Сақ, усунь, кангюй бірлестіктерінің этникалық тарихын ежелгі нарративтік деректер мен кейінгі жаңа зерттеулер негізінде жүйелілікпен негіздеп, аталмыш халықтардың этногенезін анықтау
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 САҚ ТАЙПАЛЫҚ БІРЛЕСТІКТЕРІНІҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ
1 Сақ (скиф) бірлестіктерінің этносаяси тарихы
1.2 Ежелгі сақ тайпалары мен түркі халықтарының
этнолингвистикалық идентификациясы
1.3 Сақ мәдениетіндегі алтай халықтары дүниетанымының
ықпалы
2 ҮЙСІН ЭТНОГЕНЕЗІНІҢ ТАРИХЫ
2.1 Ежелгі усунь бірлестігінің этносаяси тарихы
2.2 Үйсін тайпасының шығу тегі мәселесінің тарихы
3 ҚАҢЛЫ ЭТНОСЫНЫҢ ТАРИХЫ
3.1 Ежелгі кангюй халқының этникалық мәселесі
3.2 Ежелгі кангюй халқының этникалық сипаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 САҚ ТАЙПАЛЫҚ БІРЛЕСТІКТЕРІНІҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ
1 Сақ (скиф) бірлестіктерінің этносаяси тарихы
1.2 Ежелгі сақ тайпалары мен түркі халықтарының
этнолингвистикалық идентификациясы
1.3 Сақ мәдениетіндегі алтай халықтары дүниетанымының
ықпалы
2 ҮЙСІН ЭТНОГЕНЕЗІНІҢ ТАРИХЫ
2.1 Ежелгі усунь бірлестігінің этносаяси тарихы
2.2 Үйсін тайпасының шығу тегі мәселесінің тарихы
3 ҚАҢЛЫ ЭТНОСЫНЫҢ ТАРИХЫ
3.1 Ежелгі кангюй халқының этникалық мәселесі
3.2 Ежелгі кангюй халқының этникалық сипаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Әлемдік тарихта елеулі орын алған және артында жоғары мәдени мұра қалдырған сақ, усунь, кангюй сынды этностарының этникалық тарихына тоқталу, олардың қандай этносқа жатқандығын анықтау бүгінгі таңда маңызды факторлардың қатарында. Сондықтан да, аталмыш тайпалық бірлестіктердің қандай тілде сөйлегенін айқындайтын, олардың қазіргі дүние жүзіндегі қандай халықтардың арғы тегі болғанын анықтайтын және ашып көрсететін зерттеу жұмысы қажет.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ортa Азия мeн Қaзақстанның этногенетикалық тариxын, көне мәдениетін тектеу ең алдымен біздің заманымызға дейінгі VІІІ ғасыр мен біздің заманымыздың Х ғасыры аралығында өмір сүрген сақтар, усуньдер және кангюйлар сияқты iрi этникалық бірлестіктер жайлы мәселелердің шешілу мүмкіндіктеріне тығыз байланысты екендігі бұл күндері күмән туғызбаса кepeк. Аталмыш тайпалық бірлестіктер ежелгі әлемдегі ең саяси ықпалды күштердің қатарында болғаны белгілі. Олардың мекендеген территориялық аймағы да Еуразияның солтүстік жағындағы өте кең далалық аймақтарды алып жатты. Сақ және сақ тектес түрлі скиф тайпаларының мекендеген аумағына қазіргі Қазақстан, Қытай, Моңғолия территориясынан бастап Дунай өзенінің бойына дейінгі жерлер кірген. Ал кангюй тайпалық бірлестігі Қазақстанның басым бөлігін алып жатты. Одан бөлек Кангюй мемлекетіне қазіргі Өзбекстан, Түркіменстан секілді Орта Азиялық елдердің территориясындағы және Ресейдің оңтүстігіндегі далалық аймақтар мен Орал маңындағы ежелгі мемлекеттер бағынған. Усунь мемлекетінің территориясына қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағы, Қырғызстанның басым бөлігі және Қытайдың батыс аймақтары кірген. Сондықтан осындай кең байтақ территорияға ие болған және кейін қазақ халқының этнос болуына қомақты үлесін қосқан осы тайпалық бірлестіктердің этникалық тарихын зерттеу тек ғылыми ғана емес, саяси идеологиялық тұрғыдан да өзекті болып отырғаны айқын. Осы сақ, усунь, кангюй секілді тайпалардың тарихы жайлы шет елдік және отандық ғалымдардың ауқымды зерттеулеріне қарамастан, көптеген мәселелер мен сұрақтар шешілмеген күйінде қалуда. Шешілмей келе жатқан проблемалардың қатарында аталмыш этностардың қандай тілде сөйлегені туралы сұрақ. Мәселен, Г. М. Бонгард-Левин мен Э. А. Грантовскийдің айтуларына қарағанда сақ, скифтердің тілі жөніндегі мәселе ХIХ ғасырдың өзінде-ақ қызу пікірталас тудырған [1, 21 б.]. Осы жайында түрлі пікірлер айтылған. Бір нұсқа бойынша, скифтер (сақтар) түркі немесе монғол халықтарына жатқызылады. Сонымен қатар, скифтердің үнді-ирандық текке жататындығы жайлы гипотезаның пайда болуына да аз уақыт өткен жоқ.
Өз артында бай мәдени мұралармен қатар ежелгі әлемнің этносаяси қатынастарында мәңгі өшпес ізін қалдырғандықтан және Еуразиядағы көптеген көшпелі түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының құрамына сіңіп, ұлт болып қалыптасуына зор ықпал еткендіктен, қазіргі қазақ қоғамы үшін сақ, усунь және кангюй тарихын зерттеу бүгінгі таңда өзінің өзектілігін жоғалта қойған жоқ.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ортa Азия мeн Қaзақстанның этногенетикалық тариxын, көне мәдениетін тектеу ең алдымен біздің заманымызға дейінгі VІІІ ғасыр мен біздің заманымыздың Х ғасыры аралығында өмір сүрген сақтар, усуньдер және кангюйлар сияқты iрi этникалық бірлестіктер жайлы мәселелердің шешілу мүмкіндіктеріне тығыз байланысты екендігі бұл күндері күмән туғызбаса кepeк. Аталмыш тайпалық бірлестіктер ежелгі әлемдегі ең саяси ықпалды күштердің қатарында болғаны белгілі. Олардың мекендеген территориялық аймағы да Еуразияның солтүстік жағындағы өте кең далалық аймақтарды алып жатты. Сақ және сақ тектес түрлі скиф тайпаларының мекендеген аумағына қазіргі Қазақстан, Қытай, Моңғолия территориясынан бастап Дунай өзенінің бойына дейінгі жерлер кірген. Ал кангюй тайпалық бірлестігі Қазақстанның басым бөлігін алып жатты. Одан бөлек Кангюй мемлекетіне қазіргі Өзбекстан, Түркіменстан секілді Орта Азиялық елдердің территориясындағы және Ресейдің оңтүстігіндегі далалық аймақтар мен Орал маңындағы ежелгі мемлекеттер бағынған. Усунь мемлекетінің территориясына қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағы, Қырғызстанның басым бөлігі және Қытайдың батыс аймақтары кірген. Сондықтан осындай кең байтақ территорияға ие болған және кейін қазақ халқының этнос болуына қомақты үлесін қосқан осы тайпалық бірлестіктердің этникалық тарихын зерттеу тек ғылыми ғана емес, саяси идеологиялық тұрғыдан да өзекті болып отырғаны айқын. Осы сақ, усунь, кангюй секілді тайпалардың тарихы жайлы шет елдік және отандық ғалымдардың ауқымды зерттеулеріне қарамастан, көптеген мәселелер мен сұрақтар шешілмеген күйінде қалуда. Шешілмей келе жатқан проблемалардың қатарында аталмыш этностардың қандай тілде сөйлегені туралы сұрақ. Мәселен, Г. М. Бонгард-Левин мен Э. А. Грантовскийдің айтуларына қарағанда сақ, скифтердің тілі жөніндегі мәселе ХIХ ғасырдың өзінде-ақ қызу пікірталас тудырған [1, 21 б.]. Осы жайында түрлі пікірлер айтылған. Бір нұсқа бойынша, скифтер (сақтар) түркі немесе монғол халықтарына жатқызылады. Сонымен қатар, скифтердің үнді-ирандық текке жататындығы жайлы гипотезаның пайда болуына да аз уақыт өткен жоқ.
Өз артында бай мәдени мұралармен қатар ежелгі әлемнің этносаяси қатынастарында мәңгі өшпес ізін қалдырғандықтан және Еуразиядағы көптеген көшпелі түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының құрамына сіңіп, ұлт болып қалыптасуына зор ықпал еткендіктен, қазіргі қазақ қоғамы үшін сақ, усунь және кангюй тарихын зерттеу бүгінгі таңда өзінің өзектілігін жоғалта қойған жоқ.
1 Бонгард-Левин Г. М., Грантовский Э. А. От Скифии до Индии. Загадки истории древних ариев. – Москва., «Мысль», 1974. – 124 стр. с ил.
2 Абаев В. И. Осетинский язык фольклор. – М.: Л: АН. 1949. – 602 стр.
3 Дюмезиль Ж. Скифы и Нарты. Сокр. пер. с франц. А. З. Алмазовой. Послесл. В. И. Абаева. – Москва.: Наука. Главная редакция восточной литературы. 1990. – 229 стр.
4 Граков Б. Н. Скифы. Научно-популярный очерк. – М.: Издательство Московского университета, 1971. – 200 стр.
5 Раевский Д. С. Мир скифской культуры / Послесл. В. Я. Петрухина, М. Н. Погребевой. – М.: Языки славянских культур, 2006. – 600 стр. – (Studia historica).
6 Акишев А.К. Искусство и мифология саков. – Алма-Ата.: Наука, 1984. – 176 стр.
7 Sulimirski T. Scythian Antiquities in Western Asia. – Artibus Asiae. Vol. XVII. 3/4. – 1954.
8 Гассанов З. «Царские скифы». Этноязыковая идентификация «царских скифов» и древних огузов. – New York: Liberty Publishing House, 2002. – 486 стр.
9 Толстов С. П. Древний Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. – Москва.: Издание МГУ, 1948. – 442 стр.
10 Тревер К. В. Этнический состав населения Средней Азии в VI – Vвв. до. н. э. // СЭ, 1947, № VI – VII.
11 OLD PERSIAN TEXTS. Based on Roland G. Kent, Old Persian, 1953. http://www.rabbitmoon.home.mindspring.com/asw/oldpersian.html
12 Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе. Пер. В. В. Латышева. // ВДИ, 1947, № 1 – 2; 1948, № 1 – 4; 1949, № 1 – 4.
13 Великая Степь в античных и византийских источниках: Сборник материалов / Составление и редакция А. Н. Гаркавца. – Алматы: Баур, 2005. – 1304стр.
14 Абаев В. И. Скифский быт и реформы Зороастра. // «Arhiv Orientalni», Praha, XXIV, 1956, № 1.
15 Григорьев В.В. О скифском народе саках. – Алматы: ТОО «Хант», 1998. – 256 стр.
16 Дандамаев М. А. Поход Дария против скифского племени Тиграхауда. // КСИА, 1963. вып. 61.
17 Пьянков И. В. К вопросу о маршруте походе Кира ІІ на массагетов. // ВДИ, 1964, № 3.
18 Историки античности: В двух томах. Том первый. Древняя Греция: пер. с древнегреч. / Сост., вступ. ст. и примеч. М. Томашевской., ил. С. Крестовского. – М.: Правда, 1989. – 624 стр., ил.
19 История Казахстана в произведениях античных авторов. В двух томах. Т.I. Древнегреческие авторы о Великой Степи. Составление и редакция Гаркавца А. Н. – Астана: Фолиант, 2005. – 364 стр.
20 Хрестоматия по истории древнего мира. Том І. Древний Восток. Сост. И. С. Кацнельсон, Д. Г. Редер. – М.: Учпедгиз МП СССР, 1950. – 359 стр.
21 Дьяконов И. М. История Мидии от древнейших времен до конца ІV века до. н. э. – Москва-Ленинград: Издательство АН СССР, 1956. – 490 стр.
22 Древне-Тюркский словарь / Составление и редакция В. М. Наделяева, Д. М. Насилова, Э. Р. Тенишева, А. М. Щербака – Ленинград: “Наука”, 1969. – 680 стр.
23 Китәби Дәдә Горгуд. Тәртиб, транскрипсиjа, садәләшдирилмиш вариант вә мүгәддимә Ф. Зеjналов, С. Әлизадәниндир. Нүсхә фәргләри вә шәрhләрин мүәллифи С. Әлизадә. Тарихи-чоғрафи геjдләрин мүәллифи С. Әлиjаров. – Бакы.: Jазычы, 1988. – 265с. + 12 jап. шәк.
24 Киелі кітап. Таурат, Забур және Інжілден алынған, қысқаша түсініктемелер берілген таңдамалы жазбалар / Қайтадан қаралып, түзетулер мен қосымша жазбалар енгізілген үшінші басылым, 1996 ж. Қазақша аудармасы және көркемделуі – Стамбул: «Жаңа өмір» баспасы, 1993, 1996 жж. – 624 бет.
25 История Казахстана в арабских источниках. Т.1. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из арабских сочинений, собранные В. Г. Тизенгаузеном. Подготовка к новому изданию, введение, дополнения и комментарии Б. Е. Кумекова, А. М. Муминова. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 711стр.
26 Скржинская М. В. Скифия глазами эллинов. – СПб.: Алетейя, 2001. – 304 стр. – (Античная библиотека. Исследования).
27 Ирмуханов Б. Б. Прошлое Казахстана в письменных источниках. Vв. до н. э. – XVв. до н. э. (Извлечения из источников). – Алматы: Өлке, 2006. – 552 стр.
28 Груссе Р. Империя степей. Аттила, Чингисхан, Тамерлан. Том I. Пер. с франц. Х. К. Хамраева. / сост. Б. М. Сужиков. – Алматы: Санат, 2005. – 286стр.
29 Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. І том. Моңғолдың құпия шежіресі / Көне моңғол тіліндегі түп-нұсқалық транскрипциясын, ғылыми-мағыналық аудармасы мен түсіндірмелерін, көрсеткіштерін жасаған Н. Базылхан. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006 – 400 б.
30 Щербак А. М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. Памятники древнеуйгурской и староузбекской письменности. Отв. ред. А. К. Боровков. АН СССР, Институт языкознания. М.: Издательство восточной литературы. – 1959. – 168 + 1 стр.
31 Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. 2-.: Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі / Көне түркі тілінен аударып, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Қ. Егеубай. – Алматы: «Таймс» баспа үйі, 2007. – 592 бет.
32 Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.-Л. Издательство АН СССР. - 1950. Том І – 384 с.
33 Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы Білім, 1999. – 312 бет, суретті.
34 Бабур-наме. Захир ад-дин Мухаммед Бабур.
http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Babur/frametext2.htm
35 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық / Қаз. ССР ғылым акад. М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. – Алматы: Жазушы, 1986. – Т. 6 : Батырлар жыры (Мұрын жыраудан жазылған мұралар. Құраст. Қ. Сыдиқов, О. Нұрмағанбетова; жауапты шығарушы Е. Құдайбергенов). – 1990. – 272 бет., суретті.
36 Бичурин Н. Я. (Иакинф). Средняя Азия и Восточный Туркестан. (Составитель Н. Е. Акбаев). – Алматы: Санат, 2001. – 352 с.
37 Хрестоматия по древней русской литературе ХІ – ХVІІ веков. / Составил Н. К. Гудзий. Издание пятое, исправленное и дополненое /. – М.: Государственное учебно-педагогическое издательство министерства просвещения РСФСР. 1952. – 552 стр.
38 Султанов Т. И. Поднятые на белой кошме. Ханы казахских степей. – ТОО «Астана Даму-21». – Астана, 2006. – 256 стр.
39 Д’ Oссон К. От Чингисхана до Тамерлана (Перевод и предисловие проф. Н. Козьмина) 2-е издание. – Алматы: Санат, 2001. – 256стр.
40 Ахинжанов С. М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 293 с.
41 Шакарим Кудайберды-улы. Родословная тюрков, казахов, киргизов. Династии ханов. Пер. Б. Каирбекова. – Алма-Ата, СП Дастан, 1990. – 120 стр.
42 Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – начала ХХ в). – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 214 стр.
43 Арғынбаев Х. А. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар, 1996. – 288 стр.
44 Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 338 с. + вкл. 12 с.
45 Pulleyblank E. A consonantal System of Old Chinese. – Asia Major, Vol. 9 (1962 – 1963), № 2, p. 240.
46 Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.-Л. Издательство АН СССР. - 1950. Том ІІ – 336 с.
47 Кюнер Н. В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральнай Азии и Дальнего Востока. М. 1961. – 222 стр.
48 История Казахстана в произведениях античных авторов. В двух томах. Т.ІI. Латинские авторы о Великой Степи. Составление и редакция Гаркавца А. Н. – Астана: Фолиант, 2006. – 380 стр.
49 Ирмуханов Б. Б. К вопросу о происхождении казахского народа (Дооктябрьская историография): Учебное пособие. – Алматы: Ғалым, 2008. – 288 с.
50 Рашид-ад-дин. Сборник летописей. – Т.I, кн. 1 – 2. – М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1952. – 320 с.
51 Аманжолов С. А. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алма-Ата, 1959. – 72 стр.
52 Абульгази. Родословное древо тюрков, пер. Г.С. Саблукова. – Казань, 1906. – с.42.
53 Кадырбаев А.Ш. Персидские и китайские источники о переслении кипчакских в Дашт-и Кипчак (в ХІ – начале ХІІІ в.) // Материалы международного круглого стола «Историко-культурные взаимосвязи Ирана и Дашт-и Кипчака ХІІІ – ХVІІІ вв.» (Алматы, 11-12 марта 2003 г.). – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 372 стр.
54 Паркер Э. Татары. История возникновения великого народа. – М.: ЗАО Центрполиграф, 2008. – 223 с.
55 Маркварт И. О происхождении народа куманов // Cайт «Великая степь» http://steppe.hobi.ru/books/markvart1-00.shtml.
56 Шаниязов К.Ш. К этнической истории узбекского народа. – Ташкент, 1974. – 344 с.
57 Кадырбаев А.Ш. Канглы: племя или государство? // Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. – М., 1986. Материалы XX годичной научной сессии ЛО ИВ АН СССР. Ч.1. 1985.
58 Карпини Плано Дж. Дель. История монголов. Г. де Рубрук. Путешествие в восточные страны. – 4-е изд. – М.: Мысль, 1997. – 460 с.
59 Кобланды-батыр. Казахский героический эпос. М, Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1975. – 446 стр. с ил. («Эпос народов СССР»).
60 Народы мира: историко-этнографический справочник / Гл. ред.Ю. В. Бромлей. – М.: Сов. Энциклопедия, 1988. – 624 стр.: ил., 6 л. цв. карт.
61 Литвинский Б.А. Кангюйско-сарматский фарн (К историко-культурным связям племен южной России и Средней Азии). – Душанбе: «Дониш», 1968. – 120 с. + 6 табл.
62 Мухтархан О. Проблемы этнополитической истории Казахстана в V в. до. н. э. – V в. н. э. (Саки, юечжи, гунны, усуни, кангюи по древнекитайским источникам). 07. 00.009. Алма-Ата, 1991. – 18 стр.
63 Кайдаров А.Т. К историко-лингвистической характеристике канглы (кан)//Тюркская ономастика. – Алма-Ата, 1984. – с.39-47.
64 Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники. – М.: Наука, 1964. – С. 150-180.
65 Кляшторный С.Г. Кангюйская этно-топонимика в орхонских текстах // СЭ, 1951. – № 3. – С. 55-59.
66 Зуев Ю.А. Тамги лошадей из вассальных княжеств (Перевод из китайского сочинения VIII – X вв. Танхуйяо, т. III. цзюань 72, стр. 1305-1308): Новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана // ТИИАЭ АН Каз. ССР. – Т.8. – Алма-Ата, 1960. – 97 с.
67 Байпаков К. М. Взаимодействие оседлого и кочевого населения как фактор развития этнических процессов. // Вестник АН Каз ССР, 1987, № 8, 23 б.
68 Бернштам А. Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана. // Известия АН СССР, № 67, сер. археологич. вып. 2. Алма-Ата., 1950.
69 Литвинский Б. А. Джунский могильник и некоторые аспекты кангюйской проблемы. // СА, 1967, № 2.
70 Левина Л. М. Керамика нижней и средней Сыр-Дарьи в І тыс. н. э. Тр. ХАЭЭ, т. VІІ, М.:1971.
71 Буряков Ю. Ф. Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оазиса. Ташкент, 1982, 107 б.
72 Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей // Живая старина, год IV. - Спб., 1896, вып. III - IV. – с. 368.
73 Daffina P. La migrazione dei dei Wu-sun. // Revista degli studi oriental. Vol. 44. № 2. 1969.
2 Абаев В. И. Осетинский язык фольклор. – М.: Л: АН. 1949. – 602 стр.
3 Дюмезиль Ж. Скифы и Нарты. Сокр. пер. с франц. А. З. Алмазовой. Послесл. В. И. Абаева. – Москва.: Наука. Главная редакция восточной литературы. 1990. – 229 стр.
4 Граков Б. Н. Скифы. Научно-популярный очерк. – М.: Издательство Московского университета, 1971. – 200 стр.
5 Раевский Д. С. Мир скифской культуры / Послесл. В. Я. Петрухина, М. Н. Погребевой. – М.: Языки славянских культур, 2006. – 600 стр. – (Studia historica).
6 Акишев А.К. Искусство и мифология саков. – Алма-Ата.: Наука, 1984. – 176 стр.
7 Sulimirski T. Scythian Antiquities in Western Asia. – Artibus Asiae. Vol. XVII. 3/4. – 1954.
8 Гассанов З. «Царские скифы». Этноязыковая идентификация «царских скифов» и древних огузов. – New York: Liberty Publishing House, 2002. – 486 стр.
9 Толстов С. П. Древний Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. – Москва.: Издание МГУ, 1948. – 442 стр.
10 Тревер К. В. Этнический состав населения Средней Азии в VI – Vвв. до. н. э. // СЭ, 1947, № VI – VII.
11 OLD PERSIAN TEXTS. Based on Roland G. Kent, Old Persian, 1953. http://www.rabbitmoon.home.mindspring.com/asw/oldpersian.html
12 Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе. Пер. В. В. Латышева. // ВДИ, 1947, № 1 – 2; 1948, № 1 – 4; 1949, № 1 – 4.
13 Великая Степь в античных и византийских источниках: Сборник материалов / Составление и редакция А. Н. Гаркавца. – Алматы: Баур, 2005. – 1304стр.
14 Абаев В. И. Скифский быт и реформы Зороастра. // «Arhiv Orientalni», Praha, XXIV, 1956, № 1.
15 Григорьев В.В. О скифском народе саках. – Алматы: ТОО «Хант», 1998. – 256 стр.
16 Дандамаев М. А. Поход Дария против скифского племени Тиграхауда. // КСИА, 1963. вып. 61.
17 Пьянков И. В. К вопросу о маршруте походе Кира ІІ на массагетов. // ВДИ, 1964, № 3.
18 Историки античности: В двух томах. Том первый. Древняя Греция: пер. с древнегреч. / Сост., вступ. ст. и примеч. М. Томашевской., ил. С. Крестовского. – М.: Правда, 1989. – 624 стр., ил.
19 История Казахстана в произведениях античных авторов. В двух томах. Т.I. Древнегреческие авторы о Великой Степи. Составление и редакция Гаркавца А. Н. – Астана: Фолиант, 2005. – 364 стр.
20 Хрестоматия по истории древнего мира. Том І. Древний Восток. Сост. И. С. Кацнельсон, Д. Г. Редер. – М.: Учпедгиз МП СССР, 1950. – 359 стр.
21 Дьяконов И. М. История Мидии от древнейших времен до конца ІV века до. н. э. – Москва-Ленинград: Издательство АН СССР, 1956. – 490 стр.
22 Древне-Тюркский словарь / Составление и редакция В. М. Наделяева, Д. М. Насилова, Э. Р. Тенишева, А. М. Щербака – Ленинград: “Наука”, 1969. – 680 стр.
23 Китәби Дәдә Горгуд. Тәртиб, транскрипсиjа, садәләшдирилмиш вариант вә мүгәддимә Ф. Зеjналов, С. Әлизадәниндир. Нүсхә фәргләри вә шәрhләрин мүәллифи С. Әлизадә. Тарихи-чоғрафи геjдләрин мүәллифи С. Әлиjаров. – Бакы.: Jазычы, 1988. – 265с. + 12 jап. шәк.
24 Киелі кітап. Таурат, Забур және Інжілден алынған, қысқаша түсініктемелер берілген таңдамалы жазбалар / Қайтадан қаралып, түзетулер мен қосымша жазбалар енгізілген үшінші басылым, 1996 ж. Қазақша аудармасы және көркемделуі – Стамбул: «Жаңа өмір» баспасы, 1993, 1996 жж. – 624 бет.
25 История Казахстана в арабских источниках. Т.1. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из арабских сочинений, собранные В. Г. Тизенгаузеном. Подготовка к новому изданию, введение, дополнения и комментарии Б. Е. Кумекова, А. М. Муминова. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 711стр.
26 Скржинская М. В. Скифия глазами эллинов. – СПб.: Алетейя, 2001. – 304 стр. – (Античная библиотека. Исследования).
27 Ирмуханов Б. Б. Прошлое Казахстана в письменных источниках. Vв. до н. э. – XVв. до н. э. (Извлечения из источников). – Алматы: Өлке, 2006. – 552 стр.
28 Груссе Р. Империя степей. Аттила, Чингисхан, Тамерлан. Том I. Пер. с франц. Х. К. Хамраева. / сост. Б. М. Сужиков. – Алматы: Санат, 2005. – 286стр.
29 Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. І том. Моңғолдың құпия шежіресі / Көне моңғол тіліндегі түп-нұсқалық транскрипциясын, ғылыми-мағыналық аудармасы мен түсіндірмелерін, көрсеткіштерін жасаған Н. Базылхан. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006 – 400 б.
30 Щербак А. М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. Памятники древнеуйгурской и староузбекской письменности. Отв. ред. А. К. Боровков. АН СССР, Институт языкознания. М.: Издательство восточной литературы. – 1959. – 168 + 1 стр.
31 Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. 2-.: Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі / Көне түркі тілінен аударып, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Қ. Егеубай. – Алматы: «Таймс» баспа үйі, 2007. – 592 бет.
32 Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.-Л. Издательство АН СССР. - 1950. Том І – 384 с.
33 Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы Білім, 1999. – 312 бет, суретті.
34 Бабур-наме. Захир ад-дин Мухаммед Бабур.
http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Babur/frametext2.htm
35 Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық / Қаз. ССР ғылым акад. М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. – Алматы: Жазушы, 1986. – Т. 6 : Батырлар жыры (Мұрын жыраудан жазылған мұралар. Құраст. Қ. Сыдиқов, О. Нұрмағанбетова; жауапты шығарушы Е. Құдайбергенов). – 1990. – 272 бет., суретті.
36 Бичурин Н. Я. (Иакинф). Средняя Азия и Восточный Туркестан. (Составитель Н. Е. Акбаев). – Алматы: Санат, 2001. – 352 с.
37 Хрестоматия по древней русской литературе ХІ – ХVІІ веков. / Составил Н. К. Гудзий. Издание пятое, исправленное и дополненое /. – М.: Государственное учебно-педагогическое издательство министерства просвещения РСФСР. 1952. – 552 стр.
38 Султанов Т. И. Поднятые на белой кошме. Ханы казахских степей. – ТОО «Астана Даму-21». – Астана, 2006. – 256 стр.
39 Д’ Oссон К. От Чингисхана до Тамерлана (Перевод и предисловие проф. Н. Козьмина) 2-е издание. – Алматы: Санат, 2001. – 256стр.
40 Ахинжанов С. М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 293 с.
41 Шакарим Кудайберды-улы. Родословная тюрков, казахов, киргизов. Династии ханов. Пер. Б. Каирбекова. – Алма-Ата, СП Дастан, 1990. – 120 стр.
42 Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – начала ХХ в). – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 214 стр.
43 Арғынбаев Х. А. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар, 1996. – 288 стр.
44 Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 338 с. + вкл. 12 с.
45 Pulleyblank E. A consonantal System of Old Chinese. – Asia Major, Vol. 9 (1962 – 1963), № 2, p. 240.
46 Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.-Л. Издательство АН СССР. - 1950. Том ІІ – 336 с.
47 Кюнер Н. В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральнай Азии и Дальнего Востока. М. 1961. – 222 стр.
48 История Казахстана в произведениях античных авторов. В двух томах. Т.ІI. Латинские авторы о Великой Степи. Составление и редакция Гаркавца А. Н. – Астана: Фолиант, 2006. – 380 стр.
49 Ирмуханов Б. Б. К вопросу о происхождении казахского народа (Дооктябрьская историография): Учебное пособие. – Алматы: Ғалым, 2008. – 288 с.
50 Рашид-ад-дин. Сборник летописей. – Т.I, кн. 1 – 2. – М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1952. – 320 с.
51 Аманжолов С. А. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алма-Ата, 1959. – 72 стр.
52 Абульгази. Родословное древо тюрков, пер. Г.С. Саблукова. – Казань, 1906. – с.42.
53 Кадырбаев А.Ш. Персидские и китайские источники о переслении кипчакских в Дашт-и Кипчак (в ХІ – начале ХІІІ в.) // Материалы международного круглого стола «Историко-культурные взаимосвязи Ирана и Дашт-и Кипчака ХІІІ – ХVІІІ вв.» (Алматы, 11-12 марта 2003 г.). – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 372 стр.
54 Паркер Э. Татары. История возникновения великого народа. – М.: ЗАО Центрполиграф, 2008. – 223 с.
55 Маркварт И. О происхождении народа куманов // Cайт «Великая степь» http://steppe.hobi.ru/books/markvart1-00.shtml.
56 Шаниязов К.Ш. К этнической истории узбекского народа. – Ташкент, 1974. – 344 с.
57 Кадырбаев А.Ш. Канглы: племя или государство? // Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. – М., 1986. Материалы XX годичной научной сессии ЛО ИВ АН СССР. Ч.1. 1985.
58 Карпини Плано Дж. Дель. История монголов. Г. де Рубрук. Путешествие в восточные страны. – 4-е изд. – М.: Мысль, 1997. – 460 с.
59 Кобланды-батыр. Казахский героический эпос. М, Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1975. – 446 стр. с ил. («Эпос народов СССР»).
60 Народы мира: историко-этнографический справочник / Гл. ред.Ю. В. Бромлей. – М.: Сов. Энциклопедия, 1988. – 624 стр.: ил., 6 л. цв. карт.
61 Литвинский Б.А. Кангюйско-сарматский фарн (К историко-культурным связям племен южной России и Средней Азии). – Душанбе: «Дониш», 1968. – 120 с. + 6 табл.
62 Мухтархан О. Проблемы этнополитической истории Казахстана в V в. до. н. э. – V в. н. э. (Саки, юечжи, гунны, усуни, кангюи по древнекитайским источникам). 07. 00.009. Алма-Ата, 1991. – 18 стр.
63 Кайдаров А.Т. К историко-лингвистической характеристике канглы (кан)//Тюркская ономастика. – Алма-Ата, 1984. – с.39-47.
64 Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники. – М.: Наука, 1964. – С. 150-180.
65 Кляшторный С.Г. Кангюйская этно-топонимика в орхонских текстах // СЭ, 1951. – № 3. – С. 55-59.
66 Зуев Ю.А. Тамги лошадей из вассальных княжеств (Перевод из китайского сочинения VIII – X вв. Танхуйяо, т. III. цзюань 72, стр. 1305-1308): Новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана // ТИИАЭ АН Каз. ССР. – Т.8. – Алма-Ата, 1960. – 97 с.
67 Байпаков К. М. Взаимодействие оседлого и кочевого населения как фактор развития этнических процессов. // Вестник АН Каз ССР, 1987, № 8, 23 б.
68 Бернштам А. Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана. // Известия АН СССР, № 67, сер. археологич. вып. 2. Алма-Ата., 1950.
69 Литвинский Б. А. Джунский могильник и некоторые аспекты кангюйской проблемы. // СА, 1967, № 2.
70 Левина Л. М. Керамика нижней и средней Сыр-Дарьи в І тыс. н. э. Тр. ХАЭЭ, т. VІІ, М.:1971.
71 Буряков Ю. Ф. Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оазиса. Ташкент, 1982, 107 б.
72 Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей // Живая старина, год IV. - Спб., 1896, вып. III - IV. – с. 368.
73 Daffina P. La migrazione dei dei Wu-sun. // Revista degli studi oriental. Vol. 44. № 2. 1969.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР ТІЗІМІ
ДТС – Древнетюркский словарь
ВДИ – Вестник древней истории
МҚ – Махмуд Қашқари
КСИА – Краткие сообщения института археологии АН СССР
СА – Советская археология
СЭ – Советская этнография
ТИИАЭ АН КазССР – Труды института истории, археологии и этнографии АН
КазССР
Тр. ХАЭЭ – Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Әлемдік тарихта елеулі орын алған
және артында жоғары мәдени мұра қалдырған сақ, усунь, кангюй сынды
этностарының этникалық тарихына тоқталу, олардың қандай этносқа жатқандығын
анықтау бүгінгі таңда маңызды факторлардың қатарында. Сондықтан да, аталмыш
тайпалық бірлестіктердің қандай тілде сөйлегенін айқындайтын, олардың
қазіргі дүние жүзіндегі қандай халықтардың арғы тегі болғанын анықтайтын
және ашып көрсететін зерттеу жұмысы қажет.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ортa Азия мeн Қaзақстанның
этногенетикалық тариxын, көне мәдениетін тектеу ең алдымен біздің
заманымызға дейінгі VІІІ ғасыр мен біздің заманымыздың Х ғасыры аралығында
өмір сүрген сақтар, усуньдер және кангюйлар сияқты iрi этникалық
бірлестіктер жайлы мәселелердің шешілу мүмкіндіктеріне тығыз байланысты
екендігі бұл күндері күмән туғызбаса кepeк. Аталмыш тайпалық бірлестіктер
ежелгі әлемдегі ең саяси ықпалды күштердің қатарында болғаны белгілі.
Олардың мекендеген территориялық аймағы да Еуразияның солтүстік жағындағы
өте кең далалық аймақтарды алып жатты. Сақ және сақ тектес түрлі скиф
тайпаларының мекендеген аумағына қазіргі Қазақстан, Қытай, Моңғолия
территориясынан бастап Дунай өзенінің бойына дейінгі жерлер кірген. Ал
кангюй тайпалық бірлестігі Қазақстанның басым бөлігін алып жатты. Одан
бөлек Кангюй мемлекетіне қазіргі Өзбекстан, Түркіменстан секілді Орта
Азиялық елдердің территориясындағы және Ресейдің оңтүстігіндегі далалық
аймақтар мен Орал маңындағы ежелгі мемлекеттер бағынған. Усунь мемлекетінің
территориясына қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағы, Қырғызстанның
басым бөлігі және Қытайдың батыс аймақтары кірген. Сондықтан осындай кең
байтақ территорияға ие болған және кейін қазақ халқының этнос болуына
қомақты үлесін қосқан осы тайпалық бірлестіктердің этникалық тарихын
зерттеу тек ғылыми ғана емес, саяси идеологиялық тұрғыдан да өзекті болып
отырғаны айқын. Осы сақ, усунь, кангюй секілді тайпалардың тарихы жайлы шет
елдік және отандық ғалымдардың ауқымды зерттеулеріне қарамастан, көптеген
мәселелер мен сұрақтар шешілмеген күйінде қалуда. Шешілмей келе жатқан
проблемалардың қатарында аталмыш этностардың қандай тілде сөйлегені туралы
сұрақ. Мәселен, Г. М. Бонгард-Левин мен Э. А. Грантовскийдің айтуларына
қарағанда сақ, скифтердің тілі жөніндегі мәселе ХIХ ғасырдың өзінде-ақ қызу
пікірталас тудырған [1, 21 б.]. Осы жайында түрлі пікірлер айтылған. Бір
нұсқа бойынша, скифтер (сақтар) түркі немесе монғол халықтарына
жатқызылады. Сонымен қатар, скифтердің үнді-ирандық текке жататындығы жайлы
гипотезаның пайда болуына да аз уақыт өткен жоқ.
Өз артында бай мәдени мұралармен қатар ежелгі әлемнің этносаяси
қатынастарында мәңгі өшпес ізін қалдырғандықтан және Еуразиядағы көптеген
көшпелі түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының құрамына сіңіп, ұлт
болып қалыптасуына зор ықпал еткендіктен, қазіргі қазақ қоғамы үшін сақ,
усунь және кангюй тарихын зерттеу бүгінгі таңда өзінің өзектілігін жоғалта
қойған жоқ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі таңда сақ, үйсін, қаңлылар сияқты
Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тарихи тағдырларында аса көрнекті рөл
атқарған этникалық бірлестіктерді зерттеу өзіндік методологиясы арнасы бар
ғылыми бағытқа айналды. Скифология тақырыбы әлемдік ғылымда кең ауқымды
зерттелген. Сақтар тарихын жүйелі түрде зерттеу XIX ғасырда басталып, осы
XXI ғасырда да жалғасын табуда. Осы уақыт аралығында сақ проблемасы бойынша
өте көлемді ғылыми материалдар жинақталып зерттелген. Сақ тілі мен
мифологиясының проблемасы В. И. Абаевтың [2], С. С. Бессоновтың, Г.
Виденгреннің, Ж. Дюмезильдің [3], С.А. Жебелевтің, Г. Нюбергтің, Л. И.
Мариновичтің, Г. А. Кошеленконың, М. И. Артамоновтың, Э. Бенвенисттің, Б.
Н. Граковтың [4], В. Г. Мищенконың, Э. А. Грантовскийдің, В. П. Клингердің.
И. И. Толстойдың, А. Кристенсеннің, В. Ф. Миллердің, Б. А. Рыбаковтың
еңбектерінде зерттелген. Скиф өнеріндегі мифологиялық талдау сюжетіне С. С.
Бессоновтың, Е. Е. Кузьминнің, Д. А. Мачинскийдің, Б. Н. Мозолевскийдің,
Д. С. Раевскийдің [5] жұмыстары арналған. Д. С. Раевскийдің, Е. Е.
Кузьминнің, Д. А. Мачинскийдің, А. М. Хазановтың жұмыстарының зерттеу
обьектісі сақ мәдениетінің символдық тексттерінің семантикасын талдау болып
табылады [6]. Аталмыш проблема Д. С. Раевскийдің [5], А. К. Акишевтің [6]
зерттеулерінде, ал әлеуметтік проблемасы А. М. Хазановтың, этнографиясы И.
В. Куклинаның зерттеулерінде толық қамтылған.
Біздің көзқарасымыз бойынша жоғарыда берілген зерттеулерде бір ғана
ортақ кемшілік жиі кездеседі. Олардың барлығында дерлік сақ, скиф қоғамын
монотілді, яғни үнді-ирандық тұрғыдан ғана қарастырады. Бірақ Геродоттың
және басқа да антикалық авторлардың еңбектері сақ, скиф мәдениеті мен тілін
осылай бір ізді суреттеуге негіз бермейді. Аталған зерттеушілердің көбісі
өздерінің еуропоцентристік концепцияларына қайшы келген фактілерді иран
мәдениеті ішіндегі скиф мәдениетінің ерекше бір тармағына телиді. Бірақ
бұл қандай ерекше тармақ екендігін нақты дәлелдер келтіріп түсіндірмейді
де.
Батыс авторларынан М. Ростовцев пен Э. Г. Миннстің еңбектері ерекше
қызығушылық тудырады. Осы қатарда Т. Сулимирскийдің жұмысын да атап өтуге
болады. Скиф тарихының хронологиясын түпкілікті қарастырған жалғыз зерттеу
осы Т. Сулимирскийдің еңбегі деуге болады [7]. Скифтердің шығу тегі, тілі
және мәдениеті бойынша проблеманы зерттеген ірі зерттеушілер қатарынан
француз ғалымы Ж. Дюмезильді атап айтуға болады.
Түркияда сақ проблемасымен Юкель Бахаддин, Тоған Зеки Валиди, Танер
Тархан, Атач Галиб, Бала Мирза, Али Севим, Беркок Исмаил, Дурмуш Ильхами,
Мемиш Экрем, Эрдоған Мерчи айналысқан. Ежелгі скифтер мен түркілердің
мәдениетіндегі, тіліндегі, діни идеологиясындағы ауыз әдебиетіндегі және
салт-дәстүріндегі ұқсас параллельдерді салыстырмалы-тарихи идентификация
әдісін қолдана отырып зерттеген Әзербайжан зерттеушісі З. Гассановтың
еңбегінің орны ерекше [8].
Орта Азия мен Қазақстанның этногенетикалық тарихында аса көрнекті рөл
атқарған усунь тайпалық бірлестігінің тарихы біршама жақсы зерттелген.
Дегенімен, бұл тақырыптың кейбір қырлары күні бүгінге дейін зерттеушілердің
арасында бір-бірімен қарама-қайшы көптеген тұжырымдардың тудырғанын немесе
олардың назарынан тыс қалып отырғанын, ал ертеректе әжептәуір ғылыми
талқыға түскен жылдары соңғы кезде көмескі тартқандығын мойындауға тура
келеді. Усуньдердің сақтармен тамырластығы, яғни этногенетикалық тұрғыдан
да, археологиялық жағынан да анықталды деп айтуға болады. Сондықтан да
болар, ғылыми әдебиеттерде сақ-усунь мәдениеті атты іргелі ұғым аталмыш
этностардың этникалық негіздерінің біртектілігін анықтайтын категория
есебінде қолданылып жүр. Ғылыми әдебиеттегі усуньдердің этникалық болмысы
тарихи тек-тамыры жөніндегі тұжырымдарды екіге бөлуге болады:
зерттеушілердің бір тобы усуньдерді Геродот пен Птоломейдің
шығармаларындағы исседондармен, немесе Страбон мен Помпей Трогтың
еңбектерінде аттары аталатын аси немесе асиан тайпаларымен байланыстырады.
Екінші тобы усуньдарды тіпті кейінгі түркі халықтарының этногенезінде
маңызды рөл атқарған үйшін, немесе үйсін тайпасымен байланыстырады.
Бірқатар қазақ зерттеушілері ежелгі усунь халқын кейінгі үйсін тайпасының
атымен үндестігіне қарап олардың арасынан сабақтастықты іздейді.
Шамамен б.з.д. ІІ ғ. мен б.з. ІV ғ. аралығында өмір сүрген, қытай
деректерінде кангюй деп аталатын ірі тайпалық бірлестік жайында қытай,
совет және Батыс тарихшылары мен археологтары қомақты еңбектер жазды. Осы
уақытқа дейінгі ғылыми ізденістердің нәтижелері аталмыш этникалық
бірлестіктің мәдениеті жалпылама болса да этнографиясы, тілі жайында тың
ұғымдарды қалыптастырды. Сонымен бірге кейбір еңбектерде кангюй
бірлестігінің қазіргі қазақ халқының құрамындағы қаңлы тайпасымен
байланыстыра отырып зерттеуге ден қоюшылық та жоқ емес. Алайда, мәселенің
мүлдем қалыс қалған немесе зерттеліп жатқанымен әлі де болса бір қайнауы
жетпей жатқан, әлі мейлінше даулы тұстары да баршылық. Әсіресе кангюй
тілінің этникалық болмысы жөніндегі мәселенің күні бүгінге дейін тиянақты
шешімі жоқтың қасы. С. П. Толстов [9, 244 б.] пен Б. А. Литвинский аталмыш
бірлестікті Батыс ғалымдарының тұжырымдарына сүйене отырып, шығыс иран
тілдер тобының бір тілінде сөйлеген сақтардың этникалық тармағына
жатқызса, А. Н. Бернштам олардың түркі тілдес этнос екендігін айтады.
Сонымен диссертациялық тақырыпқа тікелей қатысты деген іргелі
еңбектерге тарихнамалық шолу жасау осы саладағы ғылыми табыстармен бірге,
әлі де болса бірқатар ізденістерді керек ететін бірқатар мәселелердің басын
ашқандай болды. Ең алдымен, аталмыш этникалық бірлестіктердің кең
хронологиялық ауқымда жіне бірыңғай тақырыптық жүйеде ккүні бүгінге дейін
зерттелмегендігін баса айту қажет. Басқаша айтсақ, жоғарыда айтылған
этномәдени және этногенетикалық жағынан ұқсас этностарды бірыңғай
тақырыптық ауқымда зерттеу ғана Қазақстан мен Орта Азияның біздің
заманымызға дейінгі І мыңжылдығы мен біздің заманымыздың Х ғасыры
аралығындағы тарихының беймәлім немесе көмескі тұстары мен қырларын
айқындауға мүмкіндік бере алады. Себебі, шамамен бір кезеңде өмір сүрген
тайпалар әлеуметтік-экономикалық, мәдени, әсіресе саяси жағынан тағдырлас
болды. Олардың өмір сүрген орталарын Еуразияның кең байтақ далалық
аймақтарында орналасқан бірыңғай мәдени-шаруашылық және этносаяси кеңістік
ретінде сипаттауға болар еді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Б.з.д. VIII ғ. және б.з. Х ғ. аралығында
өмір сүрген сақ, усунь, кангюйлердің этникалық тарихын этносаяси және
этномәдени тұрғысынан қарастырған зерттеу жұмысы болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Тарих ғылымының этникалық тарих саласындағы
ғылыми-теориялық және тәжірибелік бағыт бойынша сақ, усунь және кангюй
тайпалық бірлестіктерінің қалыптасуындағы түркі халықтарының ықпалын
этногенетикалық, этнотарихи және лингвистикалық тұрғысынан талдап, жазу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Б.з.д. VIII ғ. және б.з. Х ғ.
аралығында Еуразияның ұлан-ғайыр далалық территориясында ғұмыр кешкен сақ,
усунь, кангюй бірлестіктерінің этникалық тарихын ежелгі нарративтік
деректер мен кейінгі жаңа зерттеулер негізінде жүйелілікпен негіздеп, әрі
саралай отырып аталмыш халықтардың этногенезін анықтау – ұсынылып отырған
диссертациялық жұмыстың басты мақсаты. Бұл этникалық бірлестіктерді
бірыңғай тақырыптық зерттеу объектісі ретінде қарастыру, жоғарыда
айтылғандай олардың өздері этномәдени, этнолингвистикалық тамырластығынан
және саяси тағдырластығынан туындап отыр. Еңбектің жоғарыда айтылған басты
мақсатын ойдағыдай жүзеге асырудың негізгі шарты төмендегідей өзара тығыз
байланысты мынадай міндеттерді орындауға саяды:
- Скифологияда, кангюй және усунь мәселесіне байланысты барлық
тарихи-этникалық, археологиялық, лингвистикалық және этнографиялық
маңызды зерттеулерге тарихнамалық талдау жасау;
- Аталмыш этникалық бірлестіктердің этносаяси тарихы жөніндегі көне
деректерде сақталған мәліметтерді жүйелеу, әрі бірыңғай ғылыми
талдаудан өткізу;
- Осы тайпалық бірлестіктердің мәдениеті, ішінара тілдеріне қатысты
деген ежелгі авторлар мен жылнамашыларының қалдырған мәліметтерін
ғылыми қорыту.
- Сақ, усунь және кангюй тайпалық бірлестіктерінің қалыптасуындағы түркі
және моңғол халықтарының ықпалын ашып көрсету.
Сонымен аталған міндеттердің әрқайсысының орындалу деңгейімен шамалас
еңбекте қолданылған деректердің информациялық сапасына байланысты әртүрлі
болғандығын айтуымыз қажет. Мысалы, усунь және кангюй тайпаларының тілдік
ерекшеліктерін анықтауға басты себеп болатын жеке адам есімдері, халық, жер
және т. б. атаулар жөніндегі мәліметтер тиісті қытай деректерде
түсініксіздеу берілгендіктен, осы мәселе диссертациялық жұмыста жеткілікті
дәрежеде шешілді дей алмаймыз. Мұндай олқылықтардың орнын ежелгі антикалық
және ортағасырлық әртүрлі деректермен ұштастыра отырып толықтыруға
тырыстық. Бірақ антикалық деректердің қытай деректерімен ешқандай
салыстыруға келмейтіндігіне назар аудару қажет. Сондықтан да деректердің
бұл категориясы еңбектің соңғы екі тарауын жазу барысында қосалқы мәнге ие
болды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысында сақ, үйсін,
қаңлы бірлестіктері өмір сүрген б.з.б. VIII ғасыр мен б.з. X ғасырлар
аралығы қамтылады.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Ежелгі сақ, усунь және кангюй
этностарының мекен еткен территориялары қазіргі Монғолия, Қытай, Қазақстан,
Ресей, Украина және жалпы Еуразияның басқа да көптеген кең байтақ далалық
аймақтарын алып жатыр.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік маңызы.
Еңбектің әдістемелік негізі ретінде нақты бір тарихи оқиғаларды немесе
құбылыстарды, үрдістерді қарастырғанда олардың тарихи уақытының және
кеңістігінің ерекшеліктерін қатаң ескерілуі жөніндегі белгілі ғылыми
қағиданы басшылыққа алдық. Зерттеу жұмысы мұқият тексерілген объективті
ғылыми жүйелілік негізінде орындалып, қарастырылып отырған кезеңнің даму
бағыттарын шынайы көрсету басты өлшемге алынды. Осыған орай деректерді
талдап, қортындылағанда тарихи-салыстырмалы, нақтылық, себеп-салдарлық
(корреляциялық) секілді танымдық принциптер зерттеудің іргелі тәсілдері
ретінде қолданылды. Сонымен қатар кеңестік кезеңде сыңаржақ зерттеліп,
қасаң көзқарас пен идеология тұрғысынан қарастырылған ежелгі көшпелі
этникалық бірлестіктердің тарихына қатысты мәселелер еліміздің тәуелсіздік
алуынан кейінгі төл тарихымыздың шынайы түрде жазылуы барысында жарық
көрген, отандық этникалық тарих бағытында қалыптасқан жаңа тұжырымдар
басшылыққа алынды.
Диссертацияны жазу барысында жинақтау, салыстырмалы түрде талдау,
жүйелеп қорыту әдістері қолданылды. Жалпы алғанда, зерттеу жұмысы
объективті тарихи принципке негізделді. Аталмыш халықтардың тарихы мен шығу
тегі олардың өмір сүрген және этномәдени із қалдырған кезеңдегі тарихи
үрдістерге, құбылыстар мен оқиғаларға байланыстыра қарастырылып зерттелді.
Сондай-ақ, зерттеу жұмысында қойылған міндеттерді шешіп, ғылыми тұрғыдан
жан-жақты ашу мақсатында тарихи құбылыстар мен үрдістерді зерттеп тануда
тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихи
ұстаным және объективтілік сынды негізгі әдістемелік құралдар, жалпы ғылыми
және арнайы тарихи зерттеу, сонымен қатар этникалық тарих әдістері
басшылыққа алынды.
Негізгі критерийі ақиқат пен шындық болып табылатын зерттеудің
объективтілігіне таным объектілерінің қатынасын, байланысы мен қасиетін
көрсететін мәліметтерді, деректер мен әдебиеттерді зерттеу және анықтау
арқылы қол жеткізілді. Сонымен қатар әрбір тарихи деректің пайда болуы,
тілдік ерекшеліктері, автордың өз кезеңіндегі идеологиялық көзқарастары
сынды олардың ең мәнді деген сипаттарына ден қойдық. Бұл деректерді тиімді
пайдалануға, соның ішінде, әсіресе этникалық бірлестіктерге тікелей қатысты
топонимдар, гидронимдар мен этникалық ұғымдардың этимологиясын
мүмкіндігінше дұрыс сараптауға өз көмегін тигізді.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері. Диссертациялық жұмыстың деректік
негізі үш топтан құралады. Бірінші – бұл ежелгі авторлардың нарративтік
деректері: б.з.д. V ғ. мен ІІІ ғ. аралығында жазылған антикалық (грек-
латын), б. з. ІV ғ. мен ХІ ғ. жазылған византиялық, VІІ – ХІІІ ғғ.
хатталған шығыс (ирандық және арабтық) және шамамен б.з.д. ІІ ғ. мен б.д. Х
ғ. кезеңіне байланысты қытайлық жылнамалар мен деректер. Екінші – бұл
археологиялық деректер мен құжаттар. Үшінші – бұл кейінгі ғалымдардың осы
тақырып бойынша ХІХ ғасырдан бергі қарастырып келе жатқан жаңа зерттеулері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы сонда, ол тарих ғылымында Қазақстан
мен Орта Азия территориясында жасаған көшпелі халықтардың ішідегі ең ірісі
де белдісі сақ, усунь, кангюйлер сияқты этникалық бірлестіктердің б.з.д.
VІІІ ғасыры мен б.з. Х ғасыры аралығындағы тарихын осы саладағы ең құңды
деректер – көне антикалық және қытай жазба ескерткіштері арқылы тұңғыш рет
жан-жақты зерттеу болып табылады. Осы диссертациялық еңбек Қазақстан мен
Орта Азияның б.з.д. I мыңжылдығы мен б. з. I мыңжылдығы кезеңіне байланысты
ғылыми мәселелерді тиімді шешуде ежелгі жазбалардың өлшеусіз маңызын және
әлі де болса ашылмай жатқан аса зор мүмкіншіліктерін тағы да айғақтағандай.
Зерттеу барысында отандық тарихнамада сақ, усунь және кангюйлардың
мәдениеті, этногенезі жайлы ежелгі нарративтік деректер, түрлі
археологиялық жұмыстардың қортындысы және ірі зерттеу жұмыстары негізінде
барлық қойылған мәселелердің өзегін ашатын, көлемді жұмыс жасауға тырыстық.
Оны біз аталмыш тұрғыдан жаңалығын төмендегідей атауымызға болады:
– сақ, усунь, кангюй сынды тайпалық бірлестіктердің салт-дәстүрінде
маңызды орын алған алтай халықтарының, атап айтсақ түркі және моңғол
халықтары мәдениетінің ықпалы айқындалды;
– аталмыш этностардың кейінгі түркі және моңғол халықтарының
арасындағы тілдік ерекшеліктерінің ұқсастықтықтары мен туыстығы
анықталды;
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Сақ, усунь,
кангюйлер сияқты этникалық бірлестіктердің этникалық тарихына қатысты осы
уақытқа дейін ғылыми айналымға тартылған дерек көздер, зерттеулер мен
баспасөз материалдарына жүйелі түрде зерттеу жүргіздік. Нәтижесінде зерттеу
жұмысының алдына қойылған мақсат-міндеттері орындалып, қол жеткізген ғылыми
жаңалықтар тұрғысынан диссертацияны қорғауға мынадай негізгі тұжырымдар
ұсынылды:
1. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның отандық тарих ғылымындағы сирек
бағыттың бірі – ежелгі Қазақстан территориясындағы көшпелі тайпалық
бірлестіктерінің этникалық тарихын кешенді түрде зерттеу болып отыр. Осы
ретте кеңес дәуірінде жазылған бірқатар тұжырымдар мен болжамдардың уақыт
сынынан өте алмай қалғаны белгілі. Демек, ежелгі көшпелі тайпалық
бірлестіктердің этникалық тарихына қатысты жүйелі түрде зерттеулер
жүргізгенде қарастырып отырған мәселені антикалық және қытай авторларының
жазбаша деректеріне негіздеп, кейінгі жаңа зерттеулермен өзара салыстырудың
ғылыми тұрғыдан маңызы өте зор. Әрине, тарих ғылымы бойынша жүргізілген
зерттеулердің мазмұндық сапасын оған қатысты тарихи деректердің құндылығы
мен шынайылығы арттыра түседі. Осы тұрғыда сақ, усунь, кангюйлер сияқты
этникалық бірлестіктердің этникалық тарихына қатысты тарихи деректер
жиынтығына көз жүгіртсек, бұл этностардың мәдениеті жоғары, тарихы бай
болғанын көреміз.
2. Түркі тайпаларының этнос ретінде қалыптасып, халық болып жетілуіне
аталмыш сақ, усунь, кангюйлер сынды ежелгі тайпалық бірлестіктердің
мәдениеті игі әсер етті.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістеріне жалпы
ғылыми және тарихи, әлеуметтік әдістер: салысырмалы – тарихи талдау, тарихи
синтездеу, салыстырмалы – тарихи идентификациялау, тарихи – типологиялық,
проблемалық – хронологиялық, тарихи – жүйелік әдістер қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және қолданыстық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін Қазақстанның ежелгі тарихы, сақ, усунь және кангюйлердің
тайпалық бірлестіктерінің этногенезі және этникалық тарихы бойынша оқу
курстарын әзірлеуде, университет студенттеріне дәріс оқуда пайдалануға
болады. Сонымен қатар Орта Азия мен Қазақстанның ежелгі тарихын зерттеуді
қолға алған ізденушілер, магистранттар және студенттер кең қолдана алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Ғылыми зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
2013 жылдың 16-17 мамырында Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің магистратура және РһD докторантура институтының және Анкара
университетінің қатынасуымен Білім әлеуметтануы тақырыбына өткізген 2-ші
Халықаралық симпозиумда және 2013 жылдың 21 мамырында Ш. Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институтының аясында өткен Ғылыми қазына
және Отан тарихы: жас ғалымдар үлесі атты жас тарихшы ғалымдардың ІV
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда баяндалып, көпшіліктің
назарына ұсынылды. Диссертациялық жұмыстың қолжазбасы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті, Магистратура және РһD докторантура институтының
Қазақстан тарихы мен мәдениеті кафедрасында талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы алға қойылған мақсат, міндеттермен
ескерілген. Кіріспеден, үш тараудан, жеті параграфтан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
1 САҚ ТАЙПАЛЫҚ БІРЛЕСТІКТЕРІНІҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ
1 Сақ (скиф) бірлестіктерінің этносаяси тарихы
Б.з.б. I мыңжылдықта Қазақстан мен Орта Азияны, Ауғанстанды, Солтүстік
Үндістанды қамтитын кең-байтақ аумақта ортақ сақ деген атаумен мәлім
көптеген көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар мекендеген. Геродот (б. з.
б. V ғ.) және басқа антикалық тарихшылар оларды Азиялық скифтер деп атаған.
Сақ тайпалары Дон мен Дунай аралығындағы Қара теңіздің солтүстік жағалауын
мекендеген скифтердің және төменгі Еділ бойы мен Оңтүстік Орал өңіріндегі
сауроматтардың, Кир мен I Дариус парсыларының және Македондық Александр
дәуіріндегі гректердің замандастары болған. Олар ежелгі парсылармен тығыз
қарым-қатынас жасаған, тіпті б. з. б. VI – V ғасырларда сақтардың кейбір
тайпалары Ахеменидтер империясының құрамына да кірген. Ахеменидтік сына
жазба деректемелерде сақтар туралы аз болса да, анық деректер келтіріледі.
Мәселен, оларда сақтардың үш тобы: сака хаомаварга (хаома сусынын
пайдаланатын сақтар), сака тиграхауда (шошақ бөрік киетін сақтар), сака
тиай парадрайа (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) жайлы баяндалады. Алғашқы
топ Геродотқа таныс болды, бұларды ол амюргилік сақтар деп атайды. Кейбір
зерттеушілер сака тиграхаудаларды Геродот ортокарибантилер деп атайды деген
пікір айтады.
Ғылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында
мекендегені туралы көптеген тұжырымдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш
(Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Қазақстанның
оңтүстігінде сака тиграхауда тайпалары мекендеген [10, 307 б.], бұл сақ
тайпаларының этникалық аумағы кеңірек болған, оған Оңтүстік Орал өңірі мен
Таулы Алтай да енген.
Бұл аймақта ондаған діни кұрылыстар – орасан зор тас және топырақ
үйінділері – сақ пирамидалары зерттелді. Пазырық (Таулы Алтай), Шілікті
(Шығыс Қазақстан), Бесшатыр және Есік (оңтүстік-шығыс Қазақстан) обаларынан
ашылған тамаша жаңалықтар кеңінен мәлім, олар ғылымды металлдан, ағаш пен
матадан жасалған көркемдігі жоғары бейнелеу өнерінің бұйымдарымен, ағаштан
салынған ежелгі сәулет өнерінің ескерткіштерімен байытты. Бұл қорғаннан
табылған ғажайып олжалар сақ тайпаларының жоғары және көп жағынан өзіндік
төл мәдениеті, олардың патшаларының ұлылығын және қоғамның әлеуметгік
құрылымыньщ дамығандығын бірінші рет айқын көрсетті. Ежелгі жазбаша
деректемелердің сақтардың тайпалық одақтарына қатысты мәліметтерін екі
топқа: 1) антикалық деректемелерінің мәліметтері: Геродот (б. з. д. V ғ.),
Ксенофонт (б. з. д. VI – V ғғ.), Птоломей (б. з. д. II ғ.) және тағы
басқалары; 2) ахеменидтік (ежелгі парсы) сына жазбалары топтарына бөлуге
болады.
Көне парсы, элам және аккад тілдерінде жазылған Дариус мен Ксеркс
патшалардың жазбалары, сондай-ақ көне ирандықтардың зороастризмдік діни
кітаптарының жинағы – Авеста көңіл қоярлық деректемелер болып табылады. I
Дариустің Бехистун жазбасының бесінші бағанының, Накши-Рустемдегі а
жазуының, Персеполистегі е тексінің және Сузадағы жазбалардың, Ксеркстің
диулар туралы жазба деп аталатынының [11] ерекше маңызы бар. Бұл
текстерде Ахеменид империясы бірнеше дүркін кақтығысқан солтүстік-шығыс
елдерінің (Иранға қатысты) тарихи фактілері мен кейбір тайпалардың аттары
бар. Дариус пен Ксеркстің уақыты дәл көрсетілген жазбаларына қарағанда,
Авестаны зерттеудегі ең басты қиындық сол, онда мейлінше әр түрлі
кезеңдерге жататын мәліметтер жинақталып, араласып кеткен.
Заратуштра уағыздарының Яштар кітабына кіретін жолдары – Гаттар
Авестаның ежелгі бөлігі болып табылатыны дәлелденген. Көптеген
шығыстанушылар ауызша дәстүрге негізделген Гаттардың шығуын б. з. б. 1000
– 600 жылдар аралығына, не б. з. б. I мыңжылдықтың бас кезіне жатқызады, ал
кейбіреулері б. з. б. VII – VI ғасырдың бас кезіндегі уақыт жайында сөз
болып отыр деп санайды. Бұл жағдайдың екеуінде де Гаттардың қалыптасуы
Ахеменидтік кезеңге дейінгі кезеңге жатқызылады. Гаттар мен Авестаның
уақыт жағынан оларға жақын басқа бөліктерінің туындаған және шыққан жері
туралы мәселе бойынша даулар да аз емес. Авеста қоғамының әлеуметтік
құрылысы, идеологиясы мен тілі және суреттелетін оқиғалардың географиялық
жағдайы жөніндегі қазіргі зерттеулер Авестаның ежелгі бөлімдері Орта
Азияның және оған солтүстігінде жапсарлас жатқан Қазақстан аймақтарының да
бақташы-егінші тайпаларының ортасында қалыптасқан деген қорытындыға келуге
болады.
Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі антик деректемелері де өте
кұнды. Олардың арасында б. з. б. V ғасырдың 40-жылдарының аяғында – 30
жылдарының басында жазылған Геродоттың Тарихы ерекше тұрады [12].
Цицеронның Геродотты тауып атағанындай, тарих атасының тоғыз кіта- бынан
ертедегі Қазақстан тарихы үшін төртінші кітабы неғұрлым маңызды, онда
Дарийдің скифтерге карсы жорығын суреттеумен байланысты Евразия тайпалары
жайлы неғұрлым толық деректер жинақталған.
Тарихтың негізіне парсы мен гректің ауыз-екі әңгімелері, Геродоттың
өзінің байқаулары мен одан бұрынғы адамдардың кейбір жазбаша деректері
алынған. Соңғылардың арасынан Милеттік Гекатей мен Проконесстік Аристейдің
еңбектері көзге түседі. Ахеменид заманының тарихы жөнінде Ксенофонт,
Ктесиус және кейінгі кезең авторлары – Берос, Арриан, Полиэн, Диодор,
Полибиус, Плиниус, Помпей Трог, Птолемей, Страбон бірқатар құнды деректер
қалдырды [13]. Алайда бұларда Қазақстанның ежелгі тайпалары мен халықтары
жайлы нақты ақпарат көп емес. Оларда келтірілетін тайпалар мен халықтардың
аттарын басқа мәліметтермен салыстыру өте қиынға соғады. Сондықтан жазбаша
деректемелер маңызды, дегенмен де, археологиялық деректемелермен
салыстырғанда көмекші рөл атқарады.
Қазақстан аумағындағы бақташы тайпалар туралы ең ертедегі деректердің
бірі Авестада кездеседі. Сондағы 13 Яштта (Фравардин Яшт, 143 –144) Аіrуа,
Тurа, Sairimа, Dаһа және басқа халықтар аталады. Гаттардың контекстіне
қарағанда, көне Иран эпосында отырықшы мал өсірушілер мен егіншілердің –
арилердің қоғамына қарсы қойылатын Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы
көшпелі тайпалардың бәрі турлар деген ортақ атпен аталады. Кейбір
зерттеушілер тур халқын ежелгі грек деректері бойынша массагеттер деген
атпен белгілі тайпалардың нақты тобымен байланыстырады [14].
Неғұрлым көне парсы сына жазуы текстерінде жаңағы көшпелі тайпалар Saka
деген жалпы атпен аталған (Персеполистің е тексті; Бехистун жазбасы). Бұл
терминнің Авестаның турлар деген атауынан айырмасы сол, ол иран, грек-
латын, ал одан кейін қытай деректемелерінде де кездеседі.
Біршама кейінгі кезеңдегі сына жазуы тізімдерінде (Накши-Рустемнен а,
Сузадағы е жазбалары; алтын және күміс қалақшаларға жазылған Дарийдің
Хамадан және Персеполис текстері; Ксеркстің диуларға қарсы жазбасы) сака
термині неғұрлым нақты мазмұнмен толықтырылады. Осы уақыттан бастап бірнеше
сақ тайпаларының немесе тайпалық бірлестіктерінің аттары келтіріледі: Sakа
tуаіу раrаdrауа (теңіздің арғы жағындағы сақгар), Sаkа һаomavargа (хаомa
сусынын дaйындайтындар), Sаkа tigrahaudа (шошак бөрік киетіндер), Sаkа
tіуаіу раrа sogdam (Соғдының ар жағындағы сақтар), Dаһа есімі де белгілі
бір дәрежеде сақтармен байланысты, бұл есім парсы анналдарында алғаш рет
Ксеркстің диулар жайлы жазбасында келтірілген.
Сына жазуы текстерінің кейбір этнонимдері грек деректемелеріндегі
тайпалар аттарымен байланыстырылады. Мәселен, Геродоттың өз айтуы бойынша
Ахеменид империясының оныншы әкімшілік округіне кірген (Геродот, III, 92)
ортокарибантилер сака тиграхаудаларға, амюргилік сақтар – сака
хаумаваргаларға (Геродот, VIII, 64), ал дайлар – Авестаның және Ксеркс
жазбасының дахтарына сәйкес келеді.
Басқа да грек авторларының көпшілігі сияқты, Геродот та кейде азиялық
скифтер деген терминді қоса отырып, сақтарды скифтер деп атайды. Бұл атау
грек тарихшыларына жақсы таныс Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Алдыңғы
Азияның көшпелі скиф тайпаларына карап айтылады. Бірақ грек
деректемелерінде ахеменидтік сына жазуларьнда кездеспейтін басқа атаулар да
бар, олар: массагеттер, сауроматтар (кейінгі кезде сарматтар), аргиппейлер,
аримаспейлер, асилер, пасиандар, сакараулдар (сакарауктар) және тағы
басқалары.
Парсы және антик деректемелеріндегі тайпаларды Қазақстан мен Орта
Азияның осы заманғы картасына орналастыру туралы мәселе әлі түпкілікті
шешілген жоқ. Теңіздің арғы жағындағы сақтарды оқшаулап бөлуде таяу уақытқа
дейін екі көзкарас болып келді. Бірінші көзқарас (В. В. Струве) тұрғысынан,
сака парадрайаларды Арал теңізінен шығысқа таман және Амудария мен Сырдария
өзендерінің төменгі бойларына орналастыру керек еді. Мәселені бұлайша қоюға
I Дарийдің сақтарға қарсы жорығының жүрген жолы туралы әңгімелейтін
Бехистун жазбасының бесінші бағанының екінші жартысын қайта құруды ұсыну
негіз болды. Бехистуннан алынған текстің қалпына келтірілген бөлігін, ал
одан кейін Накши-Рустем және Персеполь жазуларын антикалық деректемелерінің
мәліметтерімен салыстыру негізінде – сака парадрайалардың және Соғдының ар
жағындағы сақтардың – массагеттерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі
туралы болжам жасады.
В. В. Григорьев басқаша көзқарасын айтады, оған қарағанда сака
парадрайалар деп Оңтүстік Ресей және онымен шектес аймақтар аумағын
мекендеген европалық скифтерді түсіну кажет болады [15, 7 б.]. Бехистун
жазбасын жаңадан зерттеу және аудару Бехистун жазбасының V бағанасын
басқаша қарап, басқаша түсіндіруге әкеп соқты. Қазіргі уақытта сака
парадрайаларды Қара теңіздің солтүстік төңірегіне орналасты деу дұрысырақ
деп саналады [16, 179 б.].
Орта Азия мен Қазақстан сақтарының басқа екі тобы (хаумаварга мен
тиграхауда) Таяу Шығыстың халықтарына көбірек мәлім болған. Кир мен Дарий
жорықтар жасаған сака тиграхаудалар Ахеменид бедерлері мен мөрлерінде
бірнеше рет бейнеленген. Олардың Сакунха деп аталатын көсемінің тұлғасы
басқа да бағындырылған халықтардың патшаларымен бірге Дарийдің бұйрығы
бойынша Ирандағы Бехистун деген жердегі жартасқа қашап салынған.
Ежелгі Шығыстың ең көне және аса маңызды саяси құжаттарыныц бірі деп
әбден орынды саналатын Бехистун жазбасының сақ көсемін тұтқынға алумен
байланысты оқиғаларға арналған V бағанасының 20 – 30 жолында былай
делінеді: Дарайавуш патша былай дейді: Содан кейін мен әскеріммен сақтарға
аттандым. Шошақ бөрік киетін сақтар шайқасқа шықты. Мен теңізге жеттім де,
бүкіл әскеріммен арғы бетке өттім. Сөйтіп мен сақтардың бір болігіп
ойсырата талқандадым да, екінші бөлігін тұтқынға алдым... Скунха деген
көсемін қолға түсіріп, маған әкелді. Сол жерде мен өз қалауымен екінші
біреуін (олардың) көсемі етіп тағайындадым. Осыдан кейін бұл ел мендік
болды [11].
Бұл текст шошақ бөрік киетін сака тиграхаудалар жайлы ақпарат беретін,
сақталып қалған бірден-бір жазбаша құжат болып табылады. Онда сака
тиграхаудалар жері басталатын бір судың бар екендігі де айтылады.
Сақтар мен массагеттер еліне Ахеменид патшалары Дарий мен одан бұрынғы
II Кирдің жорықтары тарихи анықталған фактілер қатарына жатады. Осы
оқиғалар туралы егжей-тегжейлі әңгімелейтін Геродот массагеттер жерін
Каспий теңізінен шығысқа қарай, Аракс өзінінің арғы жағындағы күннің шығу
бағыты бойынша орналастырады (Геродот, I, 201, 204). ІІ Кир мен Дарий
жорықтарының жолдары да талас туғызады Біреулер Дарий Кирдың жүрген жолын
қайталай отырып, сақтармен Амударияның арғы жағында Арал теңізі маңында
кездесті деп санайды, екінші біреулер Кир массагеттермен Өзбой өзені арғы
жағында (Әмударияның бүгінде тартылып қалған батыс саласы) шайқасты, ал
Дарий сақтар жеріне Амударияның орта тұсынан өтті деп санайды. Бір нәрсе
айқын: пікірлердін қайшылықтарына қарамастан, екі жорықта массагет-сақтар
тайпаларына қарсы бағытталған; бұлардың жері Геродоттың массагеттердің
(Геродот, I, 92) немесе Бехистун жазбасындағы сака тиграхаудалардың жерімеп
толық немесе ішінара сәйкес келеді деп топшылау керек. Географиялық жағынан
алғанда, бұл – Каспийдің шығыс төңірегі мен Өзбойдан Сырдария өзеніне дейін
қоса алғандағы Арал өңірінің аймағы [17, 124-125 б.]. Массагет одағы, кейде
дербик, дай сияқты тайпалардың атауларыменде белгілі болса керек.
Сондай-ақ сака тиграхаудалар Шашты, Тянь-шаньді және Жетісуды
мекендеген деген пікірде бар. Страбоның айтуы бойынша, массагеттерден
солтүстікке қарай, Меотидадан жоғары (Страбон, ХІ, У, 2) жерлерде дай
тайпалары қоныстанған. Сырдарияның арғы жағындағы олар Македондық
Александрдың замандастарына да мәлім болды (Арриан. Анабасис. ІІІ, 28, 8,
10). Антикалық авторлар оларды, бұрынырақта Геродоттың баяндағанындай,
массагеттердің иелігіндегі жерлерде орналастырады. Даха атауы неғұрлым
ертеректегі деректемелер – Авеста мен Ксеркстің диулар жайлы
жазбалардан белгілі. Мұның бәрі дахтардың (дайлардың) бастапқыда
массагеттердің солтүстігіне таман аймақта мекендегенін, не массагеттердің
тайпалық бірлестігіне кіргенін көрсетеді. Б. з. д. ІІІ ғасырдың орта
шенінде дайлар тарих сахнасында массагеттердің орнын алып, Каспий теңізінің
оңтүстік-шығысынан, Парфия шекарасынан келіп шығады. Осы уақыттан бері
көптеген скифтер, Каспий теңізінен бастап, дайлар деп аталады
(Страбон,ХІ, 8,2).
Парсы сына жазуларының сака хаумаваргалары ең ірі тайпа немесе тайпалар
тобы болды, олар грек деректемелерінде амюргилік сақтар деп аталды.
Көптеген зерттеушілер амюргилік сақтарды ежелгі Бактрия және Маргиана
аймақгарына (Әмудария мен Мургаб өзендерінің бойы) орналастырады. Бұлар
ертедегі парсылар танысқан алғашқы сақ тайпалары еді. Геродот былай деп
жазды: Бұл – амюргилік сақтар деп аталған тайпа (ол шын мәнінде, скифтік
тайпа). Өйткені парсылар скифтердің бәрін сақтар деп атайды (Геродот, VII,
64) [18, 146 б.].
Бірақ сака хаумаваргалардың қоныстанған аумағы Бактрия мен Маргиананың
аймақтарымен шектеліп қалмайды. Амюргилік сақтар бірлестігінің кұрамына
сына жазуы деректемелерінің Соғдының ар жағындағы сақтары да кірген деп
топшылауға негіз бар. Олар Сырдарияның арғы бетінде, осы күнгі Ташкент
облысы аудандарында және ішінара Ферғана алқабында тұрған.
Көне парсы сына жазулары текстерінде сақтардан солтүстікке таман өмір
сүрген тайпалар мен халықтар жайлы ештеңе айтылмайды. Тек Авестада ғана
сайрима деген атау айтылады, бірақ бұл халықтың қай жерді мекендейтіні
туралы ешқандай мәлімет жоқ. Ежелгі грек деректемелеріидегі мәліметтер
кебірек, оларда Авестаның сайримдерімен салыстыруға болатын сауроматтар
тайпасы туралы айтылады. Сауроматтар туралы алғашқы деректер Геродотта
кездеседі: Танаис өзенінің арғы жағы енді скиф өлкесі емес, бірақ ондағы
алғашқы жер иеліктері сауроматтардың қолында. Сауроматтан Меотида көлі
ойпатынан бастап солтүстікке қарай он бес күнде жүріп өтуге болатын жерді
мекендейді... (Геродот, IV, 21). Мұның өзі Дон өзенінің Азов теңізіне
құйлысынан Еділдің сағасына дейінгі аумаққа сәйкес келеді.
Алайда, сақтар, скифтер, кейініректегі түріктер терминдері
секілді, сауроматтар атауын да авторлар көбіне екі мағынада: тайпалардың
өз атаулары ретінде және тілі мен мәдениеті жағынан туыстас тайпалардың
үлкен тобын біріктіретін термин ретінде қолданған. Грек-латын деректемелері
көбінесе бұл этнонимді жиынтық мағынада, сауромат бірлестігінің әр түрлі
тайпалар құрамын тікелей көрсете отырып (Үлкен Плиниус, Эфор, Псевдо-
Скилак, Эвдокс) қолданады.
Сауромат бірлестігінің осындай тайпаларының бірі аорстар болды, олардың
аты кейініректе, б. з. б. II ғасырда грек-рим жазушыларына белгілі болған.
Олар Оңтүстік Жайық өңірінен және Қазақстан жерінің солтүстік-батыс
аймақтарынан шыққан сыңайлы. Мұндай қорытынды Жайық-Елек өзендері аралығы
мен Еділ-Дон арасындағы ескерткіштер тобының тығыз этникалық-мәдени
байланыстарын көрсететін археологиялық деректермен сәйкес келеді.
Геродоттың жазуы бойынша, сауроматтардың сыртында жерін ағаштың түр-
түрі бар қалың орман басқан будиндер (Геродот, IV, 21), ал олардан гөрі
солтүстікке таман аңшылықпен айналысқан фиссагеттер мен иирктер мекендейді
(IV, 22). Одан әрі биік таулардың етегінде мекендеген аргиппей тайпасы
аталады (IV, 23), бұл сірә, оңтүстік-шығыс Жайық өңірі мен Орал тауының
етектері айтылып отырса керек.
Геродотқа аты мен таралу аймағы анық мәлім исседондар тайпалары
аргиппейлерден шығысқа қарай орналасқан (IV, 25). Исседондардың айтуы
бойынша, дейді одан әрі Геродот, олардан жоғарырақ аттары аңызға айналған
аримаспейлер мен алтын күзетуші грифтердің тайпасы тұрады [19, 47 б.].
Қиял-ғажайьш қауесеттер антика жазушыларына дейін жеткен аримаспейлер мен
грифтер тайпалары ірі-ірі алтын кен орындары болған Қазақстанның солтүстік-
шығысымен байланыстырылады. Исседондар туралы Геродоттың тағы бір айғағы
бар. Кирдің массагеттерге жорыққа даярлануы туралы әңгімелейтін фрагментте
бұл тайпалардың Аракс өзенінің арғы бетінде күншығысқа қарай, исседондарға
қарсы шығыс жақта тұратындығы айтылады (Геродот, I, 201). Геродоттың
болжауына қарағанда, исседондар Орталық Қазақстан далаларында немесе
Оңтүстік Жайық өңірі мен Батыс Қазақстанда тіршілік еткен деп топшылауға
болады.
Сөйтіп, жазбаша деректемелер б. з. б. VII – IV ғасырдағы Қазақстан
аумағына бірқатар тайпалар мен тайпалық топтарды орналастыруға мүмкіндік
береді: оңтүстікте бұлар сака тиграхаудалар, грек деректемелеріндегі
массагеттер солар және дахтар (дайлар); батыста – савроматтар (ежелгі
аорстар), орталық аудандарда – исседондар, солтүстік-шығыста –
аримаспейлер. Бұлардың бәрі рулық-тайпалық тайпалар ретінде тілі жағынан
туыс және мәдениеті жағынан жақын сақ және сармат тайпаларының этникалық-
мәдени бірлігіне кірген.
Б. з. б. VII – IV ғасырлардағы Еуразияның этникалық және саяси картасы
барынша ала-кұла болуымен ерекше. Сонымен бірге жақын және алыс тайпалар,
халықтар, мемлекеттер арасында біршама тұрақты экономикалық, саяси және іс
мәдени байланыстар орнады, соғыс қақтығыстары да аз болған жоқ. Қазақстан
аумағын мекендеген тайпалар Орта Азияның, Алтайдың, Хакасияның, Тува мен
Солтүстік Монғолияның туыстас халқымен өзара байланыс орнатып, қарым-
қатынас жасады. Солтүстік-шығыста және солтүстікте Қазақстанның орманды
аймағында мал өсірумен айналысқан ежелгі халқы финн-угор тілдер тобының
угор тілдес тармағында сөйлейтін манси жә
Батыстың сауромат тайпалары Қара теңіз өңірінің скифтерімен көршілес
болды, олармен сауда-саттық жасады, әскери одақ құрды немесе кейде қарулы
қақтығыстарға түсіп жүрді. Оңтүстікте сауроматтар өз тағдырын өте ертеде,
Ахеменид заманына дейін-ақ, Хорезм және Бактрия патшалығы секілді
мемлекеттік күрылымдармен байланыстырды.
Жазбаша деректемелер мен археологиялық деректер б. з. б. VIII – VII
ғасырларда-ақ Қазақстан мен Орта Азияны мекендеген тайпалар ежелгі дүние
өркениеттерімен – Ассириямен және Мидиямен, ал б. з. б. VI ғасырдың
ортасынан, Ахеменидтер мемлекеті құрылған уақыттан бастап – Персиямен
байланысты болып көрсетеді. Сақтар сол кездегі көптеген тарихи оқиғаларға
қатысты. Мәселен, Кир сақтармен одақ жасап, Лидия патшасы Крезбен соғыс
кезінде олардан көмек алды. Одақ жасасуды қанағаттанбаған Кир сақтар мен
массагеттерді бағындырмақшы болды. Парсылар жорық барысында жергілікті
тайпалардың өте күшті қарсылығына тап болды, Кирдың соңғы жорығы сәтсіз
болды, оның әскері талқандалып, өзі қаза тапты.
Кирдің Орта Азияға басқыншылық жорықтарын Дарий (521-426) жалғастырды.
Ол аз уақыт болса да жекелеген сақ тайпаларын, оның ішінде сака
хаумаваргаларды немесе амюргилік сақтарды бағындырды. Бұл тайпалар
Ахеменидтердің XV сатрапиясының (салық аймағының) кұрамына кірді және алым
төлеуге тиіс болды, бірақ алым мезгілінде төленіп тұрмады және көбіне
сыйлықтар түрінде болды. Сақтар Ахеменидтердің әскерінде қызмет атқарды.
Тіпті олардың біразы парсы патшасының өлмейтін он мың деп аталатын жеке
элиталық әскер қатарына кірді.
Шамамен б. з. д. 518 жылы I Дарий, өзінің алдындағы Кир сияқты,
сақтарға қарсы жорық бастады, бірақ ол да жеңіліске ұшырады. Грек тарих-
шысы Полиэн сақтардың парсыларға қарсы күресінің барысы жайындағы аңызға
ұқсас әңгімені келтіреді. Сирак атты бір сақ өзінің денесін пышақпен
жаралап, парсыларға қашып өтеді, сөйтіп өзін сақ көсемдерінен жәбір көрген
адам ретінде көрсетеді. Өз руластарынан: кек алғысы келетінін мәлімдеп,
Сирак жауларды сусыз шөлге апарып адастырады, осында парсылардың көбі
қырылып калады.
Б. з. д. VI ғасырдың аяғында – V ғасырдың басында ежелгі Шығыста грек-
парсы соғыстарының басталуымен байланысты ірі-ірі саяси оқиғалар пісіп-
жетілді. Кейбір сақ тайпалары бұл соғыстарға одақтастар мен жалдамалылар
ретінде парсылар жағында катысты. Арбела маңындағы ұрыста, мәселен,
массагеттардың екі мың жеңіл атты әскері қатысқан [18, 559-560 б.].
Грек-парсы соғыстары (б.з.д. 500 – 449 жылдары) парсылардың жеңілуімен
аяқталды. Ал бұл кезде Грекияда экономикалық, және саяси дағдарыс күрт
өршіді, құл иеленушілер бұдан шығудың жолы шығысқа басқыншылық жорық
ұйымдастыру деп білді. Б. з. д. IV ғасырдың 30 жылдарында Македондық
Александрдың басшылығымен македондықтар мен гректер соңғы Ахеменид, III
Дарий Кодоманның үлкен әскерін талқандап, Ахеменидтер басқарған Парсы
империясын күйреткен соң, Орта Азияға баса-көктеп кірді. Мараканданы
(Самаркандты) алып, олар Сырдарияға бет алды. Македондықтар мен гректердің
баса-көктеп енуіне Орта Азия гайпалары мен халықтары табан тіресе
қарсыласты. Македондық Александрдың әскерлеріне қарсы күресте сол кезде
Қазақстанның оңтүстік аудандарын мекендеуші сақтар, массагеттер мен дайлар
белсене ат салысты. Македондық Александр әскерлерімен Сырдариядан өтпек
болған кезінде сақ жебесі тиіп, жараланды. Македондықтар мен гректер
Сырдария бойындағы қалаларды коршаған кезде олардың тылында көтеріліс
шығып, оны Спитамен басқарды. Спитамен массагеттердің қолдауын пайдалана
отырып, сол кезде жеңілмейтін деп саналған македондықтардың әскерін бірнеше
рет талқандады. Көтерілісшілердің арасына жік салу үшін Александр олардың
кейбір көсемдерін азғырып сатып алды. Үш жыл бойы дерлік болған кескілескен
күрестен кейін ғана македондықтар Орта Азияның кейбір отырықшы иран тілдес
тайпалары мен халықтарын уақытша бағындырып алды. Бірақ Сырдарияның
солтүстік бетіндегі сақ тайпалары өздерінің тәуелсіздігін сақтап қалды.
Александр өлгеннен кейін-ақ оның ұлан-байтақ империясы ыдырады, өйткені
ол берік экономикалық және саяси байланыстары жоқ тайпалар мен халықтардың
әлдеқалай біріктірілген, бірімен-бірінің байланысы аз құрамасы болған еді.
1.2 Ежелгі сақ тайпалары мен түркі халықтарының
этнолингвистикалық идентификациясы
Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдықта Қазақстан, Орта Азия,
Шығыс Түркістан, Моңғолия, Солтүстік Кавказ және Қара теңіздің солтүстік
жағалауын алып жатқан өте үлкен далалық аймақтарда көшпелі және жартылай
көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан көптеген тайпалар мекендеді. Б. з. д
ІХ – VІІІ ғғ. бастап Еуразияның далалық аймақтарында осы көшпелі
халықтардың қоныс аудару кезеңі және олардың ежелгі Таяу Шығыстың түрлі
өркениеттерімен тығыз қарым-қатынасқа түсуі басталады. Осы көшпелі тайпалар
мен халықтар ежелгі шығыс мемлекеттерінің жылнамаларында алғаш гиммири,
ишкуза деген атаулармен белгілі бола бастады. Бұл аталмыш халықтар б. з. д
VІІІ – VІІ ғғ. аралығында Таяу Шығыс елдеріне Солтүстік Кавказдан басып
кіріп, ондағы Урарту, Ассирия, Лидия секілді ірі мемлекеттердің бейнесін
өзгерткен ықпалды саяси факторға айналды. Ассирия орталығы Ниневиядан
табылған б. з. д 722 – 715 жж. жататын қыш тақталарда ассириялық
барлаушылардың Саргон ІІ (б. з. д 722 – 705 жж.) патшаға берген
баяндамасында Гамир елінің Урартуға салық төлейтіні, бірақ кейін
урартулықтардың осы Гамир еліне қарсы жорық кезінде қырғынға ұшырағаны
айтылады. Осы соғыста урартулықтардың үш ұлығының әскерімен қырылғаны және
Урарту патшасының өз еліне қашып келгені баяндалады [20, 216-219 б.].
Шамамен осы кезде киммерлер Манна елімен көршілес, қазіргі Урмия көлінің
маңындағы Уаси еліне шабуыл жасайды. Осыдан кейін олардың аты ассириялық
деректерде 35 жыл бойы аталмай кетеді. Мұны киммерлердің Кіші Азия
батысындағы Фригия, Лидия патшалықтарына және гректердің Иония, Эолия
сияқты аймақтарына жасаған жорықтарымен түсіндіруге болады. Мұндағы Гамир
елінің антикалық авторлардағы киммерлер екендігін И. М. Дьяконовтан бастап
кейінгі зерттеушілердің барлығы бір ауыздан мақұлдайды. Киммерлердің атауы
ең алғаш рет гректің ұлы поэты Гомердың (шамамен б. з. д VІІІ ғ. өмір
сүрген) атақты Одиссея поэмасында кездеседі. Гомер киммерлерді
ойкуменаның қиыр батысында, өлілер еліне апаратын қақпаның маңында өмір
сүретін жартылай мифтік халық кейпінде суреттейді. Киммерлердің жеріне күн
тәңірі Гелиостың шуағы түспейді, онда мәңгі суық тұман мен қараңғылық иелік
етеді-міс [13, 5 б.]. Поэмада Одиссейдің Геракл бағаналарының (қазіргі
Гибралтар бұғазы) батысында жатқан алып титан Океанның суларына саяхаты
жайлы айтылғанымен, Гомер суреттейтін осы киммерлер елінің бейнесі Қара
теңіздің солтүстік жағалауы мен Батыс Сібірдің суық та салқын табиғатына
тән екендігін байқауға болады. Киммерлердің Қара теңіздің солтүстік
жағалауында мекендегенін Геродот та растайды. Оның хабарлауынша олар
Киммерлік Боспор (қазіргі Керч бұғазы) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДТС – Древнетюркский словарь
ВДИ – Вестник древней истории
МҚ – Махмуд Қашқари
КСИА – Краткие сообщения института археологии АН СССР
СА – Советская археология
СЭ – Советская этнография
ТИИАЭ АН КазССР – Труды института истории, археологии и этнографии АН
КазССР
Тр. ХАЭЭ – Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Әлемдік тарихта елеулі орын алған
және артында жоғары мәдени мұра қалдырған сақ, усунь, кангюй сынды
этностарының этникалық тарихына тоқталу, олардың қандай этносқа жатқандығын
анықтау бүгінгі таңда маңызды факторлардың қатарында. Сондықтан да, аталмыш
тайпалық бірлестіктердің қандай тілде сөйлегенін айқындайтын, олардың
қазіргі дүние жүзіндегі қандай халықтардың арғы тегі болғанын анықтайтын
және ашып көрсететін зерттеу жұмысы қажет.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ортa Азия мeн Қaзақстанның
этногенетикалық тариxын, көне мәдениетін тектеу ең алдымен біздің
заманымызға дейінгі VІІІ ғасыр мен біздің заманымыздың Х ғасыры аралығында
өмір сүрген сақтар, усуньдер және кангюйлар сияқты iрi этникалық
бірлестіктер жайлы мәселелердің шешілу мүмкіндіктеріне тығыз байланысты
екендігі бұл күндері күмән туғызбаса кepeк. Аталмыш тайпалық бірлестіктер
ежелгі әлемдегі ең саяси ықпалды күштердің қатарында болғаны белгілі.
Олардың мекендеген территориялық аймағы да Еуразияның солтүстік жағындағы
өте кең далалық аймақтарды алып жатты. Сақ және сақ тектес түрлі скиф
тайпаларының мекендеген аумағына қазіргі Қазақстан, Қытай, Моңғолия
территориясынан бастап Дунай өзенінің бойына дейінгі жерлер кірген. Ал
кангюй тайпалық бірлестігі Қазақстанның басым бөлігін алып жатты. Одан
бөлек Кангюй мемлекетіне қазіргі Өзбекстан, Түркіменстан секілді Орта
Азиялық елдердің территориясындағы және Ресейдің оңтүстігіндегі далалық
аймақтар мен Орал маңындағы ежелгі мемлекеттер бағынған. Усунь мемлекетінің
территориясына қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағы, Қырғызстанның
басым бөлігі және Қытайдың батыс аймақтары кірген. Сондықтан осындай кең
байтақ территорияға ие болған және кейін қазақ халқының этнос болуына
қомақты үлесін қосқан осы тайпалық бірлестіктердің этникалық тарихын
зерттеу тек ғылыми ғана емес, саяси идеологиялық тұрғыдан да өзекті болып
отырғаны айқын. Осы сақ, усунь, кангюй секілді тайпалардың тарихы жайлы шет
елдік және отандық ғалымдардың ауқымды зерттеулеріне қарамастан, көптеген
мәселелер мен сұрақтар шешілмеген күйінде қалуда. Шешілмей келе жатқан
проблемалардың қатарында аталмыш этностардың қандай тілде сөйлегені туралы
сұрақ. Мәселен, Г. М. Бонгард-Левин мен Э. А. Грантовскийдің айтуларына
қарағанда сақ, скифтердің тілі жөніндегі мәселе ХIХ ғасырдың өзінде-ақ қызу
пікірталас тудырған [1, 21 б.]. Осы жайында түрлі пікірлер айтылған. Бір
нұсқа бойынша, скифтер (сақтар) түркі немесе монғол халықтарына
жатқызылады. Сонымен қатар, скифтердің үнді-ирандық текке жататындығы жайлы
гипотезаның пайда болуына да аз уақыт өткен жоқ.
Өз артында бай мәдени мұралармен қатар ежелгі әлемнің этносаяси
қатынастарында мәңгі өшпес ізін қалдырғандықтан және Еуразиядағы көптеген
көшпелі түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының құрамына сіңіп, ұлт
болып қалыптасуына зор ықпал еткендіктен, қазіргі қазақ қоғамы үшін сақ,
усунь және кангюй тарихын зерттеу бүгінгі таңда өзінің өзектілігін жоғалта
қойған жоқ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі таңда сақ, үйсін, қаңлылар сияқты
Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тарихи тағдырларында аса көрнекті рөл
атқарған этникалық бірлестіктерді зерттеу өзіндік методологиясы арнасы бар
ғылыми бағытқа айналды. Скифология тақырыбы әлемдік ғылымда кең ауқымды
зерттелген. Сақтар тарихын жүйелі түрде зерттеу XIX ғасырда басталып, осы
XXI ғасырда да жалғасын табуда. Осы уақыт аралығында сақ проблемасы бойынша
өте көлемді ғылыми материалдар жинақталып зерттелген. Сақ тілі мен
мифологиясының проблемасы В. И. Абаевтың [2], С. С. Бессоновтың, Г.
Виденгреннің, Ж. Дюмезильдің [3], С.А. Жебелевтің, Г. Нюбергтің, Л. И.
Мариновичтің, Г. А. Кошеленконың, М. И. Артамоновтың, Э. Бенвенисттің, Б.
Н. Граковтың [4], В. Г. Мищенконың, Э. А. Грантовскийдің, В. П. Клингердің.
И. И. Толстойдың, А. Кристенсеннің, В. Ф. Миллердің, Б. А. Рыбаковтың
еңбектерінде зерттелген. Скиф өнеріндегі мифологиялық талдау сюжетіне С. С.
Бессоновтың, Е. Е. Кузьминнің, Д. А. Мачинскийдің, Б. Н. Мозолевскийдің,
Д. С. Раевскийдің [5] жұмыстары арналған. Д. С. Раевскийдің, Е. Е.
Кузьминнің, Д. А. Мачинскийдің, А. М. Хазановтың жұмыстарының зерттеу
обьектісі сақ мәдениетінің символдық тексттерінің семантикасын талдау болып
табылады [6]. Аталмыш проблема Д. С. Раевскийдің [5], А. К. Акишевтің [6]
зерттеулерінде, ал әлеуметтік проблемасы А. М. Хазановтың, этнографиясы И.
В. Куклинаның зерттеулерінде толық қамтылған.
Біздің көзқарасымыз бойынша жоғарыда берілген зерттеулерде бір ғана
ортақ кемшілік жиі кездеседі. Олардың барлығында дерлік сақ, скиф қоғамын
монотілді, яғни үнді-ирандық тұрғыдан ғана қарастырады. Бірақ Геродоттың
және басқа да антикалық авторлардың еңбектері сақ, скиф мәдениеті мен тілін
осылай бір ізді суреттеуге негіз бермейді. Аталған зерттеушілердің көбісі
өздерінің еуропоцентристік концепцияларына қайшы келген фактілерді иран
мәдениеті ішіндегі скиф мәдениетінің ерекше бір тармағына телиді. Бірақ
бұл қандай ерекше тармақ екендігін нақты дәлелдер келтіріп түсіндірмейді
де.
Батыс авторларынан М. Ростовцев пен Э. Г. Миннстің еңбектері ерекше
қызығушылық тудырады. Осы қатарда Т. Сулимирскийдің жұмысын да атап өтуге
болады. Скиф тарихының хронологиясын түпкілікті қарастырған жалғыз зерттеу
осы Т. Сулимирскийдің еңбегі деуге болады [7]. Скифтердің шығу тегі, тілі
және мәдениеті бойынша проблеманы зерттеген ірі зерттеушілер қатарынан
француз ғалымы Ж. Дюмезильді атап айтуға болады.
Түркияда сақ проблемасымен Юкель Бахаддин, Тоған Зеки Валиди, Танер
Тархан, Атач Галиб, Бала Мирза, Али Севим, Беркок Исмаил, Дурмуш Ильхами,
Мемиш Экрем, Эрдоған Мерчи айналысқан. Ежелгі скифтер мен түркілердің
мәдениетіндегі, тіліндегі, діни идеологиясындағы ауыз әдебиетіндегі және
салт-дәстүріндегі ұқсас параллельдерді салыстырмалы-тарихи идентификация
әдісін қолдана отырып зерттеген Әзербайжан зерттеушісі З. Гассановтың
еңбегінің орны ерекше [8].
Орта Азия мен Қазақстанның этногенетикалық тарихында аса көрнекті рөл
атқарған усунь тайпалық бірлестігінің тарихы біршама жақсы зерттелген.
Дегенімен, бұл тақырыптың кейбір қырлары күні бүгінге дейін зерттеушілердің
арасында бір-бірімен қарама-қайшы көптеген тұжырымдардың тудырғанын немесе
олардың назарынан тыс қалып отырғанын, ал ертеректе әжептәуір ғылыми
талқыға түскен жылдары соңғы кезде көмескі тартқандығын мойындауға тура
келеді. Усуньдердің сақтармен тамырластығы, яғни этногенетикалық тұрғыдан
да, археологиялық жағынан да анықталды деп айтуға болады. Сондықтан да
болар, ғылыми әдебиеттерде сақ-усунь мәдениеті атты іргелі ұғым аталмыш
этностардың этникалық негіздерінің біртектілігін анықтайтын категория
есебінде қолданылып жүр. Ғылыми әдебиеттегі усуньдердің этникалық болмысы
тарихи тек-тамыры жөніндегі тұжырымдарды екіге бөлуге болады:
зерттеушілердің бір тобы усуньдерді Геродот пен Птоломейдің
шығармаларындағы исседондармен, немесе Страбон мен Помпей Трогтың
еңбектерінде аттары аталатын аси немесе асиан тайпаларымен байланыстырады.
Екінші тобы усуньдарды тіпті кейінгі түркі халықтарының этногенезінде
маңызды рөл атқарған үйшін, немесе үйсін тайпасымен байланыстырады.
Бірқатар қазақ зерттеушілері ежелгі усунь халқын кейінгі үйсін тайпасының
атымен үндестігіне қарап олардың арасынан сабақтастықты іздейді.
Шамамен б.з.д. ІІ ғ. мен б.з. ІV ғ. аралығында өмір сүрген, қытай
деректерінде кангюй деп аталатын ірі тайпалық бірлестік жайында қытай,
совет және Батыс тарихшылары мен археологтары қомақты еңбектер жазды. Осы
уақытқа дейінгі ғылыми ізденістердің нәтижелері аталмыш этникалық
бірлестіктің мәдениеті жалпылама болса да этнографиясы, тілі жайында тың
ұғымдарды қалыптастырды. Сонымен бірге кейбір еңбектерде кангюй
бірлестігінің қазіргі қазақ халқының құрамындағы қаңлы тайпасымен
байланыстыра отырып зерттеуге ден қоюшылық та жоқ емес. Алайда, мәселенің
мүлдем қалыс қалған немесе зерттеліп жатқанымен әлі де болса бір қайнауы
жетпей жатқан, әлі мейлінше даулы тұстары да баршылық. Әсіресе кангюй
тілінің этникалық болмысы жөніндегі мәселенің күні бүгінге дейін тиянақты
шешімі жоқтың қасы. С. П. Толстов [9, 244 б.] пен Б. А. Литвинский аталмыш
бірлестікті Батыс ғалымдарының тұжырымдарына сүйене отырып, шығыс иран
тілдер тобының бір тілінде сөйлеген сақтардың этникалық тармағына
жатқызса, А. Н. Бернштам олардың түркі тілдес этнос екендігін айтады.
Сонымен диссертациялық тақырыпқа тікелей қатысты деген іргелі
еңбектерге тарихнамалық шолу жасау осы саладағы ғылыми табыстармен бірге,
әлі де болса бірқатар ізденістерді керек ететін бірқатар мәселелердің басын
ашқандай болды. Ең алдымен, аталмыш этникалық бірлестіктердің кең
хронологиялық ауқымда жіне бірыңғай тақырыптық жүйеде ккүні бүгінге дейін
зерттелмегендігін баса айту қажет. Басқаша айтсақ, жоғарыда айтылған
этномәдени және этногенетикалық жағынан ұқсас этностарды бірыңғай
тақырыптық ауқымда зерттеу ғана Қазақстан мен Орта Азияның біздің
заманымызға дейінгі І мыңжылдығы мен біздің заманымыздың Х ғасыры
аралығындағы тарихының беймәлім немесе көмескі тұстары мен қырларын
айқындауға мүмкіндік бере алады. Себебі, шамамен бір кезеңде өмір сүрген
тайпалар әлеуметтік-экономикалық, мәдени, әсіресе саяси жағынан тағдырлас
болды. Олардың өмір сүрген орталарын Еуразияның кең байтақ далалық
аймақтарында орналасқан бірыңғай мәдени-шаруашылық және этносаяси кеңістік
ретінде сипаттауға болар еді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Б.з.д. VIII ғ. және б.з. Х ғ. аралығында
өмір сүрген сақ, усунь, кангюйлердің этникалық тарихын этносаяси және
этномәдени тұрғысынан қарастырған зерттеу жұмысы болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні. Тарих ғылымының этникалық тарих саласындағы
ғылыми-теориялық және тәжірибелік бағыт бойынша сақ, усунь және кангюй
тайпалық бірлестіктерінің қалыптасуындағы түркі халықтарының ықпалын
этногенетикалық, этнотарихи және лингвистикалық тұрғысынан талдап, жазу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Б.з.д. VIII ғ. және б.з. Х ғ.
аралығында Еуразияның ұлан-ғайыр далалық территориясында ғұмыр кешкен сақ,
усунь, кангюй бірлестіктерінің этникалық тарихын ежелгі нарративтік
деректер мен кейінгі жаңа зерттеулер негізінде жүйелілікпен негіздеп, әрі
саралай отырып аталмыш халықтардың этногенезін анықтау – ұсынылып отырған
диссертациялық жұмыстың басты мақсаты. Бұл этникалық бірлестіктерді
бірыңғай тақырыптық зерттеу объектісі ретінде қарастыру, жоғарыда
айтылғандай олардың өздері этномәдени, этнолингвистикалық тамырластығынан
және саяси тағдырластығынан туындап отыр. Еңбектің жоғарыда айтылған басты
мақсатын ойдағыдай жүзеге асырудың негізгі шарты төмендегідей өзара тығыз
байланысты мынадай міндеттерді орындауға саяды:
- Скифологияда, кангюй және усунь мәселесіне байланысты барлық
тарихи-этникалық, археологиялық, лингвистикалық және этнографиялық
маңызды зерттеулерге тарихнамалық талдау жасау;
- Аталмыш этникалық бірлестіктердің этносаяси тарихы жөніндегі көне
деректерде сақталған мәліметтерді жүйелеу, әрі бірыңғай ғылыми
талдаудан өткізу;
- Осы тайпалық бірлестіктердің мәдениеті, ішінара тілдеріне қатысты
деген ежелгі авторлар мен жылнамашыларының қалдырған мәліметтерін
ғылыми қорыту.
- Сақ, усунь және кангюй тайпалық бірлестіктерінің қалыптасуындағы түркі
және моңғол халықтарының ықпалын ашып көрсету.
Сонымен аталған міндеттердің әрқайсысының орындалу деңгейімен шамалас
еңбекте қолданылған деректердің информациялық сапасына байланысты әртүрлі
болғандығын айтуымыз қажет. Мысалы, усунь және кангюй тайпаларының тілдік
ерекшеліктерін анықтауға басты себеп болатын жеке адам есімдері, халық, жер
және т. б. атаулар жөніндегі мәліметтер тиісті қытай деректерде
түсініксіздеу берілгендіктен, осы мәселе диссертациялық жұмыста жеткілікті
дәрежеде шешілді дей алмаймыз. Мұндай олқылықтардың орнын ежелгі антикалық
және ортағасырлық әртүрлі деректермен ұштастыра отырып толықтыруға
тырыстық. Бірақ антикалық деректердің қытай деректерімен ешқандай
салыстыруға келмейтіндігіне назар аудару қажет. Сондықтан да деректердің
бұл категориясы еңбектің соңғы екі тарауын жазу барысында қосалқы мәнге ие
болды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысында сақ, үйсін,
қаңлы бірлестіктері өмір сүрген б.з.б. VIII ғасыр мен б.з. X ғасырлар
аралығы қамтылады.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Ежелгі сақ, усунь және кангюй
этностарының мекен еткен территориялары қазіргі Монғолия, Қытай, Қазақстан,
Ресей, Украина және жалпы Еуразияның басқа да көптеген кең байтақ далалық
аймақтарын алып жатыр.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік маңызы.
Еңбектің әдістемелік негізі ретінде нақты бір тарихи оқиғаларды немесе
құбылыстарды, үрдістерді қарастырғанда олардың тарихи уақытының және
кеңістігінің ерекшеліктерін қатаң ескерілуі жөніндегі белгілі ғылыми
қағиданы басшылыққа алдық. Зерттеу жұмысы мұқият тексерілген объективті
ғылыми жүйелілік негізінде орындалып, қарастырылып отырған кезеңнің даму
бағыттарын шынайы көрсету басты өлшемге алынды. Осыған орай деректерді
талдап, қортындылағанда тарихи-салыстырмалы, нақтылық, себеп-салдарлық
(корреляциялық) секілді танымдық принциптер зерттеудің іргелі тәсілдері
ретінде қолданылды. Сонымен қатар кеңестік кезеңде сыңаржақ зерттеліп,
қасаң көзқарас пен идеология тұрғысынан қарастырылған ежелгі көшпелі
этникалық бірлестіктердің тарихына қатысты мәселелер еліміздің тәуелсіздік
алуынан кейінгі төл тарихымыздың шынайы түрде жазылуы барысында жарық
көрген, отандық этникалық тарих бағытында қалыптасқан жаңа тұжырымдар
басшылыққа алынды.
Диссертацияны жазу барысында жинақтау, салыстырмалы түрде талдау,
жүйелеп қорыту әдістері қолданылды. Жалпы алғанда, зерттеу жұмысы
объективті тарихи принципке негізделді. Аталмыш халықтардың тарихы мен шығу
тегі олардың өмір сүрген және этномәдени із қалдырған кезеңдегі тарихи
үрдістерге, құбылыстар мен оқиғаларға байланыстыра қарастырылып зерттелді.
Сондай-ақ, зерттеу жұмысында қойылған міндеттерді шешіп, ғылыми тұрғыдан
жан-жақты ашу мақсатында тарихи құбылыстар мен үрдістерді зерттеп тануда
тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихи
ұстаным және объективтілік сынды негізгі әдістемелік құралдар, жалпы ғылыми
және арнайы тарихи зерттеу, сонымен қатар этникалық тарих әдістері
басшылыққа алынды.
Негізгі критерийі ақиқат пен шындық болып табылатын зерттеудің
объективтілігіне таным объектілерінің қатынасын, байланысы мен қасиетін
көрсететін мәліметтерді, деректер мен әдебиеттерді зерттеу және анықтау
арқылы қол жеткізілді. Сонымен қатар әрбір тарихи деректің пайда болуы,
тілдік ерекшеліктері, автордың өз кезеңіндегі идеологиялық көзқарастары
сынды олардың ең мәнді деген сипаттарына ден қойдық. Бұл деректерді тиімді
пайдалануға, соның ішінде, әсіресе этникалық бірлестіктерге тікелей қатысты
топонимдар, гидронимдар мен этникалық ұғымдардың этимологиясын
мүмкіндігінше дұрыс сараптауға өз көмегін тигізді.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері. Диссертациялық жұмыстың деректік
негізі үш топтан құралады. Бірінші – бұл ежелгі авторлардың нарративтік
деректері: б.з.д. V ғ. мен ІІІ ғ. аралығында жазылған антикалық (грек-
латын), б. з. ІV ғ. мен ХІ ғ. жазылған византиялық, VІІ – ХІІІ ғғ.
хатталған шығыс (ирандық және арабтық) және шамамен б.з.д. ІІ ғ. мен б.д. Х
ғ. кезеңіне байланысты қытайлық жылнамалар мен деректер. Екінші – бұл
археологиялық деректер мен құжаттар. Үшінші – бұл кейінгі ғалымдардың осы
тақырып бойынша ХІХ ғасырдан бергі қарастырып келе жатқан жаңа зерттеулері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы сонда, ол тарих ғылымында Қазақстан
мен Орта Азия территориясында жасаған көшпелі халықтардың ішідегі ең ірісі
де белдісі сақ, усунь, кангюйлер сияқты этникалық бірлестіктердің б.з.д.
VІІІ ғасыры мен б.з. Х ғасыры аралығындағы тарихын осы саладағы ең құңды
деректер – көне антикалық және қытай жазба ескерткіштері арқылы тұңғыш рет
жан-жақты зерттеу болып табылады. Осы диссертациялық еңбек Қазақстан мен
Орта Азияның б.з.д. I мыңжылдығы мен б. з. I мыңжылдығы кезеңіне байланысты
ғылыми мәселелерді тиімді шешуде ежелгі жазбалардың өлшеусіз маңызын және
әлі де болса ашылмай жатқан аса зор мүмкіншіліктерін тағы да айғақтағандай.
Зерттеу барысында отандық тарихнамада сақ, усунь және кангюйлардың
мәдениеті, этногенезі жайлы ежелгі нарративтік деректер, түрлі
археологиялық жұмыстардың қортындысы және ірі зерттеу жұмыстары негізінде
барлық қойылған мәселелердің өзегін ашатын, көлемді жұмыс жасауға тырыстық.
Оны біз аталмыш тұрғыдан жаңалығын төмендегідей атауымызға болады:
– сақ, усунь, кангюй сынды тайпалық бірлестіктердің салт-дәстүрінде
маңызды орын алған алтай халықтарының, атап айтсақ түркі және моңғол
халықтары мәдениетінің ықпалы айқындалды;
– аталмыш этностардың кейінгі түркі және моңғол халықтарының
арасындағы тілдік ерекшеліктерінің ұқсастықтықтары мен туыстығы
анықталды;
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Сақ, усунь,
кангюйлер сияқты этникалық бірлестіктердің этникалық тарихына қатысты осы
уақытқа дейін ғылыми айналымға тартылған дерек көздер, зерттеулер мен
баспасөз материалдарына жүйелі түрде зерттеу жүргіздік. Нәтижесінде зерттеу
жұмысының алдына қойылған мақсат-міндеттері орындалып, қол жеткізген ғылыми
жаңалықтар тұрғысынан диссертацияны қорғауға мынадай негізгі тұжырымдар
ұсынылды:
1. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның отандық тарих ғылымындағы сирек
бағыттың бірі – ежелгі Қазақстан территориясындағы көшпелі тайпалық
бірлестіктерінің этникалық тарихын кешенді түрде зерттеу болып отыр. Осы
ретте кеңес дәуірінде жазылған бірқатар тұжырымдар мен болжамдардың уақыт
сынынан өте алмай қалғаны белгілі. Демек, ежелгі көшпелі тайпалық
бірлестіктердің этникалық тарихына қатысты жүйелі түрде зерттеулер
жүргізгенде қарастырып отырған мәселені антикалық және қытай авторларының
жазбаша деректеріне негіздеп, кейінгі жаңа зерттеулермен өзара салыстырудың
ғылыми тұрғыдан маңызы өте зор. Әрине, тарих ғылымы бойынша жүргізілген
зерттеулердің мазмұндық сапасын оған қатысты тарихи деректердің құндылығы
мен шынайылығы арттыра түседі. Осы тұрғыда сақ, усунь, кангюйлер сияқты
этникалық бірлестіктердің этникалық тарихына қатысты тарихи деректер
жиынтығына көз жүгіртсек, бұл этностардың мәдениеті жоғары, тарихы бай
болғанын көреміз.
2. Түркі тайпаларының этнос ретінде қалыптасып, халық болып жетілуіне
аталмыш сақ, усунь, кангюйлер сынды ежелгі тайпалық бірлестіктердің
мәдениеті игі әсер етті.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістеріне жалпы
ғылыми және тарихи, әлеуметтік әдістер: салысырмалы – тарихи талдау, тарихи
синтездеу, салыстырмалы – тарихи идентификациялау, тарихи – типологиялық,
проблемалық – хронологиялық, тарихи – жүйелік әдістер қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және қолданыстық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін Қазақстанның ежелгі тарихы, сақ, усунь және кангюйлердің
тайпалық бірлестіктерінің этногенезі және этникалық тарихы бойынша оқу
курстарын әзірлеуде, университет студенттеріне дәріс оқуда пайдалануға
болады. Сонымен қатар Орта Азия мен Қазақстанның ежелгі тарихын зерттеуді
қолға алған ізденушілер, магистранттар және студенттер кең қолдана алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Ғылыми зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
2013 жылдың 16-17 мамырында Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің магистратура және РһD докторантура институтының және Анкара
университетінің қатынасуымен Білім әлеуметтануы тақырыбына өткізген 2-ші
Халықаралық симпозиумда және 2013 жылдың 21 мамырында Ш. Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институтының аясында өткен Ғылыми қазына
және Отан тарихы: жас ғалымдар үлесі атты жас тарихшы ғалымдардың ІV
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда баяндалып, көпшіліктің
назарына ұсынылды. Диссертациялық жұмыстың қолжазбасы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті, Магистратура және РһD докторантура институтының
Қазақстан тарихы мен мәдениеті кафедрасында талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы алға қойылған мақсат, міндеттермен
ескерілген. Кіріспеден, үш тараудан, жеті параграфтан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
1 САҚ ТАЙПАЛЫҚ БІРЛЕСТІКТЕРІНІҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ
1 Сақ (скиф) бірлестіктерінің этносаяси тарихы
Б.з.б. I мыңжылдықта Қазақстан мен Орта Азияны, Ауғанстанды, Солтүстік
Үндістанды қамтитын кең-байтақ аумақта ортақ сақ деген атаумен мәлім
көптеген көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар мекендеген. Геродот (б. з.
б. V ғ.) және басқа антикалық тарихшылар оларды Азиялық скифтер деп атаған.
Сақ тайпалары Дон мен Дунай аралығындағы Қара теңіздің солтүстік жағалауын
мекендеген скифтердің және төменгі Еділ бойы мен Оңтүстік Орал өңіріндегі
сауроматтардың, Кир мен I Дариус парсыларының және Македондық Александр
дәуіріндегі гректердің замандастары болған. Олар ежелгі парсылармен тығыз
қарым-қатынас жасаған, тіпті б. з. б. VI – V ғасырларда сақтардың кейбір
тайпалары Ахеменидтер империясының құрамына да кірген. Ахеменидтік сына
жазба деректемелерде сақтар туралы аз болса да, анық деректер келтіріледі.
Мәселен, оларда сақтардың үш тобы: сака хаомаварга (хаома сусынын
пайдаланатын сақтар), сака тиграхауда (шошақ бөрік киетін сақтар), сака
тиай парадрайа (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) жайлы баяндалады. Алғашқы
топ Геродотқа таныс болды, бұларды ол амюргилік сақтар деп атайды. Кейбір
зерттеушілер сака тиграхаудаларды Геродот ортокарибантилер деп атайды деген
пікір айтады.
Ғылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында
мекендегені туралы көптеген тұжырымдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш
(Ташкент ауданы), Солтүстік Қырғызстан аумағында және Қазақстанның
оңтүстігінде сака тиграхауда тайпалары мекендеген [10, 307 б.], бұл сақ
тайпаларының этникалық аумағы кеңірек болған, оған Оңтүстік Орал өңірі мен
Таулы Алтай да енген.
Бұл аймақта ондаған діни кұрылыстар – орасан зор тас және топырақ
үйінділері – сақ пирамидалары зерттелді. Пазырық (Таулы Алтай), Шілікті
(Шығыс Қазақстан), Бесшатыр және Есік (оңтүстік-шығыс Қазақстан) обаларынан
ашылған тамаша жаңалықтар кеңінен мәлім, олар ғылымды металлдан, ағаш пен
матадан жасалған көркемдігі жоғары бейнелеу өнерінің бұйымдарымен, ағаштан
салынған ежелгі сәулет өнерінің ескерткіштерімен байытты. Бұл қорғаннан
табылған ғажайып олжалар сақ тайпаларының жоғары және көп жағынан өзіндік
төл мәдениеті, олардың патшаларының ұлылығын және қоғамның әлеуметгік
құрылымыньщ дамығандығын бірінші рет айқын көрсетті. Ежелгі жазбаша
деректемелердің сақтардың тайпалық одақтарына қатысты мәліметтерін екі
топқа: 1) антикалық деректемелерінің мәліметтері: Геродот (б. з. д. V ғ.),
Ксенофонт (б. з. д. VI – V ғғ.), Птоломей (б. з. д. II ғ.) және тағы
басқалары; 2) ахеменидтік (ежелгі парсы) сына жазбалары топтарына бөлуге
болады.
Көне парсы, элам және аккад тілдерінде жазылған Дариус мен Ксеркс
патшалардың жазбалары, сондай-ақ көне ирандықтардың зороастризмдік діни
кітаптарының жинағы – Авеста көңіл қоярлық деректемелер болып табылады. I
Дариустің Бехистун жазбасының бесінші бағанының, Накши-Рустемдегі а
жазуының, Персеполистегі е тексінің және Сузадағы жазбалардың, Ксеркстің
диулар туралы жазба деп аталатынының [11] ерекше маңызы бар. Бұл
текстерде Ахеменид империясы бірнеше дүркін кақтығысқан солтүстік-шығыс
елдерінің (Иранға қатысты) тарихи фактілері мен кейбір тайпалардың аттары
бар. Дариус пен Ксеркстің уақыты дәл көрсетілген жазбаларына қарағанда,
Авестаны зерттеудегі ең басты қиындық сол, онда мейлінше әр түрлі
кезеңдерге жататын мәліметтер жинақталып, араласып кеткен.
Заратуштра уағыздарының Яштар кітабына кіретін жолдары – Гаттар
Авестаның ежелгі бөлігі болып табылатыны дәлелденген. Көптеген
шығыстанушылар ауызша дәстүрге негізделген Гаттардың шығуын б. з. б. 1000
– 600 жылдар аралығына, не б. з. б. I мыңжылдықтың бас кезіне жатқызады, ал
кейбіреулері б. з. б. VII – VI ғасырдың бас кезіндегі уақыт жайында сөз
болып отыр деп санайды. Бұл жағдайдың екеуінде де Гаттардың қалыптасуы
Ахеменидтік кезеңге дейінгі кезеңге жатқызылады. Гаттар мен Авестаның
уақыт жағынан оларға жақын басқа бөліктерінің туындаған және шыққан жері
туралы мәселе бойынша даулар да аз емес. Авеста қоғамының әлеуметтік
құрылысы, идеологиясы мен тілі және суреттелетін оқиғалардың географиялық
жағдайы жөніндегі қазіргі зерттеулер Авестаның ежелгі бөлімдері Орта
Азияның және оған солтүстігінде жапсарлас жатқан Қазақстан аймақтарының да
бақташы-егінші тайпаларының ортасында қалыптасқан деген қорытындыға келуге
болады.
Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі антик деректемелері де өте
кұнды. Олардың арасында б. з. б. V ғасырдың 40-жылдарының аяғында – 30
жылдарының басында жазылған Геродоттың Тарихы ерекше тұрады [12].
Цицеронның Геродотты тауып атағанындай, тарих атасының тоғыз кіта- бынан
ертедегі Қазақстан тарихы үшін төртінші кітабы неғұрлым маңызды, онда
Дарийдің скифтерге карсы жорығын суреттеумен байланысты Евразия тайпалары
жайлы неғұрлым толық деректер жинақталған.
Тарихтың негізіне парсы мен гректің ауыз-екі әңгімелері, Геродоттың
өзінің байқаулары мен одан бұрынғы адамдардың кейбір жазбаша деректері
алынған. Соңғылардың арасынан Милеттік Гекатей мен Проконесстік Аристейдің
еңбектері көзге түседі. Ахеменид заманының тарихы жөнінде Ксенофонт,
Ктесиус және кейінгі кезең авторлары – Берос, Арриан, Полиэн, Диодор,
Полибиус, Плиниус, Помпей Трог, Птолемей, Страбон бірқатар құнды деректер
қалдырды [13]. Алайда бұларда Қазақстанның ежелгі тайпалары мен халықтары
жайлы нақты ақпарат көп емес. Оларда келтірілетін тайпалар мен халықтардың
аттарын басқа мәліметтермен салыстыру өте қиынға соғады. Сондықтан жазбаша
деректемелер маңызды, дегенмен де, археологиялық деректемелермен
салыстырғанда көмекші рөл атқарады.
Қазақстан аумағындағы бақташы тайпалар туралы ең ертедегі деректердің
бірі Авестада кездеседі. Сондағы 13 Яштта (Фравардин Яшт, 143 –144) Аіrуа,
Тurа, Sairimа, Dаһа және басқа халықтар аталады. Гаттардың контекстіне
қарағанда, көне Иран эпосында отырықшы мал өсірушілер мен егіншілердің –
арилердің қоғамына қарсы қойылатын Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы
көшпелі тайпалардың бәрі турлар деген ортақ атпен аталады. Кейбір
зерттеушілер тур халқын ежелгі грек деректері бойынша массагеттер деген
атпен белгілі тайпалардың нақты тобымен байланыстырады [14].
Неғұрлым көне парсы сына жазуы текстерінде жаңағы көшпелі тайпалар Saka
деген жалпы атпен аталған (Персеполистің е тексті; Бехистун жазбасы). Бұл
терминнің Авестаның турлар деген атауынан айырмасы сол, ол иран, грек-
латын, ал одан кейін қытай деректемелерінде де кездеседі.
Біршама кейінгі кезеңдегі сына жазуы тізімдерінде (Накши-Рустемнен а,
Сузадағы е жазбалары; алтын және күміс қалақшаларға жазылған Дарийдің
Хамадан және Персеполис текстері; Ксеркстің диуларға қарсы жазбасы) сака
термині неғұрлым нақты мазмұнмен толықтырылады. Осы уақыттан бастап бірнеше
сақ тайпаларының немесе тайпалық бірлестіктерінің аттары келтіріледі: Sakа
tуаіу раrаdrауа (теңіздің арғы жағындағы сақгар), Sаkа һаomavargа (хаомa
сусынын дaйындайтындар), Sаkа tigrahaudа (шошак бөрік киетіндер), Sаkа
tіуаіу раrа sogdam (Соғдының ар жағындағы сақтар), Dаһа есімі де белгілі
бір дәрежеде сақтармен байланысты, бұл есім парсы анналдарында алғаш рет
Ксеркстің диулар жайлы жазбасында келтірілген.
Сына жазуы текстерінің кейбір этнонимдері грек деректемелеріндегі
тайпалар аттарымен байланыстырылады. Мәселен, Геродоттың өз айтуы бойынша
Ахеменид империясының оныншы әкімшілік округіне кірген (Геродот, III, 92)
ортокарибантилер сака тиграхаудаларға, амюргилік сақтар – сака
хаумаваргаларға (Геродот, VIII, 64), ал дайлар – Авестаның және Ксеркс
жазбасының дахтарына сәйкес келеді.
Басқа да грек авторларының көпшілігі сияқты, Геродот та кейде азиялық
скифтер деген терминді қоса отырып, сақтарды скифтер деп атайды. Бұл атау
грек тарихшыларына жақсы таныс Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Алдыңғы
Азияның көшпелі скиф тайпаларына карап айтылады. Бірақ грек
деректемелерінде ахеменидтік сына жазуларьнда кездеспейтін басқа атаулар да
бар, олар: массагеттер, сауроматтар (кейінгі кезде сарматтар), аргиппейлер,
аримаспейлер, асилер, пасиандар, сакараулдар (сакарауктар) және тағы
басқалары.
Парсы және антик деректемелеріндегі тайпаларды Қазақстан мен Орта
Азияның осы заманғы картасына орналастыру туралы мәселе әлі түпкілікті
шешілген жоқ. Теңіздің арғы жағындағы сақтарды оқшаулап бөлуде таяу уақытқа
дейін екі көзкарас болып келді. Бірінші көзқарас (В. В. Струве) тұрғысынан,
сака парадрайаларды Арал теңізінен шығысқа таман және Амудария мен Сырдария
өзендерінің төменгі бойларына орналастыру керек еді. Мәселені бұлайша қоюға
I Дарийдің сақтарға қарсы жорығының жүрген жолы туралы әңгімелейтін
Бехистун жазбасының бесінші бағанының екінші жартысын қайта құруды ұсыну
негіз болды. Бехистуннан алынған текстің қалпына келтірілген бөлігін, ал
одан кейін Накши-Рустем және Персеполь жазуларын антикалық деректемелерінің
мәліметтерімен салыстыру негізінде – сака парадрайалардың және Соғдының ар
жағындағы сақтардың – массагеттерге, дайларға, каспилерге сәйкестігі
туралы болжам жасады.
В. В. Григорьев басқаша көзқарасын айтады, оған қарағанда сака
парадрайалар деп Оңтүстік Ресей және онымен шектес аймақтар аумағын
мекендеген европалық скифтерді түсіну кажет болады [15, 7 б.]. Бехистун
жазбасын жаңадан зерттеу және аудару Бехистун жазбасының V бағанасын
басқаша қарап, басқаша түсіндіруге әкеп соқты. Қазіргі уақытта сака
парадрайаларды Қара теңіздің солтүстік төңірегіне орналасты деу дұрысырақ
деп саналады [16, 179 б.].
Орта Азия мен Қазақстан сақтарының басқа екі тобы (хаумаварга мен
тиграхауда) Таяу Шығыстың халықтарына көбірек мәлім болған. Кир мен Дарий
жорықтар жасаған сака тиграхаудалар Ахеменид бедерлері мен мөрлерінде
бірнеше рет бейнеленген. Олардың Сакунха деп аталатын көсемінің тұлғасы
басқа да бағындырылған халықтардың патшаларымен бірге Дарийдің бұйрығы
бойынша Ирандағы Бехистун деген жердегі жартасқа қашап салынған.
Ежелгі Шығыстың ең көне және аса маңызды саяси құжаттарыныц бірі деп
әбден орынды саналатын Бехистун жазбасының сақ көсемін тұтқынға алумен
байланысты оқиғаларға арналған V бағанасының 20 – 30 жолында былай
делінеді: Дарайавуш патша былай дейді: Содан кейін мен әскеріммен сақтарға
аттандым. Шошақ бөрік киетін сақтар шайқасқа шықты. Мен теңізге жеттім де,
бүкіл әскеріммен арғы бетке өттім. Сөйтіп мен сақтардың бір болігіп
ойсырата талқандадым да, екінші бөлігін тұтқынға алдым... Скунха деген
көсемін қолға түсіріп, маған әкелді. Сол жерде мен өз қалауымен екінші
біреуін (олардың) көсемі етіп тағайындадым. Осыдан кейін бұл ел мендік
болды [11].
Бұл текст шошақ бөрік киетін сака тиграхаудалар жайлы ақпарат беретін,
сақталып қалған бірден-бір жазбаша құжат болып табылады. Онда сака
тиграхаудалар жері басталатын бір судың бар екендігі де айтылады.
Сақтар мен массагеттер еліне Ахеменид патшалары Дарий мен одан бұрынғы
II Кирдің жорықтары тарихи анықталған фактілер қатарына жатады. Осы
оқиғалар туралы егжей-тегжейлі әңгімелейтін Геродот массагеттер жерін
Каспий теңізінен шығысқа қарай, Аракс өзінінің арғы жағындағы күннің шығу
бағыты бойынша орналастырады (Геродот, I, 201, 204). ІІ Кир мен Дарий
жорықтарының жолдары да талас туғызады Біреулер Дарий Кирдың жүрген жолын
қайталай отырып, сақтармен Амударияның арғы жағында Арал теңізі маңында
кездесті деп санайды, екінші біреулер Кир массагеттермен Өзбой өзені арғы
жағында (Әмударияның бүгінде тартылып қалған батыс саласы) шайқасты, ал
Дарий сақтар жеріне Амударияның орта тұсынан өтті деп санайды. Бір нәрсе
айқын: пікірлердін қайшылықтарына қарамастан, екі жорықта массагет-сақтар
тайпаларына қарсы бағытталған; бұлардың жері Геродоттың массагеттердің
(Геродот, I, 92) немесе Бехистун жазбасындағы сака тиграхаудалардың жерімеп
толық немесе ішінара сәйкес келеді деп топшылау керек. Географиялық жағынан
алғанда, бұл – Каспийдің шығыс төңірегі мен Өзбойдан Сырдария өзеніне дейін
қоса алғандағы Арал өңірінің аймағы [17, 124-125 б.]. Массагет одағы, кейде
дербик, дай сияқты тайпалардың атауларыменде белгілі болса керек.
Сондай-ақ сака тиграхаудалар Шашты, Тянь-шаньді және Жетісуды
мекендеген деген пікірде бар. Страбоның айтуы бойынша, массагеттерден
солтүстікке қарай, Меотидадан жоғары (Страбон, ХІ, У, 2) жерлерде дай
тайпалары қоныстанған. Сырдарияның арғы жағындағы олар Македондық
Александрдың замандастарына да мәлім болды (Арриан. Анабасис. ІІІ, 28, 8,
10). Антикалық авторлар оларды, бұрынырақта Геродоттың баяндағанындай,
массагеттердің иелігіндегі жерлерде орналастырады. Даха атауы неғұрлым
ертеректегі деректемелер – Авеста мен Ксеркстің диулар жайлы
жазбалардан белгілі. Мұның бәрі дахтардың (дайлардың) бастапқыда
массагеттердің солтүстігіне таман аймақта мекендегенін, не массагеттердің
тайпалық бірлестігіне кіргенін көрсетеді. Б. з. д. ІІІ ғасырдың орта
шенінде дайлар тарих сахнасында массагеттердің орнын алып, Каспий теңізінің
оңтүстік-шығысынан, Парфия шекарасынан келіп шығады. Осы уақыттан бері
көптеген скифтер, Каспий теңізінен бастап, дайлар деп аталады
(Страбон,ХІ, 8,2).
Парсы сына жазуларының сака хаумаваргалары ең ірі тайпа немесе тайпалар
тобы болды, олар грек деректемелерінде амюргилік сақтар деп аталды.
Көптеген зерттеушілер амюргилік сақтарды ежелгі Бактрия және Маргиана
аймақгарына (Әмудария мен Мургаб өзендерінің бойы) орналастырады. Бұлар
ертедегі парсылар танысқан алғашқы сақ тайпалары еді. Геродот былай деп
жазды: Бұл – амюргилік сақтар деп аталған тайпа (ол шын мәнінде, скифтік
тайпа). Өйткені парсылар скифтердің бәрін сақтар деп атайды (Геродот, VII,
64) [18, 146 б.].
Бірақ сака хаумаваргалардың қоныстанған аумағы Бактрия мен Маргиананың
аймақтарымен шектеліп қалмайды. Амюргилік сақтар бірлестігінің кұрамына
сына жазуы деректемелерінің Соғдының ар жағындағы сақтары да кірген деп
топшылауға негіз бар. Олар Сырдарияның арғы бетінде, осы күнгі Ташкент
облысы аудандарында және ішінара Ферғана алқабында тұрған.
Көне парсы сына жазулары текстерінде сақтардан солтүстікке таман өмір
сүрген тайпалар мен халықтар жайлы ештеңе айтылмайды. Тек Авестада ғана
сайрима деген атау айтылады, бірақ бұл халықтың қай жерді мекендейтіні
туралы ешқандай мәлімет жоқ. Ежелгі грек деректемелеріидегі мәліметтер
кебірек, оларда Авестаның сайримдерімен салыстыруға болатын сауроматтар
тайпасы туралы айтылады. Сауроматтар туралы алғашқы деректер Геродотта
кездеседі: Танаис өзенінің арғы жағы енді скиф өлкесі емес, бірақ ондағы
алғашқы жер иеліктері сауроматтардың қолында. Сауроматтан Меотида көлі
ойпатынан бастап солтүстікке қарай он бес күнде жүріп өтуге болатын жерді
мекендейді... (Геродот, IV, 21). Мұның өзі Дон өзенінің Азов теңізіне
құйлысынан Еділдің сағасына дейінгі аумаққа сәйкес келеді.
Алайда, сақтар, скифтер, кейініректегі түріктер терминдері
секілді, сауроматтар атауын да авторлар көбіне екі мағынада: тайпалардың
өз атаулары ретінде және тілі мен мәдениеті жағынан туыстас тайпалардың
үлкен тобын біріктіретін термин ретінде қолданған. Грек-латын деректемелері
көбінесе бұл этнонимді жиынтық мағынада, сауромат бірлестігінің әр түрлі
тайпалар құрамын тікелей көрсете отырып (Үлкен Плиниус, Эфор, Псевдо-
Скилак, Эвдокс) қолданады.
Сауромат бірлестігінің осындай тайпаларының бірі аорстар болды, олардың
аты кейініректе, б. з. б. II ғасырда грек-рим жазушыларына белгілі болған.
Олар Оңтүстік Жайық өңірінен және Қазақстан жерінің солтүстік-батыс
аймақтарынан шыққан сыңайлы. Мұндай қорытынды Жайық-Елек өзендері аралығы
мен Еділ-Дон арасындағы ескерткіштер тобының тығыз этникалық-мәдени
байланыстарын көрсететін археологиялық деректермен сәйкес келеді.
Геродоттың жазуы бойынша, сауроматтардың сыртында жерін ағаштың түр-
түрі бар қалың орман басқан будиндер (Геродот, IV, 21), ал олардан гөрі
солтүстікке таман аңшылықпен айналысқан фиссагеттер мен иирктер мекендейді
(IV, 22). Одан әрі биік таулардың етегінде мекендеген аргиппей тайпасы
аталады (IV, 23), бұл сірә, оңтүстік-шығыс Жайық өңірі мен Орал тауының
етектері айтылып отырса керек.
Геродотқа аты мен таралу аймағы анық мәлім исседондар тайпалары
аргиппейлерден шығысқа қарай орналасқан (IV, 25). Исседондардың айтуы
бойынша, дейді одан әрі Геродот, олардан жоғарырақ аттары аңызға айналған
аримаспейлер мен алтын күзетуші грифтердің тайпасы тұрады [19, 47 б.].
Қиял-ғажайьш қауесеттер антика жазушыларына дейін жеткен аримаспейлер мен
грифтер тайпалары ірі-ірі алтын кен орындары болған Қазақстанның солтүстік-
шығысымен байланыстырылады. Исседондар туралы Геродоттың тағы бір айғағы
бар. Кирдің массагеттерге жорыққа даярлануы туралы әңгімелейтін фрагментте
бұл тайпалардың Аракс өзенінің арғы бетінде күншығысқа қарай, исседондарға
қарсы шығыс жақта тұратындығы айтылады (Геродот, I, 201). Геродоттың
болжауына қарағанда, исседондар Орталық Қазақстан далаларында немесе
Оңтүстік Жайық өңірі мен Батыс Қазақстанда тіршілік еткен деп топшылауға
болады.
Сөйтіп, жазбаша деректемелер б. з. б. VII – IV ғасырдағы Қазақстан
аумағына бірқатар тайпалар мен тайпалық топтарды орналастыруға мүмкіндік
береді: оңтүстікте бұлар сака тиграхаудалар, грек деректемелеріндегі
массагеттер солар және дахтар (дайлар); батыста – савроматтар (ежелгі
аорстар), орталық аудандарда – исседондар, солтүстік-шығыста –
аримаспейлер. Бұлардың бәрі рулық-тайпалық тайпалар ретінде тілі жағынан
туыс және мәдениеті жағынан жақын сақ және сармат тайпаларының этникалық-
мәдени бірлігіне кірген.
Б. з. б. VII – IV ғасырлардағы Еуразияның этникалық және саяси картасы
барынша ала-кұла болуымен ерекше. Сонымен бірге жақын және алыс тайпалар,
халықтар, мемлекеттер арасында біршама тұрақты экономикалық, саяси және іс
мәдени байланыстар орнады, соғыс қақтығыстары да аз болған жоқ. Қазақстан
аумағын мекендеген тайпалар Орта Азияның, Алтайдың, Хакасияның, Тува мен
Солтүстік Монғолияның туыстас халқымен өзара байланыс орнатып, қарым-
қатынас жасады. Солтүстік-шығыста және солтүстікте Қазақстанның орманды
аймағында мал өсірумен айналысқан ежелгі халқы финн-угор тілдер тобының
угор тілдес тармағында сөйлейтін манси жә
Батыстың сауромат тайпалары Қара теңіз өңірінің скифтерімен көршілес
болды, олармен сауда-саттық жасады, әскери одақ құрды немесе кейде қарулы
қақтығыстарға түсіп жүрді. Оңтүстікте сауроматтар өз тағдырын өте ертеде,
Ахеменид заманына дейін-ақ, Хорезм және Бактрия патшалығы секілді
мемлекеттік күрылымдармен байланыстырды.
Жазбаша деректемелер мен археологиялық деректер б. з. б. VIII – VII
ғасырларда-ақ Қазақстан мен Орта Азияны мекендеген тайпалар ежелгі дүние
өркениеттерімен – Ассириямен және Мидиямен, ал б. з. б. VI ғасырдың
ортасынан, Ахеменидтер мемлекеті құрылған уақыттан бастап – Персиямен
байланысты болып көрсетеді. Сақтар сол кездегі көптеген тарихи оқиғаларға
қатысты. Мәселен, Кир сақтармен одақ жасап, Лидия патшасы Крезбен соғыс
кезінде олардан көмек алды. Одақ жасасуды қанағаттанбаған Кир сақтар мен
массагеттерді бағындырмақшы болды. Парсылар жорық барысында жергілікті
тайпалардың өте күшті қарсылығына тап болды, Кирдың соңғы жорығы сәтсіз
болды, оның әскері талқандалып, өзі қаза тапты.
Кирдің Орта Азияға басқыншылық жорықтарын Дарий (521-426) жалғастырды.
Ол аз уақыт болса да жекелеген сақ тайпаларын, оның ішінде сака
хаумаваргаларды немесе амюргилік сақтарды бағындырды. Бұл тайпалар
Ахеменидтердің XV сатрапиясының (салық аймағының) кұрамына кірді және алым
төлеуге тиіс болды, бірақ алым мезгілінде төленіп тұрмады және көбіне
сыйлықтар түрінде болды. Сақтар Ахеменидтердің әскерінде қызмет атқарды.
Тіпті олардың біразы парсы патшасының өлмейтін он мың деп аталатын жеке
элиталық әскер қатарына кірді.
Шамамен б. з. д. 518 жылы I Дарий, өзінің алдындағы Кир сияқты,
сақтарға қарсы жорық бастады, бірақ ол да жеңіліске ұшырады. Грек тарих-
шысы Полиэн сақтардың парсыларға қарсы күресінің барысы жайындағы аңызға
ұқсас әңгімені келтіреді. Сирак атты бір сақ өзінің денесін пышақпен
жаралап, парсыларға қашып өтеді, сөйтіп өзін сақ көсемдерінен жәбір көрген
адам ретінде көрсетеді. Өз руластарынан: кек алғысы келетінін мәлімдеп,
Сирак жауларды сусыз шөлге апарып адастырады, осында парсылардың көбі
қырылып калады.
Б. з. д. VI ғасырдың аяғында – V ғасырдың басында ежелгі Шығыста грек-
парсы соғыстарының басталуымен байланысты ірі-ірі саяси оқиғалар пісіп-
жетілді. Кейбір сақ тайпалары бұл соғыстарға одақтастар мен жалдамалылар
ретінде парсылар жағында катысты. Арбела маңындағы ұрыста, мәселен,
массагеттардың екі мың жеңіл атты әскері қатысқан [18, 559-560 б.].
Грек-парсы соғыстары (б.з.д. 500 – 449 жылдары) парсылардың жеңілуімен
аяқталды. Ал бұл кезде Грекияда экономикалық, және саяси дағдарыс күрт
өршіді, құл иеленушілер бұдан шығудың жолы шығысқа басқыншылық жорық
ұйымдастыру деп білді. Б. з. д. IV ғасырдың 30 жылдарында Македондық
Александрдың басшылығымен македондықтар мен гректер соңғы Ахеменид, III
Дарий Кодоманның үлкен әскерін талқандап, Ахеменидтер басқарған Парсы
империясын күйреткен соң, Орта Азияға баса-көктеп кірді. Мараканданы
(Самаркандты) алып, олар Сырдарияға бет алды. Македондықтар мен гректердің
баса-көктеп енуіне Орта Азия гайпалары мен халықтары табан тіресе
қарсыласты. Македондық Александрдың әскерлеріне қарсы күресте сол кезде
Қазақстанның оңтүстік аудандарын мекендеуші сақтар, массагеттер мен дайлар
белсене ат салысты. Македондық Александр әскерлерімен Сырдариядан өтпек
болған кезінде сақ жебесі тиіп, жараланды. Македондықтар мен гректер
Сырдария бойындағы қалаларды коршаған кезде олардың тылында көтеріліс
шығып, оны Спитамен басқарды. Спитамен массагеттердің қолдауын пайдалана
отырып, сол кезде жеңілмейтін деп саналған македондықтардың әскерін бірнеше
рет талқандады. Көтерілісшілердің арасына жік салу үшін Александр олардың
кейбір көсемдерін азғырып сатып алды. Үш жыл бойы дерлік болған кескілескен
күрестен кейін ғана македондықтар Орта Азияның кейбір отырықшы иран тілдес
тайпалары мен халықтарын уақытша бағындырып алды. Бірақ Сырдарияның
солтүстік бетіндегі сақ тайпалары өздерінің тәуелсіздігін сақтап қалды.
Александр өлгеннен кейін-ақ оның ұлан-байтақ империясы ыдырады, өйткені
ол берік экономикалық және саяси байланыстары жоқ тайпалар мен халықтардың
әлдеқалай біріктірілген, бірімен-бірінің байланысы аз құрамасы болған еді.
1.2 Ежелгі сақ тайпалары мен түркі халықтарының
этнолингвистикалық идентификациясы
Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдықта Қазақстан, Орта Азия,
Шығыс Түркістан, Моңғолия, Солтүстік Кавказ және Қара теңіздің солтүстік
жағалауын алып жатқан өте үлкен далалық аймақтарда көшпелі және жартылай
көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан көптеген тайпалар мекендеді. Б. з. д
ІХ – VІІІ ғғ. бастап Еуразияның далалық аймақтарында осы көшпелі
халықтардың қоныс аудару кезеңі және олардың ежелгі Таяу Шығыстың түрлі
өркениеттерімен тығыз қарым-қатынасқа түсуі басталады. Осы көшпелі тайпалар
мен халықтар ежелгі шығыс мемлекеттерінің жылнамаларында алғаш гиммири,
ишкуза деген атаулармен белгілі бола бастады. Бұл аталмыш халықтар б. з. д
VІІІ – VІІ ғғ. аралығында Таяу Шығыс елдеріне Солтүстік Кавказдан басып
кіріп, ондағы Урарту, Ассирия, Лидия секілді ірі мемлекеттердің бейнесін
өзгерткен ықпалды саяси факторға айналды. Ассирия орталығы Ниневиядан
табылған б. з. д 722 – 715 жж. жататын қыш тақталарда ассириялық
барлаушылардың Саргон ІІ (б. з. д 722 – 705 жж.) патшаға берген
баяндамасында Гамир елінің Урартуға салық төлейтіні, бірақ кейін
урартулықтардың осы Гамир еліне қарсы жорық кезінде қырғынға ұшырағаны
айтылады. Осы соғыста урартулықтардың үш ұлығының әскерімен қырылғаны және
Урарту патшасының өз еліне қашып келгені баяндалады [20, 216-219 б.].
Шамамен осы кезде киммерлер Манна елімен көршілес, қазіргі Урмия көлінің
маңындағы Уаси еліне шабуыл жасайды. Осыдан кейін олардың аты ассириялық
деректерде 35 жыл бойы аталмай кетеді. Мұны киммерлердің Кіші Азия
батысындағы Фригия, Лидия патшалықтарына және гректердің Иония, Эолия
сияқты аймақтарына жасаған жорықтарымен түсіндіруге болады. Мұндағы Гамир
елінің антикалық авторлардағы киммерлер екендігін И. М. Дьяконовтан бастап
кейінгі зерттеушілердің барлығы бір ауыздан мақұлдайды. Киммерлердің атауы
ең алғаш рет гректің ұлы поэты Гомердың (шамамен б. з. д VІІІ ғ. өмір
сүрген) атақты Одиссея поэмасында кездеседі. Гомер киммерлерді
ойкуменаның қиыр батысында, өлілер еліне апаратын қақпаның маңында өмір
сүретін жартылай мифтік халық кейпінде суреттейді. Киммерлердің жеріне күн
тәңірі Гелиостың шуағы түспейді, онда мәңгі суық тұман мен қараңғылық иелік
етеді-міс [13, 5 б.]. Поэмада Одиссейдің Геракл бағаналарының (қазіргі
Гибралтар бұғазы) батысында жатқан алып титан Океанның суларына саяхаты
жайлы айтылғанымен, Гомер суреттейтін осы киммерлер елінің бейнесі Қара
теңіздің солтүстік жағалауы мен Батыс Сібірдің суық та салқын табиғатына
тән екендігін байқауға болады. Киммерлердің Қара теңіздің солтүстік
жағалауында мекендегенін Геродот та растайды. Оның хабарлауынша олар
Киммерлік Боспор (қазіргі Керч бұғазы) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz