Қазақстан Республикасындағы несиелеу жүйесі: жағдайы, проблемалары мен даму перспективалары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... 7
1.1 Несие жүйесі туралы жалпы теориялық негіздер мен оның мәні ... ... ... ... ... .7
1.2 Несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің негізгі қаржы институты ретіндегі ролі мен түсінігі, түрлері мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Маманданған несиелік мекемелердің қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ...21
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және даму конюнъктурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің қызметіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Коммерциялық банктердің несиелендіру операцияларын ұйымдастыру және несиелендіру процесінің ұйымдық сатылары (этаптары) ... ... ... ... ... ... .46
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 Қазақстан Республикасындағы банктік несие жүйесі дамытудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
3.2 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің даму перспективалары ... ... ..62
3.3 Коммерциялық банктердің несие саясатын басқару және оны дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
I НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... 7
1.1 Несие жүйесі туралы жалпы теориялық негіздер мен оның мәні ... ... ... ... ... .7
1.2 Несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің негізгі қаржы институты ретіндегі ролі мен түсінігі, түрлері мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Маманданған несиелік мекемелердің қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ...21
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және даму конюнъктурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің қызметіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Коммерциялық банктердің несиелендіру операцияларын ұйымдастыру және несиелендіру процесінің ұйымдық сатылары (этаптары) ... ... ... ... ... ... .46
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 Қазақстан Республикасындағы банктік несие жүйесі дамытудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
3.2 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің даму перспективалары ... ... ..62
3.3 Коммерциялық банктердің несие саясатын басқару және оны дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Дипломдық жұмыстың өзектілігі кейiнгi жылдары әлемдік қаржы секторындағы дағдарыс сондай ақ еліміздің сыртқы қарызының көбеюі және оны уақтысында қайтаруы үлкен мәселеге айналды. Еліміздің сыртқы қарызы шамамен 2008 жылдың басында 100 млрд. АҚШ доллары болса соның 46 млрд - тайы екінші деңгейлі банктердің үлесінде болды. Әсіресе отандық төрт мега банктердің жағдайы мәз емес, олар «Казкоммерцбанк», «БТА банк», «Халықбанк» және «Альянс банк» - тері, себебі олардың сыртқы қауіпті қарыздарының үлесі жоғары көбісі синцидерілген (сенімгерлік, үлестік) несиелер құрайды және де бұл банктердің активті – пассивті баланстары құлдырап кеткен. Мысалға «БТА» банкі ең үлкен банктер бола тұра оның несиелік портфелдері қауіпті болып соның ішінде несие түрлеріне қарай тұтыну несиесін жоғары деңгейде беріп жерген 48,7 пайыз үлесі тұтыну несиесі жәнеде бұл ресурстарды кепілдіксіз берген бұның арты банктің техникалық дефолтқа әкеп соқты. Мұндай жағдайлар несие ресурстарының тапшылығына әкеп соқтырды. Алайда соңғы уақыттары Қазақстанның экономикалық өсуi мен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiсiнiң құрылымдық саясаты, қоғамдық сенiмдi арттырып, мемлекеттiң банк секторының динамикалық дамуына мүмкiншiлiк туғыздыруға тырысуда, осы жағдайлардың нәтижесінде алдыңғы төрт мега банктердің басты акцияларының басым бөлігін мемлекет сатып алып отыр жәнеде қаржыландыру саясаттарын жүргізіп жатыр.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие және қаржы шаруашылығы: несие жүйесiн реформалау; қатаң инфляция жағдайында бiзде бұрын-соңды болмаған жаңа несие қатынастары; несие-қаржы институттарының жаңа түрлерiнiң пайда болуы; нарық экономикасымен және меншiктiң көп түрлi формасына бейiмделген екi буынды банктiк жүйенiң қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-әмiршiлдiк басқару жүйесiнен – пайда табуға, Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің қалыптасуының жетiстiктерге қол жеткiзуге бағытталған жеке және ұжымдық меншiкке негiзделген несиелiк мекемелерге өту тәрiздi бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың өзiндiк мәнi зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске асыру үшiн нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие қатынастары мен банк iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Несиелiк қарым-қатынастар экономика дамуымен қатарлас жылжып келедi, сонымен бiрге ол экономиканы реттеу құралы ретiнде шешушi септiгiн тигiзедi. Ол тиiмдiлiкте банктiң сенiмдiлiгiн бағалайтын және оның несиелiк саясатына әсер ететiн түрлi факторларды айқындау әдiстерi iс жүзiнде пайдаланылады. Несие берушi мен алушының арасындағы қарым-қатынастар дамуының бҰрынғылардан айтарлықтай айырмашылығы бар. Қазiргi әдiстер шетел тәжiрбиесiнiң нәтижелерiн бiздiң өмiрiмiзге енгiзiлiп көру. Несие берушi, пайда табу мақсатын көздейтiн Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің қалыптасуы кәсiпорындарды қалыптастыра отырып, өзiнiң iс-әркетiнiң спецификасына байланысты нарықтық ортаның негiзгi элементi болып, оны тиiмдi, реттеп жүргiзу арқылы әсерлi құралдары болып табылады.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие және қаржы шаруашылығы: несие жүйесiн реформалау; қатаң инфляция жағдайында бiзде бұрын-соңды болмаған жаңа несие қатынастары; несие-қаржы институттарының жаңа түрлерiнiң пайда болуы; нарық экономикасымен және меншiктiң көп түрлi формасына бейiмделген екi буынды банктiк жүйенiң қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-әмiршiлдiк басқару жүйесiнен – пайда табуға, Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің қалыптасуының жетiстiктерге қол жеткiзуге бағытталған жеке және ұжымдық меншiкке негiзделген несиелiк мекемелерге өту тәрiздi бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың өзiндiк мәнi зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске асыру үшiн нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие қатынастары мен банк iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Несиелiк қарым-қатынастар экономика дамуымен қатарлас жылжып келедi, сонымен бiрге ол экономиканы реттеу құралы ретiнде шешушi септiгiн тигiзедi. Ол тиiмдiлiкте банктiң сенiмдiлiгiн бағалайтын және оның несиелiк саясатына әсер ететiн түрлi факторларды айқындау әдiстерi iс жүзiнде пайдаланылады. Несие берушi мен алушының арасындағы қарым-қатынастар дамуының бҰрынғылардан айтарлықтай айырмашылығы бар. Қазiргi әдiстер шетел тәжiрбиесiнiң нәтижелерiн бiздiң өмiрiмiзге енгiзiлiп көру. Несие берушi, пайда табу мақсатын көздейтiн Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің қалыптасуы кәсiпорындарды қалыптастыра отырып, өзiнiң iс-әркетiнiң спецификасына байланысты нарықтық ортаның негiзгi элементi болып, оны тиiмдi, реттеп жүргiзу арқылы әсерлi құралдары болып табылады.
Нормативтiк-құқықтық актiлер:
1. «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк мекемелерi» Негiзгi заң актiлерi.- Алматы, 2003
2. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы N2444 Заңы
3. “Екiншi деңгейлi банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы ереженi бекiту жөнiнде” Қазақстан Республикасының ұлттық Банкi Басқармасының 2002 жылғы 3 маусымдағы N 213 қаулысы.
Оқу құралдары және Жоғарғы Оқу Орнына арналған оқулықтар:
4. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ред. басқ. Ғ.С.Сейiтқасымов.- Алматы: Экономика, 2001.- 466 б.
5. Банковское дело: Учеб. пособие/ Под ред. О.И.Лаврушина.- 2-е изд., перераб. и доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 666 с.
6. Банковское дело: Учеб. для вузов / Под ред. В.И. Колесникова, Л.П.Кроливецкой.- 4-е изд.,перераб. И доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 459 с.
7. Бәйгiсиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы,1998.
8. Борисов Е.Ф. Экономика: Справочник.- М.:Финансы и статистика.1997- 400с.
9. Бохаев Д.Т. Коммерциялық банктердiң несие ресурстарын құрудағы проблемалары және оның болашағы: Автореферат.- Аламаты, 2004.-30 б.
10. Кемел М. Нарық қатынасы жағдайында Қазақстанның аграрлық саласында ауыл шаруашылығы кооперациясының дамуы: Автореферат.- Алматы, 2004.- 50
11. Көшенова Б. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Алматы,2000.
12. Мейiрбеков Б.Қ. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдау жолдары мен дамыту әдiстерi: Автореферат.- Алматы, 2004.-26б.
13. Кушербаев Б. Банктер және несие алушылар қарым-қатынастарын реттеу. Қарағанды,2002.
14. Мақыш С. Ақша айналысы және несие. Алматы,2000.
15. Мақыш С. Қазiргi несиелiк механизм және оны жетiлдiру жолдары. Автореферат. Алматы,1999.
16. Сәбден О. Тоқсанова А. Шағын кәсiпкерлiктi басқару.- Алматы: Бiлiм, 2002.- 304 б.
17. Тоқсейiтов Р. Экономикалық сөздiк-анықтамалық.- Қарағанды: Болашақ-баспа, 1999.- 240 б.
18. Финансы, денежное обращение и кредит: Учеб. для вузов/ Под ред. В.К.Сенчасова, А.И.Архипова.- М.:Проспект, 2000.- 496 с.
19. Мақыш “ Коммерциялық Банктер операциялары” С.Б. Мақыш – Алматы, Қазақ Университеті. 2007ж – 229б.
Газет және журналдар:
20. Кемел М. Селолық несиелiк тұтыну кооперативiндегi қаржы тәуекелi // Қаржы-қаражат.- 2003.- N6.- 21-28 б.
21. Қошқарбаев Б. Несие серiктестiгiн жүйелесек. //Егемен Қазақстан.- 2003.- 19 наурыз.
22. Қиғанов С. Қаржы және нәтиже. // Қаржы қаражат.-2003.- N1.-22-27 б.
23. Бакесова С. Ипотекалық несие алдыңыз ба? //Қаржы қаражат.- N7.- 57-60 б.
24. Төреқожа К. Несие саясаты оңтайлы. // Қаржы қаражат.-N9.- 11-13 б.
25. Акимбекова К., Халтаев А. Управление рисками: реальность и новые возможности //БТА. Мир финансов.- 2003.- N5.- С.8-11
26. Тұрғын үй құрылысының өркендеуi экономиканы, бүкiл елдi өркендетедi // Егемен Қазақстан.- 2004.- 1 маусым.- 1,2 б.
27. Тәтiшев Е. Несиеге деген сұранысты ұсыныстың өзi анықтайды/ Сұхбат. Қ.Бегманов // Жас Алаш .- 2003.- 4 желтоқсан.- 2 б.
28. Ипотека туралы тоғыз сауал // Жас Алаш .- 2003.- 4 желтоқсан.- 2 б.
29. Алдаберген Ә. Ипотекалық кредит тұрғын үй алудың қолайлы мүмкiндiгi // Егемен Қазақстан .- 2003.- 21 қаңтар.- 2 б.
30. Условия кредитования юридических лиц по кредитным линиям // Банковские услуги для юридических лиц.- 2003.- N1.- С. 4-5
31. Бобакова Ж.О. Кредитные риски банковских сфере и критерий рейтинга банков // Банки Казахстана.- 2002.- N7.- С. 13-20
32. Зиябеков Б. Кредитное бюро – инструмент выявления рисков // Банки Казахстана.- 2002.- N3.- С. 37-40
33. Левичева И. Регулирование деятельности коммерческих банков // Банки Казахстана.- 2002.- N5.- С. 32-35
34. Лизинг – профессиональная покупка основных средств // БТА Мир финансов.- 2003.- N5.- С.4-6
35. Каренов Р. Несие жүйесінің қызметтері // Егемен Қазақстан .- 2004.- 24 сәуiр.- 2 б.
36. Садыханұлы М. Ипотека жергiлiктi жағдайға бейiмделе бастады // Түркiстан.- 2004.- 12 ақпан.- 2 б.
37. Банки Казахстана, ежемесячный финансовый журнал за 2006,2007
38. Вестник Национального Банка Республики Казахстан за 2006,2007
39. Статистически ежегодник Казахстана 2006, А: 2007 г.
40. Шаров “Производство потребительских кредитов” //Деньги и кредит, 1990, №10.
1. «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк мекемелерi» Негiзгi заң актiлерi.- Алматы, 2003
2. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы N2444 Заңы
3. “Екiншi деңгейлi банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы ереженi бекiту жөнiнде” Қазақстан Республикасының ұлттық Банкi Басқармасының 2002 жылғы 3 маусымдағы N 213 қаулысы.
Оқу құралдары және Жоғарғы Оқу Орнына арналған оқулықтар:
4. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ред. басқ. Ғ.С.Сейiтқасымов.- Алматы: Экономика, 2001.- 466 б.
5. Банковское дело: Учеб. пособие/ Под ред. О.И.Лаврушина.- 2-е изд., перераб. и доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 666 с.
6. Банковское дело: Учеб. для вузов / Под ред. В.И. Колесникова, Л.П.Кроливецкой.- 4-е изд.,перераб. И доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 459 с.
7. Бәйгiсиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы,1998.
8. Борисов Е.Ф. Экономика: Справочник.- М.:Финансы и статистика.1997- 400с.
9. Бохаев Д.Т. Коммерциялық банктердiң несие ресурстарын құрудағы проблемалары және оның болашағы: Автореферат.- Аламаты, 2004.-30 б.
10. Кемел М. Нарық қатынасы жағдайында Қазақстанның аграрлық саласында ауыл шаруашылығы кооперациясының дамуы: Автореферат.- Алматы, 2004.- 50
11. Көшенова Б. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Алматы,2000.
12. Мейiрбеков Б.Қ. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдау жолдары мен дамыту әдiстерi: Автореферат.- Алматы, 2004.-26б.
13. Кушербаев Б. Банктер және несие алушылар қарым-қатынастарын реттеу. Қарағанды,2002.
14. Мақыш С. Ақша айналысы және несие. Алматы,2000.
15. Мақыш С. Қазiргi несиелiк механизм және оны жетiлдiру жолдары. Автореферат. Алматы,1999.
16. Сәбден О. Тоқсанова А. Шағын кәсiпкерлiктi басқару.- Алматы: Бiлiм, 2002.- 304 б.
17. Тоқсейiтов Р. Экономикалық сөздiк-анықтамалық.- Қарағанды: Болашақ-баспа, 1999.- 240 б.
18. Финансы, денежное обращение и кредит: Учеб. для вузов/ Под ред. В.К.Сенчасова, А.И.Архипова.- М.:Проспект, 2000.- 496 с.
19. Мақыш “ Коммерциялық Банктер операциялары” С.Б. Мақыш – Алматы, Қазақ Университеті. 2007ж – 229б.
Газет және журналдар:
20. Кемел М. Селолық несиелiк тұтыну кооперативiндегi қаржы тәуекелi // Қаржы-қаражат.- 2003.- N6.- 21-28 б.
21. Қошқарбаев Б. Несие серiктестiгiн жүйелесек. //Егемен Қазақстан.- 2003.- 19 наурыз.
22. Қиғанов С. Қаржы және нәтиже. // Қаржы қаражат.-2003.- N1.-22-27 б.
23. Бакесова С. Ипотекалық несие алдыңыз ба? //Қаржы қаражат.- N7.- 57-60 б.
24. Төреқожа К. Несие саясаты оңтайлы. // Қаржы қаражат.-N9.- 11-13 б.
25. Акимбекова К., Халтаев А. Управление рисками: реальность и новые возможности //БТА. Мир финансов.- 2003.- N5.- С.8-11
26. Тұрғын үй құрылысының өркендеуi экономиканы, бүкiл елдi өркендетедi // Егемен Қазақстан.- 2004.- 1 маусым.- 1,2 б.
27. Тәтiшев Е. Несиеге деген сұранысты ұсыныстың өзi анықтайды/ Сұхбат. Қ.Бегманов // Жас Алаш .- 2003.- 4 желтоқсан.- 2 б.
28. Ипотека туралы тоғыз сауал // Жас Алаш .- 2003.- 4 желтоқсан.- 2 б.
29. Алдаберген Ә. Ипотекалық кредит тұрғын үй алудың қолайлы мүмкiндiгi // Егемен Қазақстан .- 2003.- 21 қаңтар.- 2 б.
30. Условия кредитования юридических лиц по кредитным линиям // Банковские услуги для юридических лиц.- 2003.- N1.- С. 4-5
31. Бобакова Ж.О. Кредитные риски банковских сфере и критерий рейтинга банков // Банки Казахстана.- 2002.- N7.- С. 13-20
32. Зиябеков Б. Кредитное бюро – инструмент выявления рисков // Банки Казахстана.- 2002.- N3.- С. 37-40
33. Левичева И. Регулирование деятельности коммерческих банков // Банки Казахстана.- 2002.- N5.- С. 32-35
34. Лизинг – профессиональная покупка основных средств // БТА Мир финансов.- 2003.- N5.- С.4-6
35. Каренов Р. Несие жүйесінің қызметтері // Егемен Қазақстан .- 2004.- 24 сәуiр.- 2 б.
36. Садыханұлы М. Ипотека жергiлiктi жағдайға бейiмделе бастады // Түркiстан.- 2004.- 12 ақпан.- 2 б.
37. Банки Казахстана, ежемесячный финансовый журнал за 2006,2007
38. Вестник Национального Банка Республики Казахстан за 2006,2007
39. Статистически ежегодник Казахстана 2006, А: 2007 г.
40. Шаров “Производство потребительских кредитов” //Деньги и кредит, 1990, №10.
Тақырып: Қазақстан Республикасындағы несиелеу жүйесі: жағдайы, проблемалары
мен даму перспективалары Гүльназ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ теориялық негіздері ... 7
1.1 Несие жүйесі туралы жалпы теориялық негіздер мен оның
мәні ... ... ... ... ... .7
1.2 Несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің негізгі қаржы институты
ретіндегі ролі мен түсінігі, түрлері мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Маманданған несиелік мекемелердің қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ...2 1
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 29
2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және даму
конюнъктурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Коммерциялық банктердің несиелендіру операцияларын ұйымдастыру және
несиелендіру процесінің ұйымдық сатылары
(этаптары) ... ... ... ... ... ... . 46
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 Қазақстан Республикасындағы банктік несие жүйесі дамытудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.2 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің даму
перспективалары ... ... ..62
3.3 Коммерциялық банктердің несие саясатын басқару және оны
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .71
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі кейiнгi жылдары әлемдік қаржы
секторындағы дағдарыс сондай ақ еліміздің сыртқы қарызының көбеюі және оны
уақтысында қайтаруы үлкен мәселеге айналды. Еліміздің сыртқы қарызы шамамен
2008 жылдың басында 100 млрд. АҚШ доллары болса соның 46 млрд - тайы
екінші деңгейлі банктердің үлесінде болды. Әсіресе отандық төрт мега
банктердің жағдайы мәз емес, олар Казкоммерцбанк, БТА банк, Халықбанк
және Альянс банк - тері, себебі олардың сыртқы қауіпті қарыздарының үлесі
жоғары көбісі синцидерілген (сенімгерлік, үлестік) несиелер құрайды және де
бұл банктердің активті – пассивті баланстары құлдырап кеткен. Мысалға БТА
банкі ең үлкен банктер бола тұра оның несиелік портфелдері қауіпті болып
соның ішінде несие түрлеріне қарай тұтыну несиесін жоғары деңгейде беріп
жерген 48,7 пайыз үлесі тұтыну несиесі жәнеде бұл ресурстарды кепілдіксіз
берген бұның арты банктің техникалық дефолтқа әкеп соқты. Мұндай жағдайлар
несие ресурстарының тапшылығына әкеп соқтырды. Алайда соңғы уақыттары
Қазақстанның экономикалық өсуi мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiсiнiң құрылымдық саясаты, қоғамдық сенiмдi арттырып, мемлекеттiң банк
секторының динамикалық дамуына мүмкiншiлiк туғыздыруға тырысуда, осы
жағдайлардың нәтижесінде алдыңғы төрт мега банктердің басты акцияларының
басым бөлігін мемлекет сатып алып отыр жәнеде қаржыландыру саясаттарын
жүргізіп жатыр.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие және қаржы
шаруашылығы: несие жүйесiн реформалау; қатаң инфляция жағдайында бiзде
бұрын-соңды болмаған жаңа несие қатынастары; несие-қаржы институттарының
жаңа түрлерiнiң пайда болуы; нарық экономикасымен және меншiктiң көп түрлi
формасына бейiмделген екi буынды банктiк жүйенiң қалыптасуы; жоғары
дәрежеде монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-
әмiршiлдiк басқару жүйесiнен – пайда табуға, Қазақстан Республикасындағы
несие жүйесінің қалыптасуының жетiстiктерге қол жеткiзуге бағытталған жеке
және ұжымдық меншiкке негiзделген несиелiк мекемелерге өту тәрiздi
бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың
өзiндiк мәнi зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске
асыру үшiн нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие
қатынастары мен банк iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Несиелiк қарым-қатынастар экономика дамуымен қатарлас жылжып келедi,
сонымен бiрге ол экономиканы реттеу құралы ретiнде шешушi септiгiн
тигiзедi. Ол тиiмдiлiкте банктiң сенiмдiлiгiн бағалайтын және оның несиелiк
саясатына әсер ететiн түрлi факторларды айқындау әдiстерi iс жүзiнде
пайдаланылады. Несие берушi мен алушының арасындағы қарым-қатынастар
дамуының бҰрынғылардан айтарлықтай айырмашылығы бар. Қазiргi әдiстер шетел
тәжiрбиесiнiң нәтижелерiн бiздiң өмiрiмiзге енгiзiлiп көру. Несие берушi,
пайда табу мақсатын көздейтiн Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің
қалыптасуы кәсiпорындарды қалыптастыра отырып, өзiнiң iс-әркетiнiң
спецификасына байланысты нарықтық ортаның негiзгi элементi болып, оны
тиiмдi, реттеп жүргiзу арқылы әсерлi құралдары болып табылады.
Несиелiк қарым-қатынастардың даму деңгейi әр өңiрдiң мамандануы
ерекшелiгiне тiкелей байланысты. Өңiрдiң өндiрiстiк даму деңгейi банктердiң
несиелiк әлеуетi салым мехнизмi арқылы және өнеркәсiптiң есеп шотындағы
қалдықтары жүзiнде көрiнiп тұрады. Банктiк несиелердiң осы тұрғыдағы
әмбебаптылығын ескере отырып, банктiң тактикасы мен стратегиясын құрған
кезде, оның болашақта даму қабiлетiнiң ерекшелiктерi алдын ала айқындалады.
Банктiң несиелендiру процедурасы, оны ұйымдастыру, түрлi кезеңдер мен
қадамдардан тұрады. Несиелендiру процесiн реттейтiн мемлекеттiк саясатты
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi заң шығарушы және нормативтiк-
құқықтық актiлер арқылы жүргiзiп отырады. Банк әрекеттерiнiң барлық
сфераларында тәртiптерiн белгiлейтiн нормативтiк-құқықтық базаның құрылуы
мен қабылданатын заңдардың тәжірибелік пәрмендiлiгiн қамту, несиелендiрудiң
барлық формаларын қолдануға нақты негiз жасайды.
Елiмiз нарықтық қатынастарға көшкен сәттен бастап мықтап көңiл
бөлiнген мәселенiң бiрi банктердегi несиелiк операциялар жұмысы болды.
Алғашқы кезеңде банктер негiзiнен кәсiпорындар мен ұйымдарға қызмет
көрсетiп, соларға қысқа мерзiмдi несиелер берiп келдi. Бiрте-бiрте әр
банктiң тұрақты клиенттерi iрiктелiп, сондай-ақ жеке тұлғалардың салымдары
көбейе түстi. Сонымен бiрге көптеген несие алушы заңды тұлғалардың онша
жақсы емес несиелiк тарихы да банктер үшiн оңайға соққан жоқ. Сол себептi
банктер соңғы жылдары жеке тұлғаларға көбiрек көңiл аударатын болды.
Бiрақ Республикадағы банктердiң қызметi әр түрлi факторлардың
ықпалынан аса күрделi жағдайда жүзеге асырылады. Мысалға, жекелеген
экономикалық секторлардың экономикалық тұрақсыздығы, төлем дағдарысы, төлем
балансының тапшылығы және т.б. Осы факторлардың әр қайсысы берiлген банктiк
несиелер бойынша қарызды уақытылы өтеу мүмкiншiлiгiнiң төмендеуiнен
банктердiң несие қызметi үшiн жағымсыз салдармен анықталады. Осының
салдарынан банктiң несие портфелi құрылымының төмендеуi, жiктелген активтер
бойынша резервтердi қалыптастыруға шығындардың тез өсуi, таза табыстық
жалпы сомасының қысқартылуы байқалады. Бұл жағдайда банктер сәттi несие
және пайыздық саясатын хеджирлеу стратегиясы және т.б. мүмкiн тәсiлдер
механизмдерiн әзiрлеу көмегiмен несие тәуекелдiгiн басқаруға ұмтылады.
Банктiк несиелеу жүйесi нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен
дамытуда, өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға, мемлекет экономикасын
нығайтуға, айналыстағы негiзсiз ақша массасының өсуiн шектеуге, инфляциялық
процестердiң алдын алуға және Ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.
Несие банктің негізгі инструменттерінің бірі ретінде, экономиканың
қаржы секторының дамуында маңызды элемент екендігін білдіреді. Оны барлық
шаруашылық субьектілерімен қатар, мемлекеттік те, өкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады.
Барлық елдерде, экономикалық сектордағы несиелердің шаруашылыққа
қызмет етуі, жеке сипаттағы есепке алу бағытында жүргізілетін, спецификалық
зерттеу- талдау кезінде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы несиенің халықаралық тәжірибеге
сәйкестендіріліп жұмыс жасау қажеттілігі көптен бері туындап отыр.
Қазақстандағы несиелердің жүйесі негізінен кеткен айналымдылығы
жоғарғы салаларға бағдарланған, ал пайыздық ставкалар мен несие беру
шарттары ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне, салыстырмалы теңдей жағдайда,
қаржы несие ресурстары нарығында еркін қимыл жасауға мүмкіндік бермейді.
Қазақстан Республикасының экономикалық секторында, бұрынғы көпшілік
социалистік елдердегі сияқты, соңғы жылдары өте маңызды әулеметтік –
экономикалық өзгерістер болып жатыр. Бұл өзгерістердің түпкі негізінде,
нарық экономикасындағы нарықтық қатынастарға көшуге байланысты туындаған
обьективтік нақтылы процесстер жатыр.
Осы аталғандарға байланысты және де несиелеудің жұмыстарына қатысты
мәселелерді талдап зерттеу, диплом тақырыбын таңдаудағы кездейсоқтық емес
және де дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті мәселесі болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты елдің әлеуметтік-экономикалық деңгейіне,
көптеген әртүрлі саладағы кәсіпорындардың қызметіне әсер ету үшін
несиелендіру жүйесіндегі негізгі даму мәселелерін, қалыптасқан іс-
тәжірбиесін зерттеп талдап қарастыруы болып табылады. Қазақстан
Республикасының банк жүйесіне талдау жүргізу аясында несиемен қамтамасыз
ету және оған жету деңгейі мен қажеттілікті бағалау жасалынады. Сонымен
бірге, Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі ағымдағы (қазіргі)
жағдайларды талдау негізінде тауар өндірушілерді несие-қаржылық қолдау
көрсетудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар енгізіліп, түйіндеме-
қорытындылар жасалынады. Сол сияқты, еліміздің нарыққа көшу жағдайындағы
ауылдық жердегі қарыз алушы кәсіпорындар мен банктер арасындаы несие
қатынастарының өрістеуіне, дамуға теріс әсерін тигізетін себебтер де
көрсетіледі.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік
қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктердің несие жүйесінің
қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
- несие жүйесінің қалыптасуын зерттеу;
- банктің басқару жүйесіндегі несиенің қозғалысын зерттеу;
- несие жүйесінің қалыптастыру мен басқарудағы проблемаларды зерттеу;.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасындағы
несиелеу жүйесі: жағдайы, проблемалары мен даму перспективалары. Несие
жүйесінің қалыптастыру мен дамытуда, банк саясатында үлкен рөлі бар екенін
дәлелдеу.
Зерттеу пәні – несие жүйесінің қалыптастыру мен даму барысындағы
тәуекелділік, қарыз алушылардың түрлері мен несие қатынастардағы
қабілеттілігі, несие жүйесін қалыптастыру мерзімділігі, төлемділігі және
экономиканың негізгі құралдар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың жаңалықтары ретінде Қазақстан Республикасындағы
несиелеу жүйесі: жағдайы, проблемалары мен даму перспективаларын шешуде
отандық банк жүйесінде және Қазақстан Республикасы үкіметі тараптарынан
көптеген іс шаралар атқарылып жатыр: олар Самұрық Қазына АҚ әл ауқат қоры
арқылы мемлекеттендірілген тқрт ірі банктер арқылы шағын және орта
бизнесті, ауыл шаруашылығын және өндірістік секторларды несиелеуді
жеңілдету шараларымен және Нұр банк АҚ арқылы исламдық банк жүйесінен
қаржы көздерін тарту арқылы шағын және орта бизнесті, ауыл шаруашылығына
жеңілдетілген несиелерді беруді өолға алуда.
Диплом жұмысының методологиялық және теориялық негіздері:
Коммерциялық банктер және олардың несие жүйесінің қалыптастыру мен даму
қызметі туралы ҚР Заңы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2006 жылғы халыққа Жолдауы, белгiлi экономист
ғалымдарымыз: Көшенова Б.А., Сейiтқасымов Ғ.С., Кемел Н., Мақыш С.,
Көшербаевтардың банктердегі несие жүйесінің қалыптастыру мен дамыту
қызметтерiнен жазған еңбектерiн терең талқылай отырып, өз тың ғылыми-
сараптамалық тұжырымдамамды ұсынамын. Халықаралық банктер арасындағы заңды
тұлғаларға несиелiк қызмет көрсету бағдарламаларын салыстыратын
экономикалық көрсеткiштерi бар кестелер келтiрiлдi.
Дипломдық жұмысты орындау кезiнде құқықтық-нормативтiк актiлер,
әдiстемелiк сiлтемелер мен нұсқаулықтар, жоғарыда аталған отандық және
шетел экономистерiнiң ғылыми еңбектерi қолданылды.
Жоғарыда айтылғаннан соң, берілген тақырыптың өзектілігі - банктердің
негізгі қызметтерінің бірі несиелік операция болып табылатындықтан, ал
несиелік ресурстарға қазіргі кезде сұраныс қатты өскендіктен, банктерге
несиелік тәуекелдерден сақтану және төмендету мақсатында міндетті түрде
қарыз алушының несие қабілеттілігінің әдістемелерін жаңарту қажет.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспені, үш тарауды, қорытындыны,
қолданылған әдебиеттердің тізімі және қосымшаларды қамтиды.
I НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ теориялық негіздері
1.1 Несие жүйесі туралы жалпы теориялық негіздер мен оның мәні
Экономиканы дамытуда несие жүйесі маңызды роль атқарады. Ол
арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп
айырысулар мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай
қаражаттарды, халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және
белсеңді түрде жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ
көптеген түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім,
кеңес беру және басқа да операцияларды орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі
оған тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай
қорлардың ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай
отырып ақшалай қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын
қамтамасыз етеді.
Өркениетті мемлекеттердің тәжірибесінде несие жүйесі туралы екі түрлі
ұғым қалыптасқан:
- біріншісі – несие-есеп қатынастары, оның түрлері мен несиелеу
әдістерінің жиынтығы;
- екіншісі – несие-қаржы институттарының жиынтығы.
Несие қатынастары қарыз капиталының калыптасуымен оның
жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды. Несие
жүйесі несие-қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды
тұлғалардың уақытша бос ақшаларын есеп шоттарда шоғырландырып, оларды
кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әртүрлі топтарына қарызға береді.
Несие жүйесінің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әртүрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операцияларды
жүзеге асырады.
Несие жүйесінің маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз
көрсеткіштермен, атап айтқанда:
- ақша салымдарының жалпы көлемімен,
- кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және айналмалы капиталын
қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен,
- жиынтық төлем айналымымен және т.б. сипатталады.
Мысалы, әрбір қоғамның даму тарихындағы белгілі бір кезеңге және
қоғамдық-экономикалық формацияның өзіне тән несие жүйесінің құрылымы
болады. Мысалы, XX ғасырдың 20-жылдарынан 90-жылдардың бас жағына дейін
КСРО-да жоспарлы-орталықтанған экономикаға сай келетін қатаң орталықтанған
несие жүйесі құрылды.
Несие қатынастарының даму дәрежесі, несие мекемелерінің көбеюі,
өндіріс пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен
дүниежүзіндегі дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарда келеді.
Оған дәлел, ол елде ақша капиталының орташа алғанда 34 бөлігінің несие
жүйесі арқылы өтуі.
Несие мекемелері арқылы айналатын ақша қаржыларының орташа жылдық
сомасы 1989 жылы 700 млрд долларды құрады.
Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар туындайды.
Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында қайтарымдылық және
төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражатын жинақтау және қайта
бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ несиелік катынастардың мазмұны ақша капиталының жинақталуымен
және оны заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың уакытша пайдалануына берумен
ғана шектелмейді. Несиелеу процесінде өндірістік кұнға, яғни ұдайы
өндірістің ақша айналымына арналған төлем кұралдарының косымша массасы
қалыптасады. Төлем айналымының үлкен ағымы несие жүйесі арқылы өтеді, ол
несиелік қатынастардың мазмұнын толықтыра отырып, төлеушілер мен несиелік
мекемелер арасында, несиелік мекемелер мен алушылар арасында экономикалық
қатынастарды қалыптастырады.
Несие жүйесі елдегі ақша айналымын реттейді, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтерді көрсетеді, соның нәтижесінде несиелік
экономикалық қатынастар туындайды.
Несиелік катынастардың екі түрлі сипаты бар және шаруашылық
субъектілері үшін де, несие жүйесі мекемелері үшін де бірдей дәрежеде қажет
болады. Несие мекемелерінде ақшаны сақтау – несиелік ресурстардың
құрылуын, ал оларды экономика мен халықтың қажеттілігі үшін орналастыру
несие беруді білдіреді.
Екі жақты қатынастар мыналардың арасында болады: шаруашылық ұйымдары
мен иесие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі,
несиелік мекемелер арасында, әр түрлі мемлекеттердің несиелік мекемелері
арасында.
Жоғарыда анықтағанымыздай, несиелік қатынастар несие экономикалық
категориясының әрекет етуі кезінде ақша формасында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісін несие формасы сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардын мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастардың формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастардың формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және олардың дамуын
ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұнының және несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және акшалай. Тауарлық несие
коммерциялық несиенің алғашқы негізін қалайды. Шаруашылық жүргізуші
субьектілердің ссуданы бір-біріне беруі кезінде бұл несие ақша формасына
өзгереді. Оның мәнісі мынада, яғни алушы субъект несие берушіге алынған
тауарлық несиенің дәлелі ретінде вексель, кепілдік қағаздарды немесе басқа
кұжаттарды жазып береді, несие беруші оларды акша формасында ссуда алу үшін
банкке ұсынады. Бұл жерде несиелік қатынастардың жүргізуші субъектілері
ретінде шаруашылық субъектілері және банк саналады. Оның мазмұнындағы
өзгерістер салдарынан несиелік қатынастардың тауарлық формасы ақша
формасына ұласады. Осылайша, тауар формасы негізінде несиенің, ең алдымен
банктік несиенің ақшалай формасы туындайды және дамиды.
Несиелік қатынастардың несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі түсінігін құрайды.
Тар мағынадағы несие жүйесі – бұл несие-қаржы қатынастарын
ұйымдастырушы, ақша жүйесін реттеуші және елде басқа да қаржы қызметтерін
көрсетуші несие мекемелерінің желісі.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа несиелік
мекемелердің несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық
формалары мен тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады. Несиелік
катынастарды ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес
институттар шеңберінде. Сәйкесінше несиелік жүйенің екі негізгі буыны
калыптасады: мемлекеттік мекмекемелер және мемлекеттік несие – қаржы
мекемелері.
Несие жүйесі несиелік операциялардың көлемінің функционалдық
мамандануымен және несиелік мекемелердің санымен, сонымен бірге
шаруашылықты жүргізудің жекелеген субъектілеріне ұсынылатын қаржы-несие
қызметтерінің санымен сипатталады.
Қазіргі кезде экономикасы дамыған мемлекеттердің несие жүйесінде
көптеген өзгерістер кездеседі. Банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы
нәтижесінде банк монополиясының пайда болуы: ХІХ-ғ. аяғы ХХ-ғ. басында әр
мемлекеттерде ақша капиталының көп бөлігін жинақтаған ірі банктер бөлініп
шыға бастады. Бұл ірі банктер қарыз капиталының нарығында үстемдік етті.
Олардың капиталының мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне
тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан өсті. Несие жүйесінде ірі
банктердін үлесінің өсуі тек операция жүргізумен ғана емес, сонымен қатар
капиталдардың бірігуінін интенсивті процесіне байланысты болады.
Капиталын иемденуіне қарай банктер және несие-қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ пошта-жинақ жүйесі
және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары (мысалы, американдық федералды
жер банкі, АҚШ-тың экспорт-импорт банкі) мемлекеттік несие мекемесі болып
саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италияда және т.б.) ірі
коммерциялық банктер де мемлекеттік болып саналады.
Несие жүйесінде мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын
мемлекеттік реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі кездері отарлау жүйесінің құлауы нәтижесінде азат етілген
елдерде құрылған ұлттық несие жүйелерінде мемлекеттік несие институттарының
пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін мемлекет
меншігіне айналдыру жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-
несие және қаржы институттары да құрылуда: Халықаралық валюта қоры,
Халықаралық қайта құру және Даму банкі, Аймақтық Даму банктері және т.с.с.
Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына,
мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жүйесінің өзегі – банк жүйесі, ал несие институттарының жұмысын
үйлестіретін бірыңғай орган – Орталық банк болып саналады. Орталық банк –
мемлекеттің банк жүйесінің бірінші деңгейіндегі басты банк, басты
эмиссиялық банк. Ол -"банктердің банкісі". Ол заңды және жеке тұлғалармен
операция жүргізбейді, оның клиенттері - коммерциялық банктер мен басқа
несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.
Экономиканың тарихи-экономикалық дамуының әрбір сатысына несиелік істі
ұйымдастырудың өз типі, несие-ақша қызметіндегі сәйкес сұраныстарға жауап
беретін несиелік жүйенің өз құрылымы сәйкес келеді. Мысалы, КСРО-ның
жоспарлық-орталықтандырылған экономикасына Мемлекеттік банк баскарған
несиелік жүйенің катаң орталықтанған кұрылымы сәйкес келеді, нарықтық
экономика үшін басқасы, яғни банктік және банктік емес мекемелердің
демонополизацияланған кұрылымының кең желісі сәйкес келеді.
Қазіргі кездегі несие жүйесінің күрделі, көп буындық құрылымы бар.
Егер несиелік мекемелердің өз клинттеріне көрсететін қызметтер сипатын
жіктеменің негізі етіп алсақ, онда қазіргі кездегі иесиелік жүйенің үш
маңызды элементін бөліп көрсетуге болады:
- Орталық (эмиссиялык) банк;
- коммерциялық банктер;
- мамандандырылған несиелік мекемелер.
Несиелік жүйенің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеу негізінде белгілі бір
принциптер жатыр. Экономиканың жаңа жағдайында, оның нарықтық өту кезеңінде
оларды былайша тұжырымдауға болады:
- елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік монополия, басқа банктік
емес институттармен үйлестіре отыра екі деңгейлі банк жүйесін құру,
- елдегі ақша – несие саясатының бірлігі, несиелік мекемелер торабын
барынша дамыту,
- оларды қызмет көрсету орындарына жақындату, мемлекеттік валюталық
монополия, Орталық банктік автономиясы.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттік банктердің құрылуы
мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу тәртібі мен
ережелерін заң жүзінде бекітуге ерекше құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық
банк Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді,
банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізіп отырады. Рұқсат
беру кезінде Ұлттық банк жүргізілетін банктік операциялар шеңберін
белгілейді.
Нарықтық экономика ерекшеліктері банктік емес мекемелермен үйлестіре
отырып көп деңгейлі банк жүйесінің, олардың ақша-несие және делдалдық
қызметінің формалары мен түрлері бойынша көп түрлілігінің, Орталық (бірінші
деңгей) және басқа банктер (екінші деңгей) арасындағы функцияларды заң
жүзінде бөлудің қажеттілігін тудырады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі (бұдан әрі Ұлттық банк)
Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан
Республикасы банк жүйесінің жоғары деңгейін құрайды.
Банк ісінің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай, барлық елдердегі
несиелік институттардың ішінен елдің бүкіл несиелік жүйесін басқаруда басты
роль атқаратын орталық банктер бөлініп шығатын болды.Ал олардың басшылық
ролі мемлекет берген кең ауқымды өкілеттіліктерге байланысты. Банктердің
банк функцияларын, ақша – несие эмиссиясын жүзеге асыруына байланысты
орталық банктер коммерциялық банктердің, яғни екінші деңгейлі банктердің
қызметіне әкімшілік бақылау мен нақты экономикалық ықпал ету құқығы
несиелік мекемелер міндетті түрде қолдануы тиіс норма шығару құқығы бар.
Коммерциялық банктер несиелік саясат жүргізуде және өз клиенттеріне
толығымен дербес әртүрлі қызметтер көрсетуде.
Нарықтық экономикада арнайы банктік емес институттар құрылмаған
жағдайда кез келген елдің несие жүйесі аяқталмай қалады. Халық салымдарын
толығымен тарту мүддесі мен өзгеріп отырған нарықтық экономика талаптарын
толық қанағаттандыру бұл институттардың құрылуын талап етеді, ал олар несие
жүйесін толықтырып, байытады, экономикадағы өзгерістерді икемді және
сезімтал ете түседі.
Мемлекет, экономикаға жетекшілік жасай отырып, Ұлттық банк арқылы
бірегей ақша – несие саясатын жүргізеді. Бұл принцип айналыстағы ақша
массасының көлемін реттеу жолымен ұлттық валютаның ішкі және сырқы
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін, ақша-несие саясатын жалпы экономикалық
саясатты жүзеге асыру және оны әлемдік экономикаға интеграциялау саласында
республика мүдделерін қорғау үшін қажет.
Несие жүйесін құрудың маңызды принципі – несиелік мекемелер торабының
барынша дамуы мен оларда барлық ақша операцияларының шоғырлануы. Шаруашылық
буындардың ұсынатын несие-қаржы қызметтерінің функционалдық мамандануы,
көлемі мен санына сәйкес несиелік жүйенің ядросын банктік жүйе құрайды, ал
несие институттарының қызметін үйлестіруші ортақ орган болып – Орталық
банк есептеледі.
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы, негізінен, банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа
да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға.
Мүліктің құралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан
түскен табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңының 9-бабына
сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд теңге көлемінде мына қаражаттар
есебінен құрайды: республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен
алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
- оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты есебінен болатын
унитарлық банк;
- акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
- Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.
АҚШ-та орталық банктердің капиталына мемлекет қатыспайды, олардың
капиталы Федералды резервтік жүйенің (ФРЖ) мүше банктерінің жарна пұл
төлемдерінен тұрады.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет –
жарғылық қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан,
көлік және басқа да құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты – банкіге
тиесілі ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар
құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларга сәйкес жүргізілетіп
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектесу;
- банктік және басқа иесиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді
жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк несие
берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғауы.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі иесиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша-иесиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
- валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау, біркелкі
валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
- меншікті қаражаттары;
- басқа банктерден тартылған және келісімшарт негізінде Ұлттық банкіге
орналастырылган ақшалай қаражаттар;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
Бөлімді қорыта келе, несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп,
ақша қаражатының экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын
қамтамасыз ету арқылы өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие
жүйесі арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп
айырысуы мен төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру,
делдалдық, инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген
операцияларды жүзеге асырады.
1.2 Несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің негізгі қаржы институты
ретіндегі ролі мен түсінігі, түрлері мен операциялары
Елдің несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің рөлі мен орнын бөліп
көрсету, олардың қоғам ішінде, жалпы мемлекет экономикасында маңыздылығын
ашу – бұл бөлімнің басты мақсаты.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы
30 наурызында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және 1995 жылы 31
тамыз айында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңдарын басшылыққа алады. Бұл
заңдарда Қазақстан Республикасының банктерді құрудың, қайта ұйымдастырудың
және таратудың барлық ерекшеліктері көрініс тапқан.
Коммерциялық банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні
бүгінге дейін коммерциялық банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, ал бұл
құбылысты олардың қарқынды өсуімен байланыстыруға болады.
Банк түрлері
Кесте 1 - Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің сандық
құрамы
кезеңнің басына
Қазіргі тұрақтандырылған экономиканың жетілдіруі үшін коммерциялық
банктер халыққа көптеген операцияларды жүзеге асырады. Еліміздің екінші
деңгейлі банктері ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастыруымен ғана
шұғылданып қоймай, сонымен қатар, халық шаруашылығын қаржыландыру,
сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, қаржылық
операциялардың барлық түрлері, ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер
және мүлікті басқару операцияларын жүргізеді.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әртүрлі
секторларында қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады.
Олар кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық
операцияларды орындайды. Коммерциялық банктер кез келген елдің несие
жүйесінде әдеттегідей негізгі, базалық буын ролін атқарады.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың
салымдарын шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала
береді. Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар
арқылы өздерінің әртүрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге
мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер қаржы нарығында ең маңызды делдалдық қызметті
атқарады. Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей
қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық
қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда
коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеретегі даму
кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен
төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі
клиенттері саудагерлер болған (міне осында коммерциялық банк деген
атауға ие болды). Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен
банктер экономиканың өзге де сфераларында қызмет көрсете
бастағандықтан да банктің коммерциялық деген атауы бастапқы
мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын
білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет
көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады.
Коммерциялық банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен
қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар
кез келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің
негізгі қызметі - кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет
көрсету.
Коммерциялық банктер жеке және заңды тұлғалар үшін бүкіл операциялық
қызметтерді орындайтын ақша нарығының жұмыс жасаушы әмбебап буыны ретінде
қатысады.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр
алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді
операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып,
қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші бір опеациялардан
түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық
елдердің коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық
буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша – несие
нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Соңғы кездері екінші деңгейлі банктер мен басқа несие мекемелерінің
арасындағы бәсеке күшее түсуде. Бәсекелестік банктердің жаңа операциялар
түрлерін іздестіруге, клиенттерге ұсынылатын қызмет түрлерін өсіруге және
қызмет көрсету нарығындағы өз орнын нығайту үшін олар банктерге тән емес
операцияларды меңгеріп, елдің жалпы экономикадағы ролін арттыруда.
Қазіргі коммерциялық банктер активті және пассивті операцияларын
орындайды. Бұл екі түрлі операция бір бірліктің екі қарама-қарсы жақтары
секілді көрінеді, себебі, пассивтік операциясыз активті операцияның болуы
мүмкін емес, ал активті операциясыз пассивтік операцияның мәні де жоқ.
Алайда, жүзеге асырылатын банктік операцияларының барлығы, күмәнсіз, бір
мақсатты көздейді – табыстың өсуі және шығынның кемуі.
Қазақстан Республикасының 31.08.1995ж. №2444 Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңының 30 бабы
бойынша қызмет көрсету – бұл банктік операцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
бап бойынша көрсетілген басқа да банктік операциялар. Бұл заңда, сонымен
қатар, банктік операцияларды жекелеген түрлерін ұйымдастырудың
ерекшеліктері көрініс тапқан.
Аталған заңға сәйкес коммерциялық банктер келесі операцияларды
орындауға құқылы:
- заңды және жеке тұлғалардың ақылы негізде депозиттерін қабылдау, банктік
шоттарын ашу және жүргізу;
- банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;
- заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
- кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта санау,
айырбастау, ұстау, сорттау, қаптау және сақтау;
- банкнота мен монеталарды және бағалы қағаздарды инкассациялау және
жөнелту;
- аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударымен
байланысты тапсырмаларын орындау;
- есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
- қарыздық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен
ақшалай формада несиелер беру;
- заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу
операциялары операцияларын жүргізу;
- клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ
олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза позициясын анықтау;
- ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз
(форфейтинг);
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және
өзге де міндеттемелерді);
- төлем карточкаларын шығару;
- төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
- ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзге де міндетемелерді беру;
- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе оларды иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет
түрлерін жүзеге асыра алады. Олар: брокерлік, дилерлік, кастодиандық. Бұл
банктік операциялар бойынша қызметтерді көрсету,клиенттердің тәуекелі
бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету.
Осыған орай, банктік заңдарына сәйкес, банк – уақытша бос ақша
қаражатарын жинақтауға, клиенттердің тапсырысы бойынша есеп айырысу
операцияларын жүргізуге құқылы несие ұйымы.
Екінші деңгейлі банктер заңнаманың барлық құқықтық жағынан қамтылған
кең көлемде операциялар түрлерін ұсынады. Коммерциялық банктің
операцияларын 3 топқа бөліп қарастырамыз:
- қызмет көрсету арқылы клиенттердің уақытша бос
ақша қаражаттарын тарту;
- қызмет көрсетулерсіз клиенттердің ақша
қаражаттарын тарту;
-басқа көздерден ақша қаражаттарын тарту.
Пассивті
операциялар
(тартылған
қаражаттар)
Активті
операциялар
(қаражаттарды
орналастыру)
- банктердің өз шотына және пайдасына
жүргізілетін операциялар;
- клиенттердің шоттарына және олардың
қажеттіліктері бойынша жүргізілетін операциялар.
Активті-пассив
ті
операциялар
(комиссиялық
делдал)
- клиенттердің қажеттіліктері бойынша және
комиссиялық бастама негізінде (таза банктік
қызмет көрсетулер) жүргізілетін операциялар.
Сурет 1. Коммерциялық банк операцияларының негізгі құрылымы
Коммерциялық банктің кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету
мақстымен банктің шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті
операцияларының мазмұнын анықтайды. Яғни, банктік активті операциялар -
табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында иелігінде бар
ресурстардың орналастыру жүзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі
мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған
қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды.
Шынында да, банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар
салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз
мөлшерлемесін белгілеп табыс табады.
Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен
өздерінің өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана
пайданы сезінеді (мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға
ұлғайтқанда). Болашақ қарыз алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың
ішінде берілетін қарыз бойынша жоғары пайызды төлеуге кімнің
жағдайы келсе, соларға банктер ақшалай қаражаттарын бере алады.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда несиелер үкіметтің қажеттілігіне
(Үкіметтің үкімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге және
олардың акционерлеріне пайда әкелмек түгіл, уақытында қайтарылмай қалды.
Ондай қарыздардың ешкімге де пайдасы болған жоқ.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің сақтауға қолайлы әр түрлі
депозиттерді ұсыныды, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе,
екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады.
Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда,
мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады. Қазіргі комммерциялық
банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты
олардың үнемі дамып отырғандығын айтй кету керек. Яғни операциялар формасы,
бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде
ақша деп, тек қолма – қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылығындағы осы сияқты іс – тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан,
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
1985 жылы АҚШ-та 15 мыңнан астам коммерциялық банктер қызмет еткен.
Олардың 5 мыңға жуығы ұлттық, яғни федералдық үкіметтен чар- тер
(рұқсат) алған банктер, 10 мыңнан астамы штаттардың банктері (штаттардың
үкіметінен чартер алғандар). Ұлттық банктер мен штаттық банктерінің қызмет
етуі банк жүйесінің қосарлы бағыныштылығын жасайды.
ФРЖ-ге қабылдауға өтініш жасайтын және оған мүше болуға жіберілген
коммерциялық банк ФРЖ-нің мүше – банкі болып табылады. Заң бойынша барлық
Ұлттық банктер ФРЖ-ге кіруге тиіс. Штат банктері өздерінің қалаулары
бойынша барлық және ФРЖ-нің мүше – банктерге қоятын талаптарына сәйкес
келген жағдайда ғана жүйеге кіре алады. Қазір штат банктердің 10%-ға жуығы
ФРЖ-ге мүше – банктер болып саналады. ФРЖ-ге мүше – банктер жалпы
коммерциялық банктер қатарының 40%-ын құрайды.
Депозиттік мекемелерді реттеу және ақша айналысына бақылау, банктерді
ФРЖ-нің банктік резервтерге қойылатын талаптарына бағындырды. Бұл ФРЖ-ге
мүше – банктер мен мүше емес банктердің арасындағы басты айырмашылығын
қалыпқа келтіреді. АҚШ-тағы ең көп тараған банктер типі – филиалсыз
банктер.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң АҚШ-та банктердің бөлімшелерін ашу
кеңірек қанат жайып, олар штаттар шегінде, сондай-ақ одан тысқары және
шетелдерде ашылған болатын. Көптеген ірі банктер банктік холдинг
компаниялардың бір бөлігі болып табылады. Банк ісінің бұл ұйымдастыру
формасы, тек қана банкі бөлімшелерінің ашылуына жол беріп қоймай, сондай-
ақ жаңа қызмет аумағына енуді жеңілдетті. АҚШ-та холдинг- компаниялар 6
мыңға жуық, олар 8,6 мың банктерді және 35,6 мың олардың бөлімшелерін
бақылайды.
Банктердің бірігу процесін үкімет тарапынан реттеу, сондай-ақ банктік
холдинг – компаниялардың қызметін реттеу банк аумағында бәсекелестік
жағдайды қолдап отыру мақсатын көздейді. Соңғы кездері бұл аумақтағы
бәсекенің артуына чартер берудің қатаң саясатын жүргізу, банктердің
бөлімшелерінің ашылуын кеңінен қолдану, электрондық терминалдардың пайда
болуы және АҚШ-та халықаралық банктік операциялардың таралуы септігін
тигізді. Сонымен қатар бәсеке, басқа да қаржы институттардың тез арада
өсуіне байланысты күшейді ( мысалға жинақ коммерциялық банктерге тән
көптеген қызмет көрсететін мекемелер және ақша нарығының өзара қорлары ).
Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында шамамен 37 банк және олардың 783
бөлімшелері мен филиалдары орналасқан.
Бүкіл ақша айналымының несие жүйесінде жинақталуы – несиелік
ресурстарды шоғырландыруға және оларды елдің халық шауашылығына ұғымды
бағыттауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше маңыз береді.
Қазақстан Республикасының "Валюталық реттеу туралы" заңында былай делінген:
"Қазақстан Республикасының Президенті мен Министрлер кабинеті өз құзіреті
шегінде валюталық реттеу саласында осы заң жағдайларына қайшы келмейтін
нормативті актілерді қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі–Қазақстан Республикасының
валютасын реттеудің негізгі органы болып табылады".
"Валюталық реттеу" түсінігіне нормативті актілерді жасап шығару,
ақпарат жинау, валюталық заңдардың сақталуын бақылау және оны бұзған
тұлғаларға санкциялар қолдану керек. Ұлттық банк валюталық реттеу
функцияларын жүзеге асырады.
Бұл принцип – ел тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталы
резервтерді жинақтау құралы және ақша айналысын басқа елдер валюталарының
ықпалынан сенімді қорғау жолы.
Орталық банк елдегі ақша – несие саясатының жүргізілуіне толық жауап
береді. Өз кезегінде ақша – несие саясаты экономиканы мемлекеттік реттеудің
негізін құрайды. Сондықтан ақша – несие саясатын автономды түрде
жүргізбейінше, республикадағы нарықтық экономиканың тиімділігі туралы сөз
қозғауға да болмайды.
Ұлыбритания мен Францияда орталық банктердің капиталы мемлекет
игілігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялық банктер бола алады.
Оларда да орталық банктер атқарушы органдардан тәуелсіз, тек парламентке
есеп береді.
Орталық банктердің автономиясы Батыс Германияда, АҚШ – та заң жүзінде
бекітілген. Батыс Германияның банк жүйесі туралы заңында, Орталық банк өз
саясатын үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс, алайда оның тұрақты ақша
айналысын сақтау мақсаттарына қайшы келетін талаптарын орындауға міндетті
емес деп жазылған. Ол канцлерге де, федерация министріне де бағынбайды, тек
Бундесбанк туралы заңға ғана бағынады.
АҚШ-тың несие жүйесінің жоғары органы болып табылатын – Федералды
резервті жүйесінің (ФРЖ) мүшелерін – сенаттың мақұлдауымен президент
тағайындайды және олардың қызметі келіспеушілік бойынша қызметіне босатылуы
мүмкін емес. Басқарушылар кеңесі конгрессо алдында есеп беріп отырады.
Біздің еліміз бен шет елдердегі несие жүйесінің автономдылығының
елеулі дәрежесі – экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында
ақша – несие және валюталық тұрақтылықты сақтау міндеттеріне қатысты болып
келеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің біршама тәуелсіздігінің негізгі
жағдайы бюджетке қатысты мәселенің шешімі болып табылады. Мемлекеттік
қаржылар және банктік жүйелерді заңмен шектеу, яғни үкіметтің Ұлттық банк
қаражаттарын пайдалануына шек қоюдың принципиалдық мәні бар.
Президенттің " Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы" заң күші
бар жарлығында былай деп жазылған: "Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-
несие саясатының және оны заңға сәйкес Қазақстан Республикасы қаржы
жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк:
а) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне заем алушының
кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен қысқа мерзімді
несиелер береді;
б) осы шарттар бойынша үкімет жәрдемімен ашылған Қазақстанның халықаралық
ұйымдарда мүшелігімен байланысты жазылымдар мен басқа да төлемдерге қатысты
өзара келісілген шарттармен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қосымша несиелер береді".
Осылайша Үкімет, Ұлттық банктің басқа да клиенттері тәрізді әрбір
несие бойынша қайтарымдылық, мақсатты-сипатының мерзімділігі және төлемдік
шарттарына сәйкес келетін келісім негізінде қарыз алады.
Үкімет әрбір несие бойынша нарықтық пайыздық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мен даму перспективалары Гүльназ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ теориялық негіздері ... 7
1.1 Несие жүйесі туралы жалпы теориялық негіздер мен оның
мәні ... ... ... ... ... .7
1.2 Несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің негізгі қаржы институты
ретіндегі ролі мен түсінігі, түрлері мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Маманданған несиелік мекемелердің қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ...2 1
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 29
2.1 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы және даму
конюнъктурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Коммерциялық банктердің несиелендіру операцияларын ұйымдастыру және
несиелендіру процесінің ұйымдық сатылары
(этаптары) ... ... ... ... ... ... . 46
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА НЕСИЕ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 Қазақстан Республикасындағы банктік несие жүйесі дамытудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.2 Қазақстан Республикасында несие жүйесінің даму
перспективалары ... ... ..62
3.3 Коммерциялық банктердің несие саясатын басқару және оны
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .71
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі кейiнгi жылдары әлемдік қаржы
секторындағы дағдарыс сондай ақ еліміздің сыртқы қарызының көбеюі және оны
уақтысында қайтаруы үлкен мәселеге айналды. Еліміздің сыртқы қарызы шамамен
2008 жылдың басында 100 млрд. АҚШ доллары болса соның 46 млрд - тайы
екінші деңгейлі банктердің үлесінде болды. Әсіресе отандық төрт мега
банктердің жағдайы мәз емес, олар Казкоммерцбанк, БТА банк, Халықбанк
және Альянс банк - тері, себебі олардың сыртқы қауіпті қарыздарының үлесі
жоғары көбісі синцидерілген (сенімгерлік, үлестік) несиелер құрайды және де
бұл банктердің активті – пассивті баланстары құлдырап кеткен. Мысалға БТА
банкі ең үлкен банктер бола тұра оның несиелік портфелдері қауіпті болып
соның ішінде несие түрлеріне қарай тұтыну несиесін жоғары деңгейде беріп
жерген 48,7 пайыз үлесі тұтыну несиесі жәнеде бұл ресурстарды кепілдіксіз
берген бұның арты банктің техникалық дефолтқа әкеп соқты. Мұндай жағдайлар
несие ресурстарының тапшылығына әкеп соқтырды. Алайда соңғы уақыттары
Қазақстанның экономикалық өсуi мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiсiнiң құрылымдық саясаты, қоғамдық сенiмдi арттырып, мемлекеттiң банк
секторының динамикалық дамуына мүмкiншiлiк туғыздыруға тырысуда, осы
жағдайлардың нәтижесінде алдыңғы төрт мега банктердің басты акцияларының
басым бөлігін мемлекет сатып алып отыр жәнеде қаржыландыру саясаттарын
жүргізіп жатыр.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие және қаржы
шаруашылығы: несие жүйесiн реформалау; қатаң инфляция жағдайында бiзде
бұрын-соңды болмаған жаңа несие қатынастары; несие-қаржы институттарының
жаңа түрлерiнiң пайда болуы; нарық экономикасымен және меншiктiң көп түрлi
формасына бейiмделген екi буынды банктiк жүйенiң қалыптасуы; жоғары
дәрежеде монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-
әмiршiлдiк басқару жүйесiнен – пайда табуға, Қазақстан Республикасындағы
несие жүйесінің қалыптасуының жетiстiктерге қол жеткiзуге бағытталған жеке
және ұжымдық меншiкке негiзделген несиелiк мекемелерге өту тәрiздi
бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың
өзiндiк мәнi зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске
асыру үшiн нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие
қатынастары мен банк iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Несиелiк қарым-қатынастар экономика дамуымен қатарлас жылжып келедi,
сонымен бiрге ол экономиканы реттеу құралы ретiнде шешушi септiгiн
тигiзедi. Ол тиiмдiлiкте банктiң сенiмдiлiгiн бағалайтын және оның несиелiк
саясатына әсер ететiн түрлi факторларды айқындау әдiстерi iс жүзiнде
пайдаланылады. Несие берушi мен алушының арасындағы қарым-қатынастар
дамуының бҰрынғылардан айтарлықтай айырмашылығы бар. Қазiргi әдiстер шетел
тәжiрбиесiнiң нәтижелерiн бiздiң өмiрiмiзге енгiзiлiп көру. Несие берушi,
пайда табу мақсатын көздейтiн Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің
қалыптасуы кәсiпорындарды қалыптастыра отырып, өзiнiң iс-әркетiнiң
спецификасына байланысты нарықтық ортаның негiзгi элементi болып, оны
тиiмдi, реттеп жүргiзу арқылы әсерлi құралдары болып табылады.
Несиелiк қарым-қатынастардың даму деңгейi әр өңiрдiң мамандануы
ерекшелiгiне тiкелей байланысты. Өңiрдiң өндiрiстiк даму деңгейi банктердiң
несиелiк әлеуетi салым мехнизмi арқылы және өнеркәсiптiң есеп шотындағы
қалдықтары жүзiнде көрiнiп тұрады. Банктiк несиелердiң осы тұрғыдағы
әмбебаптылығын ескере отырып, банктiң тактикасы мен стратегиясын құрған
кезде, оның болашақта даму қабiлетiнiң ерекшелiктерi алдын ала айқындалады.
Банктiң несиелендiру процедурасы, оны ұйымдастыру, түрлi кезеңдер мен
қадамдардан тұрады. Несиелендiру процесiн реттейтiн мемлекеттiк саясатты
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi заң шығарушы және нормативтiк-
құқықтық актiлер арқылы жүргiзiп отырады. Банк әрекеттерiнiң барлық
сфераларында тәртiптерiн белгiлейтiн нормативтiк-құқықтық базаның құрылуы
мен қабылданатын заңдардың тәжірибелік пәрмендiлiгiн қамту, несиелендiрудiң
барлық формаларын қолдануға нақты негiз жасайды.
Елiмiз нарықтық қатынастарға көшкен сәттен бастап мықтап көңiл
бөлiнген мәселенiң бiрi банктердегi несиелiк операциялар жұмысы болды.
Алғашқы кезеңде банктер негiзiнен кәсiпорындар мен ұйымдарға қызмет
көрсетiп, соларға қысқа мерзiмдi несиелер берiп келдi. Бiрте-бiрте әр
банктiң тұрақты клиенттерi iрiктелiп, сондай-ақ жеке тұлғалардың салымдары
көбейе түстi. Сонымен бiрге көптеген несие алушы заңды тұлғалардың онша
жақсы емес несиелiк тарихы да банктер үшiн оңайға соққан жоқ. Сол себептi
банктер соңғы жылдары жеке тұлғаларға көбiрек көңiл аударатын болды.
Бiрақ Республикадағы банктердiң қызметi әр түрлi факторлардың
ықпалынан аса күрделi жағдайда жүзеге асырылады. Мысалға, жекелеген
экономикалық секторлардың экономикалық тұрақсыздығы, төлем дағдарысы, төлем
балансының тапшылығы және т.б. Осы факторлардың әр қайсысы берiлген банктiк
несиелер бойынша қарызды уақытылы өтеу мүмкiншiлiгiнiң төмендеуiнен
банктердiң несие қызметi үшiн жағымсыз салдармен анықталады. Осының
салдарынан банктiң несие портфелi құрылымының төмендеуi, жiктелген активтер
бойынша резервтердi қалыптастыруға шығындардың тез өсуi, таза табыстық
жалпы сомасының қысқартылуы байқалады. Бұл жағдайда банктер сәттi несие
және пайыздық саясатын хеджирлеу стратегиясы және т.б. мүмкiн тәсiлдер
механизмдерiн әзiрлеу көмегiмен несие тәуекелдiгiн басқаруға ұмтылады.
Банктiк несиелеу жүйесi нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен
дамытуда, өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға, мемлекет экономикасын
нығайтуға, айналыстағы негiзсiз ақша массасының өсуiн шектеуге, инфляциялық
процестердiң алдын алуға және Ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.
Несие банктің негізгі инструменттерінің бірі ретінде, экономиканың
қаржы секторының дамуында маңызды элемент екендігін білдіреді. Оны барлық
шаруашылық субьектілерімен қатар, мемлекеттік те, өкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады.
Барлық елдерде, экономикалық сектордағы несиелердің шаруашылыққа
қызмет етуі, жеке сипаттағы есепке алу бағытында жүргізілетін, спецификалық
зерттеу- талдау кезінде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы несиенің халықаралық тәжірибеге
сәйкестендіріліп жұмыс жасау қажеттілігі көптен бері туындап отыр.
Қазақстандағы несиелердің жүйесі негізінен кеткен айналымдылығы
жоғарғы салаларға бағдарланған, ал пайыздық ставкалар мен несие беру
шарттары ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне, салыстырмалы теңдей жағдайда,
қаржы несие ресурстары нарығында еркін қимыл жасауға мүмкіндік бермейді.
Қазақстан Республикасының экономикалық секторында, бұрынғы көпшілік
социалистік елдердегі сияқты, соңғы жылдары өте маңызды әулеметтік –
экономикалық өзгерістер болып жатыр. Бұл өзгерістердің түпкі негізінде,
нарық экономикасындағы нарықтық қатынастарға көшуге байланысты туындаған
обьективтік нақтылы процесстер жатыр.
Осы аталғандарға байланысты және де несиелеудің жұмыстарына қатысты
мәселелерді талдап зерттеу, диплом тақырыбын таңдаудағы кездейсоқтық емес
және де дипломдық жұмыс тақырыбының өзекті мәселесі болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты елдің әлеуметтік-экономикалық деңгейіне,
көптеген әртүрлі саладағы кәсіпорындардың қызметіне әсер ету үшін
несиелендіру жүйесіндегі негізгі даму мәселелерін, қалыптасқан іс-
тәжірбиесін зерттеп талдап қарастыруы болып табылады. Қазақстан
Республикасының банк жүйесіне талдау жүргізу аясында несиемен қамтамасыз
ету және оған жету деңгейі мен қажеттілікті бағалау жасалынады. Сонымен
бірге, Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі ағымдағы (қазіргі)
жағдайларды талдау негізінде тауар өндірушілерді несие-қаржылық қолдау
көрсетудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар енгізіліп, түйіндеме-
қорытындылар жасалынады. Сол сияқты, еліміздің нарыққа көшу жағдайындағы
ауылдық жердегі қарыз алушы кәсіпорындар мен банктер арасындаы несие
қатынастарының өрістеуіне, дамуға теріс әсерін тигізетін себебтер де
көрсетіледі.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік
қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктердің несие жүйесінің
қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
- несие жүйесінің қалыптасуын зерттеу;
- банктің басқару жүйесіндегі несиенің қозғалысын зерттеу;
- несие жүйесінің қалыптастыру мен басқарудағы проблемаларды зерттеу;.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасындағы
несиелеу жүйесі: жағдайы, проблемалары мен даму перспективалары. Несие
жүйесінің қалыптастыру мен дамытуда, банк саясатында үлкен рөлі бар екенін
дәлелдеу.
Зерттеу пәні – несие жүйесінің қалыптастыру мен даму барысындағы
тәуекелділік, қарыз алушылардың түрлері мен несие қатынастардағы
қабілеттілігі, несие жүйесін қалыптастыру мерзімділігі, төлемділігі және
экономиканың негізгі құралдар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың жаңалықтары ретінде Қазақстан Республикасындағы
несиелеу жүйесі: жағдайы, проблемалары мен даму перспективаларын шешуде
отандық банк жүйесінде және Қазақстан Республикасы үкіметі тараптарынан
көптеген іс шаралар атқарылып жатыр: олар Самұрық Қазына АҚ әл ауқат қоры
арқылы мемлекеттендірілген тқрт ірі банктер арқылы шағын және орта
бизнесті, ауыл шаруашылығын және өндірістік секторларды несиелеуді
жеңілдету шараларымен және Нұр банк АҚ арқылы исламдық банк жүйесінен
қаржы көздерін тарту арқылы шағын және орта бизнесті, ауыл шаруашылығына
жеңілдетілген несиелерді беруді өолға алуда.
Диплом жұмысының методологиялық және теориялық негіздері:
Коммерциялық банктер және олардың несие жүйесінің қалыптастыру мен даму
қызметі туралы ҚР Заңы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2006 жылғы халыққа Жолдауы, белгiлi экономист
ғалымдарымыз: Көшенова Б.А., Сейiтқасымов Ғ.С., Кемел Н., Мақыш С.,
Көшербаевтардың банктердегі несие жүйесінің қалыптастыру мен дамыту
қызметтерiнен жазған еңбектерiн терең талқылай отырып, өз тың ғылыми-
сараптамалық тұжырымдамамды ұсынамын. Халықаралық банктер арасындағы заңды
тұлғаларға несиелiк қызмет көрсету бағдарламаларын салыстыратын
экономикалық көрсеткiштерi бар кестелер келтiрiлдi.
Дипломдық жұмысты орындау кезiнде құқықтық-нормативтiк актiлер,
әдiстемелiк сiлтемелер мен нұсқаулықтар, жоғарыда аталған отандық және
шетел экономистерiнiң ғылыми еңбектерi қолданылды.
Жоғарыда айтылғаннан соң, берілген тақырыптың өзектілігі - банктердің
негізгі қызметтерінің бірі несиелік операция болып табылатындықтан, ал
несиелік ресурстарға қазіргі кезде сұраныс қатты өскендіктен, банктерге
несиелік тәуекелдерден сақтану және төмендету мақсатында міндетті түрде
қарыз алушының несие қабілеттілігінің әдістемелерін жаңарту қажет.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспені, үш тарауды, қорытындыны,
қолданылған әдебиеттердің тізімі және қосымшаларды қамтиды.
I НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ теориялық негіздері
1.1 Несие жүйесі туралы жалпы теориялық негіздер мен оның мәні
Экономиканы дамытуда несие жүйесі маңызды роль атқарады. Ол
арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп
айырысулар мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай
қаражаттарды, халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және
белсеңді түрде жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ
көптеген түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім,
кеңес беру және басқа да операцияларды орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі
оған тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай
қорлардың ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай
отырып ақшалай қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын
қамтамасыз етеді.
Өркениетті мемлекеттердің тәжірибесінде несие жүйесі туралы екі түрлі
ұғым қалыптасқан:
- біріншісі – несие-есеп қатынастары, оның түрлері мен несиелеу
әдістерінің жиынтығы;
- екіншісі – несие-қаржы институттарының жиынтығы.
Несие қатынастары қарыз капиталының калыптасуымен оның
жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды. Несие
жүйесі несие-қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды
тұлғалардың уақытша бос ақшаларын есеп шоттарда шоғырландырып, оларды
кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әртүрлі топтарына қарызға береді.
Несие жүйесінің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әртүрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операцияларды
жүзеге асырады.
Несие жүйесінің маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз
көрсеткіштермен, атап айтқанда:
- ақша салымдарының жалпы көлемімен,
- кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және айналмалы капиталын
қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен,
- жиынтық төлем айналымымен және т.б. сипатталады.
Мысалы, әрбір қоғамның даму тарихындағы белгілі бір кезеңге және
қоғамдық-экономикалық формацияның өзіне тән несие жүйесінің құрылымы
болады. Мысалы, XX ғасырдың 20-жылдарынан 90-жылдардың бас жағына дейін
КСРО-да жоспарлы-орталықтанған экономикаға сай келетін қатаң орталықтанған
несие жүйесі құрылды.
Несие қатынастарының даму дәрежесі, несие мекемелерінің көбеюі,
өндіріс пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен
дүниежүзіндегі дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарда келеді.
Оған дәлел, ол елде ақша капиталының орташа алғанда 34 бөлігінің несие
жүйесі арқылы өтуі.
Несие мекемелері арқылы айналатын ақша қаржыларының орташа жылдық
сомасы 1989 жылы 700 млрд долларды құрады.
Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар туындайды.
Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында қайтарымдылық және
төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражатын жинақтау және қайта
бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ несиелік катынастардың мазмұны ақша капиталының жинақталуымен
және оны заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың уакытша пайдалануына берумен
ғана шектелмейді. Несиелеу процесінде өндірістік кұнға, яғни ұдайы
өндірістің ақша айналымына арналған төлем кұралдарының косымша массасы
қалыптасады. Төлем айналымының үлкен ағымы несие жүйесі арқылы өтеді, ол
несиелік қатынастардың мазмұнын толықтыра отырып, төлеушілер мен несиелік
мекемелер арасында, несиелік мекемелер мен алушылар арасында экономикалық
қатынастарды қалыптастырады.
Несие жүйесі елдегі ақша айналымын реттейді, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтерді көрсетеді, соның нәтижесінде несиелік
экономикалық қатынастар туындайды.
Несиелік катынастардың екі түрлі сипаты бар және шаруашылық
субъектілері үшін де, несие жүйесі мекемелері үшін де бірдей дәрежеде қажет
болады. Несие мекемелерінде ақшаны сақтау – несиелік ресурстардың
құрылуын, ал оларды экономика мен халықтың қажеттілігі үшін орналастыру
несие беруді білдіреді.
Екі жақты қатынастар мыналардың арасында болады: шаруашылық ұйымдары
мен иесие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі,
несиелік мекемелер арасында, әр түрлі мемлекеттердің несиелік мекемелері
арасында.
Жоғарыда анықтағанымыздай, несиелік қатынастар несие экономикалық
категориясының әрекет етуі кезінде ақша формасында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісін несие формасы сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардын мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастардың формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастардың формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және олардың дамуын
ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұнының және несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және акшалай. Тауарлық несие
коммерциялық несиенің алғашқы негізін қалайды. Шаруашылық жүргізуші
субьектілердің ссуданы бір-біріне беруі кезінде бұл несие ақша формасына
өзгереді. Оның мәнісі мынада, яғни алушы субъект несие берушіге алынған
тауарлық несиенің дәлелі ретінде вексель, кепілдік қағаздарды немесе басқа
кұжаттарды жазып береді, несие беруші оларды акша формасында ссуда алу үшін
банкке ұсынады. Бұл жерде несиелік қатынастардың жүргізуші субъектілері
ретінде шаруашылық субъектілері және банк саналады. Оның мазмұнындағы
өзгерістер салдарынан несиелік қатынастардың тауарлық формасы ақша
формасына ұласады. Осылайша, тауар формасы негізінде несиенің, ең алдымен
банктік несиенің ақшалай формасы туындайды және дамиды.
Несиелік қатынастардың несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі түсінігін құрайды.
Тар мағынадағы несие жүйесі – бұл несие-қаржы қатынастарын
ұйымдастырушы, ақша жүйесін реттеуші және елде басқа да қаржы қызметтерін
көрсетуші несие мекемелерінің желісі.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа несиелік
мекемелердің несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық
формалары мен тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады. Несиелік
катынастарды ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес
институттар шеңберінде. Сәйкесінше несиелік жүйенің екі негізгі буыны
калыптасады: мемлекеттік мекмекемелер және мемлекеттік несие – қаржы
мекемелері.
Несие жүйесі несиелік операциялардың көлемінің функционалдық
мамандануымен және несиелік мекемелердің санымен, сонымен бірге
шаруашылықты жүргізудің жекелеген субъектілеріне ұсынылатын қаржы-несие
қызметтерінің санымен сипатталады.
Қазіргі кезде экономикасы дамыған мемлекеттердің несие жүйесінде
көптеген өзгерістер кездеседі. Банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы
нәтижесінде банк монополиясының пайда болуы: ХІХ-ғ. аяғы ХХ-ғ. басында әр
мемлекеттерде ақша капиталының көп бөлігін жинақтаған ірі банктер бөлініп
шыға бастады. Бұл ірі банктер қарыз капиталының нарығында үстемдік етті.
Олардың капиталының мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне
тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан өсті. Несие жүйесінде ірі
банктердін үлесінің өсуі тек операция жүргізумен ғана емес, сонымен қатар
капиталдардың бірігуінін интенсивті процесіне байланысты болады.
Капиталын иемденуіне қарай банктер және несие-қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ пошта-жинақ жүйесі
және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары (мысалы, американдық федералды
жер банкі, АҚШ-тың экспорт-импорт банкі) мемлекеттік несие мекемесі болып
саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италияда және т.б.) ірі
коммерциялық банктер де мемлекеттік болып саналады.
Несие жүйесінде мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын
мемлекеттік реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі кездері отарлау жүйесінің құлауы нәтижесінде азат етілген
елдерде құрылған ұлттық несие жүйелерінде мемлекеттік несие институттарының
пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін мемлекет
меншігіне айналдыру жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-
несие және қаржы институттары да құрылуда: Халықаралық валюта қоры,
Халықаралық қайта құру және Даму банкі, Аймақтық Даму банктері және т.с.с.
Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына,
мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие
жүйесінің өзегі – банк жүйесі, ал несие институттарының жұмысын
үйлестіретін бірыңғай орган – Орталық банк болып саналады. Орталық банк –
мемлекеттің банк жүйесінің бірінші деңгейіндегі басты банк, басты
эмиссиялық банк. Ол -"банктердің банкісі". Ол заңды және жеке тұлғалармен
операция жүргізбейді, оның клиенттері - коммерциялық банктер мен басқа
несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.
Экономиканың тарихи-экономикалық дамуының әрбір сатысына несиелік істі
ұйымдастырудың өз типі, несие-ақша қызметіндегі сәйкес сұраныстарға жауап
беретін несиелік жүйенің өз құрылымы сәйкес келеді. Мысалы, КСРО-ның
жоспарлық-орталықтандырылған экономикасына Мемлекеттік банк баскарған
несиелік жүйенің катаң орталықтанған кұрылымы сәйкес келеді, нарықтық
экономика үшін басқасы, яғни банктік және банктік емес мекемелердің
демонополизацияланған кұрылымының кең желісі сәйкес келеді.
Қазіргі кездегі несие жүйесінің күрделі, көп буындық құрылымы бар.
Егер несиелік мекемелердің өз клинттеріне көрсететін қызметтер сипатын
жіктеменің негізі етіп алсақ, онда қазіргі кездегі иесиелік жүйенің үш
маңызды элементін бөліп көрсетуге болады:
- Орталық (эмиссиялык) банк;
- коммерциялық банктер;
- мамандандырылған несиелік мекемелер.
Несиелік жүйенің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеу негізінде белгілі бір
принциптер жатыр. Экономиканың жаңа жағдайында, оның нарықтық өту кезеңінде
оларды былайша тұжырымдауға болады:
- елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік монополия, басқа банктік
емес институттармен үйлестіре отыра екі деңгейлі банк жүйесін құру,
- елдегі ақша – несие саясатының бірлігі, несиелік мекемелер торабын
барынша дамыту,
- оларды қызмет көрсету орындарына жақындату, мемлекеттік валюталық
монополия, Орталық банктік автономиясы.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттік банктердің құрылуы
мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу тәртібі мен
ережелерін заң жүзінде бекітуге ерекше құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық
банк Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді,
банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізіп отырады. Рұқсат
беру кезінде Ұлттық банк жүргізілетін банктік операциялар шеңберін
белгілейді.
Нарықтық экономика ерекшеліктері банктік емес мекемелермен үйлестіре
отырып көп деңгейлі банк жүйесінің, олардың ақша-несие және делдалдық
қызметінің формалары мен түрлері бойынша көп түрлілігінің, Орталық (бірінші
деңгей) және басқа банктер (екінші деңгей) арасындағы функцияларды заң
жүзінде бөлудің қажеттілігін тудырады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі (бұдан әрі Ұлттық банк)
Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан
Республикасы банк жүйесінің жоғары деңгейін құрайды.
Банк ісінің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай, барлық елдердегі
несиелік институттардың ішінен елдің бүкіл несиелік жүйесін басқаруда басты
роль атқаратын орталық банктер бөлініп шығатын болды.Ал олардың басшылық
ролі мемлекет берген кең ауқымды өкілеттіліктерге байланысты. Банктердің
банк функцияларын, ақша – несие эмиссиясын жүзеге асыруына байланысты
орталық банктер коммерциялық банктердің, яғни екінші деңгейлі банктердің
қызметіне әкімшілік бақылау мен нақты экономикалық ықпал ету құқығы
несиелік мекемелер міндетті түрде қолдануы тиіс норма шығару құқығы бар.
Коммерциялық банктер несиелік саясат жүргізуде және өз клиенттеріне
толығымен дербес әртүрлі қызметтер көрсетуде.
Нарықтық экономикада арнайы банктік емес институттар құрылмаған
жағдайда кез келген елдің несие жүйесі аяқталмай қалады. Халық салымдарын
толығымен тарту мүддесі мен өзгеріп отырған нарықтық экономика талаптарын
толық қанағаттандыру бұл институттардың құрылуын талап етеді, ал олар несие
жүйесін толықтырып, байытады, экономикадағы өзгерістерді икемді және
сезімтал ете түседі.
Мемлекет, экономикаға жетекшілік жасай отырып, Ұлттық банк арқылы
бірегей ақша – несие саясатын жүргізеді. Бұл принцип айналыстағы ақша
массасының көлемін реттеу жолымен ұлттық валютаның ішкі және сырқы
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін, ақша-несие саясатын жалпы экономикалық
саясатты жүзеге асыру және оны әлемдік экономикаға интеграциялау саласында
республика мүдделерін қорғау үшін қажет.
Несие жүйесін құрудың маңызды принципі – несиелік мекемелер торабының
барынша дамуы мен оларда барлық ақша операцияларының шоғырлануы. Шаруашылық
буындардың ұсынатын несие-қаржы қызметтерінің функционалдық мамандануы,
көлемі мен санына сәйкес несиелік жүйенің ядросын банктік жүйе құрайды, ал
несие институттарының қызметін үйлестіруші ортақ орган болып – Орталық
банк есептеледі.
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы, негізінен, банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа
да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға.
Мүліктің құралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан
түскен табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңының 9-бабына
сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд теңге көлемінде мына қаражаттар
есебінен құрайды: республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен
алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
- оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты есебінен болатын
унитарлық банк;
- акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
- Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.
АҚШ-та орталық банктердің капиталына мемлекет қатыспайды, олардың
капиталы Федералды резервтік жүйенің (ФРЖ) мүше банктерінің жарна пұл
төлемдерінен тұрады.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет –
жарғылық қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан,
көлік және басқа да құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты – банкіге
тиесілі ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар
құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларга сәйкес жүргізілетіп
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге көмектесу;
- банктік және басқа иесиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді
жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк несие
берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғауы.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі иесиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша-иесиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
- валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау, біркелкі
валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
- меншікті қаражаттары;
- басқа банктерден тартылған және келісімшарт негізінде Ұлттық банкіге
орналастырылган ақшалай қаражаттар;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
Бөлімді қорыта келе, несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп,
ақша қаражатының экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын
қамтамасыз ету арқылы өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие
жүйесі арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп
айырысуы мен төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру,
делдалдық, инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген
операцияларды жүзеге асырады.
1.2 Несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің негізгі қаржы институты
ретіндегі ролі мен түсінігі, түрлері мен операциялары
Елдің несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің рөлі мен орнын бөліп
көрсету, олардың қоғам ішінде, жалпы мемлекет экономикасында маңыздылығын
ашу – бұл бөлімнің басты мақсаты.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы
30 наурызында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және 1995 жылы 31
тамыз айында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңдарын басшылыққа алады. Бұл
заңдарда Қазақстан Республикасының банктерді құрудың, қайта ұйымдастырудың
және таратудың барлық ерекшеліктері көрініс тапқан.
Коммерциялық банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні
бүгінге дейін коммерциялық банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, ал бұл
құбылысты олардың қарқынды өсуімен байланыстыруға болады.
Банк түрлері
Кесте 1 - Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің сандық
құрамы
кезеңнің басына
Қазіргі тұрақтандырылған экономиканың жетілдіруі үшін коммерциялық
банктер халыққа көптеген операцияларды жүзеге асырады. Еліміздің екінші
деңгейлі банктері ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастыруымен ғана
шұғылданып қоймай, сонымен қатар, халық шаруашылығын қаржыландыру,
сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, қаржылық
операциялардың барлық түрлері, ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер
және мүлікті басқару операцияларын жүргізеді.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әртүрлі
секторларында қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады.
Олар кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық
операцияларды орындайды. Коммерциялық банктер кез келген елдің несие
жүйесінде әдеттегідей негізгі, базалық буын ролін атқарады.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың
салымдарын шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала
береді. Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар
арқылы өздерінің әртүрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге
мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер қаржы нарығында ең маңызды делдалдық қызметті
атқарады. Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей
қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық
қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда
коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеретегі даму
кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен
төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі
клиенттері саудагерлер болған (міне осында коммерциялық банк деген
атауға ие болды). Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен
банктер экономиканың өзге де сфераларында қызмет көрсете
бастағандықтан да банктің коммерциялық деген атауы бастапқы
мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын
білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет
көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады.
Коммерциялық банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен
қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар
кез келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің
негізгі қызметі - кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет
көрсету.
Коммерциялық банктер жеке және заңды тұлғалар үшін бүкіл операциялық
қызметтерді орындайтын ақша нарығының жұмыс жасаушы әмбебап буыны ретінде
қатысады.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр
алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді
операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып,
қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші бір опеациялардан
түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық
елдердің коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық
буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша – несие
нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Соңғы кездері екінші деңгейлі банктер мен басқа несие мекемелерінің
арасындағы бәсеке күшее түсуде. Бәсекелестік банктердің жаңа операциялар
түрлерін іздестіруге, клиенттерге ұсынылатын қызмет түрлерін өсіруге және
қызмет көрсету нарығындағы өз орнын нығайту үшін олар банктерге тән емес
операцияларды меңгеріп, елдің жалпы экономикадағы ролін арттыруда.
Қазіргі коммерциялық банктер активті және пассивті операцияларын
орындайды. Бұл екі түрлі операция бір бірліктің екі қарама-қарсы жақтары
секілді көрінеді, себебі, пассивтік операциясыз активті операцияның болуы
мүмкін емес, ал активті операциясыз пассивтік операцияның мәні де жоқ.
Алайда, жүзеге асырылатын банктік операцияларының барлығы, күмәнсіз, бір
мақсатты көздейді – табыстың өсуі және шығынның кемуі.
Қазақстан Республикасының 31.08.1995ж. №2444 Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңының 30 бабы
бойынша қызмет көрсету – бұл банктік операцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
бап бойынша көрсетілген басқа да банктік операциялар. Бұл заңда, сонымен
қатар, банктік операцияларды жекелеген түрлерін ұйымдастырудың
ерекшеліктері көрініс тапқан.
Аталған заңға сәйкес коммерциялық банктер келесі операцияларды
орындауға құқылы:
- заңды және жеке тұлғалардың ақылы негізде депозиттерін қабылдау, банктік
шоттарын ашу және жүргізу;
- банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;
- заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
- кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта санау,
айырбастау, ұстау, сорттау, қаптау және сақтау;
- банкнота мен монеталарды және бағалы қағаздарды инкассациялау және
жөнелту;
- аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударымен
байланысты тапсырмаларын орындау;
- есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
- қарыздық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен
ақшалай формада несиелер беру;
- заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу
операциялары операцияларын жүргізу;
- клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ
олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза позициясын анықтау;
- ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз
(форфейтинг);
- заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және
өзге де міндеттемелерді);
- төлем карточкаларын шығару;
- төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
- ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзге де міндетемелерді беру;
- инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе оларды иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет
түрлерін жүзеге асыра алады. Олар: брокерлік, дилерлік, кастодиандық. Бұл
банктік операциялар бойынша қызметтерді көрсету,клиенттердің тәуекелі
бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету.
Осыған орай, банктік заңдарына сәйкес, банк – уақытша бос ақша
қаражатарын жинақтауға, клиенттердің тапсырысы бойынша есеп айырысу
операцияларын жүргізуге құқылы несие ұйымы.
Екінші деңгейлі банктер заңнаманың барлық құқықтық жағынан қамтылған
кең көлемде операциялар түрлерін ұсынады. Коммерциялық банктің
операцияларын 3 топқа бөліп қарастырамыз:
- қызмет көрсету арқылы клиенттердің уақытша бос
ақша қаражаттарын тарту;
- қызмет көрсетулерсіз клиенттердің ақша
қаражаттарын тарту;
-басқа көздерден ақша қаражаттарын тарту.
Пассивті
операциялар
(тартылған
қаражаттар)
Активті
операциялар
(қаражаттарды
орналастыру)
- банктердің өз шотына және пайдасына
жүргізілетін операциялар;
- клиенттердің шоттарына және олардың
қажеттіліктері бойынша жүргізілетін операциялар.
Активті-пассив
ті
операциялар
(комиссиялық
делдал)
- клиенттердің қажеттіліктері бойынша және
комиссиялық бастама негізінде (таза банктік
қызмет көрсетулер) жүргізілетін операциялар.
Сурет 1. Коммерциялық банк операцияларының негізгі құрылымы
Коммерциялық банктің кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету
мақстымен банктің шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті
операцияларының мазмұнын анықтайды. Яғни, банктік активті операциялар -
табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында иелігінде бар
ресурстардың орналастыру жүзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі
мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған
қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды.
Шынында да, банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар
салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз
мөлшерлемесін белгілеп табыс табады.
Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен
өздерінің өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана
пайданы сезінеді (мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға
ұлғайтқанда). Болашақ қарыз алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың
ішінде берілетін қарыз бойынша жоғары пайызды төлеуге кімнің
жағдайы келсе, соларға банктер ақшалай қаражаттарын бере алады.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда несиелер үкіметтің қажеттілігіне
(Үкіметтің үкімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге және
олардың акционерлеріне пайда әкелмек түгіл, уақытында қайтарылмай қалды.
Ондай қарыздардың ешкімге де пайдасы болған жоқ.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің сақтауға қолайлы әр түрлі
депозиттерді ұсыныды, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе,
екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады.
Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда,
мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады. Қазіргі комммерциялық
банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты
олардың үнемі дамып отырғандығын айтй кету керек. Яғни операциялар формасы,
бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде
ақша деп, тек қолма – қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылығындағы осы сияқты іс – тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан,
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
1985 жылы АҚШ-та 15 мыңнан астам коммерциялық банктер қызмет еткен.
Олардың 5 мыңға жуығы ұлттық, яғни федералдық үкіметтен чар- тер
(рұқсат) алған банктер, 10 мыңнан астамы штаттардың банктері (штаттардың
үкіметінен чартер алғандар). Ұлттық банктер мен штаттық банктерінің қызмет
етуі банк жүйесінің қосарлы бағыныштылығын жасайды.
ФРЖ-ге қабылдауға өтініш жасайтын және оған мүше болуға жіберілген
коммерциялық банк ФРЖ-нің мүше – банкі болып табылады. Заң бойынша барлық
Ұлттық банктер ФРЖ-ге кіруге тиіс. Штат банктері өздерінің қалаулары
бойынша барлық және ФРЖ-нің мүше – банктерге қоятын талаптарына сәйкес
келген жағдайда ғана жүйеге кіре алады. Қазір штат банктердің 10%-ға жуығы
ФРЖ-ге мүше – банктер болып саналады. ФРЖ-ге мүше – банктер жалпы
коммерциялық банктер қатарының 40%-ын құрайды.
Депозиттік мекемелерді реттеу және ақша айналысына бақылау, банктерді
ФРЖ-нің банктік резервтерге қойылатын талаптарына бағындырды. Бұл ФРЖ-ге
мүше – банктер мен мүше емес банктердің арасындағы басты айырмашылығын
қалыпқа келтіреді. АҚШ-тағы ең көп тараған банктер типі – филиалсыз
банктер.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң АҚШ-та банктердің бөлімшелерін ашу
кеңірек қанат жайып, олар штаттар шегінде, сондай-ақ одан тысқары және
шетелдерде ашылған болатын. Көптеген ірі банктер банктік холдинг
компаниялардың бір бөлігі болып табылады. Банк ісінің бұл ұйымдастыру
формасы, тек қана банкі бөлімшелерінің ашылуына жол беріп қоймай, сондай-
ақ жаңа қызмет аумағына енуді жеңілдетті. АҚШ-та холдинг- компаниялар 6
мыңға жуық, олар 8,6 мың банктерді және 35,6 мың олардың бөлімшелерін
бақылайды.
Банктердің бірігу процесін үкімет тарапынан реттеу, сондай-ақ банктік
холдинг – компаниялардың қызметін реттеу банк аумағында бәсекелестік
жағдайды қолдап отыру мақсатын көздейді. Соңғы кездері бұл аумақтағы
бәсекенің артуына чартер берудің қатаң саясатын жүргізу, банктердің
бөлімшелерінің ашылуын кеңінен қолдану, электрондық терминалдардың пайда
болуы және АҚШ-та халықаралық банктік операциялардың таралуы септігін
тигізді. Сонымен қатар бәсеке, басқа да қаржы институттардың тез арада
өсуіне байланысты күшейді ( мысалға жинақ коммерциялық банктерге тән
көптеген қызмет көрсететін мекемелер және ақша нарығының өзара қорлары ).
Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында шамамен 37 банк және олардың 783
бөлімшелері мен филиалдары орналасқан.
Бүкіл ақша айналымының несие жүйесінде жинақталуы – несиелік
ресурстарды шоғырландыруға және оларды елдің халық шауашылығына ұғымды
бағыттауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше маңыз береді.
Қазақстан Республикасының "Валюталық реттеу туралы" заңында былай делінген:
"Қазақстан Республикасының Президенті мен Министрлер кабинеті өз құзіреті
шегінде валюталық реттеу саласында осы заң жағдайларына қайшы келмейтін
нормативті актілерді қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі–Қазақстан Республикасының
валютасын реттеудің негізгі органы болып табылады".
"Валюталық реттеу" түсінігіне нормативті актілерді жасап шығару,
ақпарат жинау, валюталық заңдардың сақталуын бақылау және оны бұзған
тұлғаларға санкциялар қолдану керек. Ұлттық банк валюталық реттеу
функцияларын жүзеге асырады.
Бұл принцип – ел тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталы
резервтерді жинақтау құралы және ақша айналысын басқа елдер валюталарының
ықпалынан сенімді қорғау жолы.
Орталық банк елдегі ақша – несие саясатының жүргізілуіне толық жауап
береді. Өз кезегінде ақша – несие саясаты экономиканы мемлекеттік реттеудің
негізін құрайды. Сондықтан ақша – несие саясатын автономды түрде
жүргізбейінше, республикадағы нарықтық экономиканың тиімділігі туралы сөз
қозғауға да болмайды.
Ұлыбритания мен Францияда орталық банктердің капиталы мемлекет
игілігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялық банктер бола алады.
Оларда да орталық банктер атқарушы органдардан тәуелсіз, тек парламентке
есеп береді.
Орталық банктердің автономиясы Батыс Германияда, АҚШ – та заң жүзінде
бекітілген. Батыс Германияның банк жүйесі туралы заңында, Орталық банк өз
саясатын үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс, алайда оның тұрақты ақша
айналысын сақтау мақсаттарына қайшы келетін талаптарын орындауға міндетті
емес деп жазылған. Ол канцлерге де, федерация министріне де бағынбайды, тек
Бундесбанк туралы заңға ғана бағынады.
АҚШ-тың несие жүйесінің жоғары органы болып табылатын – Федералды
резервті жүйесінің (ФРЖ) мүшелерін – сенаттың мақұлдауымен президент
тағайындайды және олардың қызметі келіспеушілік бойынша қызметіне босатылуы
мүмкін емес. Басқарушылар кеңесі конгрессо алдында есеп беріп отырады.
Біздің еліміз бен шет елдердегі несие жүйесінің автономдылығының
елеулі дәрежесі – экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында
ақша – несие және валюталық тұрақтылықты сақтау міндеттеріне қатысты болып
келеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің біршама тәуелсіздігінің негізгі
жағдайы бюджетке қатысты мәселенің шешімі болып табылады. Мемлекеттік
қаржылар және банктік жүйелерді заңмен шектеу, яғни үкіметтің Ұлттық банк
қаражаттарын пайдалануына шек қоюдың принципиалдық мәні бар.
Президенттің " Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы" заң күші
бар жарлығында былай деп жазылған: "Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-
несие саясатының және оны заңға сәйкес Қазақстан Республикасы қаржы
жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк:
а) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне заем алушының
кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен қысқа мерзімді
несиелер береді;
б) осы шарттар бойынша үкімет жәрдемімен ашылған Қазақстанның халықаралық
ұйымдарда мүшелігімен байланысты жазылымдар мен басқа да төлемдерге қатысты
өзара келісілген шарттармен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қосымша несиелер береді".
Осылайша Үкімет, Ұлттық банктің басқа да клиенттері тәрізді әрбір
несие бойынша қайтарымдылық, мақсатты-сипатының мерзімділігі және төлемдік
шарттарына сәйкес келетін келісім негізінде қарыз алады.
Үкімет әрбір несие бойынша нарықтық пайыздық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz