Зерттеу нәтижесіндегі меншікті капиталдың есебі мен аудитін тиімді жүргізу жолдары
Кіріспе
I. Меншікті капитал бухгалтерлік есеп және аудит объектісі
1.1 Меншікті капиталдың экономикалық сипаттамасы
1.2 Шаруашылықтың технико.экономикалық сипаттамасы
1.3 Ұйымның есеп саясаты
II. Меншікті капиталдың есебі
2.1 Жарғылық капиталдың есебі
2.2 Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі
2.3 Жиынтық табыс (зиян) және бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) есебі
III. Меншікті капиталдың ішкі аудиті
3.1 Меншікті капитал есебі аудитінің мақсаты, ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі
3.2 Меншікті капитал есебінің ішкі аудиті
3.3 Меншікті капиталды талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша
I. Меншікті капитал бухгалтерлік есеп және аудит объектісі
1.1 Меншікті капиталдың экономикалық сипаттамасы
1.2 Шаруашылықтың технико.экономикалық сипаттамасы
1.3 Ұйымның есеп саясаты
II. Меншікті капиталдың есебі
2.1 Жарғылық капиталдың есебі
2.2 Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі
2.3 Жиынтық табыс (зиян) және бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) есебі
III. Меншікті капиталдың ішкі аудиті
3.1 Меншікті капитал есебі аудитінің мақсаты, ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі
3.2 Меншікті капитал есебінің ішкі аудиті
3.3 Меншікті капиталды талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша
Қазіргі экономиканың дамуы кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғаларға байланысты. Осыған байланысты нарықтық қатнастарға өткен соң қазіргі заманға және талаптарға сай бизнеспен айналысатын тұлғаларға есепті дұрыс және мемлекетке тиімді жүргізу үшін Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп туралы» 2002 жылы 24 маусымнан № 309-2 заң күші бар жарлығы күшіне енді. Осы құжаттарға негіздей отырып, Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық комиссиясы 1997жылдың 1 қаңтарынан бастап 17 қазақстандық стандарттар мен субъектілердің қаржы шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есептегі Бас шоттар жоспарын экономика аясына ендірді. Бұл шаралар халықаралық стандарттарға біршама жақындастырған концептуалдық негіздегі, бухгалтерлік жүйесінің алғы шарты болғаны баршамызға аян.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылдың 28 қаңтар айындағы №3838 «1998-2000 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп пен аудитті дамыту мен жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы» туралы жарғысында мынандай басты мақсаттар көзделген: түбегейлі-экономикалық қайта құрылуы барысындағы бухгалтерлік есептің жаңа жүйесін құру мен ендіруді қамтамасыз ету, ұйымды керекті ақпараттармен қамтамасыз ете алатын, халықаралық қауымдастықтағы еліміздің халықаралық байланыстары мен интеграциясын дамыту, сонымен қатар осы бухгалтерлік есеп пен аудит саласындағы мамандарын Кәсіби біліктілігін көтеру.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есепке алу туралы заң күші бар жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы » 2002 жылғы 24 маусымда және 2002 жылы 18 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Қаржы 438 бұрынғы бойынша Бухгалтерлік есепке алу шоттарының үлгі жоспары енді. Осы екі бұйрық 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енді. Бұл халықаралық стандарттарға сай қабылданған .
Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылдың 28 қаңтар айындағы №3838 «1998-2000 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп пен аудитті дамыту мен жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы» туралы жарғысында мынандай басты мақсаттар көзделген: түбегейлі-экономикалық қайта құрылуы барысындағы бухгалтерлік есептің жаңа жүйесін құру мен ендіруді қамтамасыз ету, ұйымды керекті ақпараттармен қамтамасыз ете алатын, халықаралық қауымдастықтағы еліміздің халықаралық байланыстары мен интеграциясын дамыту, сонымен қатар осы бухгалтерлік есеп пен аудит саласындағы мамандарын Кәсіби біліктілігін көтеру.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есепке алу туралы заң күші бар жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы » 2002 жылғы 24 маусымда және 2002 жылы 18 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Қаржы 438 бұрынғы бойынша Бухгалтерлік есепке алу шоттарының үлгі жоспары енді. Осы екі бұйрық 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енді. Бұл халықаралық стандарттарға сай қабылданған .
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.
2. Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 24 маусымдағы № 309 Заңы (10.07.03. соңғы енгізілген өзгерістерімен)
3. Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексі. 2001 жылғы 12 маусым. Қолданысқа 2002 ж 1 қаңтардан енген.
4. Аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 20 қарашадағы №20 Заңы (10.07.03. №487-2 заңдарымен енгізілген өзгерістерімен)
5. Қазақстан Республикасы Президентінің «Акционерлік қоғамдар туралы» 1998 ж 10 шілдедегі №2811 заң күші бар жарлығы.
6. Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.А. Құдайбергенов, А.Ә. Жантаева «Қаржылық есеп», Алматы «Экономика» 2001
7. «Аудит» уч. пособие под редакцией В.И. Подольского Москва «Юнити» 2000
8. Стандарты бухгалтерского учета. Национальная комиссия РК Алматы 1996 г.
9. В.К. Радостовец, В.В. Радостовец, Т.Ғ. Габдуллин, О.И. Шмит «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»: Өңделіп және толықтырылған үшінші басылым. Алматы: Қазақстан Аудит, 2002 ж.
10. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Учебное пособие К.Ш. Дюсембаев, С.К. Егембердиева, З.К. Дюсембаев Алматы «Қаржы-қаражат», 1998 – 512 стр.
11. Типтік шоттар жоспары.
12. Шоттар корреспонденциясы.
13. Е.Т. Төлегенов «Бухгалтерлік ақпарат жүйелері», Оқу құралы Алматы «Экономика» 2001 жыл.
14. К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Т. Жұмағалиева «Ұйымның қаржылық жағдайын талдау», Алматы «Экономика» 2001
15. Бухгалтер Бюллетені № 49 желтоқсан 1998 жыл
16. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. – Алматы, 1996-2003 ж.
17. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Сальменова А.Т. Финансовый учет на предприятии. – Алматы: Экономика, 2003.
18. Тасмағанбетов Т.А., Радостовец В.К. Қаржы есебі. Алматы. – Дәуір, 1998.
19. Энциклопедия общего аудита. – М.: Дело и сервис, 1999.
20. Кутер М.И., Бухгалтерский учет. Основы теории. – М.: 1997.
2. Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 24 маусымдағы № 309 Заңы (10.07.03. соңғы енгізілген өзгерістерімен)
3. Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексі. 2001 жылғы 12 маусым. Қолданысқа 2002 ж 1 қаңтардан енген.
4. Аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 20 қарашадағы №20 Заңы (10.07.03. №487-2 заңдарымен енгізілген өзгерістерімен)
5. Қазақстан Республикасы Президентінің «Акционерлік қоғамдар туралы» 1998 ж 10 шілдедегі №2811 заң күші бар жарлығы.
6. Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.А. Құдайбергенов, А.Ә. Жантаева «Қаржылық есеп», Алматы «Экономика» 2001
7. «Аудит» уч. пособие под редакцией В.И. Подольского Москва «Юнити» 2000
8. Стандарты бухгалтерского учета. Национальная комиссия РК Алматы 1996 г.
9. В.К. Радостовец, В.В. Радостовец, Т.Ғ. Габдуллин, О.И. Шмит «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»: Өңделіп және толықтырылған үшінші басылым. Алматы: Қазақстан Аудит, 2002 ж.
10. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Учебное пособие К.Ш. Дюсембаев, С.К. Егембердиева, З.К. Дюсембаев Алматы «Қаржы-қаражат», 1998 – 512 стр.
11. Типтік шоттар жоспары.
12. Шоттар корреспонденциясы.
13. Е.Т. Төлегенов «Бухгалтерлік ақпарат жүйелері», Оқу құралы Алматы «Экономика» 2001 жыл.
14. К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Т. Жұмағалиева «Ұйымның қаржылық жағдайын талдау», Алматы «Экономика» 2001
15. Бухгалтер Бюллетені № 49 желтоқсан 1998 жыл
16. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. – Алматы, 1996-2003 ж.
17. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Сальменова А.Т. Финансовый учет на предприятии. – Алматы: Экономика, 2003.
18. Тасмағанбетов Т.А., Радостовец В.К. Қаржы есебі. Алматы. – Дәуір, 1998.
19. Энциклопедия общего аудита. – М.: Дело и сервис, 1999.
20. Кутер М.И., Бухгалтерский учет. Основы теории. – М.: 1997.
Мазмұны
Кіріспе
I. Меншікті капитал бухгалтерлік есеп және аудит объектісі
1. Меншікті капиталдың экономикалық сипаттамасы
2. Шаруашылықтың технико-экономикалық сипаттамасы
3. Ұйымның есеп саясаты
II. Меншікті капиталдың есебі
1. Жарғылық капиталдың есебі
2. Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі
3. Жиынтық табыс (зиян) және бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) есебі
III. Меншікті капиталдың ішкі аудиті
1. Меншікті капитал есебі аудитінің мақсаты, ақпарат көздерімен
қамтамасыз етілуі
2. Меншікті капитал есебінің ішкі аудиті
3. Меншікті капиталды талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Қазіргі экономиканың дамуы кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғаларға
байланысты. Осыған байланысты нарықтық қатнастарға өткен соң қазіргі
заманға және талаптарға сай бизнеспен айналысатын тұлғаларға есепті дұрыс
және мемлекетке тиімді жүргізу үшін Қазақстан Республикасы Президентінің
Бухгалтерлік есеп туралы 2002 жылы 24 маусымнан № 309-2 заң күші бар
жарлығы күшіне енді. Осы құжаттарға негіздей отырып, Қазақстан
Республикасының Бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық комиссиясы 1997жылдың 1
қаңтарынан бастап 17 қазақстандық стандарттар мен субъектілердің қаржы
шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есептегі Бас шоттар жоспарын экономика
аясына ендірді. Бұл шаралар халықаралық стандарттарға біршама
жақындастырған концептуалдық негіздегі, бухгалтерлік жүйесінің алғы шарты
болғаны баршамызға аян.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылдың 28 қаңтар айындағы
№3838 1998-2000 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп
пен аудитті дамыту мен жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы туралы
жарғысында мынандай басты мақсаттар көзделген: түбегейлі-экономикалық
қайта құрылуы барысындағы бухгалтерлік есептің жаңа жүйесін құру мен
ендіруді қамтамасыз ету, ұйымды керекті ақпараттармен қамтамасыз ете
алатын, халықаралық қауымдастықтағы еліміздің халықаралық байланыстары
мен интеграциясын дамыту, сонымен қатар осы бухгалтерлік есеп пен аудит
саласындағы мамандарын Кәсіби біліктілігін көтеру.
Қазақстан Республикасы Президентінің Бухгалтерлік есепке алу туралы
заң күші бар жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2002
жылғы 24 маусымда және 2002 жылы 18 қыркүйекте Қазақстан Республикасы
Қаржы 438 бұрынғы бойынша Бухгалтерлік есепке алу шоттарының үлгі
жоспары енді. Осы екі бұйрық 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енді. Бұл халықаралық стандарттарға сай қабылданған .
Бухгалтерлік есеп пен аудиттегі басты элементтерінің бірі - меншікті
капитал салыстырмалы түрде отандық бухгалтерлік есеп пен аудиттің жаңа
құрамды бөлікті объектілерінің бірі болып табылады. Қазақстан
Республикасы Президентінің 1995 жылы 26 желтоқсанындағы № 2732 жарғысына
сәйкес меншікті капиталға мынандай анықтама берген: меншікті капитал
бұл ұйымның міндеттемелерін есептен шығарып тастағандағы активтерінің
жиынтығы. Басқа сөзбен айтқанда меншікті капиталдың көлемі, бухгалтерлік
баланста көрсетілген активтер мен міндеттемелердің құндық бағалауына
байланысты.
Меншікті капиталдың ең басты ерекшелігі, ол әрқашан ұйым активтерінің
көзі ретіндегі маңызды рөлді атқарады, яғни ұйымның нарық аясындағы
интенсивті түрдегі қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыруда меншікті
капитал қорлану көзі қызметін атқарады. Сондықтан да есеп мамандарының
аса маңызды үлкен назарлары мен көңілдерін талап ететін меншікті капитал,
ұйымның бухгалтерлік есебі, аудитті және қаржылық талдауында айрықша
маңызға ие.
Өндірістік, коммерциялық немесе басқа қызмет түрлерін атқаратын
кәсіпорында материалдық құндылықтардың, ақшалардың, қаржылық
инвестициялардың және де ұйымның қызметін жүргізуге қажетті құқықтарды,
идеялар мен жетістіктерді алуға жұмсалған қаржылық салымдардың
жиынтықтарын бейнелейтін белгілі бір тәртіптегі капиталдың болуы
міндетті. Мұндағы меншікті капитал шаруашылықтағы экономикалық өміріндегі
қозғаушы күш артериясы ретінде маңызды рөлін атқаратын, ұйымның нарық
жағдайындағы қызметін жан-жақты қамтамасыз ететін қорлану көзі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты, зерттеу жүргізу және зерттеу
нәтижесінде меншікті капиталдың есебі мен аудитін тиімді жүргізу жолдарын
қарастыра отырып, ұсыныстар мен пікірлер енгізу.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесідей міндеттерді
қарастыру:
• Меншікті капиталдың және ұйымның жалпы сипаттамасы;
• Меншікті капитал есебінің аудиторының мақсаты, ақпарат көздерімен
қамтамасыз етілуі және ішкі аудиті;
• Меншікті капиталды талдау;
Бұл жұмыс келесі ұйымдық-құқықтық негіздерге сүйенеді: Қазақстан
Азаматтық Кодексі, Салықтар және бюджетке төленетін басқадай міндетті
төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық Кодексі),
Бухгалтерлік есепке алу туралы заң күші бар жарлығына өзгерістермен
толықтырулар.
I. Меншікті капитал бухгалтерлік есеп және аудит объектісі
1. Меншікті капиталдың экомоникалық сипаттамасы
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрімен
айналысатын ұйымның қайсыларының болса да шаруашылық қызметпен айналысу
үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары, ақшалай қаражаттары,
қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу мақсатында жұмсалған
шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың ақшалай
жиынтығы қаралған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында
қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйым
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құрылады. Кейінгі уақыттарда ұйым капиталы
өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа
көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады.
Жалпы ұйымның есебін жүргізу барысында істеп тұрған, қызмет атқарушы
яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік
баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері
баланстың пассивінде көрсетіледі.
Ұйым мүлкінің құрамы
Ұйымның барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және
айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай негізгі (айналымнан тыс) активтер және айналымдағы
активтер- деп екіге бөлінеді.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық
емес активтерден, Қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған
құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер ұйымның материалдық-
техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер ұйымның атқаратын қызметінен пайда табу үшін
пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар, тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық алашақтар және басқадай
активтер жатады.
Ұйым мүлкінің құрылу көздері
Ұйым мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан
құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар саналады :
Жарғылық капитал;
Резервтік капитал;
Бөлінбеген пайда;
Ұйымдар өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер, қарыздар, аванстар, және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі ұйымның(кәсіпорынның) жарғысында қаралған
қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестицияланған қаржыларының сомасы
болып саналады.
Меншікті ұйымдық-құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті
құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынандай түрлерде болуы
мүмкін:
Шаруашылық серіктестіктердің (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері ұйым жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен
кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал – қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құнынан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестицияларды
қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағы басқалардан
туындайды.
Резервтік (сақтық, сақтаулы) капиталы – келешекте (алдағы уақыттарда)
болуы мүмкін зияндармен шығындардың орнын толтыруға арналған ұиымның
өзінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік капиталының бір
бөлігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы) капиталдың мөлшерімен құрылу тәртібі
Қазақстан Республикасының заңдары мен ұйымның (қоғамның) жарғысында
қаралады (көрсетіледі).
Бөлінбеген пайда (табыс) – ұйымның (кәсіпорынның) жалпы табысының
(пайдасының) барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке төлеген салық
сомаларына және табыстан (пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланғаннан
қалған бөлігі.
1.2 Шаруашылық техникалық - экономикалық сипаттамасы
көрсеткіштерінің өзгеруі
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның шаруашылық техникалық
экономикалық көрсеткіштерінің өзгеруін талдау маңызы өте зор. Шаруашылық
техникалық экономикалық көрсеткіштерді талдағанда айналым капитал
айналымның, мүлік құнының үлесіне меншік және қарыз капиталдың қатынасына,
сонымен қатар дебиторлық және кредиторлық қарыздың қатынасына көңіл бөлу
керек. Қаржылық жағдайы қалыпты болған кезде кәсіпорында меншік капиталының
үлесі динамикалық түрде өсу керек, және меншікті капитал қарыз капиталдан
жоғары болу керек, ал дебиторлық және кредиторлық қарыз бір-бірімен
теңесуі керек. Талданатын кәсіпорын дипломдық жұмысқа арқау болған ЖШС
Динал 1998-ші жылы айран өндіруші заводы негізінде құрылған. Негізінен
сыра өндіруге негізделген, бас кеңсесі, тұрғылықты орны: Ангарская көшесі
131. орналасқан. ЖШС Динал көптеген шетелдік және отандық әріптестерімен
тығыз байланыста жұмыс жасайды. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға
болады: Heineken Brouwerijen B.V., ''HAYWARD Germany'', ООО “Баумастер”,
ООО ИГЛ, KHS MASCH тағы басқалары. Қазір бұл ұйым 50 пайыз иелену
құқылары бар Голландия мен Қазақстан мемлекеттерінің бірлескен кәсіпорыны
болып тіркелген. ЖШС Динал ұйымының бас директоры Йост Ван Рун, Қаржы
директоры – Садыков Сардар Жеңісұлы, бас бухгалтер – Тұрмаханова Ләззат
Жолмұрзақызы. Серіктестіктің 2002-2003 жылдары негізгі экономикалық
көрсеткіші мына төмендегі кестеде келтірілген:
ЖШС ”Динал” негізгі экономикалық
көрсеткіштері.
2002 ж 2003 ж Ауытқулар
Көрсеткіштер Мың. Тенге. Өткен жыл Есепті жыл Сомада %
1.Өнімді өткізуден түскен табыс. 385820,19 443693,22 57873,03
115,00
2.Өнімнің өзіндік құны. 187392,87 215501,8 28108,93
115,00
3.Жалпы табыс. 198427,32 228191,42 29764,1
115,00
4.Кезең шығындары. 140126,49 161145,46 21018,97
115,00
Соның ішінде:
әкімшілік шығындары 86331,42 99281,13 12949,71
115,00
сату бойынша шығындары 29073,24 33434,23 4360,99
115,00
Пайыз бойынша шығындары 24721,83 28430,1 3708,27
115,00
5.Негізгі қызметтен түскен табыс. 58300,83 67045,95 8745,12
115,00
6.Негізгі емес қызметтен түскен 23970,87 27566,5 3595,63
табыс. 115,00
7.Салық салынғанға дейінгі табыс. 82271,7 94612,46 12340,76
115,00
8.Табыс салығы.
9.Таза табыс. 82271,7 94612,46 12340,76
115,00
10.Негізгі құралдардың орт жылдық 294778 464159 169381
құны 157,46
12.Қор қайтымдылығы. 1,31 0,96 -
0,35 73,03
13.Қор сыйымдылығы.
0,76 1,05 0,28 136,92
14.Қор жарақтануы. 1473,89 2320,79 846,91
157,46
15.Активтердің айналымдылығы -
(рет) 0,67 0,53 0,14 79,17
16.Сату табыстылығы 0
(рентабельділік)% 0,51 0,51 100,00
17.Активтердің пайдалылығы (рент) -
% 0,14 0,11 0,03 79,17
Есепті кезеңде өнімді өткізуден түскен табыс 57873,03 теңгеге өскен
немесе 15 пайыз. Өнімнің өзіндік құны да 28108,95 теңгеге өскен немесе 15
пайыз. 2003 жылдың аяғына қарай жалпы табыс 228191,42 теңге болды. Сонымен
қатар кезең шығындарында да 15 пайызға немесе 12949,71 теңгеге өскенін
көреміз, және 2003 жылдың аяғына 99281,13 теңгені құрады. Кәдімгі қызметтен
түскен табыс , ол негізгі және негізгі емес қызметтерден құралған табыста
15 пайызға өскен және жыл аяғына 94612,46 теңгені құраған. Сондай-ақ таза
табыс жыл аяғына 94612,46 теңгеге тең болды.
ЖШС Динал ұйымының 2003 жылғы таза табысы толығымен өткен кезең
шығындарын жабуға кетті. Сондықтан есепті жылы табыс салығы төленбеген.
Ұйым жұмысында теріс жағдай болып отырған ол негізгі құралдардың
қорқайтарымдылығының -35,30 пайызға төмендегені, сондай-ақ сәйкесінше
қорсиымдылығы 28,20 пайызға жоғарылаған. Бұл негізгі құралдардың тиімсіз
пайдаланғанын көрсетеді. Есепті жылы активтердің айналымдылығы 0,3-ке
төмендеген және жыл соңында 0,53-рет айналған. Бұл көрсеткіш те ұйымның
қаржылық жағдайына теріс әсер етеді. Сату табыстылығы есепті жылы өзгерген
жоқ. Активтердің табыстылығы 20,83 пайызға төмендеген.
Жалпы кәсіпорын бойынша таза табыстың жоғарылауына қарамастан, негізгі
көрсеткіштердің төмендеуі байқалады: негізгі құралдарды пайдалану
тиімділігі, активтердің айналымдылығы, сонымен қатар барлық активтерінің
табыстылығы
ЖШС Динал 2003 жылдың ішінде ұйымның негізгі көрсеткіштерінде келесі
өзгерістер болды : жалпы табыс 228191,42 теңге , кезең шығындар соның
ішінде161145,46 теңге, негізгі емес қызметтен түскен табыс 27566,50 теңге,
корпоративтік табыс салығы 28383,73 теңге, таза табысы 2003 жылға 66228,72
теңгемен жапты.
ЖШС “Динал” өзінің қызметінің алдында келесідей мақсаттар қояды:
• Халықтың сұранысын қамтамасыз ету;
• Табыс табу және оны қатысушылар арасында пайдалану;
• Жаңа жұмыс орындарын ашу және ұйым жұмысшыларының әлеуметтік
жағдайларын шешу;
Ұйым қызметінің пәні болып:
• Тауарларды өндіру және сату;
• Сыртқы экономикалық қызмет;
• Және басқа да заңмен шектелмеген қызметтер;
Әкімшілік-басқару кеңсесі ғимаратында (Литер А) келесідей кабинеттер
орналасқан: басқарушы кабинеті, бас технолог кабинеті, бас бухгалтер және
екінші деңгейлі бухгалтерлер кабинеті, кадрлар бөлімі, материалдармен
қамтамасыз етуші бөлімше, сату бөлімшесі, сонымен қатар басқа да
бөлімшелер кабинеттері орналасқан.
Ал өндірістік ғимаратында (Литер В) келесідей үш цех бар:
• Қайнату цехі (варочный цех)
• Ферментациялау цехі (жасыл сыра)
• Лагерлік цехі (сыраның пісіп жетілуі)
Әр цехте әр түрлі процесстер жүреді, яғни бірінші цехта қайнату, екінші
цехте жасыл сыра, үшінші цехте сыраның пісіп жетілуі және сүзгіштен өтіп
тазартылады. Келесі кезең бөтелкелерге құю және этикеттерді жабыстыру
процесімен аяқталады.
ЖШС “Динал” өнімдерінің өзіндік құндарына кіретін келесідей
материалдардан құралады:
• материалдар – солод, мия, су;
• көмекші материалдар этикет, кизельгурт, сүзгіш картон, клей,
каустикалық сода, бөтелкелердің сынуы, қақпақ, хлорлы әк, тұз қышқылы;
• басқа да материалдар – жылу энергиясы, электр энергиясы;
ЖШС Динал салыстырмалы аналитикалық балансын талдау.
Ұзақ және қысқа мерзімді активтерді талдау
№3 қосымшада көріп отырғандай баланстың актив құрамындағы ең көп
үлес салмағын ұзақ мерзімді активтер алып жатыр: 2003 жылдың басы мен
аяғына сәйкесінше 53,68 пайыз және 60,04 пайыз. Ұйымның ұзақ мерзімді
активтер ішінде:материалды емес активтер, негізгі құралдар мен
аяқталмаған құрылыс көрсетілген.Ұзақ мерзімді активтердің құрылымындағы
ең көп үлес салмағын негізгі құралдар алады 60,15 пайыз жыл басына және
жыл соңына 65,62 пайыз жыл аяғына. Егер негізгі құралдардың жіктелуін
қарастыратын болсақ, онда ең көп үлес салмағын машиналар мен құрылғылар
алады жыл басына 51,27 пайыз, жыл аяғына 57,96 пайыз құрайды.
Ұйымның барлық мүлік құнында ағымдағы активтер 46,31 пайыз мен 39,95
пайыз, жыл басы мен жыл аяғы сәйкесінше. Ағымдағы активтер құрылымында ең
көп үлес салмағы дебиторлық қарыз алып жатыр,бұл кәсіпорынды теріс
сипаттайды. Жыл басына қарағанда дебиторлық қарыздың деңгейі 88374
теңгеге немесе 5,3 пайызға жоғарыласа да, Жыл соңына қарай дебиторлық
қарыздың үлес салмағы өте жоғары-339900 теңге немесе 33,28 пайыз.
Кәсіпорынның басшыларына төлем есебінің тәртібін қатайту керек және
дебиторлық қарыздарды қайтару шараларын қабылдау керек. Тауарлы
материалды қорлардың төмен үлес салмағы мен олардың жыл соңына төмендеуі:
кәсіпорын өзінің сату нарығы бар екенін көрсетеді және ұйымның өнімдері
сұранысқа ие.
Ұйымның барлық мүлкі есепті кезеңде 369362 теңгеге немесе 56,66
пайызға өсті, бұл ұйымды оң сипаттайды. Бұл жоғарылауға әсер еткен актив
баптары келесідей: негізгі құралдар құнының жоғарылауы 258056 теңгеге
немесе 77,0015 пайызға, негізінен машиналар мен құрылғыларды сатып алған
үшін, ол 257749 теңгеге 2003 жылы; дебиторлық қарыздың 88374 теңгеге
абсолютті өлшемде өсуі.
Материалды емес активтер мүлік құнында үлес салмағы аз: жыл басына
0,084 пайыз және жыл аяғына 0,0754 пайыз. Бірақ абсолюттік өлшемде 200
теңгеге өскенін көруге болады, ал пайыздық өлшемде материалдық емес
активтер 2003 жылға 0,0120 пайызға төмендеп
отыр.
Егер баланстағы өзгерістерді пайыздық қатынаста алатын болсақ, онда
мүлік құнының өсуі ұзақ мерзімді активтердің 71,2761 пайызға және
ағымдағы активтердің 20,7241 пайызға өсуімен анықтауға болады. Жоғарыда
айтылғандай мүліктің өсуіне әсер еткен негізгі факторлар ол машиналар мен
құрылғылардың 69,7822 пайызға өсуі және дебиторлық қарыздың 23,9261
пайызға өскенінен.
Егер машиналар мен құрылғылар құнының өсуі оң әсерімен сипатталса ,
дебиторлық қарыздың өсуі ұйымның жұмысында теріс әсерімен сипатталады.
Міндеттеме мен меншікті капиталын талдау
Баланстың міндеттеме мен меншікті капиталы бөлімінде ең көп үлес
салмағын ұзақ мерзімді міндеттемелер алып отыр: есепті жыл аяғына 91,1076
пайыз, бірақ есепті жылы бұл көрсеткіштің аздаған төмендеуі байқалады
-11,4451 пайызға, абсолюттік өлшемде бұл көрсеткіш 261903 теңгеге өскен.
Бұл көрсеткіш ұйымның жоғары деңгейде қарыз қаражаттарына тәуелді және
ұйымның өзіндік қорлары жеткіліксіз. Өткен жылдардың жабылмаған зияны
есепті жылы азайды, ол таза табыс арқылы төмендеді, таза табыс есепті
жылы 94612,46 теңгені құраған. Жыл аяғына жабылмаған зиян 35441 теңгені
құраған. Есепті кезеңде жарғылық капитал 164 теңгеге өскен және жыл
аяғына 0,0617 пайыз құраған, бұл мүлік құнының ішіндегі үлес салмағы өте
аз мөлшерде екенін көруге болады. Ағымдағы міндеттемелер құрылымында үлес
салмағы басым : қысқа мерзімді несиелер болып табылады, яғни 7,9773 пайыз
немесе жыл аяғына 81471 теңге. Сонымен қатар бұл көсеткіштердің пайыздық
өлшемдегі төмендеуі байқалады (-1,2795 пайыз) және абсолюттік өлшемде
21182 теңгеге өсіп отыр, бұл әрине қарыз қаражаттарына тәуелділігін
көрсетеді.
Жалпы ұйым бойынша жоғарғы деңгейде қарыз қаражаттары басым және
өзіндік қорлардың жалпы мүлік құнында пайыздық мөлшері төмендігімен
сипатталады. Бұл жағдай төлем қабілеттілігі мен өтімділігіне теріс әсерін
тигізеді, сонымен қатар кәсіпорын несие бойынша пайыз төлеуге ақша
жұмсауы керек. Бірақ кәсіпорынның өнімдері сұранысқа ие болғандықтан және
белгілі өнім белгісін иеленгендіктен және өнімді өткізетін нарықты
иеленуінің арқасында таза табыс өсіп отыр, бұл болашақта өнім өндіру мен
тауарларды сату көлемін, табыс өсімін көбейтуге болады, яғни
кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақтыландыру.
1.3 Ұйымның есеп саясаты
Қазақстандағы халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында және
Қазақстандағы бухгалтерлік есеп стандарттарында жасалған әдістемелік
ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық
тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары
белгіленген, онда әр-бір кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың
шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің
біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыру және
бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу
фактілері кәсіпорынның есеп саясатында көрініс табу тиіс. Басқаша
айтқанда, есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге
асыратын тетігі.
ЖШС ”Динал” бухгалтерлік есеп жүиесін жүргізудің жалпы қағидасы мен
ережесі нормативтік-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есеп саясаты
келесідей:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз
балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал
қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда
есепке алынады);
- толасыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандайда бір
қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде
тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы
басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісін тұрақтылығы, есеп беру жылдың барысында міндеттеме
мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен
кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы –
кәсіпорын қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамту керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістемелерін айтады; техникалық деп осы әдістердің синтетикалық шоттарында
көрсету сызбасын, есеп регистрінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығы, оның кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп стандартының бір шама
рұқсатымен бухгалтерліек есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен таңдап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көтерілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік
актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзін есеп жүргізудің
процедурасын дербес әзірлей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау – бухгалтерлік
есептің № 6 “Негізгі құралдардың есебінің” стандарттарындағы
әдістемелік ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және
кәсіпорынның сатып алуға төлеген нақты шығындар негізінде құралдар
объектісінің бастапқы құны анықталды; құрылтайшылардың берген
объектілері – олардың өз – ара келісімі бойынша ; тегін берілген
объектілер – эксперттік жолмен немесе алыс – беріс актілер
мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін –
нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған объектілер
– ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы - бухгалтерлік есептің № 6
“Негізгі құралдардың есебінің” стандарттарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің
бірі немесе бірнешеуін пайдалануға болады; құнын есептеп шығарудың
бірқалыпты (түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін
орындалған жұмыстардың пропорционалды түрде есептелінетін әдісі
(өндірістік әдіс); құнын есептен шығарудың сандық сомасы бойынша
есептелінетін әдісі (комулятивтік әдіс) қалдық құнын азайтатын
әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған кезде,
амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың қандай түрі
бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негізгі құралды бір түрі
бойынша амортизацияны есптеуді бір ғана әдісі пайдаланады; негізгі
құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың әр-түрлі әдісін
пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі – кезеңі, негізгі
құралды пайдаланудан алатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі;
жою құны есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі
құралды жою барысында алынған запас бөлшектердің, қайтып
пайдалануға жарайтын құндылықтардың құнын алып тастағаннан шығады;
- негізгі құралдарды жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен жөндеу
жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв
қорларын жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені
кәсіпорынның өзі шешеді;
- материалдық емес активтердің амортизациясы-әрбір түрінің
пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және амортизация есептеу әдісін
әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады; болашақ кезеңнің
шығыстары – кезеңдері нақты анықталмаған жағдайда, кезең барысында
ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін,
немесе басқа да көздерінің есебінен (тау – кен дайындық
жұмыстарына кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге кеткен
шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы
мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың
кезеңін және есептен шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резервтері – кәсіпорын қандай
резервтерді және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану
тәртібін анықтап өзі шешеді ( кезекті демалысқа ақы төлеу
резервтері, көп жылғы сіңірген еңбегі үшін марапаттар шығыстары,
маусымдық салаларда дайындық жұмыстары жүргізуге кеткен өндірістік
шығындары және басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері – кәсіпорын түгендеу
мәліметтерін негізінде дебиторлық қарыздарын қандайы күмәнді болып
табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге
жататын шығындарын өзі таңдай алады;
- қаржылық инвестиция – кәсіпорын үзақ мерзімді қаржылық
инвестицияны есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта
бағаланатын құнын ескере отырып, сатып алу құны бойынша немесе
ағымдағы мен сатып алу құндарына алынған ең кіші бағасы бойынша;
ұзақ мерзімді инвестицияның қайта бағаланған сомасын қалай
көрсетудің мәс елесін шешеді: демек ол табыс ретінде де, немесе
таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық ұйымның
инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі таңдайды: үлестік қатынасу
әдісін немесе құндық әдісін. Ал ЖШС “Динал” үлестік қатынасу әдісін
таңдаған.
- табысты тану - № 5 “Табыс” деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандарттарында сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған
кезде танылады: табыс сомасы барынша дәлелденген деңгейі бойынша
бағаланады; экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан
оны алу ықтималдығы бар болса ғана, оны ұйым алады. Жалпы қағидасымен
қатар, кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары
қарастырылуы мүмкін:
- тауарды сату бойынша – ұйымның сатып алушыға меншіктік құқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша
дәлелденген деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсетілген қызметі бойынша - есептік күнге жасалған мәмленің
біту сатысын барынша дәлелденген деңгейде анықталады; мәмілені
жүргізу кезінде жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары
барынша дәлденген деңгейде анықталады;
- дивидендтер, пайыздар түріндегі табыстар пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық түрде танылуы
тиіс; роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі
бойынша танылуы тиіс;
- дивидендтер акционерлер оны алу құқын белгілеген жағдайда ғана
танылуы тиіс. Жоғарыда аталған барлық жағдайда табысты тек есептеу
әдісі бойынша танылатындығы қарастырылған. Есеп саясатының
техникалық бөлігін әзірлеген кезде келесідей мәселелер
қарастырылуы тиіс:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралдарды жөндеу
бухгалтерлік есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының)
бірін қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол
өнімнің (жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы
мүмкін немесе алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін.
Аталған схемалардың бірін таңдау, кәсіпорынның қай салаға
жататындығымен де байланысты болып келеді;
- материалдың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске
есептен шығарылатын), материалдық ресурстарын нақты өзіндік құнын
анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны
бойынша әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы
теңестірілген (ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Ұйым аталған
әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы –
материалдық қорларға пайдалануы тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең
түрде пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру
талабына сай келетін үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан
оны ішкі бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы
тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың типтік жоспарында
шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе
жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның
құрамы, құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндіріске кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісін,
шығындарды жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды.
Кәсіпорын өзінің негізгі қызметінің сипатына байланысты өзіндік
құнын калькуляциялау мен өндіріске кеткен шығынын есептеу үшін
нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік әдістерінің бірін
немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі жартылай фабрикаттың немесе
жартылай фабрикаттықсыз нұсқасымен жүргізілуі мүмкін.
- үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын № 7 “тауарлы
материалды қорлардың” бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген
әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар
тізіміне өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып,
қосымшалар мен өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал жабдықпен
машинаны пайдалану және күтіп ұстау шығыстары, өндірісті игеруге
және дайындауға кеткен шығыстары және басқа да осындай жағдайларға
кеткен шығыстары үстеме шығыстардың құрамында, олардың үлес
салмағы айтарлықтай көп болса, онда олардың есебі жекелеген
субшоттарда есептелуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық
мөлшерлемесін есептеудің әдістемесі мен оларды тарату тәртібі де
көрсетіледі : жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының
деңгейіне пара-пар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына пара-
пар етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану
арқылы жанама шығындары таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну
қасиетін және оның өңдеу шығысынан алынған күрделендірілген
коэффициенттері бойынша;
- мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін бір шама қосымша
түгендеулер де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың
кезектілігін, түгендеуді жүргізудің күнін, мүліктер мен
міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі
таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін,
жасау техникасын, өзара байланысы анықталады;
- нақты пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың типтік
жоспарын басшылыққа алып отырып, өздеріне пайдаланылатын шоттарын
іріктей алады, яғни оның құрамына ұйым қаржы – шаруашылық қызметін
және қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық
шоттарын енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті
субшоттарының тізімін жасайды. Сонымен қатар, ұйым аналитикалық
есептерінің де толық номенклатуралық объектілерін және олардың
кодттық белгілерін белгілейді. Бұл кезде басқарудың, талдаудың,
бақылаудың және есеп берудің мақсатын ескереді. Қажет болған
жағдайда , арнайы операцияларды көрсету үшін, типтік шоттар
жоспарына ұйым қосымша шоттарды пайдалануына болады. Бірақ ол
жағдайда, ол шоттардың типтік жоспарында қаралған негізгі
әдістемелік қағидасын сақтау керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін ұйым өзі шешеді , оның кезектілігін, есеп беру нысаны
мен құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды
пайдаланушыларын, есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды.
Есеп саясатының ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді
қарастырады :
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстау
керек пе, жоқ, әлде келісім шарттық негізде тиісті мамандарды
жалдау керек пе; бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру
керек, яғни есеп персоналдарының саны қандай болуы керек, қандай
бөлімдер қажет ( есеп айырысу, материалдық, өндірістік,
жинақ бөлімдері ) олардың бағыныштылығы қалай болуы керек деген
мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда ұйым басшысы
бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылуына қажетті жағдайларды
жасау керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Ұйымның нақты қызметінің жағдайына
байланысты есеп орталандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкін, ол
кезде ұйымның барлық бөлімшелері біртұтас есептік жұмысқа
біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, ұйымның жекелеген
құрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрап, балансқа дейінгі
есеп жұмысының барлық цикылын толығымен аяқтап, ұйымға тек
балансты жасауға тиісті мәліметтерді береді;
- ішкі өндірістік бақылау. Ұйымның ішкі өндірістік бақылау жүйесінің
қандай болуын және олардың басты элементтерін анықтап, олардың
ішінен алғашқы есептік құжаттарды жасап және рәсімдеп отыратын
жауапты тұлғаларды белгілеп бөліп отыруын, олардың есеп қызметіне
дер кезінде берілуін және т.б. осы сияқты міндеттері айқындалады.
Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда ұйым
үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына бейімделген
есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын құрудың негізгі қағидалары мен талаптары № 1 БЕС жан –
жақты берілген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері мен
міндеттемелерімен бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүлікті жеке дараланған
қағидасы бойынша), ұйым өзінің көз жетерлік болашақ кезеңінде өз қызметін
жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөнінде ниетінің
жоқтығын білдірсе, онда толасыздық, үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып
табылады, ұйым өзі таңдап алған бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін
жүйелілік қағидасын сақтағаны, ал егер де ұйымда орын алған барлық
шаруашылық фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі
анықталған қағидасын ұстағаны болып табылады. Бұдан басқа, мынандай
талаптарды да ұстағаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте
толығымен көрсету;
- сақтық жағдайын ұстау керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту
(шығыстар) мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс,активтер мен
табыстарға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық
қызметінің барлық фактілерін есепте көрсетілуін қамтамасыз етілу
керек, демек оның тек құқықтық негізін ғана емес, сонымен қатар,
пайда болған шаруашылық ахуалын, оның экономикалық мазмұнын да
қамту керек;
- қайшылықсыз деп әр қилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің
сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің және
синтетикалық,аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастылығын айтады.
- Рационалдылық ұйым көлемімен, оның қызмет масштабына лайықты
келетін есепті жүргізудің қолайлылығын білдіреді.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген ұйымның есеп саясатын
әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар толығымен
сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс еместігі ретінде
танылуы және ұйым мәліметтері бұрмалануы мүмкін.
II. Меншікті капитал есебі
2.1 Жарғылық капиталдың есебі
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып
саналады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекет қаражаттарының, материалдық емес активтерінің және басқа да
мүліктердің немесе мүліктік құқықтардың есебінен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердің, қатысушылардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те,мүліктік құқық та және басқа
мүліктер (интелектуалдық қызметтің нәтижесінде берілген құқығын да қоса
алғанда) болуы мүмкін.
ЖШС Динал құрылтайшыларының шешімі бойынша мүліктік құқығы ақшалай
нысанда бағаланған. Сонымен қатар пайыздық қатынасы жоғарыда көрсетіліп
кеткендей (5050).
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық капиталына натуралды нысанда
салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі
----------------------------------- -------
1 Жарғылық капитал-жарғы деген сөзден алынған-ұғымды анықтайтын
ережелердің жиынтығы, белгілі бір ұйымның атқаратын қызметінің тәртібі,
немесе актив құндарының екінші жағынан көрінуі, яғни жарғылық қорға
салынған активтердің жалған және номиналдық құны.
бойынша немесе құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік
құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы
жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды
тәуелсіз экспертпен (сараптаушы) қуаттануы керек.
Ұйымдар қайда тіркелген кезде қатысушылардың ақшалай салымдары
бухгалтерлік құжаттармен не болмаса аудиторлық есеп берулерімен қуатталып
бағалануы мүмкін.
Егер де салым ретінде ұйымға мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда бұл
салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, құрылтайшылардың құжаттарында
көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.
Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емес игіліктерді жеке
салым ретінде жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар
серіктестікке бір-бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды.
Қосымша және жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық
капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылыадың салым сомасына тең болады
және құжаттарын мемлекеттік тіркеуден өту үшін берген күнінде, оның
мөлшері жүз айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы керек.
Аталған серіктестіктер тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының
жалпы сомасының 25 пайызындай мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ
ол жарғылық капиталының ең төменгі сомасынан кем болмауы керек. Жалпы
жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктің барлық
қатысушылары жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс.
Ол мезгіл серіктестіктің тіркелген күнінен, бастап саналады және ол
бір жылдан аспауы керек. Егерде серіктестіктердің қатысушылары
белгіленген мерзімде өз үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда
қатысушылар өзінің есебінен берілген үлесінің бір бөлігін қосуы керек,
болмаса олардың жарғылық капиталына қосатын үлесіне дейін азайтылады.
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері бірыңғай
валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атаулы) құнына
тең болады. Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акцияларының
барлығын немесе тек бір бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол
жағдайда жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын
жарияланған жарғылық капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық
акционерлік қоғамы өзінің жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25
пайызын тіркеместен бұрын төленуі тиіс.
Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі акционерлік қоғамы
үшін – бес мың минималды есептік көрсеткішін, ал жабық қоғам үшін – жүз
минималды есептік көрсеткішін құрайды.
Акционерлердің жалпы жиналысында анықталған әрі жарияланған санының
шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар кеңесінің
шешімімен белгіленеді.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының деңгейі
шығарылатын акцияның номиналдық (атаулы) құнына тең болады. Шығарылған
(төленген) жарғылық капитал жаңадан шығарылған немесе сатып алынған және
жойылған акцияларына сәйкес өзгеруі мүмкін. Бұл жерде шығарылған
акцияның номиналды құнының жиынтық сомасы әрбір қоғам түріне белгіленген
минималды деңгейден төмен болмауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және
орналыстырып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі, жарияланған
капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол
сомаға жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім акционерлердің
жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларда минималды деңгейден
төмендетуге рұқсат етілмейді.
Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң,
жарияланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда
кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге
құқылы.
Қоғам акциялары жай және артықшылығы бар болып келеді.
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқықтарын
қанағаттандырады:
Дивидендтер алуын;
Қоғамды басқаруға қатысу;
Қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса
алатындығын.
Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз
ұстаушысын ауыстыру, қатаң тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік
қоғамның акционерлерінің тізімінде белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы)
акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана пайдалана алады.
Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 501 – ші Жай акциялар
502 ші Артықшылығы бар акциялар 503 ші Қосқан үлестер мен жарналар
шоттары енетін 50 ші Жарғылық капиталы деген шоттар бөлімшесінде
жүргізіледі.
50 – ші Жарғылық капиталы бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның
құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес
болу керек. 50 – ші бөлімшесінің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың
белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I. Меншікті капитал бухгалтерлік есеп және аудит объектісі
1. Меншікті капиталдың экономикалық сипаттамасы
2. Шаруашылықтың технико-экономикалық сипаттамасы
3. Ұйымның есеп саясаты
II. Меншікті капиталдың есебі
1. Жарғылық капиталдың есебі
2. Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі
3. Жиынтық табыс (зиян) және бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) есебі
III. Меншікті капиталдың ішкі аудиті
1. Меншікті капитал есебі аудитінің мақсаты, ақпарат көздерімен
қамтамасыз етілуі
2. Меншікті капитал есебінің ішкі аудиті
3. Меншікті капиталды талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Қазіргі экономиканың дамуы кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғаларға
байланысты. Осыған байланысты нарықтық қатнастарға өткен соң қазіргі
заманға және талаптарға сай бизнеспен айналысатын тұлғаларға есепті дұрыс
және мемлекетке тиімді жүргізу үшін Қазақстан Республикасы Президентінің
Бухгалтерлік есеп туралы 2002 жылы 24 маусымнан № 309-2 заң күші бар
жарлығы күшіне енді. Осы құжаттарға негіздей отырып, Қазақстан
Республикасының Бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық комиссиясы 1997жылдың 1
қаңтарынан бастап 17 қазақстандық стандарттар мен субъектілердің қаржы
шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есептегі Бас шоттар жоспарын экономика
аясына ендірді. Бұл шаралар халықаралық стандарттарға біршама
жақындастырған концептуалдық негіздегі, бухгалтерлік жүйесінің алғы шарты
болғаны баршамызға аян.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылдың 28 қаңтар айындағы
№3838 1998-2000 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп
пен аудитті дамыту мен жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы туралы
жарғысында мынандай басты мақсаттар көзделген: түбегейлі-экономикалық
қайта құрылуы барысындағы бухгалтерлік есептің жаңа жүйесін құру мен
ендіруді қамтамасыз ету, ұйымды керекті ақпараттармен қамтамасыз ете
алатын, халықаралық қауымдастықтағы еліміздің халықаралық байланыстары
мен интеграциясын дамыту, сонымен қатар осы бухгалтерлік есеп пен аудит
саласындағы мамандарын Кәсіби біліктілігін көтеру.
Қазақстан Республикасы Президентінің Бухгалтерлік есепке алу туралы
заң күші бар жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2002
жылғы 24 маусымда және 2002 жылы 18 қыркүйекте Қазақстан Республикасы
Қаржы 438 бұрынғы бойынша Бухгалтерлік есепке алу шоттарының үлгі
жоспары енді. Осы екі бұйрық 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енді. Бұл халықаралық стандарттарға сай қабылданған .
Бухгалтерлік есеп пен аудиттегі басты элементтерінің бірі - меншікті
капитал салыстырмалы түрде отандық бухгалтерлік есеп пен аудиттің жаңа
құрамды бөлікті объектілерінің бірі болып табылады. Қазақстан
Республикасы Президентінің 1995 жылы 26 желтоқсанындағы № 2732 жарғысына
сәйкес меншікті капиталға мынандай анықтама берген: меншікті капитал
бұл ұйымның міндеттемелерін есептен шығарып тастағандағы активтерінің
жиынтығы. Басқа сөзбен айтқанда меншікті капиталдың көлемі, бухгалтерлік
баланста көрсетілген активтер мен міндеттемелердің құндық бағалауына
байланысты.
Меншікті капиталдың ең басты ерекшелігі, ол әрқашан ұйым активтерінің
көзі ретіндегі маңызды рөлді атқарады, яғни ұйымның нарық аясындағы
интенсивті түрдегі қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыруда меншікті
капитал қорлану көзі қызметін атқарады. Сондықтан да есеп мамандарының
аса маңызды үлкен назарлары мен көңілдерін талап ететін меншікті капитал,
ұйымның бухгалтерлік есебі, аудитті және қаржылық талдауында айрықша
маңызға ие.
Өндірістік, коммерциялық немесе басқа қызмет түрлерін атқаратын
кәсіпорында материалдық құндылықтардың, ақшалардың, қаржылық
инвестициялардың және де ұйымның қызметін жүргізуге қажетті құқықтарды,
идеялар мен жетістіктерді алуға жұмсалған қаржылық салымдардың
жиынтықтарын бейнелейтін белгілі бір тәртіптегі капиталдың болуы
міндетті. Мұндағы меншікті капитал шаруашылықтағы экономикалық өміріндегі
қозғаушы күш артериясы ретінде маңызды рөлін атқаратын, ұйымның нарық
жағдайындағы қызметін жан-жақты қамтамасыз ететін қорлану көзі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты, зерттеу жүргізу және зерттеу
нәтижесінде меншікті капиталдың есебі мен аудитін тиімді жүргізу жолдарын
қарастыра отырып, ұсыныстар мен пікірлер енгізу.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесідей міндеттерді
қарастыру:
• Меншікті капиталдың және ұйымның жалпы сипаттамасы;
• Меншікті капитал есебінің аудиторының мақсаты, ақпарат көздерімен
қамтамасыз етілуі және ішкі аудиті;
• Меншікті капиталды талдау;
Бұл жұмыс келесі ұйымдық-құқықтық негіздерге сүйенеді: Қазақстан
Азаматтық Кодексі, Салықтар және бюджетке төленетін басқадай міндетті
төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық Кодексі),
Бухгалтерлік есепке алу туралы заң күші бар жарлығына өзгерістермен
толықтырулар.
I. Меншікті капитал бухгалтерлік есеп және аудит объектісі
1. Меншікті капиталдың экомоникалық сипаттамасы
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрімен
айналысатын ұйымның қайсыларының болса да шаруашылық қызметпен айналысу
үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары, ақшалай қаражаттары,
қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу мақсатында жұмсалған
шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың ақшалай
жиынтығы қаралған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында
қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйым
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құрылады. Кейінгі уақыттарда ұйым капиталы
өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа
көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады.
Жалпы ұйымның есебін жүргізу барысында істеп тұрған, қызмет атқарушы
яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік
баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері
баланстың пассивінде көрсетіледі.
Ұйым мүлкінің құрамы
Ұйымның барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және
айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай негізгі (айналымнан тыс) активтер және айналымдағы
активтер- деп екіге бөлінеді.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық
емес активтерден, Қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған
құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер ұйымның материалдық-
техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер ұйымның атқаратын қызметінен пайда табу үшін
пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай қаржылар, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар, тауарлы-материалдық қорлар, дебиторлық алашақтар және басқадай
активтер жатады.
Ұйым мүлкінің құрылу көздері
Ұйым мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан
құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар саналады :
Жарғылық капитал;
Резервтік капитал;
Бөлінбеген пайда;
Ұйымдар өздерінің меншікті қаржыларынан басқа қарыз
қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді
несиелер, қарыздар, аванстар, және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі ұйымның(кәсіпорынның) жарғысында қаралған
қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестицияланған қаржыларының сомасы
болып саналады.
Меншікті ұйымдық-құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті
құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынандай түрлерде болуы
мүмкін:
Шаруашылық серіктестіктердің (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері ұйым жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен
кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал – қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құнынан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестицияларды
қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағы басқалардан
туындайды.
Резервтік (сақтық, сақтаулы) капиталы – келешекте (алдағы уақыттарда)
болуы мүмкін зияндармен шығындардың орнын толтыруға арналған ұиымның
өзінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік капиталының бір
бөлігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы) капиталдың мөлшерімен құрылу тәртібі
Қазақстан Республикасының заңдары мен ұйымның (қоғамның) жарғысында
қаралады (көрсетіледі).
Бөлінбеген пайда (табыс) – ұйымның (кәсіпорынның) жалпы табысының
(пайдасының) барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке төлеген салық
сомаларына және табыстан (пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланғаннан
қалған бөлігі.
1.2 Шаруашылық техникалық - экономикалық сипаттамасы
көрсеткіштерінің өзгеруі
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның шаруашылық техникалық
экономикалық көрсеткіштерінің өзгеруін талдау маңызы өте зор. Шаруашылық
техникалық экономикалық көрсеткіштерді талдағанда айналым капитал
айналымның, мүлік құнының үлесіне меншік және қарыз капиталдың қатынасына,
сонымен қатар дебиторлық және кредиторлық қарыздың қатынасына көңіл бөлу
керек. Қаржылық жағдайы қалыпты болған кезде кәсіпорында меншік капиталының
үлесі динамикалық түрде өсу керек, және меншікті капитал қарыз капиталдан
жоғары болу керек, ал дебиторлық және кредиторлық қарыз бір-бірімен
теңесуі керек. Талданатын кәсіпорын дипломдық жұмысқа арқау болған ЖШС
Динал 1998-ші жылы айран өндіруші заводы негізінде құрылған. Негізінен
сыра өндіруге негізделген, бас кеңсесі, тұрғылықты орны: Ангарская көшесі
131. орналасқан. ЖШС Динал көптеген шетелдік және отандық әріптестерімен
тығыз байланыста жұмыс жасайды. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға
болады: Heineken Brouwerijen B.V., ''HAYWARD Germany'', ООО “Баумастер”,
ООО ИГЛ, KHS MASCH тағы басқалары. Қазір бұл ұйым 50 пайыз иелену
құқылары бар Голландия мен Қазақстан мемлекеттерінің бірлескен кәсіпорыны
болып тіркелген. ЖШС Динал ұйымының бас директоры Йост Ван Рун, Қаржы
директоры – Садыков Сардар Жеңісұлы, бас бухгалтер – Тұрмаханова Ләззат
Жолмұрзақызы. Серіктестіктің 2002-2003 жылдары негізгі экономикалық
көрсеткіші мына төмендегі кестеде келтірілген:
ЖШС ”Динал” негізгі экономикалық
көрсеткіштері.
2002 ж 2003 ж Ауытқулар
Көрсеткіштер Мың. Тенге. Өткен жыл Есепті жыл Сомада %
1.Өнімді өткізуден түскен табыс. 385820,19 443693,22 57873,03
115,00
2.Өнімнің өзіндік құны. 187392,87 215501,8 28108,93
115,00
3.Жалпы табыс. 198427,32 228191,42 29764,1
115,00
4.Кезең шығындары. 140126,49 161145,46 21018,97
115,00
Соның ішінде:
әкімшілік шығындары 86331,42 99281,13 12949,71
115,00
сату бойынша шығындары 29073,24 33434,23 4360,99
115,00
Пайыз бойынша шығындары 24721,83 28430,1 3708,27
115,00
5.Негізгі қызметтен түскен табыс. 58300,83 67045,95 8745,12
115,00
6.Негізгі емес қызметтен түскен 23970,87 27566,5 3595,63
табыс. 115,00
7.Салық салынғанға дейінгі табыс. 82271,7 94612,46 12340,76
115,00
8.Табыс салығы.
9.Таза табыс. 82271,7 94612,46 12340,76
115,00
10.Негізгі құралдардың орт жылдық 294778 464159 169381
құны 157,46
12.Қор қайтымдылығы. 1,31 0,96 -
0,35 73,03
13.Қор сыйымдылығы.
0,76 1,05 0,28 136,92
14.Қор жарақтануы. 1473,89 2320,79 846,91
157,46
15.Активтердің айналымдылығы -
(рет) 0,67 0,53 0,14 79,17
16.Сату табыстылығы 0
(рентабельділік)% 0,51 0,51 100,00
17.Активтердің пайдалылығы (рент) -
% 0,14 0,11 0,03 79,17
Есепті кезеңде өнімді өткізуден түскен табыс 57873,03 теңгеге өскен
немесе 15 пайыз. Өнімнің өзіндік құны да 28108,95 теңгеге өскен немесе 15
пайыз. 2003 жылдың аяғына қарай жалпы табыс 228191,42 теңге болды. Сонымен
қатар кезең шығындарында да 15 пайызға немесе 12949,71 теңгеге өскенін
көреміз, және 2003 жылдың аяғына 99281,13 теңгені құрады. Кәдімгі қызметтен
түскен табыс , ол негізгі және негізгі емес қызметтерден құралған табыста
15 пайызға өскен және жыл аяғына 94612,46 теңгені құраған. Сондай-ақ таза
табыс жыл аяғына 94612,46 теңгеге тең болды.
ЖШС Динал ұйымының 2003 жылғы таза табысы толығымен өткен кезең
шығындарын жабуға кетті. Сондықтан есепті жылы табыс салығы төленбеген.
Ұйым жұмысында теріс жағдай болып отырған ол негізгі құралдардың
қорқайтарымдылығының -35,30 пайызға төмендегені, сондай-ақ сәйкесінше
қорсиымдылығы 28,20 пайызға жоғарылаған. Бұл негізгі құралдардың тиімсіз
пайдаланғанын көрсетеді. Есепті жылы активтердің айналымдылығы 0,3-ке
төмендеген және жыл соңында 0,53-рет айналған. Бұл көрсеткіш те ұйымның
қаржылық жағдайына теріс әсер етеді. Сату табыстылығы есепті жылы өзгерген
жоқ. Активтердің табыстылығы 20,83 пайызға төмендеген.
Жалпы кәсіпорын бойынша таза табыстың жоғарылауына қарамастан, негізгі
көрсеткіштердің төмендеуі байқалады: негізгі құралдарды пайдалану
тиімділігі, активтердің айналымдылығы, сонымен қатар барлық активтерінің
табыстылығы
ЖШС Динал 2003 жылдың ішінде ұйымның негізгі көрсеткіштерінде келесі
өзгерістер болды : жалпы табыс 228191,42 теңге , кезең шығындар соның
ішінде161145,46 теңге, негізгі емес қызметтен түскен табыс 27566,50 теңге,
корпоративтік табыс салығы 28383,73 теңге, таза табысы 2003 жылға 66228,72
теңгемен жапты.
ЖШС “Динал” өзінің қызметінің алдында келесідей мақсаттар қояды:
• Халықтың сұранысын қамтамасыз ету;
• Табыс табу және оны қатысушылар арасында пайдалану;
• Жаңа жұмыс орындарын ашу және ұйым жұмысшыларының әлеуметтік
жағдайларын шешу;
Ұйым қызметінің пәні болып:
• Тауарларды өндіру және сату;
• Сыртқы экономикалық қызмет;
• Және басқа да заңмен шектелмеген қызметтер;
Әкімшілік-басқару кеңсесі ғимаратында (Литер А) келесідей кабинеттер
орналасқан: басқарушы кабинеті, бас технолог кабинеті, бас бухгалтер және
екінші деңгейлі бухгалтерлер кабинеті, кадрлар бөлімі, материалдармен
қамтамасыз етуші бөлімше, сату бөлімшесі, сонымен қатар басқа да
бөлімшелер кабинеттері орналасқан.
Ал өндірістік ғимаратында (Литер В) келесідей үш цех бар:
• Қайнату цехі (варочный цех)
• Ферментациялау цехі (жасыл сыра)
• Лагерлік цехі (сыраның пісіп жетілуі)
Әр цехте әр түрлі процесстер жүреді, яғни бірінші цехта қайнату, екінші
цехте жасыл сыра, үшінші цехте сыраның пісіп жетілуі және сүзгіштен өтіп
тазартылады. Келесі кезең бөтелкелерге құю және этикеттерді жабыстыру
процесімен аяқталады.
ЖШС “Динал” өнімдерінің өзіндік құндарына кіретін келесідей
материалдардан құралады:
• материалдар – солод, мия, су;
• көмекші материалдар этикет, кизельгурт, сүзгіш картон, клей,
каустикалық сода, бөтелкелердің сынуы, қақпақ, хлорлы әк, тұз қышқылы;
• басқа да материалдар – жылу энергиясы, электр энергиясы;
ЖШС Динал салыстырмалы аналитикалық балансын талдау.
Ұзақ және қысқа мерзімді активтерді талдау
№3 қосымшада көріп отырғандай баланстың актив құрамындағы ең көп
үлес салмағын ұзақ мерзімді активтер алып жатыр: 2003 жылдың басы мен
аяғына сәйкесінше 53,68 пайыз және 60,04 пайыз. Ұйымның ұзақ мерзімді
активтер ішінде:материалды емес активтер, негізгі құралдар мен
аяқталмаған құрылыс көрсетілген.Ұзақ мерзімді активтердің құрылымындағы
ең көп үлес салмағын негізгі құралдар алады 60,15 пайыз жыл басына және
жыл соңына 65,62 пайыз жыл аяғына. Егер негізгі құралдардың жіктелуін
қарастыратын болсақ, онда ең көп үлес салмағын машиналар мен құрылғылар
алады жыл басына 51,27 пайыз, жыл аяғына 57,96 пайыз құрайды.
Ұйымның барлық мүлік құнында ағымдағы активтер 46,31 пайыз мен 39,95
пайыз, жыл басы мен жыл аяғы сәйкесінше. Ағымдағы активтер құрылымында ең
көп үлес салмағы дебиторлық қарыз алып жатыр,бұл кәсіпорынды теріс
сипаттайды. Жыл басына қарағанда дебиторлық қарыздың деңгейі 88374
теңгеге немесе 5,3 пайызға жоғарыласа да, Жыл соңына қарай дебиторлық
қарыздың үлес салмағы өте жоғары-339900 теңге немесе 33,28 пайыз.
Кәсіпорынның басшыларына төлем есебінің тәртібін қатайту керек және
дебиторлық қарыздарды қайтару шараларын қабылдау керек. Тауарлы
материалды қорлардың төмен үлес салмағы мен олардың жыл соңына төмендеуі:
кәсіпорын өзінің сату нарығы бар екенін көрсетеді және ұйымның өнімдері
сұранысқа ие.
Ұйымның барлық мүлкі есепті кезеңде 369362 теңгеге немесе 56,66
пайызға өсті, бұл ұйымды оң сипаттайды. Бұл жоғарылауға әсер еткен актив
баптары келесідей: негізгі құралдар құнының жоғарылауы 258056 теңгеге
немесе 77,0015 пайызға, негізінен машиналар мен құрылғыларды сатып алған
үшін, ол 257749 теңгеге 2003 жылы; дебиторлық қарыздың 88374 теңгеге
абсолютті өлшемде өсуі.
Материалды емес активтер мүлік құнында үлес салмағы аз: жыл басына
0,084 пайыз және жыл аяғына 0,0754 пайыз. Бірақ абсолюттік өлшемде 200
теңгеге өскенін көруге болады, ал пайыздық өлшемде материалдық емес
активтер 2003 жылға 0,0120 пайызға төмендеп
отыр.
Егер баланстағы өзгерістерді пайыздық қатынаста алатын болсақ, онда
мүлік құнының өсуі ұзақ мерзімді активтердің 71,2761 пайызға және
ағымдағы активтердің 20,7241 пайызға өсуімен анықтауға болады. Жоғарыда
айтылғандай мүліктің өсуіне әсер еткен негізгі факторлар ол машиналар мен
құрылғылардың 69,7822 пайызға өсуі және дебиторлық қарыздың 23,9261
пайызға өскенінен.
Егер машиналар мен құрылғылар құнының өсуі оң әсерімен сипатталса ,
дебиторлық қарыздың өсуі ұйымның жұмысында теріс әсерімен сипатталады.
Міндеттеме мен меншікті капиталын талдау
Баланстың міндеттеме мен меншікті капиталы бөлімінде ең көп үлес
салмағын ұзақ мерзімді міндеттемелер алып отыр: есепті жыл аяғына 91,1076
пайыз, бірақ есепті жылы бұл көрсеткіштің аздаған төмендеуі байқалады
-11,4451 пайызға, абсолюттік өлшемде бұл көрсеткіш 261903 теңгеге өскен.
Бұл көрсеткіш ұйымның жоғары деңгейде қарыз қаражаттарына тәуелді және
ұйымның өзіндік қорлары жеткіліксіз. Өткен жылдардың жабылмаған зияны
есепті жылы азайды, ол таза табыс арқылы төмендеді, таза табыс есепті
жылы 94612,46 теңгені құраған. Жыл аяғына жабылмаған зиян 35441 теңгені
құраған. Есепті кезеңде жарғылық капитал 164 теңгеге өскен және жыл
аяғына 0,0617 пайыз құраған, бұл мүлік құнының ішіндегі үлес салмағы өте
аз мөлшерде екенін көруге болады. Ағымдағы міндеттемелер құрылымында үлес
салмағы басым : қысқа мерзімді несиелер болып табылады, яғни 7,9773 пайыз
немесе жыл аяғына 81471 теңге. Сонымен қатар бұл көсеткіштердің пайыздық
өлшемдегі төмендеуі байқалады (-1,2795 пайыз) және абсолюттік өлшемде
21182 теңгеге өсіп отыр, бұл әрине қарыз қаражаттарына тәуелділігін
көрсетеді.
Жалпы ұйым бойынша жоғарғы деңгейде қарыз қаражаттары басым және
өзіндік қорлардың жалпы мүлік құнында пайыздық мөлшері төмендігімен
сипатталады. Бұл жағдай төлем қабілеттілігі мен өтімділігіне теріс әсерін
тигізеді, сонымен қатар кәсіпорын несие бойынша пайыз төлеуге ақша
жұмсауы керек. Бірақ кәсіпорынның өнімдері сұранысқа ие болғандықтан және
белгілі өнім белгісін иеленгендіктен және өнімді өткізетін нарықты
иеленуінің арқасында таза табыс өсіп отыр, бұл болашақта өнім өндіру мен
тауарларды сату көлемін, табыс өсімін көбейтуге болады, яғни
кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақтыландыру.
1.3 Ұйымның есеп саясаты
Қазақстандағы халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында және
Қазақстандағы бухгалтерлік есеп стандарттарында жасалған әдістемелік
ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық
тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары
белгіленген, онда әр-бір кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың
шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің
біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыру және
бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу
фактілері кәсіпорынның есеп саясатында көрініс табу тиіс. Басқаша
айтқанда, есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге
асыратын тетігі.
ЖШС ”Динал” бухгалтерлік есеп жүиесін жүргізудің жалпы қағидасы мен
ережесі нормативтік-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есеп саясаты
келесідей:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз
балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал
қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда
есепке алынады);
- толасыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандайда бір
қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде
тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы
басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісін тұрақтылығы, есеп беру жылдың барысында міндеттеме
мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен
кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы –
кәсіпорын қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамту керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістемелерін айтады; техникалық деп осы әдістердің синтетикалық шоттарында
көрсету сызбасын, есеп регистрінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығы, оның кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп стандартының бір шама
рұқсатымен бухгалтерліек есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен таңдап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көтерілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік
актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзін есеп жүргізудің
процедурасын дербес әзірлей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау – бухгалтерлік
есептің № 6 “Негізгі құралдардың есебінің” стандарттарындағы
әдістемелік ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және
кәсіпорынның сатып алуға төлеген нақты шығындар негізінде құралдар
объектісінің бастапқы құны анықталды; құрылтайшылардың берген
объектілері – олардың өз – ара келісімі бойынша ; тегін берілген
объектілер – эксперттік жолмен немесе алыс – беріс актілер
мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін –
нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған объектілер
– ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы - бухгалтерлік есептің № 6
“Негізгі құралдардың есебінің” стандарттарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің
бірі немесе бірнешеуін пайдалануға болады; құнын есептеп шығарудың
бірқалыпты (түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін
орындалған жұмыстардың пропорционалды түрде есептелінетін әдісі
(өндірістік әдіс); құнын есептен шығарудың сандық сомасы бойынша
есептелінетін әдісі (комулятивтік әдіс) қалдық құнын азайтатын
әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған кезде,
амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың қандай түрі
бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негізгі құралды бір түрі
бойынша амортизацияны есптеуді бір ғана әдісі пайдаланады; негізгі
құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың әр-түрлі әдісін
пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі – кезеңі, негізгі
құралды пайдаланудан алатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі;
жою құны есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі
құралды жою барысында алынған запас бөлшектердің, қайтып
пайдалануға жарайтын құндылықтардың құнын алып тастағаннан шығады;
- негізгі құралдарды жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен жөндеу
жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв
қорларын жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені
кәсіпорынның өзі шешеді;
- материалдық емес активтердің амортизациясы-әрбір түрінің
пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және амортизация есептеу әдісін
әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады; болашақ кезеңнің
шығыстары – кезеңдері нақты анықталмаған жағдайда, кезең барысында
ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін,
немесе басқа да көздерінің есебінен (тау – кен дайындық
жұмыстарына кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге кеткен
шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы
мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың
кезеңін және есептен шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резервтері – кәсіпорын қандай
резервтерді және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану
тәртібін анықтап өзі шешеді ( кезекті демалысқа ақы төлеу
резервтері, көп жылғы сіңірген еңбегі үшін марапаттар шығыстары,
маусымдық салаларда дайындық жұмыстары жүргізуге кеткен өндірістік
шығындары және басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері – кәсіпорын түгендеу
мәліметтерін негізінде дебиторлық қарыздарын қандайы күмәнді болып
табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге
жататын шығындарын өзі таңдай алады;
- қаржылық инвестиция – кәсіпорын үзақ мерзімді қаржылық
инвестицияны есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта
бағаланатын құнын ескере отырып, сатып алу құны бойынша немесе
ағымдағы мен сатып алу құндарына алынған ең кіші бағасы бойынша;
ұзақ мерзімді инвестицияның қайта бағаланған сомасын қалай
көрсетудің мәс елесін шешеді: демек ол табыс ретінде де, немесе
таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық ұйымның
инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі таңдайды: үлестік қатынасу
әдісін немесе құндық әдісін. Ал ЖШС “Динал” үлестік қатынасу әдісін
таңдаған.
- табысты тану - № 5 “Табыс” деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандарттарында сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған
кезде танылады: табыс сомасы барынша дәлелденген деңгейі бойынша
бағаланады; экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан
оны алу ықтималдығы бар болса ғана, оны ұйым алады. Жалпы қағидасымен
қатар, кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары
қарастырылуы мүмкін:
- тауарды сату бойынша – ұйымның сатып алушыға меншіктік құқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша
дәлелденген деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсетілген қызметі бойынша - есептік күнге жасалған мәмленің
біту сатысын барынша дәлелденген деңгейде анықталады; мәмілені
жүргізу кезінде жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары
барынша дәлденген деңгейде анықталады;
- дивидендтер, пайыздар түріндегі табыстар пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық түрде танылуы
тиіс; роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі
бойынша танылуы тиіс;
- дивидендтер акционерлер оны алу құқын белгілеген жағдайда ғана
танылуы тиіс. Жоғарыда аталған барлық жағдайда табысты тек есептеу
әдісі бойынша танылатындығы қарастырылған. Есеп саясатының
техникалық бөлігін әзірлеген кезде келесідей мәселелер
қарастырылуы тиіс:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралдарды жөндеу
бухгалтерлік есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының)
бірін қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол
өнімнің (жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы
мүмкін немесе алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін.
Аталған схемалардың бірін таңдау, кәсіпорынның қай салаға
жататындығымен де байланысты болып келеді;
- материалдың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске
есептен шығарылатын), материалдық ресурстарын нақты өзіндік құнын
анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны
бойынша әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы
теңестірілген (ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Ұйым аталған
әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы –
материалдық қорларға пайдалануы тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең
түрде пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру
талабына сай келетін үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан
оны ішкі бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы
тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың типтік жоспарында
шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе
жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның
құрамы, құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндіріске кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісін,
шығындарды жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды.
Кәсіпорын өзінің негізгі қызметінің сипатына байланысты өзіндік
құнын калькуляциялау мен өндіріске кеткен шығынын есептеу үшін
нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік әдістерінің бірін
немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі жартылай фабрикаттың немесе
жартылай фабрикаттықсыз нұсқасымен жүргізілуі мүмкін.
- үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын № 7 “тауарлы
материалды қорлардың” бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген
әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар
тізіміне өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып,
қосымшалар мен өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал жабдықпен
машинаны пайдалану және күтіп ұстау шығыстары, өндірісті игеруге
және дайындауға кеткен шығыстары және басқа да осындай жағдайларға
кеткен шығыстары үстеме шығыстардың құрамында, олардың үлес
салмағы айтарлықтай көп болса, онда олардың есебі жекелеген
субшоттарда есептелуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық
мөлшерлемесін есептеудің әдістемесі мен оларды тарату тәртібі де
көрсетіледі : жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының
деңгейіне пара-пар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына пара-
пар етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану
арқылы жанама шығындары таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну
қасиетін және оның өңдеу шығысынан алынған күрделендірілген
коэффициенттері бойынша;
- мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін бір шама қосымша
түгендеулер де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың
кезектілігін, түгендеуді жүргізудің күнін, мүліктер мен
міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі
таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін,
жасау техникасын, өзара байланысы анықталады;
- нақты пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың типтік
жоспарын басшылыққа алып отырып, өздеріне пайдаланылатын шоттарын
іріктей алады, яғни оның құрамына ұйым қаржы – шаруашылық қызметін
және қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық
шоттарын енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті
субшоттарының тізімін жасайды. Сонымен қатар, ұйым аналитикалық
есептерінің де толық номенклатуралық объектілерін және олардың
кодттық белгілерін белгілейді. Бұл кезде басқарудың, талдаудың,
бақылаудың және есеп берудің мақсатын ескереді. Қажет болған
жағдайда , арнайы операцияларды көрсету үшін, типтік шоттар
жоспарына ұйым қосымша шоттарды пайдалануына болады. Бірақ ол
жағдайда, ол шоттардың типтік жоспарында қаралған негізгі
әдістемелік қағидасын сақтау керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін ұйым өзі шешеді , оның кезектілігін, есеп беру нысаны
мен құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды
пайдаланушыларын, есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды.
Есеп саясатының ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді
қарастырады :
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстау
керек пе, жоқ, әлде келісім шарттық негізде тиісті мамандарды
жалдау керек пе; бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру
керек, яғни есеп персоналдарының саны қандай болуы керек, қандай
бөлімдер қажет ( есеп айырысу, материалдық, өндірістік,
жинақ бөлімдері ) олардың бағыныштылығы қалай болуы керек деген
мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда ұйым басшысы
бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылуына қажетті жағдайларды
жасау керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Ұйымның нақты қызметінің жағдайына
байланысты есеп орталандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкін, ол
кезде ұйымның барлық бөлімшелері біртұтас есептік жұмысқа
біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, ұйымның жекелеген
құрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрап, балансқа дейінгі
есеп жұмысының барлық цикылын толығымен аяқтап, ұйымға тек
балансты жасауға тиісті мәліметтерді береді;
- ішкі өндірістік бақылау. Ұйымның ішкі өндірістік бақылау жүйесінің
қандай болуын және олардың басты элементтерін анықтап, олардың
ішінен алғашқы есептік құжаттарды жасап және рәсімдеп отыратын
жауапты тұлғаларды белгілеп бөліп отыруын, олардың есеп қызметіне
дер кезінде берілуін және т.б. осы сияқты міндеттері айқындалады.
Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған
талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда ұйым
үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына бейімделген
есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын құрудың негізгі қағидалары мен талаптары № 1 БЕС жан –
жақты берілген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері мен
міндеттемелерімен бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүлікті жеке дараланған
қағидасы бойынша), ұйым өзінің көз жетерлік болашақ кезеңінде өз қызметін
жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөнінде ниетінің
жоқтығын білдірсе, онда толасыздық, үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып
табылады, ұйым өзі таңдап алған бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін
жүйелілік қағидасын сақтағаны, ал егер де ұйымда орын алған барлық
шаруашылық фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі
анықталған қағидасын ұстағаны болып табылады. Бұдан басқа, мынандай
талаптарды да ұстағаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте
толығымен көрсету;
- сақтық жағдайын ұстау керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту
(шығыстар) мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс,активтер мен
табыстарға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық
қызметінің барлық фактілерін есепте көрсетілуін қамтамасыз етілу
керек, демек оның тек құқықтық негізін ғана емес, сонымен қатар,
пайда болған шаруашылық ахуалын, оның экономикалық мазмұнын да
қамту керек;
- қайшылықсыз деп әр қилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің
сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің және
синтетикалық,аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастылығын айтады.
- Рационалдылық ұйым көлемімен, оның қызмет масштабына лайықты
келетін есепті жүргізудің қолайлылығын білдіреді.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген ұйымның есеп саясатын
әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар толығымен
сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс еместігі ретінде
танылуы және ұйым мәліметтері бұрмалануы мүмкін.
II. Меншікті капитал есебі
2.1 Жарғылық капиталдың есебі
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып
саналады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекет қаражаттарының, материалдық емес активтерінің және басқа да
мүліктердің немесе мүліктік құқықтардың есебінен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердің, қатысушылардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те,мүліктік құқық та және басқа
мүліктер (интелектуалдық қызметтің нәтижесінде берілген құқығын да қоса
алғанда) болуы мүмкін.
ЖШС Динал құрылтайшыларының шешімі бойынша мүліктік құқығы ақшалай
нысанда бағаланған. Сонымен қатар пайыздық қатынасы жоғарыда көрсетіліп
кеткендей (5050).
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық капиталына натуралды нысанда
салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі
----------------------------------- -------
1 Жарғылық капитал-жарғы деген сөзден алынған-ұғымды анықтайтын
ережелердің жиынтығы, белгілі бір ұйымның атқаратын қызметінің тәртібі,
немесе актив құндарының екінші жағынан көрінуі, яғни жарғылық қорға
салынған активтердің жалған және номиналдық құны.
бойынша немесе құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік
құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы
жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды
тәуелсіз экспертпен (сараптаушы) қуаттануы керек.
Ұйымдар қайда тіркелген кезде қатысушылардың ақшалай салымдары
бухгалтерлік құжаттармен не болмаса аудиторлық есеп берулерімен қуатталып
бағалануы мүмкін.
Егер де салым ретінде ұйымға мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда бұл
салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, құрылтайшылардың құжаттарында
көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.
Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емес игіліктерді жеке
салым ретінде жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар
серіктестікке бір-бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды.
Қосымша және жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық
капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылыадың салым сомасына тең болады
және құжаттарын мемлекеттік тіркеуден өту үшін берген күнінде, оның
мөлшері жүз айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы керек.
Аталған серіктестіктер тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының
жалпы сомасының 25 пайызындай мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ
ол жарғылық капиталының ең төменгі сомасынан кем болмауы керек. Жалпы
жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктің барлық
қатысушылары жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс.
Ол мезгіл серіктестіктің тіркелген күнінен, бастап саналады және ол
бір жылдан аспауы керек. Егерде серіктестіктердің қатысушылары
белгіленген мерзімде өз үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда
қатысушылар өзінің есебінен берілген үлесінің бір бөлігін қосуы керек,
болмаса олардың жарғылық капиталына қосатын үлесіне дейін азайтылады.
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері бірыңғай
валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атаулы) құнына
тең болады. Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акцияларының
барлығын немесе тек бір бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол
жағдайда жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын
жарияланған жарғылық капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық
акционерлік қоғамы өзінің жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25
пайызын тіркеместен бұрын төленуі тиіс.
Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі акционерлік қоғамы
үшін – бес мың минималды есептік көрсеткішін, ал жабық қоғам үшін – жүз
минималды есептік көрсеткішін құрайды.
Акционерлердің жалпы жиналысында анықталған әрі жарияланған санының
шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар кеңесінің
шешімімен белгіленеді.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының деңгейі
шығарылатын акцияның номиналдық (атаулы) құнына тең болады. Шығарылған
(төленген) жарғылық капитал жаңадан шығарылған немесе сатып алынған және
жойылған акцияларына сәйкес өзгеруі мүмкін. Бұл жерде шығарылған
акцияның номиналды құнының жиынтық сомасы әрбір қоғам түріне белгіленген
минималды деңгейден төмен болмауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және
орналыстырып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі, жарияланған
капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол
сомаға жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім акционерлердің
жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларда минималды деңгейден
төмендетуге рұқсат етілмейді.
Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң,
жарияланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда
кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге
құқылы.
Қоғам акциялары жай және артықшылығы бар болып келеді.
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқықтарын
қанағаттандырады:
Дивидендтер алуын;
Қоғамды басқаруға қатысу;
Қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса
алатындығын.
Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз
ұстаушысын ауыстыру, қатаң тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік
қоғамның акционерлерінің тізімінде белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы)
акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана пайдалана алады.
Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 501 – ші Жай акциялар
502 ші Артықшылығы бар акциялар 503 ші Қосқан үлестер мен жарналар
шоттары енетін 50 ші Жарғылық капиталы деген шоттар бөлімшесінде
жүргізіледі.
50 – ші Жарғылық капиталы бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның
құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес
болу керек. 50 – ші бөлімшесінің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың
белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz