Қазақстан Республикасының салық жүйесi: мәселелері мен даму болашағы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ДАМУЫ
1.1 Салық жүйесінің экономикалық мазмұны және құрылымы ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан республикасының салық жүйесі: деңгейлері және
принциптері, қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында салық салуды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Тараз қаласы бойынша салық комитетінің ісіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ...35
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ДАМУЫ
1.1 Салық жүйесінің экономикалық мазмұны және құрылымы ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан республикасының салық жүйесі: деңгейлері және
принциптері, қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында салық салуды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Тараз қаласы бойынша салық комитетінің ісіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ...35
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Зерттеу тақырыбының өзектілігі - Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері, сонымен қатар кезеңдерде еңгізілген өзгерістерді талдау, бюджеттің салықтық түсімдері және фискалдық саясатты ұйымдастыру тәсілдері болып келеді. Салықтар – белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер. Ал оның экономикалық мәнісіне келетін болсақ, олар – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болған және оның өмір сүруінің негізі шикізаты болып табылады. Мемлекетті қамтамасыздандыру үшін оның азаматтарының ақшалай формада тұрақты түрде төлейтін төлемдерге заң негізінде міндеттейді. Адамзаттың даму тарихында салықтың формалары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды. Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік – экономикалық процестердегі ролі де өзгерді. Тауар – ақша қатынастар неғұрлым дамыған сайын салықтар да жақсы дамып, оларға мүмкіндігінше әсер етті.
Жалпы айтқанда диплом жұмысының бағыты, салықтың пайда болуы мемлекеттің пайда болуымен тығыз байланысты. Салықтың пайда болу тарихы бұл, мысалы, алғашқы қауымдық қоғамдық құрылыс кезінде мемлекет те, сыныптар да, салық та болған жоқ. Ақшалай салықтар тек құл иеленуші формациясында пайда болды. Ал феодализм кезеңінде салықтың тармақталған түрі дамыды. Капиталистік қоғам кезінде салық шағын кәсіпкерлердің бастамасы болды. Енді социалистік кезеңге тоқталатын болсақ, онда салық – мемлекеттік қордың қаржымен қамтамасыз ететін басты сала болған жоқ.
Жалпы адамзатқа «салық» деген сөз ежелгі заманнан бастап мәлім болды. Сол кезде бұл термин алым-салық деген сөздердің түрінде қолданылады. Ол негізінен, яғни салық мемлекетті асырау қажеттілігінің негізінен пайда болған.
Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Нарық қатынастары түзілуі жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты – халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін орталықтандырылған қоғамдық тұтыну қорлары арқылы қалыптастыру принциптерінен бас тарту. Бұл халықтың еңбекке қабілетті бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін арттыруға экономикалық мүдделігін арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін әлеуметтік қорғау қамтамассыз етіледі.
Жалпы айтқанда диплом жұмысының бағыты, салықтың пайда болуы мемлекеттің пайда болуымен тығыз байланысты. Салықтың пайда болу тарихы бұл, мысалы, алғашқы қауымдық қоғамдық құрылыс кезінде мемлекет те, сыныптар да, салық та болған жоқ. Ақшалай салықтар тек құл иеленуші формациясында пайда болды. Ал феодализм кезеңінде салықтың тармақталған түрі дамыды. Капиталистік қоғам кезінде салық шағын кәсіпкерлердің бастамасы болды. Енді социалистік кезеңге тоқталатын болсақ, онда салық – мемлекеттік қордың қаржымен қамтамасыз ететін басты сала болған жоқ.
Жалпы адамзатқа «салық» деген сөз ежелгі заманнан бастап мәлім болды. Сол кезде бұл термин алым-салық деген сөздердің түрінде қолданылады. Ол негізінен, яғни салық мемлекетті асырау қажеттілігінің негізінен пайда болған.
Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Нарық қатынастары түзілуі жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты – халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін орталықтандырылған қоғамдық тұтыну қорлары арқылы қалыптастыру принциптерінен бас тарту. Бұл халықтың еңбекке қабілетті бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін арттыруға экономикалық мүдделігін арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін әлеуметтік қорғау қамтамассыз етіледі.
1. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. (Салық Кодексi). – Алматы, 2009ж.-232 б.
2. Сейдахметова Ф.С. "Налоги в Казахстане", Алматы, 2002 г.
3. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – СПб: Питер Ком, 2007. – 782 с.
4. Худяков А.И., Наурызбаева Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. Алматы: - ТОО Баспа, 2005 – 160с.
5. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2005. – 131 бет.
6. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттiк салықтар. Алматы, Экономика, - 1997 ж. – 158 бет.
7. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2005. – 448 бет.
8. Елубаева Ж. "Салық жүйесін жетілдіру жолдары" "Қаржы-қаражат" Алматы, 2009ж. №5
9. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2010, №6, 22-25 стр.
10. Шеденов О. "Салық - экономиканы реттеу құралы " "Қаржы-қаражат"Алматы, 2009ж. №3
11. Сатыбалдин А.Е. Жеке табыс салығына қатысты мәселелер / Транзитная экономика.-2008.-Ю.-67.
12. Абдракимова Ж. Табыс салығы // Қаржы -қаражат.-Алматы. – 2010 ж.
13. Уровень жизни населения. Агенство РК по статистике информирует // Труд в Казахстане: проблемы, факты и коментарий; 2009 г.
14. Налоговое обозрение Франций.//Финансовая газета. – 2009г - № 1 – с. 23
15. О маркировке //Вестник предпринимателя. – 2010. - № 9. – С. 25
16. «О ситуации на финансовом рынке» //Банки Казахстана,№3, - 2009 г. 7 стр.
17. Айдаров Д.Б. Теоретические аспекты совершенствования подоходного налога в РК / Налоговый эксперт.-2008.-К9-12.-140 б
18. Рожнева Т. Налоговая система Германии // Финансы. –2009. – №5.
19. Тараз қаласының салық комитетінің мәліметтер базасы.
20. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. “Шет мемлекеттердің салықтары” / Алматы 2004 ж. “Экономика”
21. Джапарова Н. “Реформирование земельного налога как продолжение земельной реформы в Кыргызской Республике ” // Аль-Пари № 2, 2008
22. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009-2011 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты туралы» - Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2009 жылғы 29 тамыз, №754, Астана, Үкімет Үйі.
23. Статистический ежегодник. Алматы. – 2010г.
24. Региональный статистический ежегодник Казахстана. //Агентство РК по статистике, Алматы, 2010, С.64-75.
25. «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2010 ж.
2. Сейдахметова Ф.С. "Налоги в Казахстане", Алматы, 2002 г.
3. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – СПб: Питер Ком, 2007. – 782 с.
4. Худяков А.И., Наурызбаева Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. Алматы: - ТОО Баспа, 2005 – 160с.
5. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2005. – 131 бет.
6. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттiк салықтар. Алматы, Экономика, - 1997 ж. – 158 бет.
7. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2005. – 448 бет.
8. Елубаева Ж. "Салық жүйесін жетілдіру жолдары" "Қаржы-қаражат" Алматы, 2009ж. №5
9. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2010, №6, 22-25 стр.
10. Шеденов О. "Салық - экономиканы реттеу құралы " "Қаржы-қаражат"Алматы, 2009ж. №3
11. Сатыбалдин А.Е. Жеке табыс салығына қатысты мәселелер / Транзитная экономика.-2008.-Ю.-67.
12. Абдракимова Ж. Табыс салығы // Қаржы -қаражат.-Алматы. – 2010 ж.
13. Уровень жизни населения. Агенство РК по статистике информирует // Труд в Казахстане: проблемы, факты и коментарий; 2009 г.
14. Налоговое обозрение Франций.//Финансовая газета. – 2009г - № 1 – с. 23
15. О маркировке //Вестник предпринимателя. – 2010. - № 9. – С. 25
16. «О ситуации на финансовом рынке» //Банки Казахстана,№3, - 2009 г. 7 стр.
17. Айдаров Д.Б. Теоретические аспекты совершенствования подоходного налога в РК / Налоговый эксперт.-2008.-К9-12.-140 б
18. Рожнева Т. Налоговая система Германии // Финансы. –2009. – №5.
19. Тараз қаласының салық комитетінің мәліметтер базасы.
20. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. “Шет мемлекеттердің салықтары” / Алматы 2004 ж. “Экономика”
21. Джапарова Н. “Реформирование земельного налога как продолжение земельной реформы в Кыргызской Республике ” // Аль-Пари № 2, 2008
22. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009-2011 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты туралы» - Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2009 жылғы 29 тамыз, №754, Астана, Үкімет Үйі.
23. Статистический ежегодник. Алматы. – 2010г.
24. Региональный статистический ежегодник Казахстана. //Агентство РК по статистике, Алматы, 2010, С.64-75.
25. «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2010 ж.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ДАМУЫ
1.1 Салық жүйесінің экономикалық мазмұны және құрылымы
... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан республикасының салық жүйесі: деңгейлері және
принциптері, қалыптасу кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында салық салуды ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Тараз қаласы бойынша салық комитетінің ісіне талдау
... ... ... ... ... ... ... ...35
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
КIРIСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі - Қазақстан Республикасында салық
жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері, сонымен қатар кезеңдерде
еңгізілген өзгерістерді талдау, бюджеттің салықтық түсімдері және фискалдық
саясатты ұйымдастыру тәсілдері болып келеді. Салықтар – белгілі бір
көлемде және мерзімде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті
төлемдер. Ал оның экономикалық мәнісіне келетін болсақ, олар – шаруашылық
субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі
өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің функциялары мен
міндеттерін орындау үшін жинайды. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болған
және оның өмір сүруінің негізі шикізаты болып табылады. Мемлекетті
қамтамасыздандыру үшін оның азаматтарының ақшалай формада тұрақты түрде
төлейтін төлемдерге заң негізінде міндеттейді. Адамзаттың даму тарихында
салықтың формалары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне
қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды. Олардың қызмет ауқымы
кеңейіп, әлеуметтік – экономикалық процестердегі ролі де өзгерді. Тауар –
ақша қатынастар неғұрлым дамыған сайын салықтар да жақсы дамып, оларға
мүмкіндігінше әсер етті.
Жалпы айтқанда диплом жұмысының бағыты, салықтың пайда болуы
мемлекеттің пайда болуымен тығыз байланысты. Салықтың пайда болу тарихы
бұл, мысалы, алғашқы қауымдық қоғамдық құрылыс кезінде мемлекет те,
сыныптар да, салық та болған жоқ. Ақшалай салықтар тек құл иеленуші
формациясында пайда болды. Ал феодализм кезеңінде салықтың тармақталған
түрі дамыды. Капиталистік қоғам кезінде салық шағын кәсіпкерлердің
бастамасы болды. Енді социалистік кезеңге тоқталатын болсақ, онда салық –
мемлекеттік қордың қаржымен қамтамасыз ететін басты сала болған жоқ.
Жалпы адамзатқа салық деген сөз ежелгі заманнан бастап мәлім болды.
Сол кезде бұл термин алым-салық деген сөздердің түрінде қолданылады. Ол
негізінен, яғни салық мемлекетті асырау қажеттілігінің негізінен пайда
болған.
Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың
дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Нарық қатынастары түзілуі жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты – халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін орталықтандырылған
қоғамдық тұтыну қорлары арқылы қалыптастыру принциптерінен бас тарту. Бұл
халықтың еңбекке қабілетті бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін
арттыруға экономикалық мүдделігін арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік
береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін
әлеуметтік қорғау қамтамассыз етіледі.
Мемлекеттiң қаржы ресурстарының бастапқы категориясы және мемлекеттiк
қызметтердi iске асырудың негiзi болып табылатын салықты жан-жақты талдап,
салық салу механизмiнiң қызмет етуiн, салықтың негiзгi элементтерiн және
осылардың басын қосып, ұйымдастырып отыратын салық жүйесiн талдау осы
тақырыптың өзектiлiгi болып табылады.
Сонымен осы дипломдық жұмыстағы негізгі мақсат салықтардың мәнін, даму
тарихын ашумен қатар Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы,
оны жетілдіру жолдары және салық жүйесіндегі заңдылықтар мен тәртіптер т.б
туралы мәліметтер мен теорияларды толықтай және жүйелі түрде беру. Жалпы
диплом жұмысы үш тараудан және бірнеше бөлімдерден тұрады:
Бірінші тарауда жалпы салықтардың пайда болуы, салық жүйесінің
даму тарихы, салықтардың экономикалық мәні, сонымен бірге, Қазақстан
Республикасындағы салық түрлері туралы толықтай мағлұмат берілген, сонымен
қатар Республикамыздағы әрбір берілген салық түрлеріне салықтардың елдегі
қолданылуы және мәні туралы қысқаша түсініктемелер берілген.
Екінші тарауда негізгі бөлім болғандықтан Республикамыздың салық
жүйесінің құрылуы мен қалыптасуы, елдегі салық салудың үлгісі, салық
саясаты мен салық механизмі және олардың арасындағы өзара байланыс, салық
жүйесін жетілдіру жолдары, Отанымыздың салық жүйесіндегі заңдылықтары мен
тәртіптер толық әрі нақты мағлұмат береді.
Үшінші тарауда қорытынды бөлім болып табылады, сондықтан мұнда
Қазақстан Республикасының салық жүйесін қазіргі заманға сай жаңа
заңдылықтар, тәртіптер қолдана отырып одан әрі қалай жетілдіру керектігі
және осы бағытта қолданылатын жолдар ережесі келтірілген.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ДАМУЫ
1.1 Салық жүйесінің экономикалық мазмұны және құрылымы
Салықтар дегеніміз – мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы
экономикалық қатынастардың қажетті үзбесі. Мемлекеттік құрылымның дамуы мен
өзгеруі әрқашан салық жүйесінің өзгеруімен байланысты. Қазіргі өркениетті
қоғамда салықтар мемлекеттің негізгі кіріс көзі болып табылады. Бұл
функциядан басқа мемлекет салық механизмін қоғамдық өндіріске, оның
динамикасы мен құрылымына, ғылыми-техникалық прогресске экономикалық ықпал
етуші құрал ретінде пайдаланады. [1]
Салықтардың сонау ерте кезден бастап пайда болуы алғашқы қоғамдық
қажеттіліктермен тікелей байланысты.
Салықтарды жинау әдістері мен нысандарының дамуында негізгі үш ірі
кезеңді атап айтуға болады. Алғашқы кезеңде, ежелгі әлемнен бастап орта
ғасырлардың басына дейін мемлекетте салық жинайтын және оны анықтайтын
қаржылық аппараты болмаған. Ол тек алғысы келетін қаражаттардың жалпы
соммасын анықтаған. Ал салықтарды жинауды қалаға немесе қауымға тапсырылды.
Екінші кезеңде (XVI-XIX ғғ. басы ) елде бірнеше мемлекеттік мекемелер
пайда бола бастады. Сол кезде мемлекет функцияның бір бөлігін өзіне алады:
салық салудың квотасын орнатады, салықтарды жинау процесін бақылайды. Осы
кезде салықтарды өтеп алушылардың атқаратын қызметі зор болды. [2, 45 б]
Үшінші кезең, осы заманғы кезең – салықтарды жинау және оларды
орнатудың барлық функцияларын мемлекет өз қолына алған. Аймақтық билік
органдары, жергілікті қауымдар мемлекеттің көмекші ролін атқарады.
Мемлекеттік мекеменің бастапқы даму сатысында салық салу ретінде
құрбандыққа шалу саналған. Әрине бұл процесс ерікті бастауда болған жоқ.
Құрбандық шалу әрине заңсыз болды және төлемдерді немесе алымдарды күштеу
арқылы жиналды. Жиналымдардың пайыздық ставкасы анық болған. Моисейдің
Пятикнижінде былай жазылған: жердегі ағаш жемістерінен барлық десятина
құдайға ғана тән.
Осыдан, салықтың алғашқы ставкасы барлық алынған табыстардың 10
пайызын құрайды. Мемлекеттің дамуымен байланысты светская десятина пайда
болды. Бұл десятина шіркеу десятинасымен бірге алынды. Бұл тәжірибе
көптеген ғасырлар бойы әр түрлі елдерде өмір сүрді, атап айтқанда Ежелгі
Мысырдан бастап орта ғасыр Еуропасына дейін. Ежелгі уақытта Мысырда жер
салығы алынған. Ол салық өте дәл болған. Мысырда Страбонның билік еткен су
деңгейін бақылайтын болашақ салықты есептеудің негізінде жатқан 2 нилометр
болған.
Ежелгі Грецияда б.э.д. VII – IV ғғ. ақсүйектердің уәкілеттері
мемлекеттің негізін құра отырып, табыстың 110 немесе 120 бөлігін құрайтын
салықты енгізді. Сонымен бірге қақпа алдында алым түріндегі акциздер болды.
Осының арқасында жалдамалы армияны ұстауға, мемлекеттің, қаланың
айналасындағы бекіністерді құруға, шіркеулерді, қоғамдық ғимараттарды,
жолдарды, су құбырларын салуға және кедейлерге ақша мен азық-түлікті беру
және басқа да қоғамдық мақсаттар үшін қаражаттарды жұмсауға және
шоғырландыруға мүмкіндік туғызды.
Осымен бірге ежелгі заманда салық салуға қарсы әрекеттер болды.
Мысалы, Афиныда ерікті адам салық төлеумеуі тиіс деп саналған. Кейбір
адамдар үшін жеке салықтар құлшылықтың белгісі түрінде болған. Кейбір
адамдар мүліктік салықтарды жақтыртпаған.
Қазіргі кездегі мемлкеттер өзінің бастауын Ежелгі Римнен алады. Сол
жердегі салық жүйесінің дамуын қарастырайық. Алғашқыда бүкіл мемлекет Рим
қаласынан және оған жақын жерлерден тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар
болмаған. Қала мен мемлекетті басқару шығындары минималды болған. Өйткені,
сайланған магистраттар өздерінің қызметтерін төлеусіз (ақысыз) істеген.
Тіпті кейде олар өздерінің қаражаттарын салған. Шығындардың басты бөлігін
қоғамдық ғимараттарды салу құраған. Көбінесе бұл шығындарды қоғамдық
жерлерді жалға беруден түскен ақшалар арқылы жапқан. Бірақ соғыс уақытында
Рим азаматтарынан молшылықтарына байланысты салық алынып отырған.
Салық сомасын әрбір 5 жыл сайын сайланатын цензар-шенеуліктер анықтап
отырған. Римнің азаматтары цензорларға өздерінің мүліктік жағдайы туралы
және отбасы жағдайы туралы акт берген. Осыдан табыс туралы декларацияның
негізі сол кезден бастап жасала бастағанын көруге болады.
Б.э.д. IV-III ғғ. Рим мемлекеті дамып, жаңа отар қалалар жаулап алына
берді. Салық жүйесінде де өзгерістер болды.
Отарларда жергілікті салықтар енгізілді. Римдегідей, олардың мөлшері
азаматтардың жағдайына байланысты болды. Салықтардың белгілі бір сомасы
әрбір 5 жыл сайын өзгеріп отырған. Римнен тыс тұратын римдік азаматтар
мемлекеттің салықпен қатар, жергілікті салықтарды да төледі.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңiнде салық салу саясатының
негiзгi бағыттары - салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне
мүмкiншiлк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Салық салудың әдiстерi мен жолдары, салық салудың негiзгi қағидалары,
салық салуды ұйымдастыру салық механизмiне жатады.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетке
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. Салық жүйесінтиімді ұйымдастыру негізінен салық механизмі арқылы
іске асады. 6, 87 б
Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен
және жаңаруымен қабаттаса жүредi.
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады. 3, 362 б
Салықтар дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде түсетiн мiндеттi төлемдер болып
табылады. Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екi арадағы мемлекеттiк орталықтандырылған қаржы көздерiн
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипатайтын экономикалық
категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада:
1) Бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының қалыптасуындағықаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн көрсетедi.
2) Екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтардың қаржылық
қатынастарын көрсетедi.
Салықтар жалпы шығу тегi мемлекеттердiң пайда болуымен қатар өмiр
сүруi мен дамуының негiзгi қаржылық көзi болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, оның құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. әрбiр
мемлекетке өзiнiң iшкi және сяртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр
деңгейде қаржының көздерi керек екенi белгiлi. Ал салықтар болса осы
мемлекет қаржысының негiзгi қайнар көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы
дамытуға, ынталндаруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет ететiн
салаларына қолдау құралы ретiнде пайдаланылады. 3, 325 б
Осы салық салуға байланысты әр дәуiрде мемлекет қайраткерлерi.
Экономистер, философтар, аңгерлер көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етiлген нысаны” ретiңде анықтаса,
салық салу теориясының негiзiн салушылардың бiрi А.Смит “Салық төлеушiлер
құлшылықтың белгiсi емес, бостандықтың белгiсi” деп тұжырымдаған.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей қатысты.
Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш
қызметтерi бар:
1) Фискалдық;
2) Реттеушiлiк;
3) Бақылаушылық.
Салықтардың бiрiншi қызметi – фискалдық немесе бюджеттiк қызмет деп
аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады. Себебi, салықтар
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери,
қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да шаралардың iске асуын
қамтамасыз етедi.
Баршаға белгілі 2010 жылы салық жүйесінде әділеттілікті, оның
тұрақтылығы және анықтылығын, салық төлеушілердің барлық категориясына
қатысты салық жүктемесініңбаланстылығын және салық жүйесінің экономикалық
процестерге қатысты бейтараптылығын қамтамасыз етуге бағытталған негізгі
құжат – Салық Кодексі пайда болды. 1
Аталған заңнаманың негізінде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
санының қысқартылуы және салық салу механизмінің оңайлатылуы, салық салу
қағидаттарының халықаралық стандарттарға көшірілуі, салық жүйесінің
экономика талаптарына сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының
төмендеуіне, шаруашылық субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және
сәйкесінше мемлекеттік бюджетке түсімдердің жоғарлауына мүмкіндік жасады.
Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде
елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге
болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған
сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың
экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша
өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағай жасауы қажет.
Салықтардың екiншi маңызды қызметi ол реттеушiлiк қызмет. Реттеушiлiк
қызметi салық механизмi арқылы iске асырылады. Оның iшiндегi негiзгi
тетiктер салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерi. Салықтық реттеудiң
тетiктерi тек қана өндiрiстiң дамуын реттеп қана қойиай, сонымен қатар ақша
және баға саясаты, шетелдiк инвесторларды ынталандыру, шағын және орта
кәсiпкерлiктi дамыту және қолдау шаралары, мемлекттiк маңызы бар өндiрiстер
мен өнеркәсiп салаларын қолдау мақсатында қажет болып табылады. Әрине
салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн олардың басқа да
экономикалық құралдармен және саясаттармен тығыз байланыста болуы қажет.
Салық мөлшерiн көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгiлеу өндiрiстiң тоқтауына, өндiрушi кәсiпкердiң өз iсiне деген
ынтасын жоғалтуына және көлеңкелi экономиканың дамуына әкеледi. Мысалы,
әлемдiк тәжiрибе бойынша табыс салығын салғанда салық ставкасының деңгейi
35-40 пайыздан аспауы қажет. 4, 63 б
Салық механизмiмiн, оның iшiнде салық ставкаларының деңгейiн
зерттеген ғалымдардың тұжырымдароы мынаны дәлелдейдi:
1) Егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50%-нан асып
кетсе, онда ол өндiрiстiң тоқтап қалуыа әкелiп соқтырады. Себебi,
рыноктағы кәсiпорындар өздерiнiң өндiрiс шығындарын жаба алмай
қалады.
2) Ешер салық мөлешi салық төлеушi табысының 45-50%-ы аралығында болса,
онда жай ұдайы өндiрiске әкеледi.
3) Егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 35-40%-ы мөлшерi
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндiрiске әкеледi.
Салықтардың экономикадағы келесi негiзгi қызметi ол бақылаушылық
қызметi, яғни салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметi арқылы
салық механизмiнiң қызмет етуiнiң тиiмдiлiгi бағаланады, қаржы
ресурстарының қимылына баылау iсi жүргiзiледi, салық жүйесi мен бюджет
саясатының жетiлдiру жолдары қарастырылады.
Қандай да бiр механизмнiң құрамына бiрнеше тетiктерi мен элементерi
болады. Сол сияқты салық механизмi де белгiлi бiр салық элементтерiнен
тұрады. Салық салу элементтерiне келесiлер жатады:
• Субъект;
• Объект;
• Салық көзi:
• Салық ставкасы;
• Салық өлшем бiрлiгi;
• Салық оклады;
• Салық жеңiлдiктерi;
• Салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi;
• Салық төлеушiнiң және салық қызметi органдрының құқықтары мен
мiндеттерi;
• Салық төлеуiн бақылау;
• Салықтық жазалау шаралары.
Салық төлеушi немесе салық субъектiсi – салықты және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу жөнiндегi заңды мiндетi бар
тұлға. Қазақстанда салық төлеушiлерге:
• Резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
• Қазақстан Ресубликасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар болып табылады.
Салық объектiсi – заң жүзiнде негiзделген, салық салуға негiз болатын
табыс, мүлiк, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген
тауарлық-материалдық игiлiктер.
Салық көзi – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық
табыс пен шегерiмдердiң айырмасы ретiнде анықталады.
Салықтың негiзгi базасы мыналар болып табылады:
• Табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке
табыс салықтары жатады;
• Тауарларға салынатын салық. Олар қосылған құнға салынатын салықтар
және кеден баждарын қамтиды;
• капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлiкке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық ставкасы – бiр өлшем бiрлiгiнен алынатын салық мөлшерi.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгiленедi. Пайыздық салық
ставкасы прогрессивтiк, регрессивтiк және пропорционалдық болып бөлiнедi.
Прогрессивтiк салықтар салық салынатын табыстың өсуiне сәйкес ұлғайып
отырады. Пропорционалды стакалар керiсiнше салық салынатын табыстың
мөлшерiне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады. Регрессивтi салық
ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерiнiң өсуiне қарай салық ставкасының
төмендеуi. 7, 211 б
Тұрақты салық ставкасы салық щбъектiсiнiң көлемiнен тәуелсiз бiрынғай
сома түрiнде белгiленедi.
Салық өлшем бiрлiгi – есептеу үшiн берiлген салық щбъектiсiiнң өлшем
бiрлiгi.
Салық оклады – салық төлеушiнiң белгiлi бiр щбъектiсiнен төлейтiн
салық сомасы.
Салық жеңiлдiктерi – заңға сәйкес салық төлеушiнiң бiртiндеп немесе
салық төлеуден босатылуы. Салық жеңiлдiктерiне салықтан толық босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерiстер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзiмiн ұзарту болып табылады. Салық төлеушi шегерiмдердi жылдық
жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде
жүргiзедi.
Салық төлеу мерзiмi – салықтар мен басқа мiндеттердiң бюджетке төлену
уақыты.
Салық төлеу тәртiбi – белгiленген мерзiмде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенiн, яғни төлеу кезiндегi
белгiлi бiр дәйектiлiктi белгiлейдi.
Салық төлеушiнiң құқытары:
• Қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдер туралы салық заңдарындағы өзгерiстер туралы салық қызметi
органдарынан ақпарат алу;
• Салық қатынастары мәселелерi бойынша өз мүдделерiн қорғау және оны
өзi, не өз өкiлi арқылы бiлдiру;
• Салық бақылауы нәтижелерiн алу;
• Салық бақылауы нәтижелерi бойынша салық және бюджетке төленетiн басқа
да мiндеттi төлемдердi есептеу мен төлеу жөнiндегi салық қызметi
органдарына түсiндiрме табыс ету;
• Жеке шотынан салық мiндеттемелерiнiң орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйi туралы көшiрме алу;
• Салық Кодексiнде және Қазақстан Республикасның басқа да заң
актiлерiнде белгiленген тәртiппен салықтық тексеру актiлерi бойынша
хабарламаға және салық қызметi органдары лауазымды адамдарының
әрекетiне шағым жасау;
• Салық құпиясының сақталуын талап ету;
• Салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжатарды табыс етпеу.
Салық төлеушiнiң мiндеттерi: 6, 57 б
• Салық мiндеттемелерiн дер кезiнде және олық көлемiнде орындау;
• Салық қызметi органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтiк мiндеттерiн
атқаруы кезiндегi заңды қызметiне кедергi жасамау;
• Нұсқама негiзiнде салық қызметi органдары лауазымды адамдарының салық
салу щбъектiсi және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлiктi тексеруiне жол беру;
• Салық есептiлiгi мен құжаттарды заңға сәйкес тәртiппен табыс ету;
• Сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау касса
машиналарын мiндетi түрде пайдаланажәне тұтынушының қолына бақылау
чегiе бере отырып жүргiзу.
Салық төлеудi бақылау – салық заңдарыынң орындалуын, мемлекетке
түсетiн салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердi есептеу дұрыстығын және
олардың уақтылы төлену мәселелерi бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеудi басқаруды тек қана салық қызметi органдары жүзеге
асырады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмiнiң қызметi белгiлi қағидаларға сүйенiп iске асырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексi салық iсiн мынадай қағидаларға
негiзделiп жүргiзiлуiн талап етедi:
1. мiндеттiлiк қағидасы бойынша салық төлеушi салықтық мiндетiн толық
және белгiленген мерзiмде орындауы тиiс.
2. нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетiн төлемдер мен салықтар нақты болуы тиiс.
3. әдiлеттiлiк қағмдасы бойынша Қазақстан Республикасында салық алу
жалпыға бiрдей және мiндеттi болады, жеке түрдегi жеңiлдiк жасауға
рұқсат етiлмейдi.
4. бiртұтастылық бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бiрдей
салық жүйесi қолданылады.
5. жариялылық қағидасы бойынша салықты рететушi нормативтiк құқықтық
кесiмдер ресми басылымдарда жарық көрiп отырады.
Салық iсiн тиiмдi ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгiлi топтарға
бөлiп жiктеймiз: 8, 18 б
1. Салық салу объектiсiне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелiгiне байланысты;
5. Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай;
Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып бөлiнедi.
Тiкелей салықтар тiкелей табысқа немесе мүлiкке салынады. Тiкелей
салықтарға мынадай салықтар жатады:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• жер салығы;
• көлiк құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгiзiлгендiкте, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
• Қосылған құнға салынатын салық;
• Акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып бөлiнедi.
Жалпы салықтар бюджетке тскен соң, жалпы мақсаттарға жұмсалады. Оған
коммерциялық табыс салығы және қосылған құнға салынатын салық жатады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгiленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлiк құраладыона салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады. Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттiк
және жергiлiктi болып бөлiнедi.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушiнiң кез келген салық
салынатын объектiсiнен түсетiн табысынан алынады.
Тұтынуға салынатын салық салық төлеушi тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейдi. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
1.2 Қазақстан республикасының салық жүйесі: деңгейлері және принциптері,
қалыптасу кезеңдері
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді салық теориясының
басты элементі.
Салықтар жөніндегі ілімнің түңғыш қарлығаштары, саяси экономикалык
теорияның ірі классиктері Адам Смит, Уильям Петти.
Адам Смит салық жүйесін құрудың төрт қағидасын ұсынған. Лар дамыған
елдерде қазір де салық салуды ұйымдастыру принциптері ретінде қолданылады.
1-қағида. Салық әрбір салык төлеушінің тапқан табысына сәйкес алынуға
тиісті.
2- қағида. Салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде күні бұрын
және дәл белгіленуі қажет;
3- қағида. Ыңғалылық қағидасы, әрбір салық төлеушіге қолайлы уақытта және
осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті.
4-қағида. Үнемділік қағидасы, салық алу кезінде салық төлеушінің
шығындары мейлінше аз болуға тиісті [6, 48 б].
Салық салу принциптері мүмкіндігінше: заңдылық пен негізділік; жалпыға
бірдейлік және нақтылық; тенділік пен әділеттілік; ыңғайлылық және
жеткілікті; қарапайымдылық және бейтараптық; жоспарлық және нормативтік;
тиімді және үнемді; жеңілдік пен бірдүркінділік болуы қажет.
Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер –
салықтар болып табылады. Салықтар өз кзегінде олардың құрылымы мен алыну
ерекшеліктеріне, сипатына және мақсаттарына байланысты әр түрлі болып
келеді.
Салық Кодексіндегі 13 салық көрсетілген. [1]
Жаңа Салық Кодексi Қазақстанда мынадай салықтар енгiзiлдi:
• корпоративтік табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• экспортқа рента салығы;
• жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
• әлеуметтік салық;
• көлік құралы салығы;
• жер салығы;
• мүлік салығы;
• ойын бизнесі салығы;
• тіркелген салық;
• бірыңғай жер салығы;
Мұндағы қосылған құнға салық пен акциздер жанама салықтарға жатады. Ал
қалған салықтың жетi түрi тiкелей салық салу болып табылады. Ендi осы салық
түрлерiне және олардың ерекшелiгiн қарастырайық.
Корпорациялық табыс салығы. Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттiк
мекемелердi қоспағанда Қазақстан Республикасы резидент заңды тұлғалары,
сондай-ақ Қазақстанда қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
республикадағы көздерiн табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейдi.
Арнаулы салық режимiн қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестiң
субъектiлерi, шаруа қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнiмiн
өндiрушiлер, кәсiпкерлiк қызметтiң жекелеген түрлерi корпорациялық табыс
салығын төлейдi.
Корпорациялық табыс салығын салу механизмi заңды тұлғалар салықты
есептеу, төлеу тәртiбiн, алу шарттарын, жеңiлдiктер мен санкцияларды, төлеу
уақытын айқындайды.
Негiзгi шектерде бұл механизм заңдамаға сәйкес мынаған саяды. Салықты
табыс алатын заңды тұлғалар, резиденттер мен бейрезиденттер, соның iшiнде
кәсiпкерлiк қызметтен алатын табыстары бойынша коммерциялық емес ұйымдар
да, бюджет ұйымдары да төлейдi.
Корпорациялық табыс салығында салық төлеушiлер болып Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкi мен мемлекеттiк мекемелерiн қоспағанда,
Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда
қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы
көздерiн табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейдi. Арнаулы салық
режимiн қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестiң субъектiлерi, шаруа
қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнiмiн өндiрушiлер, кәсiпкерлiк
қызметтiң жекелеген түрлерi корпорациялық табыс салығын төлейдi.
Корпорациялық табыс салығын салудың көрiнiсi келесi 1-ші суреттегiдей
көрiнiс табады:
20% 15% 10% 5%
Сурет 1 – Корпорациялық табыс салығын есептеу және өндiрiп алу
Ендi Қазақстан Республикасындағы соңғы бiрнеше жылдағы корпорация
табысының жалпы табыстардағы үлесiн келесi кестеден көре аламыз:
Кесте 1
ҚР-ның мемлекеттiк бюджетiндегi корпорациялық салықтардың үлесi
Көрсеткiш мөлшерi 2008 2009 2010
Млн.тн % Млн.тн % Млн.тн %
Корпорациялық табыс салығы 207354 27,6 272632 28,9 382814 32,3
Көзі: Қазақстан Республикасының Заңы 2010 жылға арналған республикалық
бюджет туралы.
Корпорациялық табыс салығында салық төлеушiлер болып Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкi мен мемлекеттiк мекемелерiн қоспағанда,
Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда
қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы
көздерiн табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейдi. Арнаулы салық
режимiн қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестiң субъектiлерi, шаруа
қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнiмiн өндiрушiлер, кәсiпкерлiк
қызметтiң жекелеген түрлерi корпорациялық табыс салығын төлейдi. 1
Жеке табыс салығы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерiiнң басты көздерiнiң
бiрi және де басқа салықтарға қарағанда халықтың өмiрiне тiкелей әсер
ететiн салықтың бiр түрi болып табылады.
Осы табыс салығын төлеушi болып салық жылы iшiнде салық салынатын
табысы бар Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ тұлғалар табылады. Әрбiр салық төлеушiлер табыс салығын
өздерi тұрған жерi бойынша төлеудi жүзеге асырады. Жеке табыс салығын салу
объектiлерiне келесiлер жатады:
1) төлем көзiнен салық салынатын табыстар;
2) төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар;
Салық төлеушiнiң төлем көзiнен салық салынатын табыстарына мынала
жатады:
1) Қызметкерлердiң табысы – қызметкердiң жұмыс берушi есептеегн салық
шегерiмдерi сомасына азайтылған табыстары төлем көзiнен салық
салынатын табысы болып табылады;
2) Бiр жолғы төлемдерден алынатын табыстарға салық салу;
3) Жинақтаушы зейнетақы қорларына берiлетiн зейнетақы төлемдерi негiзiнде
орын алатын;
4) Дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түрiндегi табыстардан;
5) Стипендиялар – бiлiм беру ұйымдарында оқып жүргендерге арналған ақша
сомасы, мәдени және ақпарат қызметкерлерiне төлеуге арналған ақша
сомасы табыс көзiнен салық салынатын стипендия болып табылады;
Қазақстан Республикасының салық жүйесiнде табиғи ресурстарды, пайдалы
қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бiрқатар төлемдер бар.
Оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшiн төленетiн
төлемдер ретiнде бiр топқа бiрiктiруге болады. 1
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi
мыналарды қамтиды:
1) Үстеме пайдаға салынатын салық;
2) Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерi;
1) бонустар (қол қойылатын, коммерциялық табу)
2) роялти;
3) өнiмдi бөлу бойынша Қазақстан Ресупбликасының үлесi.
Бонустар – жер қойнауын пайдаланушының тiркелген төлемдерi болып
табылады және жер қойнауын пайдалануға жасалған келiсiмшартта белгiленген
мөлшерлерде және тәртiппен ақшалай нысанда төленедi.
Роялти - пайдалы қазбаларды өндiру және техногендiк құрылымдарды
қайта өңдеу процесiнде жер қойнауын пайдаланк құқығы үшiн төлемдер. Ол
ақшалай немесе заттай нысанда төленедi.
Жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы –
салысьырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы қызметiнен алынған немесе рыноктық
салыстырмалы жағдайындағы шығарылған өнiмдi сатудан алынған қосымша пайда
үшiн төленетiн төлемдер.
Әлеуметтiк салық – мемлекетте алынатын салықтардың бiрi. Ол 1999
жылдан берi бұған дейiн қолданылып келген әлеуметтiк қорларға: зейнетақы,
мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру, мiндеттi медициналық сақтандыру, халықты
жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына
енгiзiлген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесi еңбеккке ақы төлеу қорының
28% мөлшерiнде белгiленедi. 1
Әлеуметтiк салықтан түсетiн түсiмдер мемлекеттiк бюджеттегi үлесi
шамамен 17-19% құрайды.
Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары шетелдiк заңды
тұлғалардың филиалдары мен өкiлдерi, сондай-ақ Қазақстанда қызметiн тұрақты
атқаратын мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке
кәсiпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтiк салық төлеушiлер болып
табылады.
Республикадағы жер қатынастары саласындағы өзгерiстер Қазақстан
Республикасының жер реформасы жөнiндегi заңдарында, Жер Кодексiнде
бейнеленедi. Жердi пайдалану және иелену үшiн төленетiн ақы жер салығы
ретiнде қарастырылады.
Бұл салықтың мақсаты – жердi ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету және
жердi сақтау, құнарлығын арттыру, жергiлiктi аймақтардың әлеуметтiк-мәдени
дамуы үшiн қажеттi шараларды iске асыру үшiн бюджетке түсетiн табыстарды
қалыптастыру болып табылады.
Жер салығы толығымен жергiлiктi бюджетке түседi, сондықтан бұл
жергiлiктi өкiмет орындарының аталған салықтыы жинауға мүдделерiн
арттырады.
Жерге салық салудың объектiлерiн атап өтетiн болсақ:
1) Ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлер;
2) Елдi мекендi жерлер;
3) Өнеркәсiп, көлiк, байланыс және қорғаныс және өзге мақсаттағы жерлер;
4) Ерекше қорғалатын табиғи аумақтағы жерлер;
5) Орман қоры жерлерi;
6) Су қоры жерлерi;
7) Қордағы (запастағы) жерлер.
Салық салу объектiсiне қарай мүлiкке салынатын салық тiкелей
салықтарға жатады. Белгiленген ставкаларды есепке ала отырып, салық
мүлiктiң құнына тiкелей салынады.
Көлiк құралдарына салынатын салықты меншiк құқығында салық салу
объектiлерi бар жеке тұлғалар және меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе
оралымды басқару құқығында салық салу объектiлерi бар заңды тұлғалар,
олардың құрылымдық бөлiмшелерi төлеушiлер болып табылады.
Уәкiлеттi органдарда мемлекеттiк тiркеуге жататын және есепте тұрған
көлiк құралдары, тiркемелердi қоспағанда, салық салу объектiлерi болып
табылады. Жүк көтергiштiгi 40 тонна және одан да асатын карьерлiк
автосамосвалдар, мамандырылған медициналық көлiк құралдары салық салу
объектiлерi болып есептелмейдi.
Ендi елiмiздегi 2007 және 2010 жылғы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiндегi
жер салығы мен мүлiк салығынының үлесiн төмендегi 2-ші кестеден көре
аламыз: 9
Кесте 2
Мемлекеттiк бюджеттегi жер салығы мен мүлiк салығының үлесi
млн.теңге
Көрсеткiштер 2008 2009 2010
Жер салығы 4644 5506 5855
Мүлiк салығы 15210 14763 20944
* Дерек көзі: Статистический ежегодник. Алматы. – 2010г.
Бірінші кестеде Республиканың мемлекеттік бюджетінің кірісіндегі
салықтық түсімдердің құрамы мен үлес салмағы көрсетілген.
Төмендегі кестеден көріп отырғанымыздай бюджет кірістерінің негізін
салықтық түсімдер құрайды. Олардың ішіндегі ең көп үлес корпорациялық
табыс салығына, қосымша құн салығына тиесілі болып отыр. Ал кірістегі
бонустар мен роялтилердің үлес салмағы жылдан жылға азайып отырғандығын
көре аламыз.
Кесте 3
2006-2010 жж. Мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы
млн.теңге
Табыстар 2008 2009 2010
Барлық кіріс (млн.теңге) 807852 1004566 1305264
Салықтық түсім 752785 947251 1186137
Бюджеттегі салықтық түсімдердің үлесі % 91,6 94,2 91,3
Корпорациялық табыс салығы 28,8 26,6 29,3
Жеке табыс салығы, 9,1 9,1 7,5
ҚҚС 20,8 22,6 18,6
Әлеуметтік салық 15,8 15,4 12,8
Акциздер 3,0 2,6 2,3
Бонустар, роялти 4,8 0,4 0,8
* Дерек көзі: Статистический ежегодник. Алматы. – 2010г.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы
жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді,
ол сәйкесінше орта топ өкілдерінің қалыптасуына жағдай жасайды, ұлттық
экономиканың дамуына оң әсер береді. Оны төмендегі сызба түрінде келтіруге
болады:
Сурет 2 - Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық үдеріске
тигізетін әсері
Жетілдірілген салық жүйесі қызмет еткен кезде шаруашылық
субъектілерінде инвестицияны қаржыландыратын қосымша қаржы көзі пайда
болады немесе керісінше. Бюджет те инвестицияның негізгі қаржы көзі болып
табылады. Ұлттық экономиканың дамуындағы және әлеуметтік мәселелердің
шешілуі кезіндегі инвестицияның атқаратын рөлін түсіндіріп жату артық болар
еді.
Нарықтық экономикада салықтар тек қана бюджеттің кіріс көзі ғана емес,
олар экономиканы реттеу құралы ретінде қолданылады, табыстарды қайта бөле
отырып әлеуметтік функцияны орындайды, тұлғалардың қоғамдық статусын
анықтайды [11, 67 б]. Аталған тұжырымдар, жалпы, салық жүйесінің қайта
бөлу функциясы арқылы нарықтық экономикаға Германиядағы, Швециядағы және
басқа да көптеген елдердегі сияқты бюджеттен әлеуметтік салалар мен
әлеуметтік қамсыздандыруға қаржы жұмсау арқылы әлеуметтік бағыттылық беруге
болатындығын айтады. Біздіңше, бұл біржақты пікірмен келісуге болмайды,
өйткені бұл үрдіс бюджеттің ауқымды бөлігін халықтың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсау арқылы ғана емес, сонымен бірге, прогрессивті
мөлшерлеме белгілеу, әлеуметтік жағынан мұқтаж адамдарды салықтан босату
немесе кейбір жеңілдіктер беру арқылы да жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе салықтардың әлеуметтік
мақсаттарға жетудегі атқаратын рөлін төмендегі сурет түрінде келтіруге
болады (3-сурет).
Сурет 3 - Салық жүйесінің әлеуметтік рөлінің нақты практикада көрінуі
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің,оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін
құрайды. [7, 215 б]
Салық жүйесі мемлекет пен қаржы көздерін жасау үшін құраған. Ел
экономикасын қайта құруға, өндірісті ұлғайтып дамытуға және саяси
әлеуметтік шараларды толығымен іске асуға мүмкіндік береді.
Салықты және басқа да төленетін бюджетке міндетті төлемдерді
белгілеу, енгізу және есептеу мен тәртіп жөніндегі биліктік қатынастарды,
сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салықтық міндеттемелерді
орындауға байланысты қатынастар салық заңнамасыман реттеледі.
Нарықтық экономика мен демократиялық мемлекеттің арасындағы қарым-
қатынастары тек заңды негізде құрылады. Бүгінгі күнде олар басты табыс
болып келмей, сонымен қатар қоғамды өзгертудің басты құралы болып табылады.
Ең басында біріншіден салық рефоромасын жүргізбей тұрып, оның стратегиялық
мақсаттары, өткізу мерзімі мен бағыттарын анықтауымыз қажет. Салық жүйесі
дүниежүзі тәжірибесінде қолданылатын есептеулермен санасуы қажет. Олар:
әділдік, қарапайымдылық пен экономикалық бейтараптылық.
Яғни әділдік қағидасына келетін болсақ, онда әділдіктің төмендегі екі
белгісі сақталуы қажет:
• тік
• көлденең
Тік әділдіктің негізгі белгісі ұқсас жағдайларда салық төлеушілерге
шамамен тең салық салуды қарастырады.
Ал көлденең әділдіктің негізгі белгісі салық салу табыстың өсуіне
байланысты прогрессивті қарастырады. Мұндай қағидат тек жеке тұлғалардың
табысынан алынуы қажет. Бірақ мұндай прогрессивті шәкілді жағдайда салық
салынғанда адамдардың мөлшерлеме салығы жоғары болмауы қажет.
Ал қарапайымдылық пен экономикалық бейтараптылық қағидатының негізі
бұл бюджетке тиімді төлемдердің әрдайым түсуінің басты себебі, ол – салық
жүйесінің қарапайымдылығы. Салық жүйесі салық төлеушілерге қарапайым және
түсінікті болуы қажет. Бұл үшін төмендегі әрекеттерге мөлшерлеме сүйену
қажет:
• салықтың ең басты түрлеріне бірқалыпты мөлшерлеме орнату;
• салық салу базасының қарапайым ретін орнату;
• бюджеттік есептеу жүйесін максималды жеңілдету, есептеме және
құжаттарды тапсыру мерзімін қысқарту, берілетін құжаттардың
мазмұнын жеңілдету;
• салықтың әрбір түріндегі жеңілдіктерді максималды түрде
қысқарту.
Қарапайымдылықпен қамтамасыз етудің басты белгісі бұл – төлеу орнының
қайнар көзінен алынатын салық тәртібін орнату. Жұмыс ақының табыс салығы,
дивидендтерге салық және пайыздары міндетті түрде қайнар көзде қалуы қажет.
Экономикалық бейтараптықтың негізгі көрсеткіші, ол – барлық басқарушы
субъектілерге салық салудың теңдігі. Мысалы, бейтараптылық қағидаты қосымша
бағаға салықтың бірлік мөлшерлемесін қолдану, тауарды өткізу операциясына
қосалқы құн салығын тарату, барлық басқарушы субъектілерге бірдей салық
базасын қолдану.
Кеңестік кезеңді еске алатын болсақ, онда ол кезде жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтардың, төлемдердің, алымдардың жетпістен астам
түрлері болған.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
Екінші кезең Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы заң 1991
жылы 24 желтоқсанда қабылданды. Сол салық заңына сәйкес республика
территориясында 45 салық жұмыс істеді.
Қазақстандағы салық реформасының үшінші кезеңі 1995 жылы 24 сәуірден
басталды. Бұл күні ел президенті заңды күші бар Бюджетке төленетін
салықтар мен міндетті төлемдер туралы жарлық құрды. 1995 жылдың басында
біздің салық жүйесі мүлдем тиімсіз және салық төлеушілерге салықты төлеу
өте ауыр болды. Осының бәрі экономиканың барлық саласындағы өнеркәсіпке
кері әсерін тигізді. Қазақстан Республикасының тарихында алғаш қабылданған
Салық кодексі Қазақстан Республикасының Президентінің 3 жарлығынан және
45 заңынан тұрған. Осының ішіндегі 18 заңдық актлер салық жүйесінен,
салықтың түрлерін және салық салудың тәртібін реттейді. Қазіргі кезде
Қазақстан Республикасында салық ауыртпалығын төмендету мақсатында жаңа
салық жүйесі жұмыс істеп жатыр.
Салық төлеушіге ең бастысы ол салық жүйесінің негізгі құрылу
қағидаттарын білу. Жаңа салық кодексі ортақ біріктірілген әдістемелік және
тұжырымдамалы негіздегі заңдық актілерден тұрады. Салық кодексі барлық
салық түрін, салық салынатын объектілерді және олардың жұмыстарының
реттелуін, сонымен қатар кедендік баждарды, алымдар мен төлемдерді
анықтайды.
1995 жылғы салық кодексі 12 бөлімнен тұрады. Соның ішінде 46 тарау,
179 бап бар. 1995 жылдың жиырмасыншы шілдеден 1996 жылдың 31 желтоқсанына
дейінгі аралықта Президенттің жарлықтары мен бірталай заңдарға өзгерістер
енгізді. Бұрыңғы салық жүйесіне қарағанда бұл салық кодексінде 5 жалпы
мемлекеттік және 6 жергілікті салықты ұсынды.
Төртінші кезең 2001 жылы 12 маусымында жаңа салық кодексінің
қабылдауымен басталады. Бұл салық кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарында іске
қосылды. Салық кодексінде ҚР-да қолданылатын салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9
төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Бұл салық жүйесінің ерекшелігі жеңілдіктердің жоқтығы. Кодекстің
жетінші бабында былай делінген: Жеке сипаттағы салықтық жеңілдіктерді
беруге тиым салынған.
Салық жүйесінің әділдігі мен қарапайымдылығын ескере отырып салық
кодексін құрушылар ондағы жеке және заңды тұлғалардан алынатын жеке салық
жеңілдіктерді минимумға дейін қысқартты. Осымен бірге жаңа салық заңында
жалпы, яғни кейбір жағдайларда барлық төлеушілерге салық жеңілдіктері
ұсынылған.
Салық кодексі өзгергенімен экономикалық тиімділікті арттыруға ешқандай
әсер етпейді. Ол кәсіпкерліктің дамуын ынталандырмайды. Қазіргі кезде жұмыс
істеп жатқан салық саясаты өндірушілердің табыстарының жартысынан көп
бөлігін алуға арналған. Ол өндірістің құлдырауына әкеледі. Кейбір
мәліметтер бойынша салықтық аударымдар табыстың 30-35 пайызынан көп болмауы
тиіс.
Салықтар мен аударымдар көбінесе өнімнің бағасына байланысты болады.
Бұл көбінесе қосалған құн салығына тиеді. Қосалған құн салығы күшті дамыған
елдерде кеңінен қолданылады. Қосылған құн салығының пайдалануы төлем
қабілеттілігі бар сұранысты төмендетеді.
Біздің республикада салық жүйесінің негізі 1991 жылғы салықтар
сұрақтар құжат пакеті қабылданған кезінде пайда болды. Салық заңдарына
көптеген өзгерулер енгізілді. Бірақ басында бұл өзгерулер нарық саясатына
сай еш сипат алмады. Осының нәтижесінде салықтың түрлері мен бюджетке
міндетті төлейтін төлемдер өсе бастады. Осы кезде заңға көптеген
жеңілдіктер енгізіле бастады. Ақыр соңында осының бәрі жүйесіз бей-
берекеттікке әкеліп соқты және салық жүйесінің қызметіне, заңдық актілерге
кері әсер етті.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің дамуы 4 кезеңнен тұрады:
1. 1992-1995 жж. аралығында – жаңа салық жүйесінің базисінің салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы
2. 1996-1998 жж. – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық
жүйесін құруды аяқтау
3. 1998-2000 жж. – барлық қағидаларды ескере отырып, салық жүйесіне
өзгерістер мен толықтыруларды енгізу
4. 2001-2008 жж. – кезекті салық кодексі қабылданып, іске қосылды.
5. 2009 жылдан қазіргі уақытқа дейін – 2009 жылғы Жаңа Салық
Кодексінің іске қосылуымен байланысты. Аталған Кодекс бойынша
салық түрлері мен алымдарына айтарлықтай өзгерістер енгізілді.
5-ші кезеңдегі салық жүйесінің дамуы 2009 жылы Жаңа Салық Кодексінің
қабылдануымен басталады. Бұл салық кодексiнде Қазақстан Республикасында
қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер,
атап айтқанда 12 салық, 5 алым, 10 төлемақы, 1 мемлекеттiк баж және
консулдық алым белгiленген. [1]
Мемлекеттің салық саясатының басты міндеті болып, салық ставкаларын
үкіметтің мақсатына сәйкес өзгерту. Фискалдық саясатты жүргізу – еліміздің
заңды органдарының айрықша құқы, себебі бұлар мемлекеттік бюджетті қысқарту
және бекіту арқылы салық салуды және олардың жұмсалуын бақылайды. Сондықтан
да қаржы тұрақтылығының жалпы ережесі бойынша, дағдарыс кезінде де қаржы
ресурстары мен бұларға қарама-қарсы қоғамның әлеуметтік-экономикалық
қажеттіліктері сәйкес болуы керек. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық
қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі, өндірілген жалпы қоғамдық өнімнің
көлеміне байланысты. Ұлттық табыстағы әлеуметтік қажеттілік көлеміне шектеу
енгізу минималды күнкөріс минимумын; минималды тұтыну бюджетін; тұтыну
корзинасының құқы; еңбек ақы, зейнет ақы, жәрдем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ДАМУЫ
1.1 Салық жүйесінің экономикалық мазмұны және құрылымы
... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан республикасының салық жүйесі: деңгейлері және
принциптері, қалыптасу кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында салық салуды ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Тараз қаласы бойынша салық комитетінің ісіне талдау
... ... ... ... ... ... ... ...35
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
КIРIСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі - Қазақстан Республикасында салық
жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері, сонымен қатар кезеңдерде
еңгізілген өзгерістерді талдау, бюджеттің салықтық түсімдері және фискалдық
саясатты ұйымдастыру тәсілдері болып келеді. Салықтар – белгілі бір
көлемде және мерзімде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті
төлемдер. Ал оның экономикалық мәнісіне келетін болсақ, олар – шаруашылық
субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі
өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің функциялары мен
міндеттерін орындау үшін жинайды. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болған
және оның өмір сүруінің негізі шикізаты болып табылады. Мемлекетті
қамтамасыздандыру үшін оның азаматтарының ақшалай формада тұрақты түрде
төлейтін төлемдерге заң негізінде міндеттейді. Адамзаттың даму тарихында
салықтың формалары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне
қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды. Олардың қызмет ауқымы
кеңейіп, әлеуметтік – экономикалық процестердегі ролі де өзгерді. Тауар –
ақша қатынастар неғұрлым дамыған сайын салықтар да жақсы дамып, оларға
мүмкіндігінше әсер етті.
Жалпы айтқанда диплом жұмысының бағыты, салықтың пайда болуы
мемлекеттің пайда болуымен тығыз байланысты. Салықтың пайда болу тарихы
бұл, мысалы, алғашқы қауымдық қоғамдық құрылыс кезінде мемлекет те,
сыныптар да, салық та болған жоқ. Ақшалай салықтар тек құл иеленуші
формациясында пайда болды. Ал феодализм кезеңінде салықтың тармақталған
түрі дамыды. Капиталистік қоғам кезінде салық шағын кәсіпкерлердің
бастамасы болды. Енді социалистік кезеңге тоқталатын болсақ, онда салық –
мемлекеттік қордың қаржымен қамтамасыз ететін басты сала болған жоқ.
Жалпы адамзатқа салық деген сөз ежелгі заманнан бастап мәлім болды.
Сол кезде бұл термин алым-салық деген сөздердің түрінде қолданылады. Ол
негізінен, яғни салық мемлекетті асырау қажеттілігінің негізінен пайда
болған.
Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың
дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Нарық қатынастары түзілуі жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты – халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін орталықтандырылған
қоғамдық тұтыну қорлары арқылы қалыптастыру принциптерінен бас тарту. Бұл
халықтың еңбекке қабілетті бөлігінің табыстарын еңбек белсенділігін
арттыруға экономикалық мүдделігін арттыру арқылы көбейтуге мүмкіндік
береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін
әлеуметтік қорғау қамтамассыз етіледі.
Мемлекеттiң қаржы ресурстарының бастапқы категориясы және мемлекеттiк
қызметтердi iске асырудың негiзi болып табылатын салықты жан-жақты талдап,
салық салу механизмiнiң қызмет етуiн, салықтың негiзгi элементтерiн және
осылардың басын қосып, ұйымдастырып отыратын салық жүйесiн талдау осы
тақырыптың өзектiлiгi болып табылады.
Сонымен осы дипломдық жұмыстағы негізгі мақсат салықтардың мәнін, даму
тарихын ашумен қатар Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы,
оны жетілдіру жолдары және салық жүйесіндегі заңдылықтар мен тәртіптер т.б
туралы мәліметтер мен теорияларды толықтай және жүйелі түрде беру. Жалпы
диплом жұмысы үш тараудан және бірнеше бөлімдерден тұрады:
Бірінші тарауда жалпы салықтардың пайда болуы, салық жүйесінің
даму тарихы, салықтардың экономикалық мәні, сонымен бірге, Қазақстан
Республикасындағы салық түрлері туралы толықтай мағлұмат берілген, сонымен
қатар Республикамыздағы әрбір берілген салық түрлеріне салықтардың елдегі
қолданылуы және мәні туралы қысқаша түсініктемелер берілген.
Екінші тарауда негізгі бөлім болғандықтан Республикамыздың салық
жүйесінің құрылуы мен қалыптасуы, елдегі салық салудың үлгісі, салық
саясаты мен салық механизмі және олардың арасындағы өзара байланыс, салық
жүйесін жетілдіру жолдары, Отанымыздың салық жүйесіндегі заңдылықтары мен
тәртіптер толық әрі нақты мағлұмат береді.
Үшінші тарауда қорытынды бөлім болып табылады, сондықтан мұнда
Қазақстан Республикасының салық жүйесін қазіргі заманға сай жаңа
заңдылықтар, тәртіптер қолдана отырып одан әрі қалай жетілдіру керектігі
және осы бағытта қолданылатын жолдар ережесі келтірілген.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ДАМУЫ
1.1 Салық жүйесінің экономикалық мазмұны және құрылымы
Салықтар дегеніміз – мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы
экономикалық қатынастардың қажетті үзбесі. Мемлекеттік құрылымның дамуы мен
өзгеруі әрқашан салық жүйесінің өзгеруімен байланысты. Қазіргі өркениетті
қоғамда салықтар мемлекеттің негізгі кіріс көзі болып табылады. Бұл
функциядан басқа мемлекет салық механизмін қоғамдық өндіріске, оның
динамикасы мен құрылымына, ғылыми-техникалық прогресске экономикалық ықпал
етуші құрал ретінде пайдаланады. [1]
Салықтардың сонау ерте кезден бастап пайда болуы алғашқы қоғамдық
қажеттіліктермен тікелей байланысты.
Салықтарды жинау әдістері мен нысандарының дамуында негізгі үш ірі
кезеңді атап айтуға болады. Алғашқы кезеңде, ежелгі әлемнен бастап орта
ғасырлардың басына дейін мемлекетте салық жинайтын және оны анықтайтын
қаржылық аппараты болмаған. Ол тек алғысы келетін қаражаттардың жалпы
соммасын анықтаған. Ал салықтарды жинауды қалаға немесе қауымға тапсырылды.
Екінші кезеңде (XVI-XIX ғғ. басы ) елде бірнеше мемлекеттік мекемелер
пайда бола бастады. Сол кезде мемлекет функцияның бір бөлігін өзіне алады:
салық салудың квотасын орнатады, салықтарды жинау процесін бақылайды. Осы
кезде салықтарды өтеп алушылардың атқаратын қызметі зор болды. [2, 45 б]
Үшінші кезең, осы заманғы кезең – салықтарды жинау және оларды
орнатудың барлық функцияларын мемлекет өз қолына алған. Аймақтық билік
органдары, жергілікті қауымдар мемлекеттің көмекші ролін атқарады.
Мемлекеттік мекеменің бастапқы даму сатысында салық салу ретінде
құрбандыққа шалу саналған. Әрине бұл процесс ерікті бастауда болған жоқ.
Құрбандық шалу әрине заңсыз болды және төлемдерді немесе алымдарды күштеу
арқылы жиналды. Жиналымдардың пайыздық ставкасы анық болған. Моисейдің
Пятикнижінде былай жазылған: жердегі ағаш жемістерінен барлық десятина
құдайға ғана тән.
Осыдан, салықтың алғашқы ставкасы барлық алынған табыстардың 10
пайызын құрайды. Мемлекеттің дамуымен байланысты светская десятина пайда
болды. Бұл десятина шіркеу десятинасымен бірге алынды. Бұл тәжірибе
көптеген ғасырлар бойы әр түрлі елдерде өмір сүрді, атап айтқанда Ежелгі
Мысырдан бастап орта ғасыр Еуропасына дейін. Ежелгі уақытта Мысырда жер
салығы алынған. Ол салық өте дәл болған. Мысырда Страбонның билік еткен су
деңгейін бақылайтын болашақ салықты есептеудің негізінде жатқан 2 нилометр
болған.
Ежелгі Грецияда б.э.д. VII – IV ғғ. ақсүйектердің уәкілеттері
мемлекеттің негізін құра отырып, табыстың 110 немесе 120 бөлігін құрайтын
салықты енгізді. Сонымен бірге қақпа алдында алым түріндегі акциздер болды.
Осының арқасында жалдамалы армияны ұстауға, мемлекеттің, қаланың
айналасындағы бекіністерді құруға, шіркеулерді, қоғамдық ғимараттарды,
жолдарды, су құбырларын салуға және кедейлерге ақша мен азық-түлікті беру
және басқа да қоғамдық мақсаттар үшін қаражаттарды жұмсауға және
шоғырландыруға мүмкіндік туғызды.
Осымен бірге ежелгі заманда салық салуға қарсы әрекеттер болды.
Мысалы, Афиныда ерікті адам салық төлеумеуі тиіс деп саналған. Кейбір
адамдар үшін жеке салықтар құлшылықтың белгісі түрінде болған. Кейбір
адамдар мүліктік салықтарды жақтыртпаған.
Қазіргі кездегі мемлкеттер өзінің бастауын Ежелгі Римнен алады. Сол
жердегі салық жүйесінің дамуын қарастырайық. Алғашқыда бүкіл мемлекет Рим
қаласынан және оған жақын жерлерден тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар
болмаған. Қала мен мемлекетті басқару шығындары минималды болған. Өйткені,
сайланған магистраттар өздерінің қызметтерін төлеусіз (ақысыз) істеген.
Тіпті кейде олар өздерінің қаражаттарын салған. Шығындардың басты бөлігін
қоғамдық ғимараттарды салу құраған. Көбінесе бұл шығындарды қоғамдық
жерлерді жалға беруден түскен ақшалар арқылы жапқан. Бірақ соғыс уақытында
Рим азаматтарынан молшылықтарына байланысты салық алынып отырған.
Салық сомасын әрбір 5 жыл сайын сайланатын цензар-шенеуліктер анықтап
отырған. Римнің азаматтары цензорларға өздерінің мүліктік жағдайы туралы
және отбасы жағдайы туралы акт берген. Осыдан табыс туралы декларацияның
негізі сол кезден бастап жасала бастағанын көруге болады.
Б.э.д. IV-III ғғ. Рим мемлекеті дамып, жаңа отар қалалар жаулап алына
берді. Салық жүйесінде де өзгерістер болды.
Отарларда жергілікті салықтар енгізілді. Римдегідей, олардың мөлшері
азаматтардың жағдайына байланысты болды. Салықтардың белгілі бір сомасы
әрбір 5 жыл сайын өзгеріп отырған. Римнен тыс тұратын римдік азаматтар
мемлекеттің салықпен қатар, жергілікті салықтарды да төледі.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңiнде салық салу саясатының
негiзгi бағыттары - салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне
мүмкiншiлк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Салық салудың әдiстерi мен жолдары, салық салудың негiзгi қағидалары,
салық салуды ұйымдастыру салық механизмiне жатады.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетке
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. Салық жүйесінтиімді ұйымдастыру негізінен салық механизмі арқылы
іске асады. 6, 87 б
Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен
және жаңаруымен қабаттаса жүредi.
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады. 3, 362 б
Салықтар дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде түсетiн мiндеттi төлемдер болып
табылады. Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екi арадағы мемлекеттiк орталықтандырылған қаржы көздерiн
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипатайтын экономикалық
категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада:
1) Бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының қалыптасуындағықаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн көрсетедi.
2) Екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтардың қаржылық
қатынастарын көрсетедi.
Салықтар жалпы шығу тегi мемлекеттердiң пайда болуымен қатар өмiр
сүруi мен дамуының негiзгi қаржылық көзi болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, оның құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. әрбiр
мемлекетке өзiнiң iшкi және сяртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр
деңгейде қаржының көздерi керек екенi белгiлi. Ал салықтар болса осы
мемлекет қаржысының негiзгi қайнар көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы
дамытуға, ынталндаруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет ететiн
салаларына қолдау құралы ретiнде пайдаланылады. 3, 325 б
Осы салық салуға байланысты әр дәуiрде мемлекет қайраткерлерi.
Экономистер, философтар, аңгерлер көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етiлген нысаны” ретiңде анықтаса,
салық салу теориясының негiзiн салушылардың бiрi А.Смит “Салық төлеушiлер
құлшылықтың белгiсi емес, бостандықтың белгiсi” деп тұжырымдаған.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей қатысты.
Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш
қызметтерi бар:
1) Фискалдық;
2) Реттеушiлiк;
3) Бақылаушылық.
Салықтардың бiрiншi қызметi – фискалдық немесе бюджеттiк қызмет деп
аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады. Себебi, салықтар
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери,
қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да шаралардың iске асуын
қамтамасыз етедi.
Баршаға белгілі 2010 жылы салық жүйесінде әділеттілікті, оның
тұрақтылығы және анықтылығын, салық төлеушілердің барлық категориясына
қатысты салық жүктемесініңбаланстылығын және салық жүйесінің экономикалық
процестерге қатысты бейтараптылығын қамтамасыз етуге бағытталған негізгі
құжат – Салық Кодексі пайда болды. 1
Аталған заңнаманың негізінде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
санының қысқартылуы және салық салу механизмінің оңайлатылуы, салық салу
қағидаттарының халықаралық стандарттарға көшірілуі, салық жүйесінің
экономика талаптарына сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының
төмендеуіне, шаруашылық субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және
сәйкесінше мемлекеттік бюджетке түсімдердің жоғарлауына мүмкіндік жасады.
Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде
елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге
болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған
сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың
экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша
өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағай жасауы қажет.
Салықтардың екiншi маңызды қызметi ол реттеушiлiк қызмет. Реттеушiлiк
қызметi салық механизмi арқылы iске асырылады. Оның iшiндегi негiзгi
тетiктер салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерi. Салықтық реттеудiң
тетiктерi тек қана өндiрiстiң дамуын реттеп қана қойиай, сонымен қатар ақша
және баға саясаты, шетелдiк инвесторларды ынталандыру, шағын және орта
кәсiпкерлiктi дамыту және қолдау шаралары, мемлекттiк маңызы бар өндiрiстер
мен өнеркәсiп салаларын қолдау мақсатында қажет болып табылады. Әрине
салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн олардың басқа да
экономикалық құралдармен және саясаттармен тығыз байланыста болуы қажет.
Салық мөлшерiн көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгiлеу өндiрiстiң тоқтауына, өндiрушi кәсiпкердiң өз iсiне деген
ынтасын жоғалтуына және көлеңкелi экономиканың дамуына әкеледi. Мысалы,
әлемдiк тәжiрибе бойынша табыс салығын салғанда салық ставкасының деңгейi
35-40 пайыздан аспауы қажет. 4, 63 б
Салық механизмiмiн, оның iшiнде салық ставкаларының деңгейiн
зерттеген ғалымдардың тұжырымдароы мынаны дәлелдейдi:
1) Егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50%-нан асып
кетсе, онда ол өндiрiстiң тоқтап қалуыа әкелiп соқтырады. Себебi,
рыноктағы кәсiпорындар өздерiнiң өндiрiс шығындарын жаба алмай
қалады.
2) Ешер салық мөлешi салық төлеушi табысының 45-50%-ы аралығында болса,
онда жай ұдайы өндiрiске әкеледi.
3) Егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 35-40%-ы мөлшерi
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндiрiске әкеледi.
Салықтардың экономикадағы келесi негiзгi қызметi ол бақылаушылық
қызметi, яғни салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметi арқылы
салық механизмiнiң қызмет етуiнiң тиiмдiлiгi бағаланады, қаржы
ресурстарының қимылына баылау iсi жүргiзiледi, салық жүйесi мен бюджет
саясатының жетiлдiру жолдары қарастырылады.
Қандай да бiр механизмнiң құрамына бiрнеше тетiктерi мен элементерi
болады. Сол сияқты салық механизмi де белгiлi бiр салық элементтерiнен
тұрады. Салық салу элементтерiне келесiлер жатады:
• Субъект;
• Объект;
• Салық көзi:
• Салық ставкасы;
• Салық өлшем бiрлiгi;
• Салық оклады;
• Салық жеңiлдiктерi;
• Салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi;
• Салық төлеушiнiң және салық қызметi органдрының құқықтары мен
мiндеттерi;
• Салық төлеуiн бақылау;
• Салықтық жазалау шаралары.
Салық төлеушi немесе салық субъектiсi – салықты және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу жөнiндегi заңды мiндетi бар
тұлға. Қазақстанда салық төлеушiлерге:
• Резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
• Қазақстан Ресубликасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар болып табылады.
Салық объектiсi – заң жүзiнде негiзделген, салық салуға негiз болатын
табыс, мүлiк, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген
тауарлық-материалдық игiлiктер.
Салық көзi – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық
табыс пен шегерiмдердiң айырмасы ретiнде анықталады.
Салықтың негiзгi базасы мыналар болып табылады:
• Табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке
табыс салықтары жатады;
• Тауарларға салынатын салық. Олар қосылған құнға салынатын салықтар
және кеден баждарын қамтиды;
• капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлiкке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық ставкасы – бiр өлшем бiрлiгiнен алынатын салық мөлшерi.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгiленедi. Пайыздық салық
ставкасы прогрессивтiк, регрессивтiк және пропорционалдық болып бөлiнедi.
Прогрессивтiк салықтар салық салынатын табыстың өсуiне сәйкес ұлғайып
отырады. Пропорционалды стакалар керiсiнше салық салынатын табыстың
мөлшерiне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады. Регрессивтi салық
ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерiнiң өсуiне қарай салық ставкасының
төмендеуi. 7, 211 б
Тұрақты салық ставкасы салық щбъектiсiнiң көлемiнен тәуелсiз бiрынғай
сома түрiнде белгiленедi.
Салық өлшем бiрлiгi – есептеу үшiн берiлген салық щбъектiсiiнң өлшем
бiрлiгi.
Салық оклады – салық төлеушiнiң белгiлi бiр щбъектiсiнен төлейтiн
салық сомасы.
Салық жеңiлдiктерi – заңға сәйкес салық төлеушiнiң бiртiндеп немесе
салық төлеуден босатылуы. Салық жеңiлдiктерiне салықтан толық босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерiстер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзiмiн ұзарту болып табылады. Салық төлеушi шегерiмдердi жылдық
жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде
жүргiзедi.
Салық төлеу мерзiмi – салықтар мен басқа мiндеттердiң бюджетке төлену
уақыты.
Салық төлеу тәртiбi – белгiленген мерзiмде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенiн, яғни төлеу кезiндегi
белгiлi бiр дәйектiлiктi белгiлейдi.
Салық төлеушiнiң құқытары:
• Қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдер туралы салық заңдарындағы өзгерiстер туралы салық қызметi
органдарынан ақпарат алу;
• Салық қатынастары мәселелерi бойынша өз мүдделерiн қорғау және оны
өзi, не өз өкiлi арқылы бiлдiру;
• Салық бақылауы нәтижелерiн алу;
• Салық бақылауы нәтижелерi бойынша салық және бюджетке төленетiн басқа
да мiндеттi төлемдердi есептеу мен төлеу жөнiндегi салық қызметi
органдарына түсiндiрме табыс ету;
• Жеке шотынан салық мiндеттемелерiнiң орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйi туралы көшiрме алу;
• Салық Кодексiнде және Қазақстан Республикасның басқа да заң
актiлерiнде белгiленген тәртiппен салықтық тексеру актiлерi бойынша
хабарламаға және салық қызметi органдары лауазымды адамдарының
әрекетiне шағым жасау;
• Салық құпиясының сақталуын талап ету;
• Салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжатарды табыс етпеу.
Салық төлеушiнiң мiндеттерi: 6, 57 б
• Салық мiндеттемелерiн дер кезiнде және олық көлемiнде орындау;
• Салық қызметi органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтiк мiндеттерiн
атқаруы кезiндегi заңды қызметiне кедергi жасамау;
• Нұсқама негiзiнде салық қызметi органдары лауазымды адамдарының салық
салу щбъектiсi және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлiктi тексеруiне жол беру;
• Салық есептiлiгi мен құжаттарды заңға сәйкес тәртiппен табыс ету;
• Сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау касса
машиналарын мiндетi түрде пайдаланажәне тұтынушының қолына бақылау
чегiе бере отырып жүргiзу.
Салық төлеудi бақылау – салық заңдарыынң орындалуын, мемлекетке
түсетiн салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердi есептеу дұрыстығын және
олардың уақтылы төлену мәселелерi бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеудi басқаруды тек қана салық қызметi органдары жүзеге
асырады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмiнiң қызметi белгiлi қағидаларға сүйенiп iске асырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексi салық iсiн мынадай қағидаларға
негiзделiп жүргiзiлуiн талап етедi:
1. мiндеттiлiк қағидасы бойынша салық төлеушi салықтық мiндетiн толық
және белгiленген мерзiмде орындауы тиiс.
2. нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетiн төлемдер мен салықтар нақты болуы тиiс.
3. әдiлеттiлiк қағмдасы бойынша Қазақстан Республикасында салық алу
жалпыға бiрдей және мiндеттi болады, жеке түрдегi жеңiлдiк жасауға
рұқсат етiлмейдi.
4. бiртұтастылық бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бiрдей
салық жүйесi қолданылады.
5. жариялылық қағидасы бойынша салықты рететушi нормативтiк құқықтық
кесiмдер ресми басылымдарда жарық көрiп отырады.
Салық iсiн тиiмдi ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгiлi топтарға
бөлiп жiктеймiз: 8, 18 б
1. Салық салу объектiсiне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелiгiне байланысты;
5. Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай;
Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып бөлiнедi.
Тiкелей салықтар тiкелей табысқа немесе мүлiкке салынады. Тiкелей
салықтарға мынадай салықтар жатады:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• жер салығы;
• көлiк құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгiзiлгендiкте, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
• Қосылған құнға салынатын салық;
• Акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып бөлiнедi.
Жалпы салықтар бюджетке тскен соң, жалпы мақсаттарға жұмсалады. Оған
коммерциялық табыс салығы және қосылған құнға салынатын салық жатады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгiленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлiк құраладыона салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады. Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттiк
және жергiлiктi болып бөлiнедi.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушiнiң кез келген салық
салынатын объектiсiнен түсетiн табысынан алынады.
Тұтынуға салынатын салық салық төлеушi тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейдi. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
1.2 Қазақстан республикасының салық жүйесі: деңгейлері және принциптері,
қалыптасу кезеңдері
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді салық теориясының
басты элементі.
Салықтар жөніндегі ілімнің түңғыш қарлығаштары, саяси экономикалык
теорияның ірі классиктері Адам Смит, Уильям Петти.
Адам Смит салық жүйесін құрудың төрт қағидасын ұсынған. Лар дамыған
елдерде қазір де салық салуды ұйымдастыру принциптері ретінде қолданылады.
1-қағида. Салық әрбір салык төлеушінің тапқан табысына сәйкес алынуға
тиісті.
2- қағида. Салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде күні бұрын
және дәл белгіленуі қажет;
3- қағида. Ыңғалылық қағидасы, әрбір салық төлеушіге қолайлы уақытта және
осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті.
4-қағида. Үнемділік қағидасы, салық алу кезінде салық төлеушінің
шығындары мейлінше аз болуға тиісті [6, 48 б].
Салық салу принциптері мүмкіндігінше: заңдылық пен негізділік; жалпыға
бірдейлік және нақтылық; тенділік пен әділеттілік; ыңғайлылық және
жеткілікті; қарапайымдылық және бейтараптық; жоспарлық және нормативтік;
тиімді және үнемді; жеңілдік пен бірдүркінділік болуы қажет.
Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер –
салықтар болып табылады. Салықтар өз кзегінде олардың құрылымы мен алыну
ерекшеліктеріне, сипатына және мақсаттарына байланысты әр түрлі болып
келеді.
Салық Кодексіндегі 13 салық көрсетілген. [1]
Жаңа Салық Кодексi Қазақстанда мынадай салықтар енгiзiлдi:
• корпоративтік табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• экспортқа рента салығы;
• жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
• әлеуметтік салық;
• көлік құралы салығы;
• жер салығы;
• мүлік салығы;
• ойын бизнесі салығы;
• тіркелген салық;
• бірыңғай жер салығы;
Мұндағы қосылған құнға салық пен акциздер жанама салықтарға жатады. Ал
қалған салықтың жетi түрi тiкелей салық салу болып табылады. Ендi осы салық
түрлерiне және олардың ерекшелiгiн қарастырайық.
Корпорациялық табыс салығы. Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттiк
мекемелердi қоспағанда Қазақстан Республикасы резидент заңды тұлғалары,
сондай-ақ Қазақстанда қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
республикадағы көздерiн табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейдi.
Арнаулы салық режимiн қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестiң
субъектiлерi, шаруа қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнiмiн
өндiрушiлер, кәсiпкерлiк қызметтiң жекелеген түрлерi корпорациялық табыс
салығын төлейдi.
Корпорациялық табыс салығын салу механизмi заңды тұлғалар салықты
есептеу, төлеу тәртiбiн, алу шарттарын, жеңiлдiктер мен санкцияларды, төлеу
уақытын айқындайды.
Негiзгi шектерде бұл механизм заңдамаға сәйкес мынаған саяды. Салықты
табыс алатын заңды тұлғалар, резиденттер мен бейрезиденттер, соның iшiнде
кәсiпкерлiк қызметтен алатын табыстары бойынша коммерциялық емес ұйымдар
да, бюджет ұйымдары да төлейдi.
Корпорациялық табыс салығында салық төлеушiлер болып Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкi мен мемлекеттiк мекемелерiн қоспағанда,
Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда
қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы
көздерiн табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейдi. Арнаулы салық
режимiн қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестiң субъектiлерi, шаруа
қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнiмiн өндiрушiлер, кәсiпкерлiк
қызметтiң жекелеген түрлерi корпорациялық табыс салығын төлейдi.
Корпорациялық табыс салығын салудың көрiнiсi келесi 1-ші суреттегiдей
көрiнiс табады:
20% 15% 10% 5%
Сурет 1 – Корпорациялық табыс салығын есептеу және өндiрiп алу
Ендi Қазақстан Республикасындағы соңғы бiрнеше жылдағы корпорация
табысының жалпы табыстардағы үлесiн келесi кестеден көре аламыз:
Кесте 1
ҚР-ның мемлекеттiк бюджетiндегi корпорациялық салықтардың үлесi
Көрсеткiш мөлшерi 2008 2009 2010
Млн.тн % Млн.тн % Млн.тн %
Корпорациялық табыс салығы 207354 27,6 272632 28,9 382814 32,3
Көзі: Қазақстан Республикасының Заңы 2010 жылға арналған республикалық
бюджет туралы.
Корпорациялық табыс салығында салық төлеушiлер болып Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкi мен мемлекеттiк мекемелерiн қоспағанда,
Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда
қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы
көздерiн табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейдi. Арнаулы салық
режимiн қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестiң субъектiлерi, шаруа
қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнiмiн өндiрушiлер, кәсiпкерлiк
қызметтiң жекелеген түрлерi корпорациялық табыс салығын төлейдi. 1
Жеке табыс салығы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерiiнң басты көздерiнiң
бiрi және де басқа салықтарға қарағанда халықтың өмiрiне тiкелей әсер
ететiн салықтың бiр түрi болып табылады.
Осы табыс салығын төлеушi болып салық жылы iшiнде салық салынатын
табысы бар Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ тұлғалар табылады. Әрбiр салық төлеушiлер табыс салығын
өздерi тұрған жерi бойынша төлеудi жүзеге асырады. Жеке табыс салығын салу
объектiлерiне келесiлер жатады:
1) төлем көзiнен салық салынатын табыстар;
2) төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар;
Салық төлеушiнiң төлем көзiнен салық салынатын табыстарына мынала
жатады:
1) Қызметкерлердiң табысы – қызметкердiң жұмыс берушi есептеегн салық
шегерiмдерi сомасына азайтылған табыстары төлем көзiнен салық
салынатын табысы болып табылады;
2) Бiр жолғы төлемдерден алынатын табыстарға салық салу;
3) Жинақтаушы зейнетақы қорларына берiлетiн зейнетақы төлемдерi негiзiнде
орын алатын;
4) Дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түрiндегi табыстардан;
5) Стипендиялар – бiлiм беру ұйымдарында оқып жүргендерге арналған ақша
сомасы, мәдени және ақпарат қызметкерлерiне төлеуге арналған ақша
сомасы табыс көзiнен салық салынатын стипендия болып табылады;
Қазақстан Республикасының салық жүйесiнде табиғи ресурстарды, пайдалы
қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бiрқатар төлемдер бар.
Оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшiн төленетiн
төлемдер ретiнде бiр топқа бiрiктiруге болады. 1
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi
мыналарды қамтиды:
1) Үстеме пайдаға салынатын салық;
2) Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерi;
1) бонустар (қол қойылатын, коммерциялық табу)
2) роялти;
3) өнiмдi бөлу бойынша Қазақстан Ресупбликасының үлесi.
Бонустар – жер қойнауын пайдаланушының тiркелген төлемдерi болып
табылады және жер қойнауын пайдалануға жасалған келiсiмшартта белгiленген
мөлшерлерде және тәртiппен ақшалай нысанда төленедi.
Роялти - пайдалы қазбаларды өндiру және техногендiк құрылымдарды
қайта өңдеу процесiнде жер қойнауын пайдаланк құқығы үшiн төлемдер. Ол
ақшалай немесе заттай нысанда төленедi.
Жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы –
салысьырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы қызметiнен алынған немесе рыноктық
салыстырмалы жағдайындағы шығарылған өнiмдi сатудан алынған қосымша пайда
үшiн төленетiн төлемдер.
Әлеуметтiк салық – мемлекетте алынатын салықтардың бiрi. Ол 1999
жылдан берi бұған дейiн қолданылып келген әлеуметтiк қорларға: зейнетақы,
мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру, мiндеттi медициналық сақтандыру, халықты
жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына
енгiзiлген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесi еңбеккке ақы төлеу қорының
28% мөлшерiнде белгiленедi. 1
Әлеуметтiк салықтан түсетiн түсiмдер мемлекеттiк бюджеттегi үлесi
шамамен 17-19% құрайды.
Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары шетелдiк заңды
тұлғалардың филиалдары мен өкiлдерi, сондай-ақ Қазақстанда қызметiн тұрақты
атқаратын мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке
кәсiпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтiк салық төлеушiлер болып
табылады.
Республикадағы жер қатынастары саласындағы өзгерiстер Қазақстан
Республикасының жер реформасы жөнiндегi заңдарында, Жер Кодексiнде
бейнеленедi. Жердi пайдалану және иелену үшiн төленетiн ақы жер салығы
ретiнде қарастырылады.
Бұл салықтың мақсаты – жердi ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету және
жердi сақтау, құнарлығын арттыру, жергiлiктi аймақтардың әлеуметтiк-мәдени
дамуы үшiн қажеттi шараларды iске асыру үшiн бюджетке түсетiн табыстарды
қалыптастыру болып табылады.
Жер салығы толығымен жергiлiктi бюджетке түседi, сондықтан бұл
жергiлiктi өкiмет орындарының аталған салықтыы жинауға мүдделерiн
арттырады.
Жерге салық салудың объектiлерiн атап өтетiн болсақ:
1) Ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлер;
2) Елдi мекендi жерлер;
3) Өнеркәсiп, көлiк, байланыс және қорғаныс және өзге мақсаттағы жерлер;
4) Ерекше қорғалатын табиғи аумақтағы жерлер;
5) Орман қоры жерлерi;
6) Су қоры жерлерi;
7) Қордағы (запастағы) жерлер.
Салық салу объектiсiне қарай мүлiкке салынатын салық тiкелей
салықтарға жатады. Белгiленген ставкаларды есепке ала отырып, салық
мүлiктiң құнына тiкелей салынады.
Көлiк құралдарына салынатын салықты меншiк құқығында салық салу
объектiлерi бар жеке тұлғалар және меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе
оралымды басқару құқығында салық салу объектiлерi бар заңды тұлғалар,
олардың құрылымдық бөлiмшелерi төлеушiлер болып табылады.
Уәкiлеттi органдарда мемлекеттiк тiркеуге жататын және есепте тұрған
көлiк құралдары, тiркемелердi қоспағанда, салық салу объектiлерi болып
табылады. Жүк көтергiштiгi 40 тонна және одан да асатын карьерлiк
автосамосвалдар, мамандырылған медициналық көлiк құралдары салық салу
объектiлерi болып есептелмейдi.
Ендi елiмiздегi 2007 және 2010 жылғы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiндегi
жер салығы мен мүлiк салығынының үлесiн төмендегi 2-ші кестеден көре
аламыз: 9
Кесте 2
Мемлекеттiк бюджеттегi жер салығы мен мүлiк салығының үлесi
млн.теңге
Көрсеткiштер 2008 2009 2010
Жер салығы 4644 5506 5855
Мүлiк салығы 15210 14763 20944
* Дерек көзі: Статистический ежегодник. Алматы. – 2010г.
Бірінші кестеде Республиканың мемлекеттік бюджетінің кірісіндегі
салықтық түсімдердің құрамы мен үлес салмағы көрсетілген.
Төмендегі кестеден көріп отырғанымыздай бюджет кірістерінің негізін
салықтық түсімдер құрайды. Олардың ішіндегі ең көп үлес корпорациялық
табыс салығына, қосымша құн салығына тиесілі болып отыр. Ал кірістегі
бонустар мен роялтилердің үлес салмағы жылдан жылға азайып отырғандығын
көре аламыз.
Кесте 3
2006-2010 жж. Мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы
млн.теңге
Табыстар 2008 2009 2010
Барлық кіріс (млн.теңге) 807852 1004566 1305264
Салықтық түсім 752785 947251 1186137
Бюджеттегі салықтық түсімдердің үлесі % 91,6 94,2 91,3
Корпорациялық табыс салығы 28,8 26,6 29,3
Жеке табыс салығы, 9,1 9,1 7,5
ҚҚС 20,8 22,6 18,6
Әлеуметтік салық 15,8 15,4 12,8
Акциздер 3,0 2,6 2,3
Бонустар, роялти 4,8 0,4 0,8
* Дерек көзі: Статистический ежегодник. Алматы. – 2010г.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы
жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді,
ол сәйкесінше орта топ өкілдерінің қалыптасуына жағдай жасайды, ұлттық
экономиканың дамуына оң әсер береді. Оны төмендегі сызба түрінде келтіруге
болады:
Сурет 2 - Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық үдеріске
тигізетін әсері
Жетілдірілген салық жүйесі қызмет еткен кезде шаруашылық
субъектілерінде инвестицияны қаржыландыратын қосымша қаржы көзі пайда
болады немесе керісінше. Бюджет те инвестицияның негізгі қаржы көзі болып
табылады. Ұлттық экономиканың дамуындағы және әлеуметтік мәселелердің
шешілуі кезіндегі инвестицияның атқаратын рөлін түсіндіріп жату артық болар
еді.
Нарықтық экономикада салықтар тек қана бюджеттің кіріс көзі ғана емес,
олар экономиканы реттеу құралы ретінде қолданылады, табыстарды қайта бөле
отырып әлеуметтік функцияны орындайды, тұлғалардың қоғамдық статусын
анықтайды [11, 67 б]. Аталған тұжырымдар, жалпы, салық жүйесінің қайта
бөлу функциясы арқылы нарықтық экономикаға Германиядағы, Швециядағы және
басқа да көптеген елдердегі сияқты бюджеттен әлеуметтік салалар мен
әлеуметтік қамсыздандыруға қаржы жұмсау арқылы әлеуметтік бағыттылық беруге
болатындығын айтады. Біздіңше, бұл біржақты пікірмен келісуге болмайды,
өйткені бұл үрдіс бюджеттің ауқымды бөлігін халықтың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсау арқылы ғана емес, сонымен бірге, прогрессивті
мөлшерлеме белгілеу, әлеуметтік жағынан мұқтаж адамдарды салықтан босату
немесе кейбір жеңілдіктер беру арқылы да жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе салықтардың әлеуметтік
мақсаттарға жетудегі атқаратын рөлін төмендегі сурет түрінде келтіруге
болады (3-сурет).
Сурет 3 - Салық жүйесінің әлеуметтік рөлінің нақты практикада көрінуі
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің,оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін
құрайды. [7, 215 б]
Салық жүйесі мемлекет пен қаржы көздерін жасау үшін құраған. Ел
экономикасын қайта құруға, өндірісті ұлғайтып дамытуға және саяси
әлеуметтік шараларды толығымен іске асуға мүмкіндік береді.
Салықты және басқа да төленетін бюджетке міндетті төлемдерді
белгілеу, енгізу және есептеу мен тәртіп жөніндегі биліктік қатынастарды,
сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салықтық міндеттемелерді
орындауға байланысты қатынастар салық заңнамасыман реттеледі.
Нарықтық экономика мен демократиялық мемлекеттің арасындағы қарым-
қатынастары тек заңды негізде құрылады. Бүгінгі күнде олар басты табыс
болып келмей, сонымен қатар қоғамды өзгертудің басты құралы болып табылады.
Ең басында біріншіден салық рефоромасын жүргізбей тұрып, оның стратегиялық
мақсаттары, өткізу мерзімі мен бағыттарын анықтауымыз қажет. Салық жүйесі
дүниежүзі тәжірибесінде қолданылатын есептеулермен санасуы қажет. Олар:
әділдік, қарапайымдылық пен экономикалық бейтараптылық.
Яғни әділдік қағидасына келетін болсақ, онда әділдіктің төмендегі екі
белгісі сақталуы қажет:
• тік
• көлденең
Тік әділдіктің негізгі белгісі ұқсас жағдайларда салық төлеушілерге
шамамен тең салық салуды қарастырады.
Ал көлденең әділдіктің негізгі белгісі салық салу табыстың өсуіне
байланысты прогрессивті қарастырады. Мұндай қағидат тек жеке тұлғалардың
табысынан алынуы қажет. Бірақ мұндай прогрессивті шәкілді жағдайда салық
салынғанда адамдардың мөлшерлеме салығы жоғары болмауы қажет.
Ал қарапайымдылық пен экономикалық бейтараптылық қағидатының негізі
бұл бюджетке тиімді төлемдердің әрдайым түсуінің басты себебі, ол – салық
жүйесінің қарапайымдылығы. Салық жүйесі салық төлеушілерге қарапайым және
түсінікті болуы қажет. Бұл үшін төмендегі әрекеттерге мөлшерлеме сүйену
қажет:
• салықтың ең басты түрлеріне бірқалыпты мөлшерлеме орнату;
• салық салу базасының қарапайым ретін орнату;
• бюджеттік есептеу жүйесін максималды жеңілдету, есептеме және
құжаттарды тапсыру мерзімін қысқарту, берілетін құжаттардың
мазмұнын жеңілдету;
• салықтың әрбір түріндегі жеңілдіктерді максималды түрде
қысқарту.
Қарапайымдылықпен қамтамасыз етудің басты белгісі бұл – төлеу орнының
қайнар көзінен алынатын салық тәртібін орнату. Жұмыс ақының табыс салығы,
дивидендтерге салық және пайыздары міндетті түрде қайнар көзде қалуы қажет.
Экономикалық бейтараптықтың негізгі көрсеткіші, ол – барлық басқарушы
субъектілерге салық салудың теңдігі. Мысалы, бейтараптылық қағидаты қосымша
бағаға салықтың бірлік мөлшерлемесін қолдану, тауарды өткізу операциясына
қосалқы құн салығын тарату, барлық басқарушы субъектілерге бірдей салық
базасын қолдану.
Кеңестік кезеңді еске алатын болсақ, онда ол кезде жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтардың, төлемдердің, алымдардың жетпістен астам
түрлері болған.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
Екінші кезең Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы заң 1991
жылы 24 желтоқсанда қабылданды. Сол салық заңына сәйкес республика
территориясында 45 салық жұмыс істеді.
Қазақстандағы салық реформасының үшінші кезеңі 1995 жылы 24 сәуірден
басталды. Бұл күні ел президенті заңды күші бар Бюджетке төленетін
салықтар мен міндетті төлемдер туралы жарлық құрды. 1995 жылдың басында
біздің салық жүйесі мүлдем тиімсіз және салық төлеушілерге салықты төлеу
өте ауыр болды. Осының бәрі экономиканың барлық саласындағы өнеркәсіпке
кері әсерін тигізді. Қазақстан Республикасының тарихында алғаш қабылданған
Салық кодексі Қазақстан Республикасының Президентінің 3 жарлығынан және
45 заңынан тұрған. Осының ішіндегі 18 заңдық актлер салық жүйесінен,
салықтың түрлерін және салық салудың тәртібін реттейді. Қазіргі кезде
Қазақстан Республикасында салық ауыртпалығын төмендету мақсатында жаңа
салық жүйесі жұмыс істеп жатыр.
Салық төлеушіге ең бастысы ол салық жүйесінің негізгі құрылу
қағидаттарын білу. Жаңа салық кодексі ортақ біріктірілген әдістемелік және
тұжырымдамалы негіздегі заңдық актілерден тұрады. Салық кодексі барлық
салық түрін, салық салынатын объектілерді және олардың жұмыстарының
реттелуін, сонымен қатар кедендік баждарды, алымдар мен төлемдерді
анықтайды.
1995 жылғы салық кодексі 12 бөлімнен тұрады. Соның ішінде 46 тарау,
179 бап бар. 1995 жылдың жиырмасыншы шілдеден 1996 жылдың 31 желтоқсанына
дейінгі аралықта Президенттің жарлықтары мен бірталай заңдарға өзгерістер
енгізді. Бұрыңғы салық жүйесіне қарағанда бұл салық кодексінде 5 жалпы
мемлекеттік және 6 жергілікті салықты ұсынды.
Төртінші кезең 2001 жылы 12 маусымында жаңа салық кодексінің
қабылдауымен басталады. Бұл салық кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарында іске
қосылды. Салық кодексінде ҚР-да қолданылатын салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9
төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Бұл салық жүйесінің ерекшелігі жеңілдіктердің жоқтығы. Кодекстің
жетінші бабында былай делінген: Жеке сипаттағы салықтық жеңілдіктерді
беруге тиым салынған.
Салық жүйесінің әділдігі мен қарапайымдылығын ескере отырып салық
кодексін құрушылар ондағы жеке және заңды тұлғалардан алынатын жеке салық
жеңілдіктерді минимумға дейін қысқартты. Осымен бірге жаңа салық заңында
жалпы, яғни кейбір жағдайларда барлық төлеушілерге салық жеңілдіктері
ұсынылған.
Салық кодексі өзгергенімен экономикалық тиімділікті арттыруға ешқандай
әсер етпейді. Ол кәсіпкерліктің дамуын ынталандырмайды. Қазіргі кезде жұмыс
істеп жатқан салық саясаты өндірушілердің табыстарының жартысынан көп
бөлігін алуға арналған. Ол өндірістің құлдырауына әкеледі. Кейбір
мәліметтер бойынша салықтық аударымдар табыстың 30-35 пайызынан көп болмауы
тиіс.
Салықтар мен аударымдар көбінесе өнімнің бағасына байланысты болады.
Бұл көбінесе қосалған құн салығына тиеді. Қосалған құн салығы күшті дамыған
елдерде кеңінен қолданылады. Қосылған құн салығының пайдалануы төлем
қабілеттілігі бар сұранысты төмендетеді.
Біздің республикада салық жүйесінің негізі 1991 жылғы салықтар
сұрақтар құжат пакеті қабылданған кезінде пайда болды. Салық заңдарына
көптеген өзгерулер енгізілді. Бірақ басында бұл өзгерулер нарық саясатына
сай еш сипат алмады. Осының нәтижесінде салықтың түрлері мен бюджетке
міндетті төлейтін төлемдер өсе бастады. Осы кезде заңға көптеген
жеңілдіктер енгізіле бастады. Ақыр соңында осының бәрі жүйесіз бей-
берекеттікке әкеліп соқты және салық жүйесінің қызметіне, заңдық актілерге
кері әсер етті.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің дамуы 4 кезеңнен тұрады:
1. 1992-1995 жж. аралығында – жаңа салық жүйесінің базисінің салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы
2. 1996-1998 жж. – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық
жүйесін құруды аяқтау
3. 1998-2000 жж. – барлық қағидаларды ескере отырып, салық жүйесіне
өзгерістер мен толықтыруларды енгізу
4. 2001-2008 жж. – кезекті салық кодексі қабылданып, іске қосылды.
5. 2009 жылдан қазіргі уақытқа дейін – 2009 жылғы Жаңа Салық
Кодексінің іске қосылуымен байланысты. Аталған Кодекс бойынша
салық түрлері мен алымдарына айтарлықтай өзгерістер енгізілді.
5-ші кезеңдегі салық жүйесінің дамуы 2009 жылы Жаңа Салық Кодексінің
қабылдануымен басталады. Бұл салық кодексiнде Қазақстан Республикасында
қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер,
атап айтқанда 12 салық, 5 алым, 10 төлемақы, 1 мемлекеттiк баж және
консулдық алым белгiленген. [1]
Мемлекеттің салық саясатының басты міндеті болып, салық ставкаларын
үкіметтің мақсатына сәйкес өзгерту. Фискалдық саясатты жүргізу – еліміздің
заңды органдарының айрықша құқы, себебі бұлар мемлекеттік бюджетті қысқарту
және бекіту арқылы салық салуды және олардың жұмсалуын бақылайды. Сондықтан
да қаржы тұрақтылығының жалпы ережесі бойынша, дағдарыс кезінде де қаржы
ресурстары мен бұларға қарама-қарсы қоғамның әлеуметтік-экономикалық
қажеттіліктері сәйкес болуы керек. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық
қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі, өндірілген жалпы қоғамдық өнімнің
көлеміне байланысты. Ұлттық табыстағы әлеуметтік қажеттілік көлеміне шектеу
енгізу минималды күнкөріс минимумын; минималды тұтыну бюджетін; тұтыну
корзинасының құқы; еңбек ақы, зейнет ақы, жәрдем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz