: Лизинг үшін әртүрлі келісім-шарттарды үйлестірудің және
оларды бекіту кезінде пайда болатын қатынастарды байланыстырудың
күрделілігі тән деп көрсетеді [26, 126].
Сонымен, біздің ойымызша, лизингтік қатынастардың күрделілігіне оған
қатысушы субъектілердің бір-біріне қарама-қайшы мүдделері әсер етеді.
Біріншіден, лизингтік қатынастар лизингке алушы мен лизингке беруші үшін
негізгі капиталға қаражаттар салуды көрсетеді, сол арқылы оны
инвестициялаумен ұқсастыруға болады. Екіншіден, лизингтік қатынастардың
қаржылық жағы лизингке алушы үшін оны ұзақ мерзімді активтерді сатып алуды
несиелеу нысаны, яғни дәстүрлі банктік несиенің альтернативі ретінде
қарастыруға мүмкіндіктер береді. Үшіншіден, лизингтік қатынастар
қаржыландыруды ұйымдастыру нысаны бойынша лизингке алушы үшін оның сыртқы
түрі бойынша тауарлық несиемен ұқсас. Себебі, лизинг тауарлық несие сияқты
саудалық және несиелік келісімдердің байланысын көрсетеді. Төртіншіден,
лизингке беруші мен коммерциялық банк арасында несиелік қатынастар пайда
болады. Соған байланысты, лизингтік қатынастардың мәні дәстүрлі несиелік
келісім ретінде көрінеді.
Жоғарыда келтірілген ойларымызды қорытындылай келе, біз лизингтік
қатынастардың экономикалық табиғатын және жеке категория ретіндегі мәнін
ашып көрсететін және жоғарыда айтылған көзқарастарды ескеретін өзіндік
концепциямызды ұсынамыз. Яғни, лизингтік қатынастар - бұл лизинг
объектілерін пайдаланушыларды қажетті өндіріс құралдарымен дер кезінде және
тиімді түрде қамтамасыз етуге бағытталған жалға беру, несиелік, саудалық
қатынастардың жиынтығы болып табылатын кәсіпкерлік және инвестициялық
қызметтердің бір түрі және лизингке беруші мен лизингке алушының, сонымен
бірге лизингке беруші мен сатушының арасындағы серіктестік қатынастар.
Енді лизингтік қатынастар кезінде бекітілетін келісім-шарттарға
қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін тереңірек қарастырайық.
Лизингтік қатынастар үшін лизингке алушы мен лизингке берушінің
құқықтары мен міндеттерін бөліп көрсетудің маңыздылығы өте жоғары:
* лизингке беруші мүлікке деген меншік құқығын алады;
* лизингке беруші мүліктің толық құнын төлейді;
* лизингке алушы мүлікті сатушыға оның сапасына байланысты талаптар қоюға
құқық алады;
* сатып алу-сату туралы келісім-шарт лизингке алушы мен лизингке берушінің
бірлескен келісімдері болған жағдайда және солардың қалаулары бойынша өз
күшін жоюы мүмкін.
Ал, лизингке беруші мен сатушының құқықтары мен міндеттерін бөліп
көрсететін лизингтік қатынастар үшін маңыздылығы бар келесілерге ерекше
көңіл бөлу керек:
* лизингке беруші мүлікке деген меншік құқығын алады;
* лизингке беруші лизингтік төлемдер алып отырады;
* лизингке беруші лизинг туралы келісім-шарт көрсетілген талаптарды
лизингке алушыға қоюға құқық алады;
* сатушы лизингке алушының алдында мүліктің сапасы бойынша толық
жауапкершіліктер алады.
Сондықтан да, лизингтік қатынастар кезінде қолданылатын келісім-
шарттардың барлығы бір-бірімен өзара өте тығыз байланыста болатындықтан
біздің ұсынатын концепциямыз, лизингке беруші мен лизингке алушының және
сатушы мен лизингке берушінің араларындағы серіктестік қатынастарды
көрсетуге мүмкіндіктер беретін концепция болып табылады.
Сонымен, қазіргі кездегі лизингтік қатынастарға жеке алынған кейбір
елдердегі лизингтік қызметтер нарығының қалыптасуы мен даму жағдайларын
қарастырмай толық сипаттама беру мүмкін емес. Себебі, осы ақпараттарды
негізге ала отырып, ҚР-дағы лизингтік қатынастардың жақын уақыт
аралығындағы даму болашағына болжамдар жасауға және оның жалпы даму
болашағын анықтауға мүмкіндіктер туады.
1.2 Отандық нарықтардағы лизингтік бизнестің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктері
1989 жылдардың басында елімізде нарықтық қатынастардың
қалыптасып, дамуымен байланысты экономикалық тәжірибеге жаңа қаржылық
құралдар ене бастады. Сол қаржылық құралдардың бірі лизинг 1989 жылдан
бастап Қазақстанда экономикалық келісімдердің бір нысаны ретінде
пайдаланыла бастағаны белгілі. 1990 жылы Қазақ КСР үкіметі елімізде прокат
және лизинг қатынастарын дамыту мақсатында "Прокат және лизинг-95" деп
аталатын 6 жылдық бағдарлама жасады, өкінішке орай бұл бағдарлама өз
деңгейінде іске асырылмады. Бірақ осы бағдарлама қабылданғаннан кейін
"Крамдс-Лизинг", "Казтехлизинг", "ТуранЛизинг", "Алма-Ата Техлизинг",
"Агролизинг" және т.б. алғашқы отандық лизингтік компаниялар құрыла
бастады. 1992 жылғы мәліметтер бойынша ҚР экономикасының мемлекеттік емес
секторында 20 лизингтік компания жұмыс істеген [26,1166].
1992 жылдан басталған еліміздің ішкі нарығындағы қолайсыз экономикалық
жағдайлар мен дағдарыстардың нәтижесінде лизингтік бизнестің қарқыны
баяулай бастады. Еліміздегі инфляция қарқыны мен банктік пайыздық
ставкалардың күн сайын жоғарылап отыруы салдарларынан, нақты қаржылық
қолдау болмағандықтан Қазақстандық лизингтік компаниялардың көбі
төлемсіздік мәселелеріне кездесіп, өз қызметтерін тоқтатты.
1995 жылдан бастап лизингтік бизнесті мемлекеттік қолдау, яғни
лизингтік келісімдерді толығымен немесе жартылай мемлекеттік бюджет
есебінен қаржыландырудың үлесі жоғарылай бастады. 1996-2000 жылдар
аралығында мемлекет лизингтік операцияларды жүзеге асыруға Үкіметтің жеке
қаулылары бойынша 4,5 млрд. теңгеден көп ақша қаражаттарын жұмсаған. 1999
жылы Қазақстанда 11 лизингтік компания жұмыс істесе [52, 886], соның
жартысынан көбі мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылып отырылған.
2000 жылдың екінші жартысынан бастап "Қаржылық лизинг туралы" ҚР Заңы
өз күшіне енгеннен кейін еліміздің коммерциялық секторында лизингтік
қатынастар қалыптаса бастады. Яғни, "Қаржылық лизинг туралы" ҚР Заңы
елімізде лизингтік қызметтер нарығының белсенді түрде дамуына үлкен ықпал
жасады.
Сонымен, еліміздегі барлық лизингтік компаниялар өздерінің дамуының
алғашқы кезеңдерінде мынандай қиыншылықтармен кездесті:
осындай өте күрделі бизнесті жүзеге асыру үшін тәжірибенің жоқтығы немесе
жеткіліксіздігІ;
тәуекелділігі өте жоғары несиелік саясат, осы жағдай көптеген лизингтік
компанияларды шығынғы ұшыратты;
заңнамалық түрақсыздылығы, бұл жағдай болашақ туралы сенімділікпен айтуға
мүмкіндіктер бермеді.
2003 жылдың желтоқсан айында "Қазақстандағы лизинг: тәжірибе,
мәселелер және даму болашағы" деген тақырыпта болып өткен халықаралық
"дөңгелек столда" болған пікір алмастырулар нәтижесінде еліміздегі
лизингтік бизнестің қалыптасу және дамуының 15 жылдық тарихының кезеңдері
шартты түрде анықталған. Осы кезеңдерді төмендегідей кесте түрінде
көрсетуге болады.
Кесте 1. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың қалыптасу және даму
кезеңдері
Жылдар Кезеңдердің аты Қысқаша сипаттама
І-кезең Пайда болу Алғашқы лизингтік компаниялар құрылды жэне
1992-1994 кезеңі кейбір коммерциялық банктер лизингтік
операцияларды аз көлемде іске асыра бастады.
ІІ-кезең Баяулау кезеңі Қазакстанның ішкі нарығындағы экономикалык
1995-2000 дағдарыстардың әсерінен лизингтік бизнестің
қарқыны баяулай бастады.
Ш-кезең Жандану, қайта Лизингтік қатынастарды мемлекеттік қолдау
2000-2003 даму кезеңі жэне ынталандыру дами бастады, сондықтан бұл
кезеңді мемлекетік лизинг кезеңі деп те
атауға болады.
ІҮ-кезең Банктік лизингБанктік лизингтік компаниялардың құрылуымен
2003-2006 кезеңі байланысты лизингтік қатынастар коммерциялық
секторда өте тез қалыптасып, дами бастады.
Ескертпе - 5 [54,28-296 ], [55, 66] мәліметтері негізінде жасалған.
Біз осы 1-кестені біз лизингтік қатынастарды дамытуға ықпал ететін
маңызды кезең ретінде 2004-2010 жылдар аралығымен толықтыруды ұсынамыз.
Себебі, 2004 жылдың қаңтар айында "Қаржылық лизинг туралы" ҚР-ның Заңына
өзгерістер мен толықтырулар енгізілгені белгілі. Ондағы ең маңызды
өзгерістердің бірі лизингке алушылардың лизинг бойынша есептелінген сыйақы
сомаларын толық көлемде салық салынатын табыстан шегеру құқығының берілуі
және лизингке беру мақсатында сырттан әкелінетін құрылғылардың импорты
кезінде ҚҚС босатылатындығы. Яғни, лизингтік операцияларға салық салу
тәртібі бойынша енгізілген жеңілдіктер еліміздегі лизингтік қатынастардың
дамуына оң ықпал ететіндіктен, біз оны еліміздегі лизингтік қатынастардың
қалыптасуы мен дамуының Ү-кезеңі және лизингтік қатынастардың қарқынды
дамуы мен лизинг саласы бойынша Қазақстанның басқа мемлекеттермен
халықаралық ынтымақтастық кезеңі деп атауды ұсынамыз.
Бүгінгі күні ТМД, соның ішінде Қазақстандағы лизингтік қызметтер
нарығын тәуелсіз сараптамашылар лизингтік қатынастарға қатысушы барлық
тұлғаларға көп мөлшерде табыс және әлеуметтік-экономикалық тиімділіктер
әкелуге қабілетті нарық ретінде бағалауда. ТМД елдеріндегі күрделі
қаржылардың тапшылығы, осы мақсат үшін инвестициялаудың басқа түрлерінің
жетіспеушілігі лизингтің әртүрлі түрлерін тәжірибеде пайдаланудың
экономикалық маңыздылығын көрсетеді. Инвестицияның басқа түрлерімен
салыстырғанда лизинг бастапқы инвестициялық салымдарды азайтуға, өзара есеп
айырысулардың сенімділігін жоғарылатуға мүмкіндіктер беретінін жоғарыда
айтылған шетелдік тәжірибеден көруге болады.
Сонымен, жалпы шет елдерде және отандық нарықта лизингтік
қатынастардың пайда болып, дамуына әсер еткен себептердің біріне, лизингтің
қаржы-несиелік құрал ретіндегі артықшылығын жатқызуға болады. Сонымен
қатар, келесідей себептерді де атап айтуға болады: 1. ҒТП-ң заңдылықтары
мен ерекшеліктеріне байланысты факторлар. Олар:
- техникалар мен технологияларды жаңарту қарқынының жылдамдауы
әсерінен, құрылғылардың моральдық тозу мерзімдері азаяды. Яғни, еңбек
құралдарының жаңа үлгілерінің пайда болу қарқыны жоғарғы болған сайын,
машиналар мен құрылғылардың моральдық және толық табиғи тозу мерзімдері
арасындағы айырма көбейеді. Осының нәтижесінде моральдық жағынан ескірген
құрылғылардың меншік иелері олардың құнын толық амортизациялауға үлгермейді
және оларды төменгі бағаға сату сияқты мәселелер де туындайды. Ал,
құрылғыларды айырбастаудан бас тарту өндірістің тиімділігін төмендетуге
және кейбір жағдайларда банкроттыққа ұшырауға әкеліп соқтырады.
ҒТП тұтынушылардан жаңа техникаларды тиімді пайдалану мәселесін талап
етеді. Бұл мәселені шешу көбінесе құрылғыларға сапалы қызмет көрсетуге және
жөндеуге байланысты. Бірақ техникалардың құрылымының күрделіленуі және оған
қызмет көрсетудің қымбаттауы әсерінен мұндай жұмыстарды меншік иелерінің өз
күштерімен іске асыруға мүмкіндіктері жоқ. Ал, лизингті пайдалану лизингті
пайдаланушыларды мұндай міндеттерден босатады. Лизингтік келісім-шартта
лизинг мерзімі ішінде құрылғыларды жөндеу жұмыстары толығымен лизингке
берушінің міндеті ретінде көрсетілуі мүмкін.
әлемдік нарықта өздерінің техникалық және құндық параметрлері бойынша ұқсас
машиналар мен құрылғылар түрлерінің номенклатурасының көбеюі. Осының
әсерінен өз тауарларын өндіру үшін неғұрлым жақсы келетін, тиімді
құрылғыларды таңдау мәселелері күшейе түсті және сонымен бірге,
құрылғыларды уақытша пайдалану қажеттіліктері арта бастады.
Лизингтік қатынастардың пайда болып дамуына әсер еткен маңызды факторлардың
бірі қаржы нарығындағы капиталдардың жеткіліксіздігі. Бұл жағдай орта және
кіші кәсіпкерлікпен айналысатын фирмалардың қаржылық жағдайына неғұрлым
кері әсер етеді. Сонымен қатар, мемлекеттердің өзіндік өндірістік
инфрақұрылымы жеткілікті деңгейде дамымаған жағдайларда, тапшылық әсерінен
бағалардың тез қарқынмен өсу және валюталық дағдарыстар кезінде өзіндік
қаражаттар есебінен құрылғыларды сатып алу мәселелері тереңдейді.
Экономикасы дамыған елдердегі шаруашылық бірліктерінің көбеюі бизнесті
әртараптандыру үшін бәсекелестік прессинг тудырды. Бұл кәсіпкерлерді жаңа
экономикалық мүмкіндіктерді, соның ішінде лизингтік кәсіпкерлік
құрылымдарды құруға және зерттеуге итермеледі,
Лизингтік қатынастардың қалыптасып дамуына әсер еткен себептердің бірі
ретінде лизинг негізінде қаржыландыру нарықтық экономикасы дамыған
елдердегі қаржыландырудың негізгі қағидасына, яғни, қаражаттарды өз атынан
емес делдалдар арқылы орналастыру қағидасына сәйкес келетіндігін атауға
болады. Мұндағы негізгі мақсат - жауапкершіліктер мен тәуекелдіктерді бөлу.
Сонымен қатар, шетелдерде лизингтік қатынастардың дамуына төлем
қабілеттілігі бар сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкессіздіктер,
мемлекеттің әсер ету шаралары сияқты экономикалық факторларды қоса кеткен
жөн.
Сонымен жоғарыда айтылғандырды қорытындылай келе, шетелдерде және
отандық нарықта лизингтік қатынастардың пайда болып, даму шарттарының бір-
бірінен ерекшеленетінін көруге болады. Бұрынғы Совет Одағы құрамындағы
елдерде лизингтік қатынастардың пайда болуының негізгі факторы ретінде
қаржылық қатынастармен бірге материалдық қатынастардың да жетіспеушілігін
атауға болады. Сондықтан да, біз үшін әлемдік және отандық экономикалық
нарықта лизингтік қатынастардың қалыптасу және даму тәжірибесін зерттеудің
маңыздылығы өте зор.
Қазіргі уақытта лизингтік қызметтер нарығы әлемнің шамамен барлық
аймақтарында дамуда деп айтуға болады. Әлемнің көптеген елдеріндегі
инвестицияның жалпы көлеміндегі лизингтің алатын үлесіне байланысты
лизингті инвестициялаудың болашағы бар бір нысаны деп толық санауға болады.
Бірақ осы көрсеткіштің неғұрлым жоғары мөлшері экономикалық даму деңгейлері
жоғары елдерде байқалады (АҚШ, Батыс Еуропа елдері), яғни экономиканың даму
деңгейі лизингтік нарықтың дамуы үшін қажетті шарт болып табылады.
Егер дамыған шетелдердегі лизингтік нарықтың қазіргі жағдайы туралы
айтатын болсақ, онда бүгінгі таңда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz