Ойлау: тәсілдері, формалары
1.Ойлау туралы жалпы ұғым.
2.Ой тәсілдері
3.Ойлау формалары
4.Ойлау саласындағы дара айырмашылықтар
5.Ойлаудың дамуы және оны қалыптастыру
2.Ой тәсілдері
3.Ойлау формалары
4.Ойлау саласындағы дара айырмашылықтар
5.Ойлаудың дамуы және оны қалыптастыру
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс- қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Адамның ойы арқашанда сөз арқылы білдіреді. Біреу екінші біреуге пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп дәлелдене түседі. Ойлау мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою дұрыс емес. Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз – ойды басқа адамдарға жеткізетін құрал.Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында адам өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірбие мен білімді сақтап қала алды, ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланады.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін болады.
Тіл мен ойдың бір бірімен тығыс байланыста болғатындығын халық ерте кездің өзінде ақ байқаған. Мәселен, халқымыздың «Ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі түсімде» деген мақалы адамның басындағы ойы тілінен көрінетіндігін, ал тілдің өзі адам психологиясын байқататын тамаша құрал екндігін дақсы көсетеді.Сөйтіп, ойдың дамуы адамның нақтылы іс әрекетімен шарттас болуымен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере білумен де, сөз өнеріне жетілуімен де тығыз байланысты.
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам баласынаың психикасына ғана тән процесс болып табылады. Адам ойлауының эволюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар пайда болып, қалыптасады, бұрынғылары ескіріп қатардан шығады.
Адамның ойы арқашанда сөз арқылы білдіреді. Біреу екінші біреуге пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп дәлелдене түседі. Ойлау мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою дұрыс емес. Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз – ойды басқа адамдарға жеткізетін құрал.Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында адам өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірбие мен білімді сақтап қала алды, ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланады.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін болады.
Тіл мен ойдың бір бірімен тығыс байланыста болғатындығын халық ерте кездің өзінде ақ байқаған. Мәселен, халқымыздың «Ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі түсімде» деген мақалы адамның басындағы ойы тілінен көрінетіндігін, ал тілдің өзі адам психологиясын байқататын тамаша құрал екндігін дақсы көсетеді.Сөйтіп, ойдың дамуы адамның нақтылы іс әрекетімен шарттас болуымен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере білумен де, сөз өнеріне жетілуімен де тығыз байланысты.
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам баласынаың психикасына ғана тән процесс болып табылады. Адам ойлауының эволюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар пайда болып, қалыптасады, бұрынғылары ескіріп қатардан шығады.
Жарықбаев «Психология» 144 – 160 беттер.
Жоспар:
1.Ойлау туралы жалпы ұғым.
2.Ой тәсілдері
3.Ойлау формалары
4.Ойлау саласындағы дара айырмашылықтар
5.Ойлаудың дамуы және оны қалыптастыру
1.Ойлау туралы жалпы ұғым
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-
қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Адамның ойы арқашанда сөз арқылы білдіреді. Біреу екінші біреуге
пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз
күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп дәлелдене түседі. Ойлау
мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою дұрыс
емес. Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз – ойды басқа
адамдарға жеткізетін құрал.Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында адам
өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірбие мен білімді сақтап қала алды, ойды
өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланады.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы
дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл
түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы
үлкендермен қарым қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін
болады.
Тіл мен ойдың бір бірімен тығыс байланыста болғатындығын халық ерте
кездің өзінде ақ байқаған. Мәселен, халқымыздың Ішімдегінің бәрі тілімде,
тілімдегінің бәрі түсімде деген мақалы адамның басындағы ойы тілінен
көрінетіндігін, ал тілдің өзі адам психологиясын байқататын тамаша құрал
екндігін дақсы көсетеді.Сөйтіп, ойдың дамуы адамның нақтылы іс әрекетімен
шарттас болуымен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере білумен де, сөз
өнеріне жетілуімен де тығыз байланысты.
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам
баласынаың психикасына ғана тән процесс болып табылады. Адам ойлауының
эволюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен бірге
өзгеріп отырады. Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын
жаңа ұғымдар пайда болып, қалыптасады, бұрынғылары ескіріп қатардан шығады.
Адам сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек білген сайын оның ойлауы
да жетіле түседі, қазір ойлаудыңпрактикалық әрекетпен байланысқан сан
салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойлауының ақиқаттығын практика жүзінде
дәлелдеуге тиіс. Ой амалдары мен логикалық операциялар, оларды орындаудың
белгілі ережелері мен жүйесінің пайда болуы – адамойлауының зор табысқа
жетуінің, тарихи дамуының нәтижесі. Ойлау заңдылықтары мен ережелері сансыз
қайталаудың және тәжірбиеде тексерілудің нәтижесінде адам санасында бекіп,
зор шындыққа айналады. Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым – қатынас жасау
процесінде туындап отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін – объективті
шындық. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын – оның
қажеттері.
Ойлау - өзіндік ішкі қарама – қарсы қайшылықтарға толы процесс.Бұл оның
дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда
болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде
де белгісіз, түсініксіз, нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға
жауап іздеп, ой әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді.Бұдан соң
мәселені шешу, яғни ойдың негізгі кезеңі басталады. Бұл адам психологиясына
ерекше әсер ететін өзекті, аса мәнді кезенң болып есептеледі. Қоғамдық
тәжірбиенің, адам танымының тарихи дамуының барысында ғана бұлар біртіндеп,
түзетіліп отырылады.
Түйсік пен қабылдауға қарағанда ойлауда қателесуге мүмкіндік бар. Әйтсе
де ойлау құбылыстардың мәнін екі жақтан (теория мен тәжірбие) бірдей
қарастырып, тереңірек біліп отыратындықтан, қабылдау мен елестерге
қарағанда әлдеқайда жоғары тұрады. Сөйтіп, ойлау- сыртқы дүниені мида
бейнелеудің ең жоғарғы формасы.
Ойлау аса күрделі психикалық процесс.Оны зерттеумен бірнеше ғылым
айналысады.Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Осы екі
ғылымның ойды зерттеудегі әдіс - тәсілдерінде де өзіндік айырмашылықтар
бар. Мәселен, психология түрлі жас мөлшеріндегі адам ойының пайда болу,
даму, қалыптасу жолын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің
заңдылықтарын қарастырса, логика – бүкіл азаматқа ортақ ой әрекетінің
заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып
табылатын ұғым, пікір, дәлел ой формаларының табиғатын зерттейді. Кей
жағдайда бұл екеуң бірін – бірі толықтырып, ой мәдениетінің арта түсуіне
көп пайдасын тигізеді.
2.Ой тәсілдері
Ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен басталады. Ойлау түйсік
пен қабылдаудағы анализ бен синтездің жаңа мазмұнға ие болған түрі. Анализ
дегеніміз ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке
бөліктерге бөлу. Синтезде ой арқылы заттың, құбылыстың барлық элементтері
біріктіріледі. Анализ бен синтез – бірімен бірі - тығыз байланысты,
бірінсіз бірі болмайтын құбылыс. Бұл екеуі - бірінен – бірі ешқашан
ажырамайтын ой процесінің негізгі компоненттерінің бірі.Кез- келген сұраққа
жауап табу, қандай болмасын бір мәселені шеше алу анализ бен синтездіңтүрлі
қиысулары қажет етеді. Мәселен, мылтқты жеке бөліктерге ажыратсақ, бұл
анализ (талдау) болады да, кейіннен осы бөліктерді белгілі тәртіппен
құрастырсақ, синтез (топтастыру) болады. Балаларда оқу, жазу, есептеу т.б.
дағдылардыңқалыптасу жолы да осы анализ, синтез операцияларының
принцитеріне негізделген. Адам ойлауына анализ бен синтездің дәрежесі түрлі
жағдайларға байланысты (жас, білім,тәжірбие т.б.) әр қилы көрініп отырады.
Мәселен,бөбектін қағазды екіге бөлуі де, Эйнштейннің салыстырмалы теориясы
да анализге жатады. Бірақ бірінен екіншісінің айырмашылығы жер мен көктей.
Бөбектің қағазды екіге бөлуінде анализ практикалық амал ретінде көрінсе,
Эйнштейннің салыстырмалы теоиясында анализ теориялық ой тәсілі ретінде
көрінеді.
Анализ бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатын ой операциясы
пайда болады.
Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық қасиеттері айқындалады. Бұл
операция салыстыратын заттардың бір түрлі белгілерін көрсетумен қабат,
басқа белгілеріндегі айырмашылықтарын да айырып көрсетеді. Мәселен,
заттарды оның түсіне, түріне, құрылысына, атқаратын қызметіне қарай
салыстыруға болады. Ойлау операциясының күрделі түрі – абстракция мен
жалпылау.
Шындықтағы заттар мен құбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі
қасиеттерін басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді. Мәселен,
квадрат, трапеция, параллелограмма деген сөздерді төрт бұрыш деген сөзбен
белгілесек, сонғысы абстркция болады . Сондай – ақ, бор, қар, қант секілді
заттардың ортақ қасиеті ретінде ақшыл деген сөзді алсақ, бұл да
абстракциялық ұғымға жатады.
Абстракцияға қарама – қарсы процесті нақтылау деп атайды . Нақтылау –
абстракциялық ұғымды соған сәйкес келетін жеке ұғымдармен түсіндіру, яғни
жеке заттар мен нәрселер туралы ой. Мәселен, жылқы деген жалпы ұғымды
құлын, тай, құнан, дөнен, айғыр, бие деп бөлетін болсақ, мұндағы жылқының
жеке түрлері нақтылауға мысал бола алады. Нақтылау абстракцияға қарағанда
ұғымды, көрнекті етіп түсіндіруге мүмкіндік береді. Жек мысал, көрнекті
құрал - нақтылаудың түрлі формалары.
Жалпылау дегеніміз бір текті заттардың, құбылыстардың ортақ қасиеттерін
оймен біріктіру. Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды белгілерін таба
білу керек.Мәселен, алма, өрік, мейіз, алмұрт т.б. ұқсас белгілері жиналып
келіп, жеміс деген жалпы ұғымды білдіреді. Жалпылау тәсілі бізге сыртқы
дүние заттарының мәнді белгілерін ажырата алуға жәрдем береді, өйткені
...ең қарапайым, қорытнды жасауғы,ұғымдардың бастапқы және ең қарапайым
пайда болуы – дүниенің барған сайын неғұрлым терең объективтік байланысын
адамның тануы деген сөз.
Жалпылау арқылы шындықтағы заттар мен құбылыстарды белгілі принцип
бойынша орналастыруды жүйелеу (систематизация) дейді. Жүйелеудің жоғры
түрі – классификация. Мәселен, жануарлар – типке, типтен – классқа, кластан
– отрядқа, отрядтан – отбасыға, отбасыдан – текке, тектен – түрге т.б.
жүйеленеді. Жүйелеу арқылы өсімдіктер дүниесін, химикалық элементтерді
белгілі классификацияға келтіруге болады. Осы айтылған ой тәсілі мал
шаруашылығының қыры мен сырын жақсчы білетін қазақтарда ерекше дамыған.
Мәселен олар шөпті ащы (көкпек, изен, жусан т.б.), тұщы (қияқ, боз т.б.),
құрғақ, сулы деп бірнешеге бөлінеді. Шөптерді қай малдың жейтініне қарай
да топтастыруға болады. Айталық, түйе үшін: жапырақ, шағыр, изен т.б., қой
жейтіндері: жоңышқа, қына десек, жылқы отына – боз, өияқ, беде, ебелек,
бидайық т.б.жатқызамыз. Малды сондай- ақ жасына, жынысына, жүрісіне бөлу де
ойдың осы тәсіліне жатады.
3. Ойлау формалары
Ойлау ой операциялаоымен қоса ой формаларынан да тұрады. Ойдың бастапқы
формасы болып ұғым есептеледі. ой. Ұғым дегеніміз заттар мен құбылыстар
туралы. Ұғымда заттардың жалпы және негізгі қасиеттері бейнеленеді.
(Мәселен, мектеп, оқушы, мұғалім т.б. әртекті ұғымдар). Ұғымдар арқылы адам
танымының ұзақ процесіне нәтижесі қорытылады. Адамның ұғымдары қозғалмайды
емес, қайта мәңгі қозғалып тұрады,бірі екіншісіне құйылып отырады, мұнысыз
олар нағыз өмірді көрсетпейтін болады
Ұғымдар дара және жалпы болып бөлінеді. Мәселен, Шымкент қаласы, Ғ.
Мұратпаев дара ұғым болса, кітап, адам, жұлдыз жалпы ұғым болады,
кейде жинақтауышы ұғым да болуы мүмкін. Мәселен, жиналыс (студенттер
жиналысы), кітапхана (балалар кітапханасы) т.б. бейнеленіп отырады.
Мәселен, жоғары-төмен, жақын – алыс, көп - аз секілді жеке, нақтылы
заттардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Ойлау туралы жалпы ұғым.
2.Ой тәсілдері
3.Ойлау формалары
4.Ойлау саласындағы дара айырмашылықтар
5.Ойлаудың дамуы және оны қалыптастыру
1.Ойлау туралы жалпы ұғым
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-
қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Адамның ойы арқашанда сөз арқылы білдіреді. Біреу екінші біреуге
пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз
күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп дәлелдене түседі. Ойлау
мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою дұрыс
емес. Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз – ойды басқа
адамдарға жеткізетін құрал.Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында адам
өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірбие мен білімді сақтап қала алды, ойды
өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланады.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы
дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл
түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы
үлкендермен қарым қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін
болады.
Тіл мен ойдың бір бірімен тығыс байланыста болғатындығын халық ерте
кездің өзінде ақ байқаған. Мәселен, халқымыздың Ішімдегінің бәрі тілімде,
тілімдегінің бәрі түсімде деген мақалы адамның басындағы ойы тілінен
көрінетіндігін, ал тілдің өзі адам психологиясын байқататын тамаша құрал
екндігін дақсы көсетеді.Сөйтіп, ойдың дамуы адамның нақтылы іс әрекетімен
шарттас болуымен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере білумен де, сөз
өнеріне жетілуімен де тығыз байланысты.
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам
баласынаың психикасына ғана тән процесс болып табылады. Адам ойлауының
эволюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен бірге
өзгеріп отырады. Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын
жаңа ұғымдар пайда болып, қалыптасады, бұрынғылары ескіріп қатардан шығады.
Адам сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек білген сайын оның ойлауы
да жетіле түседі, қазір ойлаудыңпрактикалық әрекетпен байланысқан сан
салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойлауының ақиқаттығын практика жүзінде
дәлелдеуге тиіс. Ой амалдары мен логикалық операциялар, оларды орындаудың
белгілі ережелері мен жүйесінің пайда болуы – адамойлауының зор табысқа
жетуінің, тарихи дамуының нәтижесі. Ойлау заңдылықтары мен ережелері сансыз
қайталаудың және тәжірбиеде тексерілудің нәтижесінде адам санасында бекіп,
зор шындыққа айналады. Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым – қатынас жасау
процесінде туындап отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін – объективті
шындық. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын – оның
қажеттері.
Ойлау - өзіндік ішкі қарама – қарсы қайшылықтарға толы процесс.Бұл оның
дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда
болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде
де белгісіз, түсініксіз, нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға
жауап іздеп, ой әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді.Бұдан соң
мәселені шешу, яғни ойдың негізгі кезеңі басталады. Бұл адам психологиясына
ерекше әсер ететін өзекті, аса мәнді кезенң болып есептеледі. Қоғамдық
тәжірбиенің, адам танымының тарихи дамуының барысында ғана бұлар біртіндеп,
түзетіліп отырылады.
Түйсік пен қабылдауға қарағанда ойлауда қателесуге мүмкіндік бар. Әйтсе
де ойлау құбылыстардың мәнін екі жақтан (теория мен тәжірбие) бірдей
қарастырып, тереңірек біліп отыратындықтан, қабылдау мен елестерге
қарағанда әлдеқайда жоғары тұрады. Сөйтіп, ойлау- сыртқы дүниені мида
бейнелеудің ең жоғарғы формасы.
Ойлау аса күрделі психикалық процесс.Оны зерттеумен бірнеше ғылым
айналысады.Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше. Осы екі
ғылымның ойды зерттеудегі әдіс - тәсілдерінде де өзіндік айырмашылықтар
бар. Мәселен, психология түрлі жас мөлшеріндегі адам ойының пайда болу,
даму, қалыптасу жолын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің
заңдылықтарын қарастырса, логика – бүкіл азаматқа ортақ ой әрекетінің
заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып
табылатын ұғым, пікір, дәлел ой формаларының табиғатын зерттейді. Кей
жағдайда бұл екеуң бірін – бірі толықтырып, ой мәдениетінің арта түсуіне
көп пайдасын тигізеді.
2.Ой тәсілдері
Ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен басталады. Ойлау түйсік
пен қабылдаудағы анализ бен синтездің жаңа мазмұнға ие болған түрі. Анализ
дегеніміз ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке
бөліктерге бөлу. Синтезде ой арқылы заттың, құбылыстың барлық элементтері
біріктіріледі. Анализ бен синтез – бірімен бірі - тығыз байланысты,
бірінсіз бірі болмайтын құбылыс. Бұл екеуі - бірінен – бірі ешқашан
ажырамайтын ой процесінің негізгі компоненттерінің бірі.Кез- келген сұраққа
жауап табу, қандай болмасын бір мәселені шеше алу анализ бен синтездіңтүрлі
қиысулары қажет етеді. Мәселен, мылтқты жеке бөліктерге ажыратсақ, бұл
анализ (талдау) болады да, кейіннен осы бөліктерді белгілі тәртіппен
құрастырсақ, синтез (топтастыру) болады. Балаларда оқу, жазу, есептеу т.б.
дағдылардыңқалыптасу жолы да осы анализ, синтез операцияларының
принцитеріне негізделген. Адам ойлауына анализ бен синтездің дәрежесі түрлі
жағдайларға байланысты (жас, білім,тәжірбие т.б.) әр қилы көрініп отырады.
Мәселен,бөбектін қағазды екіге бөлуі де, Эйнштейннің салыстырмалы теориясы
да анализге жатады. Бірақ бірінен екіншісінің айырмашылығы жер мен көктей.
Бөбектің қағазды екіге бөлуінде анализ практикалық амал ретінде көрінсе,
Эйнштейннің салыстырмалы теоиясында анализ теориялық ой тәсілі ретінде
көрінеді.
Анализ бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатын ой операциясы
пайда болады.
Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық қасиеттері айқындалады. Бұл
операция салыстыратын заттардың бір түрлі белгілерін көрсетумен қабат,
басқа белгілеріндегі айырмашылықтарын да айырып көрсетеді. Мәселен,
заттарды оның түсіне, түріне, құрылысына, атқаратын қызметіне қарай
салыстыруға болады. Ойлау операциясының күрделі түрі – абстракция мен
жалпылау.
Шындықтағы заттар мен құбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі
қасиеттерін басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді. Мәселен,
квадрат, трапеция, параллелограмма деген сөздерді төрт бұрыш деген сөзбен
белгілесек, сонғысы абстркция болады . Сондай – ақ, бор, қар, қант секілді
заттардың ортақ қасиеті ретінде ақшыл деген сөзді алсақ, бұл да
абстракциялық ұғымға жатады.
Абстракцияға қарама – қарсы процесті нақтылау деп атайды . Нақтылау –
абстракциялық ұғымды соған сәйкес келетін жеке ұғымдармен түсіндіру, яғни
жеке заттар мен нәрселер туралы ой. Мәселен, жылқы деген жалпы ұғымды
құлын, тай, құнан, дөнен, айғыр, бие деп бөлетін болсақ, мұндағы жылқының
жеке түрлері нақтылауға мысал бола алады. Нақтылау абстракцияға қарағанда
ұғымды, көрнекті етіп түсіндіруге мүмкіндік береді. Жек мысал, көрнекті
құрал - нақтылаудың түрлі формалары.
Жалпылау дегеніміз бір текті заттардың, құбылыстардың ортақ қасиеттерін
оймен біріктіру. Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды белгілерін таба
білу керек.Мәселен, алма, өрік, мейіз, алмұрт т.б. ұқсас белгілері жиналып
келіп, жеміс деген жалпы ұғымды білдіреді. Жалпылау тәсілі бізге сыртқы
дүние заттарының мәнді белгілерін ажырата алуға жәрдем береді, өйткені
...ең қарапайым, қорытнды жасауғы,ұғымдардың бастапқы және ең қарапайым
пайда болуы – дүниенің барған сайын неғұрлым терең объективтік байланысын
адамның тануы деген сөз.
Жалпылау арқылы шындықтағы заттар мен құбылыстарды белгілі принцип
бойынша орналастыруды жүйелеу (систематизация) дейді. Жүйелеудің жоғры
түрі – классификация. Мәселен, жануарлар – типке, типтен – классқа, кластан
– отрядқа, отрядтан – отбасыға, отбасыдан – текке, тектен – түрге т.б.
жүйеленеді. Жүйелеу арқылы өсімдіктер дүниесін, химикалық элементтерді
белгілі классификацияға келтіруге болады. Осы айтылған ой тәсілі мал
шаруашылығының қыры мен сырын жақсчы білетін қазақтарда ерекше дамыған.
Мәселен олар шөпті ащы (көкпек, изен, жусан т.б.), тұщы (қияқ, боз т.б.),
құрғақ, сулы деп бірнешеге бөлінеді. Шөптерді қай малдың жейтініне қарай
да топтастыруға болады. Айталық, түйе үшін: жапырақ, шағыр, изен т.б., қой
жейтіндері: жоңышқа, қына десек, жылқы отына – боз, өияқ, беде, ебелек,
бидайық т.б.жатқызамыз. Малды сондай- ақ жасына, жынысына, жүрісіне бөлу де
ойдың осы тәсіліне жатады.
3. Ойлау формалары
Ойлау ой операциялаоымен қоса ой формаларынан да тұрады. Ойдың бастапқы
формасы болып ұғым есептеледі. ой. Ұғым дегеніміз заттар мен құбылыстар
туралы. Ұғымда заттардың жалпы және негізгі қасиеттері бейнеленеді.
(Мәселен, мектеп, оқушы, мұғалім т.б. әртекті ұғымдар). Ұғымдар арқылы адам
танымының ұзақ процесіне нәтижесі қорытылады. Адамның ұғымдары қозғалмайды
емес, қайта мәңгі қозғалып тұрады,бірі екіншісіне құйылып отырады, мұнысыз
олар нағыз өмірді көрсетпейтін болады
Ұғымдар дара және жалпы болып бөлінеді. Мәселен, Шымкент қаласы, Ғ.
Мұратпаев дара ұғым болса, кітап, адам, жұлдыз жалпы ұғым болады,
кейде жинақтауышы ұғым да болуы мүмкін. Мәселен, жиналыс (студенттер
жиналысы), кітапхана (балалар кітапханасы) т.б. бейнеленіп отырады.
Мәселен, жоғары-төмен, жақын – алыс, көп - аз секілді жеке, нақтылы
заттардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz