Нарықтық экономикадағы кәсіпорын баға белгілеуін басқарудың мәні және оның негізгі концепциялары. «Рахат» АҚ мысалында


Кіріспе
Баға - таңба күші ғана емес, үлкен табыстың кілті.
Тим Амблер.
Нарықтық механизмнің негізгі элементтерінің бірі - баға. Нарықтық баға өндірушілердің және тұтынушылардың өз арасындағы бәсеке нәтижесінде қалыптасады. Бұған бәсекеден басқа да көптеген факторлар әсер етеді. Жалпы нарық бағасына нарыққа қатысушылардың бәрі де әр түрлі деңгейде тәуелді болады, әсіресе сұраныс пен ұсыныс нарықтық баға әсерінен қалыпты жағдайдан тез ауытқиды. Сондықтан да нарықтық бағаның құрылуын, қалыптасуын және оның ауытқу заңдылықтарын біліп отыру, әр фирманың табысты тұрақты алуына және өндіріс бағытын жетілдіруге негіз бола алады. Міне, әр салада, әр сферада және әр тауар түрі бойынша бағаның құрылуының маңызы мен маңыздылығы осында десек, артық айтқан емес.
Бағаның құрылуы пәні жоғары оқу орындарындағы көптеген мамандықтар бойынша оқу бағдарламасына еніп отыр. Бұл пәннің негізгі міндеттері: өндіріс, тауарды өткізу, құнның қалыптасуы, жалпы ішкі өнім мен ұлттық табыстың өндірілуі, оның бөлінуі және пайдаланылуы, баға түрлері, олардың негізгі принциптері мен есептеу жолдарын анықтау. Жалпы баға - күрделі экономикалық категория. Сондықтан да баға теориясын түсіну және оны нақты практикада іс жүзінде қолдана білу болашақ мамандар үшін аса қажет. Өйткені, Қазақстан Республикасы жағдайында бағаның құрылуының өзіндік ерекшеліктері бар. Атап айтсақ, бағаның құрылуы өндіріс және айналым шығындары негізінде және бағаның нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеті негізінде құрылуы, бағаның нарықтық қатынастардағы орны, баға құрылымының механизмі және оның өзіндік сипаты тұрғысындағы өзекті мәселелер бәсекелестік ортаға тікелей әсер етеді. Сондай-ақ экспорт және импорт тауарлары мен қызмет көрсету түрлерінің сыртқы сауда бағасы және ұлттық баға жүйесі, сыртқы сауда бағасының жіктелуі, экспорт және импорт тауарларының ішкі бағасы және оның қалыптасу тәсілдері мен принциптері, сонымен қатар экспорттық және импорттық қосымша, сараланған валюта коэффициенті, оның мәні және есептеу тәсілдері, Қазақстан Республикасына ТМД елдерінен әкелінген тауарлар бағасын есептеу әдістемесі де экономикадан өзіндік орын алады [1, 27 б. ] .
Баға микро-макро экономикалық мағынасында мемлекеттің экономикалық, саяси-әлеуметтік көрінісі болып табылады және объективті нарық факторларымен анықталады. Сонымен бірге нарық өндіріс факторлары мен нарықтағы тауарды өткізу арқылы да анықталады. Нарықтық баға қалыптасудың теоретикалық базасына еңбектік және еңбектік емес құн теориясы жатады. Құнның еңбектік теориясы баға субстанциясын анықтайды, бірақ заңдылықтарының қалыптасу деңгейін көрсете алмайды, нарық шартында тауар айырбасы еңбек құнынан ауытқитын баға арқылы қалыптасады. Құн теориясы мне бірге баға теориясының дамуына үлкен үлес қосқан А. Маршал. Ол сұраныс пен ұсыныс категорияларының бір-біріне әсерін және заңдылықтары қалыптасуына талдау жасай отырып жаңа түсінік қалыптастырды. Егер неоклассик теория өкілдері А. Маршал, Л. Вальрас, В. Паретто. Дж. Хикс және т. б. нарық шаруашылығының құндық байланысын түсіндіргенде бағалық құралдарды пайдаланған болатын. Ал маржиналистер болса, баға түсінігін тауардың шекті пайдалылығымен түсіндіреді. Бірақ бұл теория өкілдері шекті шығындарды пайдалану арқылы көлемін өлшеуде сенімді әдістердің жоқ болу салдарынан, баға көлемін анықтау мүмкін емес деді.
Қазіргі кезгі экономикалық теорияның жетілген бәсеке шартында баға формуласы шекті пайдалылыққа сәйкес келсе екінші жағынан шекті шығындарға сәйкес келіп сұраныс пен ұсыныс қисығының қиылысу нүктесіне сәйкес келіп тұр.
Баға және оның қалыптасуындағы көптеген теориялық және қолданбалы зерттеулерге қарамастан Қазақстан экономикасы және ғылымы үшін бұл мәселе маңызды болып отыр.
Нарық жағдайында баға және баға қалыптастырушы факторлардың функционалды әсерінің нәтижесі болып табылады, сонымен бірге есепсіз баға саясатын және стратегиясын анықтау мүмкін емес. Сондықтан нақты баға таңдау оны талдаудан және бағалаудан туады, оның негізгілері: сұраныс пен ұсыныс қатынасы, инфляция деңгейі, валюта бағамдары мен ақша бірлігінің жылжуы, бәсекелестік, тар сапасы, жеткізу шарты т. б.
Бағалық саясат өнеркәсіп қызметінің маркетнгтік бөлігі болып табылады және нарық жағдайына сәйкес өзгеретін баға икемділігін түсіндіреді. Баға - өңделген көп шығынды талап етпейтін маркетинг элементі. Жіберілген бағаның өзгеруі немесе қалыптасуы маркетингтік қызметтің маңызды міндеті болып табылады.
Нарық бөлігіне ие болу үшін күрес бәсекелестер арасында жүреді. Бұл жағдайда таяныш бәсекелестік баға қалыптасуға түседі. Бірақ жиі нарық жағдайына қалыптасу баға дифференцациясының жоғалуына алып келеді.
Жұмыстың негізгі мақсаты, фирма тауарларына баға қою, баға белгілеуді басқару және баға қалыптастыру дамуының актуалды мәселелерін табуға ұмтылыс және мемлекеттік нарықтық саясатының мазмұнын талдау.
Жұмыстың негізгі міндеттері:
- маркетинг жүйесіндегі қызмет көрсету мен тауарлардың алға жылжуын қамтамасыз ету мәселелерін ашып көрсету;
- маркетингтегі баға саясатының тауар мен қызмет көрсетудің дамуында кері әсер туғызатын факторларды көрсету;
- маркетинг жүйесіндегі тауар мен қызмет көрсетудің қалыпты деңгейде дамуы үшін баға саясатының мазмұнын талдау және оны іске асыру.
- Нарықтық экономикадағы кәсіпорын баға белгілеуін басқарудың мәні және оның негізгі концепцияларыБаға белгілеудің мәні, мағынасы және принциптері
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуінің алғашқы жылдарында көп фирмалардың баға қалыптастыруындағы негізгі мақсаты аман қалу болса, қазір ағымдағы пайданы көбейту және нарықта бөлікке ие болу. Бұған дәлел экономиканың дамуымен бірге өнеркәсіп орындарының баға қалыптастырудағы мақсаттарының өзгеруі. Егер нарыққа жаңа тауар шықса ағымдағы пайданың жоғарлауы оның баға қалыптастыруындағы негізгі мақсаты болады. Нарық бөлігіне ие болу үшін күрес бәсекелестер арасында жүреді. Бұл жағдайда таяныш бәсекелестік баға қалыптасуға түседі. Бірақ жиі нарық жағдайына қалыптасу баға дифференцациясының жоғалуына алып келеді [2, 67 б. ] .
Маркетингтің бағалық стратегиясы фирманың нақты баға орнатумен мақсатқа жету жолдарын анықтайды, ол шығынға, сұранысқа, бәсекеге, тауарлардың өмірлік цикл этаптарының бағалауына байланысты қалыптасады. Баға қалыптасудың бұл стратегиясы баға саясатының негізі болып отыр. Қазіргі кезгі отандық өнеркәсіп орындарының баға қалыптастыру әдісі шығындарға және инфляциялық күтімге бейімделген, содан кейін сұраныс пен бәсекелестікке. Егер шығынға негізделген баға саясаты шығынды жабу принципінен шықса және өнімнің өзіндік құнын есептеуді болжаса, онда сұраныс пен бәсекелестікке негізделген әдістер тәжірбиелік қолдануда қиың және белгілі білгірлікті, мамандар күшін талап етеді, сонымен бірге сәйкес келетін заңды және ақпаратта қажет.
Нарықтық экономикада нарықтық баға өзгеруіне әсер етуші негізгі фактор - сұраныс. Оның деңгейі, өсуі, икемділігі нарық жағдайына әсер етеді. Тәжірибеде сұраныс заңы принциптерінің бұзылуы кездеседі, ол баға мен сұраныс көлемінің бір уақытта өсуі арқылы көрінеді.
ХІХ ғасырдың соңында ағылшын экономисі Р. Гиффен британ көміршілерінің тұтыну бюджетін зерттей келе арзан мен салыстырғанда күнделікті тұтынатын азық-түліктер, мысалы, нан, сүт т. б. баға жоғарылағанда төлем қабілеті төмендеген жоқ, керісінше өсіп отырды. Нан, май және басқа азық-түліктермен балама түрде брилянттың, антиквариаттардың, беделді автомашиналардың бағасының өсуі сұраныс төмендеуіне алып келген жоқ, керісінше оларға деген сұранысты ынталандырды. Экономикалық әдебиеттерде Гиффен парадоксіне әр түрлі түсініктемелер берілген, солардың бірі: Жанұя бюджетінде нан өнідеріне сұраныс төмендеген жоқ, ал қымбат тағамдарға, мысалы, етке, майға, жемістерге т. б. сатып алу мүмкіндігі төмендеді. Маркетологтар баға өзгертуге шешім қабылдар алдында олардың өнімі Гиффен эффектісіне ұшырағанын білу керек. Соңғысы Қазақстан сатып алушыларының тұтыну корзинасына сипатты. 1996 жылдан бері Қазақстанда нан өнімдерін тұтыну адам басына шаққанда 136кг жетті. Тамақтану Иниституты бұл көрсеткішті физиологиялық нормадан жоғары деген қорытынды айтты.
Сұранысқа негізделген баға қалыптасудың әдісін кең қолдану өнеркәсіп орындарына бағаны маневрлауға және қажетті пайда табуға зор мүмкіндік береді. Батыс фирмалары тәжірибелерінде кең таралған «қаймағын қалқып алу» стратегиясы, ол жаңа тауарды жоғарғы бағамен сатуды қарастырады, өйткені оған сұраныс икемсіз. Бұл нарықты әртүрлі бағалық икемділікпен бөлуге мүмкіндік береді, бірінші бағаға икемділігі төмен тұтынушылардан қаймағын қалқып алады. Бірақ мұндай стратегияны отандық өнеркәсіп орындары көп қолданбайды.
Тағамдарға баға орнату үшін бағақалыртастырудың ассортиметтік стратегиясын мақсатты түрде қолдану керек, бір-бірін толықтырушы және бірдей сұранысқа ие тауарларға. Бұл стратегия фирмалық тауарларға және модификациясына қатысты қолданылады, өткізу барысында тұтынушының эстетикалық жәнге эмоционалдық құндылықтарын ескеру қажет. Тауар маркалары арасындағы өзгешелік байқалмайды, олар тек позициялану арқылы ғана білінеді. Бұл стратегияны тұтынушының талғам қасиетінен бөлек, эмоциялық және эстетикалық құндылықтарын ескеруді талап ететін кондитерлік тауарлар үшін қолданған тиімді [3, 97 б. ] .
Тұтынушының әр түрлі мүмкіндігіне және мінез-құлқына негізделген тауар екі немесе одан көп сегментінде әр түрлі бағамен дифферециялданған баға стратегиясы шеңберінде жүзеге асырылады. Екінші нарық үшін және периодты шегерім үшін шегерім стратегиясын қолдану кезінде бір сегмент тауарды жоғары бағамен сатып алады, сонымен бірге шығынның бір бөлігін жабады, оны басқа сегментте төменгі бағамен сатуға мүмкіндік береді. Бұл стратегия төменгі кірісті қорғалмаған адамдар тобын ынталандырады және мұндай қатынаста әлеуметтік характерді иеленеді. Дифференциялданған бағаны қолдану заң шығаруды қамтамасыз етуді талап етеді.
Отандық кәсіпорындар тәжірибесінде шетелдік психологиялық қабылдауға негізделген маркетингтік немесе дөңгеленбеген баға тәжірибесін қолдану жеткілікті көлемде қолданылмайды. Белгілі бір саннан психологиялық баға төменгі көрсеткішпен қйылады, сол себепті өнімнің сатылуын ынталандырады.
Бәсекелестік нарықта нарық құрылымына, бәсекелестердің көлемі мен саясатына байланысты келесі стратегияларды қолдануға болады: нарыққа ену, баға лидерына бейімделу, бәсекелестерге қарағанда бағаны төмен ұстау.
Бәсекелестік баға қалыптасу басқа бәсекелестеріне қарағанда төменгі бағаға негізделеді. Кейбір мемлекеттер оған мынадай жағдайда рұхсат береді, егер фирма стратегиясы бағаланбаса және бәсекелесуші сатып алушыларға дискредитация жасамаса. Бұл стратегияны қолдану кезінде көп елдерінде, Қазақстанда да монополияға қарсы заң шығарушы органдар баға деңгейіне қатысты бәсекелестермен келісуге рұхсат бермейді. Дегенмен Қазақстанды компаниялар арасында құпия келісім сөздер жүргізіліп жатады.
Бағаны реттеу ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге мемлекеттік әсер етудің, фермерлер мен өнеркәсіп, сауда қызмет көрсету жұмысшылары табыстарындағы паритетті сақтаудың басты аспабы болып табылады.
Нарықтық экономикада нарықтық баға өзгеруіне әсер етуші негізгі фактор - сұраныс. Оның деңгейі, өсуі, икемділігі нарық жағдайына әсер етеді. Тәжірибеде сұраныс заңы принциптерінің бұзылуы кездеседі, ол баға мен сұраныс көлемінің бір уақытта өсуі арқылы көрінеді [4, 109 б. ] .
Қысқа мерзімді бағаны тоқтату - бұл инфляцияның көтерілмеуіне жол бермеу және нарықтағы күрт дисбаланстарды қалпына келтіру үшін қолданылады. Бағаны реттеу туралы заң мемлекетке соғыс, не оның шығу қаупі, не бағаның жалпы өсу қаупі кезінде бағаға тікелей әсер ету жөніндегі шараларды іске асыру құқын береді. Жекелеген тауарлар үшін максималды баға деңгейін қою, тәртіп орнату мүмкіндігіне ие. Бұл кезде бағаны жоғарлатуға, осы жөнінде алдын ала ескерту берілгенннен кейін және бағаны жоғарлату мөлшері дәлелденгеннен соң ғана рұқсат беріледі.
Ауыл шарушылық өнімдерінің бағасының 90%-ы реттеледі. Сонымен мемлекет азық-түлік өнімінің бөлшек бағасы динамикасына және деңгейіне жанама ықпал етеді.
Бағаны реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік құрылым, экономика және жоспарлау министрлігінің бәсеке бойынша департаменті болып табылады.
Мемлекет максималды және минималды баға деңгейін анықтап, бағаны тоқтатуды жүргізеді, баға белгілеу облысындағы баға жеңілдіктер мен үстемелерді, пайданың максималды деңгейі мен басқа ережелерді орнатады.
Қалыптасқан отандық өнеркәсіптер тәжірибесінде нарыққа өту жылдарында жиі баға көтерілуі жүріп, соңғы жылдары ол бәсекелестерге негізделе отырып жүзеге асып отыр. Отандық өнеркәсіп орындары жиі қолданатын баға қалыптасу стратегиясын иелену бағалық лидерге бейімделу болып табылады. Баға белгілеу проблемасына фирмалар әртүрлі жолдармен келеді. Шағын фирмаларда бағаны басшылар тағайындайды. Ірі компанияларда баға белгілеу проблемасымен бөлімше басқарушылары және тауар ассортиментінің басқарушылары айналысады. Бірақ бұл жағдайларда да жоғарғы басшылар баға саясатының жалпы бағытын және мақсатын анықтаумен қатар, көпшілік жағдайда төменгі эшелон басшыларының ұсынған бағаларын бекітеді. Баға факторы шешуші роль атқаратын салаларда (темір өндіру компаниялары, аэрокосмос өндірісі, мұнай компаниялары т. б. ) фирмалар көбіне баға қалыптастырушы бөлімдерді құрады және олар тиімді бағаларды белгілейді, немесе басқа бөлімшелерге осы сұрақ бойынша көмек көрсетеді.
1. 2 Баға белгілеуге әсер етуші факторлар
Баға - ол айырбас барысында белгілі тауарға ие болу мақсатында тұтынушы қиюға дайын ақшаның саны, немесе игіліктердің, құндылықтардың қосындысы. Баға барлық уақытта ақша түрінде болмайды. Баспа-бас айырбас натуралдық айырбастаудың ерте уақыттағы түрі.
Баға белгілегенде, маркетологтар ескеретін, баға қалыптастырушы ішкі және сыртқы факторлары (1-сурет) .
Баға белгілегенге дейін компания өзінің тауарлық стратегиясын анықтауы тиісті. Егер компания мақсатты нарығын дұрыс таңдаса және тауарларын дұрыс жайғастырса, онда маркетингтік кешенді қалыптастыруда, сонымен қатар белгіленген бағалар туралы мәселелер туындамайды. Сонымен қатар компания қосымша мақсаттарды да көздей алады. Неғұрлым компания өзінің мақсатын айқын көре алса, соғұрлым тауарға баға белгілеу оңайға түседі. Бірнеше кең тараған мақсаттарды мысалға келтіруге болады: компанияның өмір сүруі, ағымдағы пайданы жоғарылату, нарықтағы үлесін ұлғайту және сапа бойынша жетекшілікке жету [5, 98 б. ] .
1-cурет - Баға қалыптастыруға әсер етуші факторлар
Баға - компания өзінің мақсатына жету үшін қолданатын маркетинг кешенінің бір құралы ғана болып есептелінеді. Жүйелі және тиімді маркетингтік бағдарламаны қалыптастыру үшін баға қалыптастыру туралы шешім тауардың дизайнімен, тауар жылжыту арналарымен және жылжыту тәсілдерімен үйлестірілуі тиісті. Маркетинг кешені элементінің кез-келгенін өзгерту компанияның барлық баға саясатын қайта қарастыруға соқтырады. Бұл мәліметтер Қосымша А көрсетілген.
Көп жағдайда компания тауарларын баға жайғастырымынан бастайды, ал қалған маркетинг кешенінің элементтері бойынша шешімдерді өздеріне ұнаған бағамен байланыстырады. Бұл жерде баға тауар нарығы, оның бәсекелестері мен дизайн анықтаған тауар жайғастырымының шешуші факторына айналады. Көптеген компаниялар жоспарлы өзіндік құн калькуляция тәсілін - қуатты стратегиялық қару ретінде қолданып, бағаға негізделген тауарды жайластыру стратегиясын ұстанады. Бұл тәсіл жоспарлаудың дәстүрлі үш кезеңдерінің орындарын алмастырады, онда, алдыменен жаңа тауарды әзірлеу іске асырылады, оны өндіру шығындары анықталады, содан соң ғана «Осындай бағамен сата аламыз ба?» деген сұрақ шешіледі. Ал, жоспарлы өзіндік құн калькуляция тәсілінде тауарды жоспарлау нарықтың бағасын (тұтынушылар тұрғысынан) анықтаудан бастайды, содан соң өндіріс шығындары белгілеген бағамен сатуға мүмкіндік беретін жаңа тауар әзірлейді [6, 150 б. ] .
Максимальды баға сұраныммен анықталады десек, ал минимальды - шығындарға байланысты болса, фирманың орта диапазондағы баға қоюына бәсекелестердің бағалары және олардың нарықтық реакциялары ықпалын тигізеді. Фирма өз бәсекелестерінің тауар сапасын және бағасын білуі қажет. Оны бірнеше тәсіл арқылы орындауға болады. Фирма тауарларды өзара және баға жағынан салыстыру үшін өз өкілдеріне салыстырмалы сатып алу жасаңдар деп тапсырма беруіне болады. Ол бәсекелестер тауарының сапасын және бағасын қалай қабылдайтындығы туралы сатып алушылардың пікір айтуын сұрауына болады.
Бәсекелестердің тауары және бағасы жөніндегі білгендерін фирма өз баға тағайындауының бастапқы нүктесі ретінде пайдалануына болады. Егер оның тауары негізгі бәсекелес тауарына ұқсас болатын болса, ол бәсекелес тауар бағасына жақын баға белгілеуге мәжбүр болады. Өйтпеген жағдайда, оның тауары өтпейді. Егер тауар сапасы төменірек болса, онда ол бәсекелес тауары бағасындай баға сұрай алмайды. Фирма бәсекелес тауар бағасынан жоғары баға тағайындау үшін оның тауар сапасы жоғары болуы керек. Фирма өз ұсынысын позициялау үшін бәсекелестер ұсыныстарымен салыстырмалы баға белгілеуі керек.
Максимальды баға сұраныммен анықталады десек, ал минимальды - шығындарға байланысты болса, фирманың орта диапазондағы баға қоюына бәсекелестердің бағалары және олардың нарықтық реакциялары ықпалын тигізеді. Фирма өз бәсекелестерінің тауар сапасын және бағасын білуі қажет. Оны бірнеше тәсіл арқылы орындауға болады. Фирма тауарларды өзара және баға жағынан салыстыру үшін өз өкілдеріне салыстырмалы сатып алу жасаңдар деп тапсырма беруіне болады. Онда бәсекелестердің прейскуранттарын алдыруына, олардың құрылғыларын сатып алып бөлшектеуіне болады. Ол бәсекелестер тауарының сапасын және бағасын қалай қабылдайтындығы туралы сатып алушылардың пікір айтуын сұрауына болады.
Баға белгілеу әдісін таңдау. Сұраным графигін, шығынның есептеу сомасын және бәсекелестер бағаларын білгеннен кейін, фирма өз тауарына баға белгілеуге даяр деуге болады. Бұл баға табыс келтірмейтін өте төмен және сұраным құрастыруға кесірін тигізетін өте жоғары баға аралығында болады. Мүмкіншілігінше, ең төмен баға өнімнің өзіндік құнымен анықталса, максимальды - баға фирма тауарының қайсыбір бірегей құндылығымен анықталады. Бәсекелестер тауар құны және алмастыру тауарлары фирма баға тағайындағанда ұстанымға алуға керекті орта баға деңгейін көрсетеді.
Фирмалар баға тағайындау проблемасын шешу үшін ең кем дегенде осы үш ұғымның бірін ескеретін баға есептеу әдісін пайдаланады. Фирма таңдалынып алынған әдіс нақтылы бағаны дұрыс санауға мүмкіншілік береді деп сенеді. Баға тағайындаудың келесі әдістері бар: «орташа шығын плюс табыс», шығынсыздықты талдау және мақсатты табысты қамтамасыз ету; бағаны тауардың құндылығын сезіну арқылы тағайындау; бағаны күнделікті баға деңгейі негізінде тағайындау; бағаны жабық сауда негізінде тағайындау.
Бағаны «орташа шығын плюс табыс» әдісімен есептеу. Баға тағайындаудың ең жай тәсілі - тауардың өзіндік құнына қосымша құн қосу. Тұрмыс-электр құралдарын сатушы өндірушіге әр тостер үшін 20 долл. төлеп, оның құнына 50% қосымша баға қосып, оны 30 долл. сатуына болады. Бөлшек сауда сатушысының бұл жолғы валдық табысы 10 долл. болады. Егер дүкеннің жұмысын ұйымдастыру шығыны әр сатылған тостер үшін 8 долл. болатын болса, онда сатушының таза табысы 2 долл. болады [7, 48 б. ] .
Тостерді өндіруші де бағаны тағайындағанда «орта шығын плюс табыс» әдісін пайдаланған болуы керек. Егер бір тостерға деген өндіріс шығыны 16 долл. тең болса, бөлшек сауда сатушыларына 20 долл. сатқан кәсіпкер 25 % қосымша құн қосқан болатын. Құрылыс компаниялары жұмыс жүргізу ұсыныстарын жобаның толық құны плюс табысқа стандартты қаржы бөлуді ұсынады. Заңгерлер және басқа ерікті мамандық адамдары бағаны өз шығындарына стандартты қосымша құн қосу арқылы белгілейді. Кейбір сатушылар, сатып алушылардан өздерінің шығындар сомасы плюс белгіленген үстеме баға қосатынын айтады. Аэроғарыш компаниялары үкіметке тауарлар ұсынғанда тап осы әдіспен бағаны есептейді.
... жалғасы- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz