Салықтық құқықтық нормалар және салықтық құқықтық қатынастар, салық құқығығылымының мемлекеттік салық салу қызметіне тигізетін әсері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... 5
2.ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.1. Салықтық міндеттемелердің түсінігі және элементтері ... ... ... . 19
2.2. Салықтық міндеттемелерді орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3. Салықтық міндеттеме аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.ТАРАУ. САЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫҒЫЛЫМЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ САЛУ ҚЫЗМЕТІНЕ ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 36
3.1. Салық құқығының маңызы және халық шаруашылығында
атқаратын ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.2. Салықтық құқықтық қатынастардың түсінігі, ерекшеліктері,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... 5
2.ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.1. Салықтық міндеттемелердің түсінігі және элементтері ... ... ... . 19
2.2. Салықтық міндеттемелерді орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3. Салықтық міндеттеме аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.ТАРАУ. САЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫҒЫЛЫМЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ САЛУ ҚЫЗМЕТІНЕ ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 36
3.1. Салық құқығының маңызы және халық шаруашылығында
атқаратын ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.2. Салықтық құқықтық қатынастардың түсінігі, ерекшеліктері,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
Соңғы кездерде, мемлекетімізде салықтық құқықтың жалпы және арнайы теориялық проблемаларын, салықтық заңдардың елеулі мәселелерін ғылыми зерттеу ісі де кең көлемде жүзеге асырылып жатқаны мәлім. Осының нәтижесінде, жаңаша көрініс алып, қалыптасып келе жатқан Қазақстан Республикасының салықтық құқығы да мемлекетіміздің экономикалық-әлеуметтік түрлендірілуіне, өндіріс аясының тұрақтандырылуына және салық жүйесінің күшейтілуіне өз үлесін қосуда.
Осы жайлардың бәрі салықтық құқықтың жаңаша құрылымы мен мазмұнына, маңызына және реттелінетін салықтық қоғамдық қатынастарға айтарлықтай ықпалын тигізіп қана қоймай, сонымен бірге, салық салу мен салықтық құқықтың теориялық және практикалық мәселелерін бір бірінен бөлмей қарастыру арқылы салық жүйесінің тұрақтыландырылуына және ойдағыдай қызмет атқаруына жағдай жасап отыр.
Жұмысты орындау барысында Қазақстан Респубилкасының қазіргі кездегі салық жүйесі мен Салық кодексі тұрғысынан көптеген өзекті әрі күрделі мәселелерді қарастырып, негіздеу сондай-ақ салық салу саласының нормативтік-құқықтық базасын жетілдіру және осы саланы салық төлеушілердің мүдделерін есепке ала отырып жалпы мемлекеттік позициядан басқару жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстар мен тұжырымдар және қорытындылар беру қолға алынды. Сонымен қатар, бұл жерде алға қойылған тағы бір мақсат мемлекеттің салықтық құрылысының, салықтық құқық пен салықтық заңдардың қағидалары мен ережелерін зерделеуге қажетті оқу құралдарына деген сұранысты қанағаттандыру ісіне аз да болса үлес қосу болып отыр.
Ел экономикасында болып жатқан маңызды өзгерістер қоғамның салықтық қатынастарға баса назар аударудың артуына ықпал етуде. Заң шығарушылар мен экономистердің салық жүйесінің жақсы жұмыс істейтін моделін белсенді іздеуі заң шығармашылығының осымен байланысты жаңа мәселелерді анықтауға септігін тигізді. Бұған мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерге тікелей тәуелділігі себеп болып отыр. Осы жағдай мемлекеттік басқарудың салықтық әдісін нарық пен қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару жүйесіндегі ең басты құрамдас бөліктердің біріне айналдырды. Мәселен, 2003 жылы республикалық бюджеттің түсімі 865 млрд. теңгені құраса, соның 715 млрд. теңгесі салықтық түсімдер болды .
Осы жайлардың бәрі салықтық құқықтың жаңаша құрылымы мен мазмұнына, маңызына және реттелінетін салықтық қоғамдық қатынастарға айтарлықтай ықпалын тигізіп қана қоймай, сонымен бірге, салық салу мен салықтық құқықтың теориялық және практикалық мәселелерін бір бірінен бөлмей қарастыру арқылы салық жүйесінің тұрақтыландырылуына және ойдағыдай қызмет атқаруына жағдай жасап отыр.
Жұмысты орындау барысында Қазақстан Респубилкасының қазіргі кездегі салық жүйесі мен Салық кодексі тұрғысынан көптеген өзекті әрі күрделі мәселелерді қарастырып, негіздеу сондай-ақ салық салу саласының нормативтік-құқықтық базасын жетілдіру және осы саланы салық төлеушілердің мүдделерін есепке ала отырып жалпы мемлекеттік позициядан басқару жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстар мен тұжырымдар және қорытындылар беру қолға алынды. Сонымен қатар, бұл жерде алға қойылған тағы бір мақсат мемлекеттің салықтық құрылысының, салықтық құқық пен салықтық заңдардың қағидалары мен ережелерін зерделеуге қажетті оқу құралдарына деген сұранысты қанағаттандыру ісіне аз да болса үлес қосу болып отыр.
Ел экономикасында болып жатқан маңызды өзгерістер қоғамның салықтық қатынастарға баса назар аударудың артуына ықпал етуде. Заң шығарушылар мен экономистердің салық жүйесінің жақсы жұмыс істейтін моделін белсенді іздеуі заң шығармашылығының осымен байланысты жаңа мәселелерді анықтауға септігін тигізді. Бұған мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерге тікелей тәуелділігі себеп болып отыр. Осы жағдай мемлекеттік басқарудың салықтық әдісін нарық пен қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару жүйесіндегі ең басты құрамдас бөліктердің біріне айналдырды. Мәселен, 2003 жылы республикалық бюджеттің түсімі 865 млрд. теңгені құраса, соның 715 млрд. теңгесі салықтық түсімдер болды .
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.1995 ж. 07.10.1998 жылы енгізілген өзгерістер мен толықтырулармен;
2. Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдер туралы Кодексі (Салық кодексі) 12.06.2001 ж.;
3. Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы»
01.04.1999 ж. Заңы.
4. Қазақстан Республикасының «Микрокредиттік ұйымдар туралы» Заңы 18.03.2003 ж.
5. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борыш туралы» Заңы 01.08.1999 ж.
6. Қазақстан Республикасының «Инвестициялар туралы» Заңы. 01.01.2003 ж.
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995 ж. және оған 7 қазан 1998 жылы енгізілген өзгерістермен толықтырулар.
8. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Жалпы бөлімі. 27.12.1994 ж.;
9. Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы 12.06.2001 ж. Заңы;
10. Қазақстан Республикасының Кедендік ісі туралы 20.07.1995 ж. Қазақстан Республикасының Заңы;
11. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы 01.04.1999 ж. Заңы;
12. Қазақстан Республикасының 08.12.2003 жылғы Инвестициялар туралы Заңы;
13. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік баж туралы 31.12.1996 ж. Заңы;
14. Қазақстан Республикасының «Республикалық Референдум туралы« 2.11.1995 ж. Заңы;
15. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы« заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы« 26.07.1999 ж., 13.01.2001 ж. Заңдары;
16. Қазақстан Республикасының 17.12.1998 жылғы Неке және отбасы туралы Заңы (Мемлекеттік баж);
17. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 15.10.1998 ж. қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасының 2000 ж. әлеуметтік – экономикалық дамуының индекативті жоспары«;
18. Қазақстан Республикасының Үкіметінің Төлем балансын қалыптастыру туралы 29.01.1999 жылғы қаулысы;
19. Қазақстан Республикасының Кіріс министрлігінің 28.12.2001 жылғы Бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы мағлұматтардың нысандарын бекіту туралы бұйрығы;
20. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің 10.12.2002 жылғы Салықтық есептерді жасау тәртібін бекіту туралы бұйрығы;
Арнайы әдебиеттер:
1. Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы. Жеті жарғы, 1997 ж.
2. Гереев В.И. Налоговое право. М., 1995 ж.
3. Зейнельгабдин А.Б., Ильясов К.К., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогооблажения. А., 1994ж.
4. Карагумова Г. Налоги: сущность и практика использования. А. 1994ж.
5. Кучерявенко В.Н. Налоговое право. Харьков, 1997ж.
6. Мұхитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Дулатов Ы.Д. Мемлекеттің салық қызметінің құқықтық негіздері. А., 1998ж.
7. Мұхитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Серимов У.С. Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. А., 1999ж.
8. Мұхитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Серимов У.С. Қазақша-орысша салықтық-құқықтық түсіндірме сөздік. А., 1999ж.
9. Н.Назарбаев. Сындарлы он жыл А.,2003ж.
10. Джекебаев Ч. «Ответственность физических лиц на неуплату налога. Фемида». А., 1997.
11. Оспанов М.Т. Основы налогового права. М., 1995ж.
12. Пепеляев С.Г. Основы налогового права. М., 1995ж.
13. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан А., 1997.
14. Худяков А.И. Налоговая система РК – налоговые правонарушения кн.5., А.,1997ж.
15. Худяков А.И. Наурызбаев Н.Е. Налоги. Понятие, элементы, установление, виды. Алматы, 1998ж.
16. Жазыбаев Д.М., Найманбаев С.М. Әкімшілік комиссиялар және әкімшілік жауапкершілік Алматы, 1997ж.
17. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. А., Жеті жарғы, 1998ж.
18. Баймурзаева Р. Налоги в Казахстане. Алматы, 1997 .
19. Гуреев А. Налоговое право. Москва, Экономика 1995
20. Гензель П.П. Очерки по истории финансов. М., 1913
21. Грачева Е.Ю., Соколова Э.Д. Налоговое право. Москва, 1998
22. Грачева Е.Ю., Соколова Э.Д. Финансовое право. Москва, Юрсипруденция. 1999
23. Годме П.М. Финансовое право, М., 1997
24. Ваксян А.З., Симонян Г.Р. Если вы – налогоплательщик. Москва, Олимп Астрель, 2000
25. Виницкий Д.В. Субьекты налогового права. Москва, Норма, 2000
26. Дробозина Л.А. Финансы, Москва, Юнити, 2000.
27. Ильичева М.Ю. Все о налогах. Москва, Астрель, 2000
28. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М. Қаржылық құқығынан түсіндірме сөздік. Алматы, 1999
29. Найманбаев С.М. Салықтық құқық, Алматы 1996
30. Пепеляев С.Г. Законы о налогах: элементы структуры, Москва, 1995
31. Пепеляев С.Г Ваш налоговый адвокат. Москва, ИД ФБК - Пресс, 2000
32. Петрова Г.В. Налоговое право Москва, 1997
33. Платонова Е.В., Новиков А. Финансовое право, Москва, Приор, 2000.
34. Порохов Е. Налоговое право. Алматы, 1994
35. Романовский М.В., Врублевский О.В., Сабанти Б.М. Финансы, Москва, Юрайт, 2000.
36. Сенчагов В.К., Архипов А.И. Финансы, денежное обращение и кредит. Москва, Проспект, 2000.
37. Смирнов А.В. Комментарий к налоговому кодексу РФ. Москва, 1999
38. Химичева Н.И. Субьекты советского бюджетного право. Саратов – 1974
39. Худяков А.И. Налоговая система Казахстана. Подоходный налог, Алматы, 1997
40. Худяков А.И, Бродский Г.М. Теория нологооблажения, Алматы, 2002 г. Норма-К
2. Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдер туралы Кодексі (Салық кодексі) 12.06.2001 ж.;
3. Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы»
01.04.1999 ж. Заңы.
4. Қазақстан Республикасының «Микрокредиттік ұйымдар туралы» Заңы 18.03.2003 ж.
5. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борыш туралы» Заңы 01.08.1999 ж.
6. Қазақстан Республикасының «Инвестициялар туралы» Заңы. 01.01.2003 ж.
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995 ж. және оған 7 қазан 1998 жылы енгізілген өзгерістермен толықтырулар.
8. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Жалпы бөлімі. 27.12.1994 ж.;
9. Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы 12.06.2001 ж. Заңы;
10. Қазақстан Республикасының Кедендік ісі туралы 20.07.1995 ж. Қазақстан Республикасының Заңы;
11. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы 01.04.1999 ж. Заңы;
12. Қазақстан Республикасының 08.12.2003 жылғы Инвестициялар туралы Заңы;
13. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік баж туралы 31.12.1996 ж. Заңы;
14. Қазақстан Республикасының «Республикалық Референдум туралы« 2.11.1995 ж. Заңы;
15. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы« заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы« 26.07.1999 ж., 13.01.2001 ж. Заңдары;
16. Қазақстан Республикасының 17.12.1998 жылғы Неке және отбасы туралы Заңы (Мемлекеттік баж);
17. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 15.10.1998 ж. қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасының 2000 ж. әлеуметтік – экономикалық дамуының индекативті жоспары«;
18. Қазақстан Республикасының Үкіметінің Төлем балансын қалыптастыру туралы 29.01.1999 жылғы қаулысы;
19. Қазақстан Республикасының Кіріс министрлігінің 28.12.2001 жылғы Бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы мағлұматтардың нысандарын бекіту туралы бұйрығы;
20. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің 10.12.2002 жылғы Салықтық есептерді жасау тәртібін бекіту туралы бұйрығы;
Арнайы әдебиеттер:
1. Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы. Жеті жарғы, 1997 ж.
2. Гереев В.И. Налоговое право. М., 1995 ж.
3. Зейнельгабдин А.Б., Ильясов К.К., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогооблажения. А., 1994ж.
4. Карагумова Г. Налоги: сущность и практика использования. А. 1994ж.
5. Кучерявенко В.Н. Налоговое право. Харьков, 1997ж.
6. Мұхитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Дулатов Ы.Д. Мемлекеттің салық қызметінің құқықтық негіздері. А., 1998ж.
7. Мұхитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Серимов У.С. Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. А., 1999ж.
8. Мұхитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Серимов У.С. Қазақша-орысша салықтық-құқықтық түсіндірме сөздік. А., 1999ж.
9. Н.Назарбаев. Сындарлы он жыл А.,2003ж.
10. Джекебаев Ч. «Ответственность физических лиц на неуплату налога. Фемида». А., 1997.
11. Оспанов М.Т. Основы налогового права. М., 1995ж.
12. Пепеляев С.Г. Основы налогового права. М., 1995ж.
13. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан А., 1997.
14. Худяков А.И. Налоговая система РК – налоговые правонарушения кн.5., А.,1997ж.
15. Худяков А.И. Наурызбаев Н.Е. Налоги. Понятие, элементы, установление, виды. Алматы, 1998ж.
16. Жазыбаев Д.М., Найманбаев С.М. Әкімшілік комиссиялар және әкімшілік жауапкершілік Алматы, 1997ж.
17. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. А., Жеті жарғы, 1998ж.
18. Баймурзаева Р. Налоги в Казахстане. Алматы, 1997 .
19. Гуреев А. Налоговое право. Москва, Экономика 1995
20. Гензель П.П. Очерки по истории финансов. М., 1913
21. Грачева Е.Ю., Соколова Э.Д. Налоговое право. Москва, 1998
22. Грачева Е.Ю., Соколова Э.Д. Финансовое право. Москва, Юрсипруденция. 1999
23. Годме П.М. Финансовое право, М., 1997
24. Ваксян А.З., Симонян Г.Р. Если вы – налогоплательщик. Москва, Олимп Астрель, 2000
25. Виницкий Д.В. Субьекты налогового права. Москва, Норма, 2000
26. Дробозина Л.А. Финансы, Москва, Юнити, 2000.
27. Ильичева М.Ю. Все о налогах. Москва, Астрель, 2000
28. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М. Қаржылық құқығынан түсіндірме сөздік. Алматы, 1999
29. Найманбаев С.М. Салықтық құқық, Алматы 1996
30. Пепеляев С.Г. Законы о налогах: элементы структуры, Москва, 1995
31. Пепеляев С.Г Ваш налоговый адвокат. Москва, ИД ФБК - Пресс, 2000
32. Петрова Г.В. Налоговое право Москва, 1997
33. Платонова Е.В., Новиков А. Финансовое право, Москва, Приор, 2000.
34. Порохов Е. Налоговое право. Алматы, 1994
35. Романовский М.В., Врублевский О.В., Сабанти Б.М. Финансы, Москва, Юрайт, 2000.
36. Сенчагов В.К., Архипов А.И. Финансы, денежное обращение и кредит. Москва, Проспект, 2000.
37. Смирнов А.В. Комментарий к налоговому кодексу РФ. Москва, 1999
38. Химичева Н.И. Субьекты советского бюджетного право. Саратов – 1974
39. Худяков А.И. Налоговая система Казахстана. Подоходный налог, Алматы, 1997
40. Худяков А.И, Бродский Г.М. Теория нологооблажения, Алматы, 2002 г. Норма-К
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1-ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР
... ... ... ... ... ... 5
2-ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 19
2.1. Салықтық міндеттемелердің түсінігі және элементтері
... ... ... . 19
2.2. Салықтық міндеттемелерді орындау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2.3. Салықтық міндеттеме аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 26
3-ТАРАУ. САЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫҒЫЛЫМЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ САЛУ ҚЫЗМЕТІНЕ ТИГІЗЕТІН
ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 36
3.1. Салық құқығының маңызы және халық шаруашылығында
атқаратын ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 36
3.2. Салықтық құқықтық қатынастардың түсінігі,
ерекшеліктері,
түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 52
КІРІСПЕ
Соңғы кездерде, мемлекетімізде салықтық құқықтың жалпы және арнайы
теориялық проблемаларын, салықтық заңдардың елеулі мәселелерін ғылыми
зерттеу ісі де кең көлемде жүзеге асырылып жатқаны мәлім. Осының
нәтижесінде, жаңаша көрініс алып, қалыптасып келе жатқан Қазақстан
Республикасының салықтық құқығы да мемлекетіміздің экономикалық-әлеуметтік
түрлендірілуіне, өндіріс аясының тұрақтандырылуына және салық жүйесінің
күшейтілуіне өз үлесін қосуда.
Осы жайлардың бәрі салықтық құқықтың жаңаша құрылымы мен мазмұнына,
маңызына және реттелінетін салықтық қоғамдық қатынастарға айтарлықтай
ықпалын тигізіп қана қоймай, сонымен бірге, салық салу мен салықтық
құқықтың теориялық және практикалық мәселелерін бір бірінен бөлмей
қарастыру арқылы салық жүйесінің тұрақтыландырылуына және ойдағыдай қызмет
атқаруына жағдай жасап отыр.
Жұмысты орындау барысында Қазақстан Респубилкасының қазіргі кездегі
салық жүйесі мен Салық кодексі тұрғысынан көптеген өзекті әрі күрделі
мәселелерді қарастырып, негіздеу сондай-ақ салық салу саласының нормативтік-
құқықтық базасын жетілдіру және осы саланы салық төлеушілердің мүдделерін
есепке ала отырып жалпы мемлекеттік позициядан басқару жөнінде ғылыми
негізделген ұсыныстар мен тұжырымдар және қорытындылар беру қолға алынды.
Сонымен қатар, бұл жерде алға қойылған тағы бір мақсат мемлекеттің салықтық
құрылысының, салықтық құқық пен салықтық заңдардың қағидалары мен
ережелерін зерделеуге қажетті оқу құралдарына деген сұранысты
қанағаттандыру ісіне аз да болса үлес қосу болып отыр.
Ел экономикасында болып жатқан маңызды өзгерістер қоғамның салықтық
қатынастарға баса назар аударудың артуына ықпал етуде. Заң шығарушылар мен
экономистердің салық жүйесінің жақсы жұмыс істейтін моделін белсенді
іздеуі заң шығармашылығының осымен байланысты жаңа мәселелерді анықтауға
септігін тигізді. Бұған мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерге
тікелей тәуелділігі себеп болып отыр. Осы жағдай мемлекеттік басқарудың
салықтық әдісін нарық пен қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын
басқару жүйесіндегі ең басты құрамдас бөліктердің біріне айналдырды.
Мәселен, 2003 жылы республикалық бюджеттің түсімі 865 млрд. теңгені құраса,
соның 715 млрд. теңгесі салықтық түсімдер болды[1].
Бітіру жұмысын жазу барысында қазіргі қолданыстағы Қазақстан
Респуликасының нормативтік құқықтық базасы кеңінен қолданылып, белгілі
ғалымдар А.И. Худяковтың, Н.Б. Мұхитдиновтың, М.Оспановтың,
С.М.Найманбаевтың және басқа да отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері
пайдаланылды.
1-ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР
Негізінде құқықтық нормалар деп, құрамындағы әмірлі талаптарының
сақталуы мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен қамтамасыз етілген, өзінің заңи
күші таралатын ауқымындағы нормативтік-регламенттеу жағдайының темірдей
құрсауына түсетін барлық тұлғаларға нақты айқындалған міндеттер мен
құқықтар белгілейтін, сан мәрте қолдану мақсатында ұзақ мерзімді көздей
отырып тиісті нормативтік-құқықтық актілерде қалыптастырылған жалпыға
міндетті жүріп-тұру (міндеттерін атқару және (немесе) құқықтарын пайдалану)
қағидаларын айтамыз.
Салықтық құқықтық нормалар мемлекеттің қаржылық қызметінің барысында
туындайтын мемлекеттік қаржылық қатынастарды реттеуге атсалысатын көптеген
қарылық құқықтық қатынастардың ішінен айырықша дараланып, мемлекеттің қаржы
жүйесіне кең арналы транзиттік қаражаттар ағымын бағыттап, бұруды
мақсаттайтын әрі күнделікті жүзеге асыратын, көбінесе императивті-әмірлі,
сонымен бірге қажетті кездерді диспозитивті-икемді, мемлекет пен қоғам
тарапынан әрдайым шексіз әлеуметтік үміт артылып және мол материалдық мүдде
жүктелінетін құқықтық нормалар болып табылады1.
Сонымен, салықтық құқықтық нормалар деп, мемлекеттің салықтық
қызметінің процесінде туындайтын салықтық қатынастардың қатысушылары үшін
жүріп-тұру қағидаларын белгілейтін құқықтық нормаларды айтамыз.
Қаржылық құқықтық нормалардың айырықша түрі ретінде салықтық құқықтық
нормаларға тән ерекшеліктер мына:
1. Олар уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан белгіленеді және
мемлекеттік өктем-әмірлі сипатта болады;
2. Олар салықтық қатынастардың қатысушыларына субъективтік құқықтар
беру және заңи міндеттер жүктеу арқылы олардың салық салу аясындағы
тиісті іс-қимылдарына тікелей ықпал етіп отырады;
3. Олар салықтық заң актілерін қабылдау жолымен белгіленеді;
4. Олар мемлекеттің салық салу аясындағы салықтық қатынастарды реттеу
шегінде (шеңберінде) заңдылықтың берік режимін орнатуға және
салықтық тәртіптің сақталуын қамтамасыз етуге атсалысады;
5. Олар салық салуға байланысты жағдайлар мен жайларды мұқият
сипаттауларымен, диспозицияларды құру кезіндегі жан-жақты
нақтыландырылуымен және бачяндап, жазуға қатысты тіл ерекшелігімен
көрініс табады;
6. Олар өздерінің жүйесіндегі императивтік, құзыреттік және есептеу
нормаларымен ерекшеленеді;
7. Олар өздерінің құрамындағы нормалардың көбінесе мемлекеттің
материалдық мүдделерін көздеулеріне орай, сондай-ақ салық салу
аясындағы құқықтар мен міндеттердің біркелкі белгіленбеуіне
байланысты қатысушы тараптардың арасында зиңа теңсіздік туындатады;
8. Олар өздерінің мән-жайына және бағыт-бағдарына қарай әрқашанда
тиісті субъектілердің мемлекет алдындағы нақты салықтық
міндеттемелерін айқындап көрсете отырып, сол міндеттемелердің
туындауын негіздейді.
Салықтық құқықтық нормалардың құрылымы өзінің құрамдас элементтері мен
ішкі құрылысын көрсетеді.
Салықтық құқықтық нормалардың құрылымындағы құрамдық элементтері
ретінде гипотеза, диспозиция және санкция назарға түседі.
Гипотеза осы норманың ауқымындағы тұлғалардың шеңбері айқындалып,
норманың іске асырылуына орай жағдайлар сипатталынады.
Диспозиция тараптардың нақты міндеттері мен құқықтарын айқындау арқылы
көрініс табатын тиісті жүріп-тұру қағидаларынан тұрады. Демек, бұл әмірлі
бұйырық, тыйым салу немесе рұқсат беру негізінде, көбінесе жүктелген
міндеттерді бұлжытпай атқару түрінде жүзеге асырылатын іс-әрекеттерді
нақтыландыратын қағида болып табылады.
Санкция салықтық құқықтық нормалардың сақталуын, олардың бұзылмауын
және бұзылған құқықты қалпына келтіруді көздей отырып жүзеге асырылатын
мәжбүрлеуді қолдану жөніндегі мемлекеттің әлеуметтік қабілетін көрсетеді.
Салықтық құқықтық санкцияның: тек ақшалай сипатта болуы; тек мемлекет
кірісіне түсуі; оны тек мемлекет мүддесін көздейтін субъектінің қолдануы;
әрқашанда салық төлеушілерге бағытталуы сияқты өзіне тән белгілері болады1.
Мазмұн-бағыттары мен аяларына, жай-күйлері мен заңи мән-жайларына қарай
әр түрге бөлінетін салықтық құқықтық нормалардың ішіндегі аса қажетті-
реттеуші салықтық құқықтық нормалар болып табылады.
Реттеуші салықтық құқықтық нормалар өздерінің заңи мәніне байланысты:
1. Міндет жүктейтін салықтық құқықтық нормалар;
2. Тыйым салатын салықтық құқықтық нормалар;
3. Рұқсат беретін салықтық құқықтық нормалар болып бөлінеді.
Салық салу аясында қолданылатын құқықтық реттеу әдістеріне байланысты
салықтық-құқықтық нормалар императивтік және диспозитивтік, сондай-ақ
салықтық-құқықтық реттеу пәніне орай материалдық және ұйымдастыру салықтық
құқықтық нормалары болып бөлінеді.
Салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің салық салу саласында салық
әкімшілігін жүргізуге, салықтарды белгілеуге және алуға байланысты туындап,
тиісті салықтық құқықтық нормалармен реттелген салықтық қатынастар болып
табылады.
Осы салықтарды алу жөніндегі материалдық салықтық қатынастар салықтық-
құқықтық қатынастардың өзегі ретінде аса маңызды көрініс табатынын білуіміз
қажет. Ал салықтық құқықтық қатынастардың өзегі деген объективті қаржылық-
құқықтық құбылысты ашып көрсетсек, оның тек салық төлеушіге қатысты
біржақты салықтық міндеттемеден тұратынын байқаймыз. Демек, салықтық
құқықтық қатынастардың материалдық көрінісі салықтық міндеттемелер болып
табылады.
Салықтық құқықтық қатынастар мынадай өздеріне тән белгілері арқылы
сипатталады:
1. Олар материалдық салықтық қатынастарды мемлекеттің құқықтық
реттеуінің нәтижесінде және тек салық салу аясында ғана туындайды;
2. Олар ұлттық табыстың мемлекетке тиесілі бөлігін алуға байланысты
қайта бөлу процесінде туындайды;
3. Олар мемлекет кірісін қалыптастыру барысында пайда болатындықтан
экономикалық қатынастардың айырықша түріне-базистік қатынастар
қатарына жатады;
4. Осы құқықтық қатынастардың объектісі өздеріне жүктелген міндеттеме
бойынша салықтың затын (сомасын) мемлекет кірісіне аударылуына
байланысты салық төлеушілердің іс-әрекеттері болып табылады.;
5. Осы құқықтық қатынастардың субъектілері салықтық құқық
қабілеттіліктері бар, сондай-ақ салықтық әрекет қабілеттілігіне ие
болған тұлғалар болып табылады;
6. Осы құқықтық қатынастардың тұрақты әрі міндетті субъектілері
ретінде мемлекеттің біртұтас өзі немесе өзі өктем салықтық
өкілеттілік берген уәкілетті органы салық органы көрініс табады;
7. Осы құқықтық қатынастар материалдық және ұйымдастыру қатынастары
болып бөлінеді;
8. Ұйымдастыру салықтық құқықтық қатынастары мемлекеттің салықтық
құрылымын қалыптастыруға және оның қызметін атқаруына жағдай
жасауға, сондай-ақ салық салуға байланысты операцияларға қатысатын
субъектілердің өзара қарым-қатынастары мен байланыстарын білдіреді.
Материалдық салықтық құқықтық қатынастардың өздеріне тән белгілері:
1. Олар мемлекеттің өз материалдық мүддесін көздей отырып біржақты -
өктем ерік білдіруінің нәтижесінде туындайды;
2. Олар қатаң міндеттелген түрде толығымен әрі уақтылы орындалатын
біржақты салықтық міндеттемелердің жарқын көрінісі болып табылады:
3. Олар мемлекеттік-өктем сипатта және билік ету-бағыну түрінде
болғанымен, салық салу аясындағы заңдылықтың қатаң сақталынатынын
көрсетеді;
4. Мемлекет пен қоғамның материалдық мүдделеріне сай туындайтын
құқықтық қатынастар болғандықтан мемлекет тұрғысынан мәжбүрлеу
күшімен қорғалады;
5. Тұрақты әрі міндетті субъектісі мемлекеттен басқа субъектілері
мұқият айқындалып, олардың біржақты міндеттемелері белгіленген
мүліктік (ақшалай-заттай) сипаттағы құқықтық қатынастра болып
табылады1.
Ұйымдастыру салықтық құқықтық қатынастары:
1. мемлекет пен оның салық органдарының арасында;
2. мемлекеттің салықтық құрылымының ішінде;
3. салық органдары мен салық агенттерінің арасында;
4. салық органдары мен салық өкілдіктерінің арасында салық салу
мәселелері мен салықтық инфрақұрылымдар жөнінде туындайды.
Салықтық құқықтық қатынастардың негізгі субъектілеріне
1. Мемлекет (біртұтас) өзі;
2. Парламент;
3. Үкімет;
4. Қаржы министрлігі;
5. Қаржы министрлігінің Салық комитеті;
6. Қаржы министрлігінің Қаржы бақылау комитеті;
7. Қаржы министрлігінің Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс жөніндегі
комитеті;
8. Бюджеттен тыс мемлекеттік қорлардың органдары;
9. Кедендік бақылау Агеттігі;
10. Салық агенттері;
11. Салық өкілдігі;
12. Салық төлеуші жеке тұлғалар;
13. Салық төлеуші шаруашылық қызмет субъектілері;
14. Жергілікті Мәслихаттар;
15. Жергілікті Әкімдіктер жатады.
Салықтық құқықтық қатынастардың қосымша субъектілері:
1. Банктер;
2. Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар;
3. Салықтық консультанттар;
4. Тіркеу органдары;
5. Лицензиялау органдары;
6. Құқық қорғау органдары;
7. Қаржы полициясы Агенттігі;
8. Судьялар;
9. Нотариустер және т.б. болып табылады.
Өзінің салықтық міндеттемесінде белгіленген мерзімде және көзделген
тәртіп бойынша салық төлемінің сомасын (затын) мемлекет кірісіне өткізу
жөніндегі заңи міндет жүктелген тұлға салық төлеуші деп танылады.
Салық төлеушілерге салықтық құқық қабілеттілігіне және әрекет
қабілеттілігіне ие заңды және жеке тұлғалар жатады. Олар салық салудың
экономикалық принциптері мен тиісті заңның талаптарына орай резиденттер
және резидент еместер болып бөлінеді.
Салық кодексінің тиісті баптарында салық төлеушілердің негізгі
құқықтары мен міндеттері белігленген.
Қазақстан Респубилкасының салық салу аясындағы салық төлеуші:
1. заң жүзінде белгіленген өзіне тиесілі салықтық міндеттемелерін дер
кезінде және толық көлемде орындауға;
2. салық есептеулері мен салық салуға байланысты құжаттарды заңда
белгіленген тәртіп негізінде табыс етуге;
3. салық органдарының анықталған салықтық заңдардың бұзылуын жою
жөніндегі заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ олардың өз
қызметтеріне байланысты міндеттерін атқару кезіндегі заңды іс-
қимылдарына кедергі жасамауға;
4. салық органдарының лауазымды адамдарын белгілі нысандағы әмірлі
талап негізінде салық салу объектісі және салық салуға байланысты
объектісі болып табылатын мүлікті тексеруге жол беруге;
5. сауда операцияларын жүзеге асыру немесе қолма-қол ақша, банктік
төлем карточкасы, чектер арқылы қызмет көрсету кезінде
тұтынушылармен есеп айырысуды фискальдық жады бар бақылау-кассалық
машинаны міндетті түрде қолдануға және тұтынушының қолына бақылау
чегін беруге міндетті.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасындағы салық төлеуші1:
1. салықтық бақылау нәтижелерін алуға;
2. салық құпиясының сақталуын талап етуге;
3. салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеуге;
4. мемлекеттің салық салу құзырының ауқымындағы салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер туралы және салық заңдарындағы өзгерістер жөнінде
салық органдарынан ақпарат алуға;
5. салықтық қатынастардағы мәселелер бойынша өзінің мүдделерін жеке өзі
не болмаса өз өкілі арқылы білдіруге;
6. салықтық міндеттемелерді орындау бойынша бюджетпен есеп айырысудың
жай-күйі жөнінде өзінің жеке шотынан көшірме алуға;
7. тиісті заң актілерінде белгіленген тәртіп негізінде салықтық тексеру
актілері жөніндегі хабарламаға және салық органдарының лауазымды
адамдарының іс-әрекеттеріне (әрекетсіздіктеріне) шағым жасауға;
8. салықтық бақылау нәтижелері бойынша салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер жөнінде салық органдарына түсіндірме
табыс етуге құқылы.
Салықтық әрекет қабілеттілігі – белгілі бір заңды фактілердің болуына
орай салық төлеуші ретінде нақты тұлғаға жүктелген тиісті міндеттер мен
құқықтарды сол тұлғаның өз тарапынан жүзеге асыру қабілеттілігі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының салық салу кеңістігінде салық заңдарына,
сондай-ақ мемлекет тарапынан берілген өктем өкілеттіліктерге сүйене отырып
экономикалық және заңи маңызы бар өздеріне тиесілі негізгі қызметтерін
кәсіби деңгейде жүзеге асыратын айтарлықтай дәрежеде мамандандырылған
бірден-бір фискальдық орган салық органдары болып саналады.
Осы салық органдарының ағымдағы функционалдық қызметтерінің басымды
бағыты көбінесе салық төлеушілердің салық заңдарының тиісті әмірлі
талаптарын бұлжытпай орындауларына бақылау жүргізу және оларға қажетті
жерінде міндеттілік жүктеу барысында өктем билік тұрғысынан ықпал ету
түрінде жүзеге асырылады1.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық органдарына
қызметтерін жүзеге асыруға байланысты құқықтар берілген, сондай-ақ мемлекет
пен салық төлеушілердің мүдделі балансын сақтауға қажетті міндеттер
жүктелген.
Салық органдары:
1. салық кодексінде көзделген нормативтік-құқықтық актілерді (заңның
негізінде, заңға сәйкес) әзірлеуге және бекітуге;
2. өз құзыреттері шегінде салықтық міндеттемелердің туындауы, орындалуы
және тоқтатылуы жөніндегі мән-жайларды өз аумақтарындағы салық
төлеушілері мен басқа да мүдделі тұлғаларға түсіндіруге және соған
байланысты түсініктемелер беруге;
3. салық кодексінде қатаң белгіленген тәртіп негізінде салықтық
бақылауды жүзеге асыруға;
4. салық кодексінің ерекше бөлімінде көзделген жағдайларда салық
төлеушінің салықтық міндеттемелерін жанама әдіс арқылы айқындауға;
5. Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша
салықтық тексеру жүргізу барысында салық төлеушілерден олардың
салықтық құқық бұзушылық жасағандығын айғақтайтын құжаттарды алып
қоюға;
6. Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін тізбе бойынша салық
төлеушілерден уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіп
негізінде электрондық құжаттар түріндегі ақпараттар алуға;
7. орналасқан жеріне қарамастан табыс табу үшін пайдаланылатын кез
келген салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектілерді
тексеруге және салық төлеушінің мүліктеріне (тұрғын үй-жайларынан
басқа) түгендеу жүргізуге;
8. Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген талаптарды
сақтай отырып салық төлеушінің ақша құжаттарына, бухгалтерлік
кітаптарына, есептеріне, қолма-қол ақшасының бары-жоғына, бағалы
қағаздарына, есептеулеріне, декларациялары мен салықтық
міндеттемелерін орындауға байланысты өзге де құжаттарына тексерулер
жүргізуге;
9. салық төлеушіден уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген нысандар
бойынша салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
есептеу және төлеу (ұстап қалу және аудару) жөніндегі құжаттарды,
оларды толтыру жөніндегі түсіндірмелерді, сондай-ақ салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің және жинақтаушы
зейнеткақы қорларына аударылатын міндетті зейнетақылық жарналардың
дұрыс есептелгендігін әрі толығымен төленгендігін (ұсталғандығын
және аударылғанын) растайтын құжаттарды тапсыруларын талап етуге;
10. тексерілетін салық төлеуші – заңды тұлға мен жеке кәсіпкерге салық
салуға байланысты мәселелер бойынша, Қазақстан Республикасның заң
актілерінде белгіленген коммерциялық, банктік және өзге де заңмен
қорғалатын құпияларды құрайтын мәліметтерді жария ету талаптарын
сақтай отырып банктерден немесе банктік операциялардың жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардан оның банктік шоттарының және
олардың нөмірлерінің бары-жоғы, сондай-ақ осы шоттардағы ақшалардың
қалдығы мен қозғалысы жөніндегі мәліметтер алуға;
11. Қазақстан Респубилкасының заңдарына сәйкес соттарға (белгілі бір
жәйттер бойынша) талап арыздар беруге құқылы.
Сонымен қатар, салық органдарының жоғарыда көрсетілген құқықтарына қоса
Қазақстан Республикасының тиісті заң актілерінде көзделген өзге де
құқықтарының болуы әбден ықтимал.
Салық органдары мемлекеттің салықтық юрисдикциясының ауқымына тиісті
салық заңына сәйкес өздеріне жүктелген мынадай іс-қимылдарды жүзеге
асыруға:
1. салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
2. мемлекеттің мүдделерін қорғауға;
3. салық кодексінің ережелерін сәйкес салық құпиясын сақтауға;
4. салықтық тексеруді тек әмірлі нұсқамалар бойынша жүргізуге;
5. салық есептілігінің белгіленген нысандарын толтыру тәртібін
түсіндіруге;
6. салық кодексінде көзделген жағдайлар мен мерзімдерде салық төлеушіге
салықтық міндеттемелерін орындауы жөніндегі хабарлама тапсыруға;
7. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексіне
сәйкес салық төлеушіге әкімшілік айыппұлдар салуға;
8. салық төлеушінің өзіне тиесілі салықтық міндеттемелерін орындауына,
сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорларына аударылатын міндетті
зейнетақылық жарналарының уақтылы ұсталынуына және аударылуына
салықтық бақылауды жүзеге асыруға;
9. салық төлеушінің өтініші бойынша, оның жеке шотынан салықтық
міндеттемелерді орындауы жөнінде бюджетпен есеп айырысуының жай-күйі
туралы көшірме беруге;
10. белгіленген тәртіп негізінде салық төлеушілердің есебін, сондай-ақ
салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілердің,
есептелінген және төленген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің есебін жүргізуге;
11. салық төлеушіге берілетін салықтар мен басқа да міндеттеі төлемдерді
бюджетке төлеу жөніндегі салықтық міндеттемесінің орындалуы фактісін
растайтын квитанциялар көшңрмелерінің бес жыл көлемінде сақталуын
қамтамасыз етуге;
12. салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерін
қолдануға және салық кодексінің тиісті бабына сәйкес салық берешегін
салық төлеушіден мәжбүрлеп өндіріп алуға;
13. мемлекет меншігіне айналған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және
өткізу (сату) тәртібінің сақталуына, сондай-ақ оны сатудан түскен
ақшалардың толығымен және уақтылы бюджетке түсуіне бақылау жүргізуге
міндетті1.
Салықтық құқықтық қатынастардың қатысушысы – салық төлеуші өзіне табыс
әкелетін қызметтің сан алуан қандай түрін таңдап алса да, сол қызметіне
орай салық заңдары мен құзыретті органдар тарапынан қабылданатын тиісті
нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес белгіленетін салықтық міндеттемеден
қашып құтыла алмайды. Сонымен қатар, салық төлеушіге салық салу барысында
салық органдары тигізетін ықпалдар әрдайым өктем билік ету, міндеттеу
сипатында болады²1.
Айтылған жағдайларға қарамастан салықтық құқықтық қатынастардың
қатысушыларын салық органдары мен салық төлеушілерді заңға бағындыру және
жүгіндіру осы салықтық құқықтық қатынастардың мәні мен маңызына айналып
отыр.
Демек, салық органдары жүргізетін салық әкімшілігінің түпкілікті
мақсаты салық төлекшілерді өздеріне бағындыру емес, тек салық заңдарына
(бұлжытпай орындалуын әрі тиімді болуын көздей отырып) бағындыру болып
табылады.
Салықтарды белгілеу, бекіту және еліміздің экономикалық аумағында заңи
күшіне енгізу кезінде көзделінетін мақсат мемлекет қарамағына (кірісіне)
жоспарланған мөлшерде ақша қаражаттарын алу болып табылады. Егер мемлекет
салықтық құқықтық қатынастарға тек салық сомасын (затын) алу үшін ғана
қатысатын болса, ал салық төлеуші өзіне белгіленген заңи міндетке
байланысты сол салық төлемінің сомасын (затын) мемлекетке беруге мәжбүр
болғандықтан қатысады.
Осыған байланысты материалдық сипаттағы салықтық құқықтық қатынастрадың
объектісіне тек салық төлеушіге ғана тән, оның салық төлеуге байланысты іс-
қимылдары жатады. Салық төлеушінің дұрыс есептелінген,
толық мөлшерде әрі белгіленген тәртіп негізінде уақтылы (дер кезінде)
төленген (енгізілген, аударылған) салық төлемінің сомасын міндетті түрде
қабылдап алатын мемлекет оны мемлекет кірісіне есептеуге және мемлекет
меншігіне айналдыруға, сондай-ақ өзінің ішкі және сыртқы саясаттарына орай
өзі қажетті деп тапқан бағыттар бойынша қайта бөлуге хақылы.
Салық агенттері мен банктердің салықтарға байланысты іс-қимылдары да
салықтық құқықтық қатынастардың (ұйымдастыру сипатындағы) объектілері болып
саналады.
Салықтық құқықтық қатынастардың мемлекеттің салық салу аясынан орын
алуына негіз болатын объективті қаржылық-құқықтық мән-жайлар ретінде заңи
айғақтарды (фактілерді) айтуға болады.
Салық заңдарында тікелей көзделген осы заңи фактілердің болуы салықтық
құқықтық қатынастардың туындауының, өзгеруінің және тоқтатылуының шарты
болып табылады.
Салықтық құқықтағы заңи фактілер заңи іс-әрекеттер (қимылдар) және заңи
оқиғалар түрінде көрініс табады. Заңи іс-қимылдар – мемлекеттік
органдардың, ұйымдардың және адамдардың саналы әрі ерікті іс-әрекеттерінің
нәтижесі болып табылатын заңи фактілер. Олар құқыққа сай іс-әрекеттер және
құқыққа сай емес іс-әрекеттер болып екіге бөлінеді.
Заңи оқиғалар – мемлекеттік органдардың, ұйымдардың және адамдардың
еркінен тыс туындайтын заңи фактілер (еріктен тыс жағдайлар). Заңи оқиғалар
біршама ырықты оқиғалар және абсолюттік (шамадан тыс) оқиғалар болып
бөлінеді. Салықтық құқықтағы заңи фактілер салықтық құқықтық қатынастардың
туындауын, өзгеруін және тоқтатылуын қамтамасыз ету; салықтық-құқықтық
реттеу әдісінің элементі; ақпараттық және заңдылықты кепілдендіру
функцияларын атқарады.
Сонымен, мына келесідей іс-қимылдар:
1. заңды немесе жеке тұлғаның салық салуға жататын (кейде салық салуға
байланысты) объектіні сатып алуы;
2. екі жақты (кейде үш жақты) салықтық шарттар жасасу;
3. заңды немесе жеке тұлғаның нәтижесінде салықтың не болмаса өзге
міндетті төлемнің төлеушісі мәртебесіне ие болатын белгілі бір іс-
әрекеттерді жүзеге асыруы;
4. салық салу мәселелеріне байланысты салық комитетінің немесе
құзыретті қаржылық органның салық заңдарына сай жекелей нормативтік-
құқықтық актілерді шығаруы салықтық құқықтық қатынастардың туындауы
негізіне жататын заңи фактілер болып табылады.
Салық төлеушінің құқықтық мәртебесінің өзгеруі; салық салу объектісінің
немесе салық салуға байланысты объектінің өзгеруі; салықтық міндеттеменің
негізінде жатқан қаржылық-жоспарлық актінің өзгеруі; бұрынырақ жасалынған
салықтық шарттың белгіленген тәртіп негізінде өзгертілуі сияқты іс-
әрекеттер мен мынадай оқиғалар: салық төлеуші азаматтық отбасылық
жағдайының өзгеруі; салық төлеушінің белгілі бір жасқа жетуіне орай оған
қатысты салық салу мән-жайларының заңға сәйкес өзгеруі; салық төлеушінің
әлеуметтік жағдайының өзгеруіне байланысты оның мемлекет алдындағы салықтық
міндеттемесінің заңға сәйкес өзгеріс табуы салықтық құқықтық қатынастардың
өзгеруі негізінде табуы салықтық құқықтық қатынастардың өзгеруі негізінде
жатқан заңи фактілер ретінде көрініс табады.
Ал мына келесідей:
1. тиісті салықтық міндеттеменің тоқтатылуы;
2. салықтық міндеттемені туындатуға негіз болған салықтық шартты бұзу;
3. салық төлеушінің салық салу объектісі болып табылатын мүлкінен
арылуы;
4. салық төлеушінің өзіне салық салынатын табыс әкелетін қызметін
тоқтатуы;
5. өз шешімі бойынша салық субъектісі болып табылатын заңды тұлғаны жою
сияқты іс-қимылдар мен:
1. жеке тұлғаның қайтыс болуы;
2. табиғи тылсым күштер мен кездейсоқ дүлей апаттардың нәтижесінде
салық салу объектісі немесе салық салуға байланысты объекті болып
табылатын мүліктің жойылуы;
3. салықтық міндеттеменің туындауы негізінде жатқан нормативтік-
құқықтық актінің жойылуы сияқты заңи оқиғалар салықтық құқықтық
қатынастардың тоқтатылуына негіз болатын заңи фактілерге жатады.
2-ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Салықтық міндеттемелердің түсінігі және элементтері
Қазақстан Республикасындағы нарықтық экономика жағдайында салық салуды
құқықтық реттеу механизмін жетілдіру концепцияларының маңызды бағыты салық
жүйесімен, салықтық қызметтің принциптерін айқындау және оларды заңмен
бекіту мәселелері болып табылады. Әрине бұл принциптердің дені саяси
экономика классиктері тарапынан қалыптастырылғанымен, оған жаңаша сипат-
мазмұн беру қажеттілігі объектвиті түрде туындап отыр. Негізгі принциптер
ретінде мына:
1. салық салудың әділеттілігі;
2. салық салудың біркелкілігі;
3. салық салудың бірдүркінділігі;
4. салық салудың айқындылығы;
5. мемлекеттік билікті пайдалану арқылы салық салу аясында қоғам және
мемлекет мүдделерінің балансын сақтау;
6. салықтарды тек заңды нысанда белгілеу және алу;
7. қатаң құжаттылық;
8. сот шешімі негізінде салықтық міндеттемені орындауға мәжбүрлеу;
9. салықтық міндеттемелердің уақтылы толығымен және дұрыс атқарылуына
бақылау жүргізу тек салық органдарының айырықша құзыреті;
10. салық салудың икемділігі;
11. салық салудың үнемділігі сияқты қағидаларды белгілеуге болады.
Осымен бірге салықтық қатынастардағы салық төлеушілердің өздеріне
тиесілі негізгі құқықтарын заңмен бекіту және жүзеге асыру механизмін
қалыптастыру үшін жоғарыда аталған принциптер негізінде нақтыландырылған
құқықтарын айқындау да өзекті мәселе болып табылады. Олардың мүмкіндігінше
мына келесідей көрініс тапқаны дұрыс болар еді:
1. салық төлеушінің салық салу жөніндегі ақпараттармен танысу құқығы;
2. салық төлеушінің өзқызметтері барысында салықтық жоспарлауды жүзеге
асыру құқығы;
3. салық төлеушінің өз жеке меншіктерін мемлекет тарапынан заңсыз
салық салудан қорғау құқығы;
Қазіргі кезде салық және салықтық құқық теориясы мен практикасы
салықтық құқықтық қатынастарды құрудың жаңадан нақтыландырылған құқықтық
конструкциясын анықтап, жасап, оны заң жүзінде бекітуді қажет етіп отыр.
Бұл жерде салықтық міндеттеменің туындауы, өзгеруі, атқарылуы және жойылуы
кезеңдерінің салықтық құқықтық қатынастардан қатаң көрініс табуы сияқты
мақсат көзделінеді. Салықтық міндеттеменің жаңа құқықтық конструкциясындағы
мемлекеттің салықтық талаптарының құрамына қарпайымдылық және айқындылық
элементтерінінің енгізілуі салық төлеушілердің оларды бірден түсініп,
қабылдауларына және ойдағыдай орындауларына мүмкіндік береді.
Сонымен, салықтық міндеттеменің құрамына оның субъектісі мен объектісі
және мәні, яғни заңи мағынасы ретінде субъектілік заңи құқықтар мен
міндеттердің жиынтығы, сондай-ақ материалдық мағынасы ретінде осы құқықтар
мен міндеттерді субъектілердің нақты іс-қимылдарында жүзеге асыру енеді.
Салықтық міндеттемесіне орай жүзеге асырылатын салық төлеушінің әрбір
іс-қимылы әрқашанда нақты заңи фактімен байланысты болуға тиіс. Осындай
барлық заңи фактілер өте дәл тұжырымдалып Қазақстан Республикасының салық
заңында салықтық міндеттемелердің пайда болуының негізі ретінде бекітілуі
қажет. Демек, салықтық міндеттеменің ерекшелігі осы белгілі бір заңи
фактілердің болуында. Салықтық міндеттеменің заңи мағынасы осы міндеттеме
субъектілерінің өте күрделі өзара заңи мағынасы осы міндеттеме
субъектілерінің өте күрделі өзара байланысқан және өзара шартталған кешенді
субъектілік құқықтары мен заңи міндеттері арқылы айқындалады. Салықтық
құқықтық қатынастар аясында мемлекет көздейтін басты міндеттер1:
1. нарықтық қатынастар талабына сай келетін бірыңғай салық саясатын
жүргізу;
2. салық салуды әлеуметтік ахуалдарға байланыстыра отырып жүзеге асыру;
3. салықтық міндеттемелердің мүліктіксіз орындалуы құқықтық құралдармен
қаматамасыз ету;
4. салық жүйесін құруға және салық салуға негіз болатын принциптер мен
ережелерді белгілеу болып табылады;
5. өзінің мән-жайына қарай біржақты міндеттеме болып табылады;
6. оның айтарлықтай деңгейде (тиісінше) орындалуы мемлекеттің мәжбүрлеу
күшімен қамтамасыз етіледі;
7. міндеттеме бойынша салықтың ақша қаражаттарын мемлекет кірісіне
аударуға байланысты салық төлеуші тұлғаның белсенді іс-қимылдарымен
сипатталады;
8. құрылымында салықтың заңи құрамының мұқият белгіленген
элементтерінің болуы оның тиісінше орындалуының негізі болып
табылады;
9. әрбір жекелеген салықтарға тән салық салу объектілерімен, салық
салуға байланысты объектілермен, салық базасымен, салық ставкасымен
және салық кезеңділігімен мазмұндалады.
Салықтық міндеттеменің объектісіне міндетті тұлға салық төлеушінің
мемлекетке салық төлемінің сомасын тапсыру кезіндегі іс-қимылдары жатады.
Ала салықтық міндеттеменің нысаны мемлекет (мемлекеттің салық органдары)
пен салық төлеушілер – заңды және жеке тұлғалардың арасындағы байланыстың
сыртқы көрінісі болып табылады.
Салықтық міндеттеменің құрамы:
1. салықтық міндеттеменің субъектісінен;
2. салықтық міндеттеменің объектісінен;
Осыған орай айта кететін бір жәйт, мына: салық төлеуші; салық салу
объектісі; салықтың заты; салықтың масштабы; салық базасын есепке алу
әдісі; салық кезеңі; салық салу бірлігі; салық ставкасы; салықты есептеу
тәртібі; есепті кезең; салықты төлеу мерзімі; салықты төлеу тәсілі мен
тәртібі сияқты элементтер Қазақстан Республикасының салықтық заңдарындағы
бастаушы ережелер болып табылады, сондай-ақ оларсыз ешбір салықты есептеп
шығарудың, төлеудің және олардың төленуін талап етудің мүмкіндігі болмайды.
Салықтың заңи құрамының элементін белгілеу салықтық міндеттеменің
туындауына себін тигізеді немесе оны орындау тәсілінің негізі болып
табылады.
Салық кодексінде салықтық міндеттеменің субъектілік құрамында салық
төлеуші және мемлекет көрсетілген.
Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілер ретінде
мүліктер және іс-әрекеттер белгіленген. Осы мүліктер мен іс-әрекеттердің
болуы салық төлеушіге қатысты салықтық міндеттеменің туындауына негіз
болады. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің әрбір
түрі бойынша салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілер
салық кодексінің ерекше бөлімінің тиісті баптарында жан-жақты айқындалған.
Салық базасы салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құнының, физикалық жай-күйінің немесе өзге де мән-жайларының
сипаттамаларын білдіреді. Олар салық салу затын саны жағынан көрсете
атырып, салықтың негізі ретінде бюджетке төленуге тиіс салықтар мен басқа
да міндетті төлемдер сомасын айқындайды. Демек, салықтың төлемдер сомасы
салық базасына белгіленген салық ставкасын қолдану арқылы есептелінеді.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне деген салық
есептеулерінің шамасын білдіреді. Былайша айтқанда салық салу нормасы, яғни
салықтың заң жүзінде белгіленген шамасы болып табылады. Салықтың салық
төлеушіге түсіретін салмағын бағалау үшін жеңілдіктерді есепке ала отырып
толық салық базасына қатысты есептелген салық сомасы ретінде салықтың нақты
ставкасы қарастырылады.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне процентпен немесе
абсолютті сомамен белгіленеді.
Салық кезеңі жекелеген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі болып табылады, сондай-
ақ ол аяқталған кезде салық базасын айқындалып, бюджетке төленуге тиіс
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептелінеді.
Осыған байланысты салық кезеңі деп тиісті заңдарға сәйкес салық төлеушіге
арналып, оның салықтарды есептеуіне және төлеуіне, сондай-ақ салық есебін
жүргізуіне, салықтық бақылауды жүзеге асыруына қажетті есептеулер мен
декларацияларды тапсыру үшін белгіленген уақыт бөлігін айтамыз1.
Демек, салық кезеңіне салық баазсын қалыптастыру процесін аяқтау және
салықтық міндеттеменің мөлшерін түпкілікті айқындау үшін белгіленген
мерзімді жатқызуға болады.
Салықтық міндеттемені орындау осы міндеттеменің әрбір субъектісінің
міндеттерін құрайтын белгілі бір іс-қимылдарды тиісінше (ойдағыдай) жүзеге
асыру болып саналады.
Бұл жерде бірден айта кететін жәйт, салықтық міндеттемені мемлекет ойынан
шығатындай, тиісінше және айтарлықтай деңгейде орындалуға тиіс.
2. Салықтық міндеттемелерді орындау
Салықтық міндеттемені орындау мақсатында салық төлеуші мынадай іс-
әрекеттерді міндетті түрде жүзеге асырады:
1. салық органында тіркеу есебіне тұрады;
2. салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілердің
есебін жүргізеді;
3. салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді,
салық базалары мен салық ставкаларын негізге ала отырып, бюджетке
төленуге тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомаларын
есептеп шығарады;
4. салық есебін жасайды және оны белгіленген тәртіп пен мерзімдерде
салық органдарына табыс етеді;
5. салықтық заңдарда белгіленген тәртіп негізінде және қатаң
айқындалған мерзімдерде салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің есептеп шығарылған және есептелінген сомаларын,
сондай-ақ салықтық міндеттеме орындамағн жағдайда айыппұл мен
өсімпұлдарды төлейді.
Салықтық міндеттемелердің орындалатын уақыты, орны, тәртібі және тәсілдері
күнібұрын әрі нақты белгіленетінін білуіміз қажет.
Салықтық міндеттемені орындау уақытына жекелеген салықтар мен басқа да
міндетті төлемдерге қатысты, яғни олардың салық салу объектілерін айқындау,
тиісті бюджетке аударылатын салық сомасын есептеп шығару және салық
сомасын төлеу үшін салық заңында белгіленген уақыт кезеңі немесе шекті
мерзім жатады.
Салықтық міндеттемені орындау уақыты қатаң айқындалған уақыт ауқымы болып
табылады.
Салықтық міндеттемені орындау орны салық төлеушінің салық төлемінің тиесілі
сомасын мемлекетке тапсырған (берген, өткізген) жері болып табылады.
Әдетте, салықты төлеу орны ретінде салық төлеушіге немесе салық агенттеріне
олардан алынған ақша қаражаттарын төлемдік құжаттар негізінде тиісті
бюджетке аудару жөнінде қызмет көрсететін банк мекемелері көрініс табады.
Салық төлеушінің бюджетке тиісті соманы аудару жөніндегі төлемдік
тапсырманы банк мекемесіне тапсырған күні салықтық міндеттемені орындау
күні болып есептелінеді.
Салықтық міндеттемені орындау тәртібі салық төлеушінің мемлекет
алдындағы өзінің салықтық міндеттемесін орындауға бағытталған, белгілі бір
тәртіптеу механизмдері мен кезектіліктерді ұстана отырып жүзеге асыратын іс-
қимылдары болып саналады.
Салық төлеушінің қолма-қол ақшасыз төлеу нысанында орындалатын
салықтық міндетемесі банктен немесе банктік операциялардың жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымнан салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер сомасына төлемдік тапсырма акцептін алған күннен бастап,
ал қолма-қол ақша нысанында – салық төлеуші аталған сомаларды банкке немесе
уәкілетті органға төлеген кезден (сәттен) бастап орындалды деп
есептелінеді.
Салық төлеушінің салық (фискальдық) агенті атқаратын салық төлеу
жөніндегі салықтық міндеттемесі сол салық төлемінің сомасын ұстап қалған
күннен бастап орындалған болып табылады1.
Салық төлеушінің салықтарды төлеу жөніндегі салықтық міндеттемесі
бюджетпен кезекті есеп айырысу кезінде салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің артық төленген сомаларын есепке жатқызу
жолымен орындалуы мүмкін.
3. Салықтық міндеттеме аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары
Салықтық міндетемені орындау тәсілдеріне салық заңдарында белгіленген,
салықтарды төлеуге және мәжбүрлеп төлетуге байланысты жолдар мен әдістер
жатады.
Осы тәсілдердің заң жүзінде қатаң көрініс табуы тиісті салықтық төлем
сомаларының мемлекет кірісіне уақтылы және толығымен ерікті түрде немесе
мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етуге негіз болып табылады әрі кепілдендіреді.
Сонымен, салықтарды саналы түрде, салықтық-құқықтық мәдениеттерін
көрсете отырып, өз беттерімен және еркімен төлеу салықтық міндеттемені
орындаудың бір тәсілі болса отанына, егемен еліне деген партриоттық сезімі
оянбаған және салықтық мәдениеті қалыптаспаған жоқтағынан салық төлеуден
жалтарушыларға, уақтылы және толық мөлшерде төлемейтіндерге мәжбүрлеу
шараларын қолдану жолымен олардан салықтарды, салық берешектерін, заңды
негізде белгіленген айыппұлдар мен өсімпұлдарды еселеп алу салықтық
міндеттемелерді мәжбүрлеу орындату тәсілі болып табылады.
Салықтық міндеттемелерді тиісінше, өз бетімен және ерікті орындау мына
тәсілдер:
1. салықтарды декларация (оңайлатылған декларация) негізінде төлеу;
2. салықты патент алу жолымен төлеу;
3. салықты біржолғы талон негізінде төлеу;
4. салық төлемінің сомасын енгізу жолымен төлеу арқылы жүзеге
асырылады1.
Салықты табыс төлеу көзінде ұстап қалу, салықты міндеттемені орындау
жөніндегі салық хабарламасы негізінде салықты төлету, салық төлеуден
жалтарушы тұлғалардан салықты (оның берешектерін) мәжбүрлеп алу салықтық
міндеттемені мәжбүрлеп орындату тәсілдеріне жатады.
Салық органының салықтық міндеттемені орындау қажеттілігі жөнінде
салық төлеушіге жіберген жазбаша хабары салық хабарламасы деп аталады.
Салық хабарламасында салық төлеушінің аты-жөні немесе толық аталуы;
салық төлеушінің тіркеу нөмірі; салықтық міндеттеменің сомасы; салықтық
міндеттмені орындау жөніндегі талап; хабарламаны жіберуге орай негіздеме;
шағымдану тәртібі көрсетіледі. Салық хабарламасының нысаны уәкілетті
мемлекеттік орган белгілейді.
Салық хабарламасы салық салу аясындағы мән-жайларға байланысты әр түрлі
көрініс табады және салық төлеушіге мынадай мерзімдерде:
1. салық заңдарын бұзушылықты жою туралы – оларды (бұзылу фактісін)
анықтаған күннен бастап бес жұмыс күнінен кешіктірмей;
2. дебиторлардың банктік шоттарындағы ақшаларынан (салық берешегін)
өндіріп алу жөнінде - өндіріп алғанға дейінгі бес жұмыс күнінен
кешіктірмей;
3. салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолдану туралы –
мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары қлданылғанға дейінгі бес жұмыс
күнінен кешіктірмей;
4. камералдық бақылау нәтижелері бойынша анықталған құқық
бұзушылықтарды жоюжөнінде – салық есептілігіндегі (тәртіпті,
ережені) бұзушылықтар анықталған күннен бастап екі жұмыс күнінен
кешіктірмей;
5. салықтық тексеру нәтижелері бойынша салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің, өсімпұлдардың және айыппұлдардың
есептелінген сомасы туралы – салықтық тексеру актісі бойынша шешім
қабылданған күннен бастап бес жұмыс күнінен кешіктірмей;
6. бюджетке артығымен төленген салықтар сомасы бойынша басқа салықтар
жөніндегі салықтық міндеттемелерді орындау мақсатында есепке
жатқызылған сомалар туралы – есепке жатқызылған күннен бастап бес
жұмыс күнінен кешіктірмей;
7. мерзімінде орындалмаған салықтық міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету жөнінде қолданылатын шаралар туралы – салық
кодексінің тиісті баптарында көзделген мерзімдер аяқталғанға дейін;
8. салық төлеушінің шағымын қарау нәтижелері салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімпұлдар пен
айыппұлдардың есептелінген сомалары туралы – шағымды қарау бойынша
шешім қабылданған күннен бастап бес жұмыс күнінен кешіктірмей;
9. өздеріне заң жүзінде жүктелген міндет бойынша салық органы есептеп
шығарған салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің сомалары туралы – есептеп шығарылған күннен бастап үш
жұмыс күнінен кешіктірмей жіберіледі1.
Салық төлеушінің бюджет алдындағы тиісті салықтары бойынша берешектерін
өтеу кезектілігі:
-салықтардың бересі сомасын төлеу;
-есептелген өсімпұлдарды төлеу;
Ал салық кодексінің 33-бабында белгіленген салық төлеушінің өзіне қатысты
салық берешектерін өтеу тәртібі мынадай:
1. есептелінген өсімпұлдарды төлеу;
2. есептелінген айыппұлдарды төлеу;
3. салықтың бересі сомасын төлеу кезектілігін сақтай отырып 2004 жылғы
1 қаңтардан бастап жүргізіледі.
Салықтық міндеттемені орындау мерзімдері Салық кодексінде мұқият
белгіленеді және осы белгіленген мерзімнің өтуі оның басталуы айқындалған
нақты оқиғадан немесе заңи іс-әрекеттен кейінгі келесі күні басталып, салық
кезеңі аяқталған күннің соңында бітеді.
Салықтық бақылау нәтижелері бойынша есептелінген салықтардың, бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімпұлдар мен айыппұлдардың
сомалары туралы салық органы жіберген салық хабарламасына орай салықтық
міндеттеме салық төлеушінің қолына тапсырылған күннен кейінгі күннен бастап
он жұмыс күнінің ішінде орындалуға тиіс.
Салық төлеуші салықтық тексеру нәтижелері бойынша есептелінген салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімпұлдар мен
айыппұлдардың салық хабарламасында көрсетілген сомаларымен келіскен
жағдайда оның өтініші бойынша осы салықтық міндеттемені орындау мерзімі
алпыс жұмыс күніне дейін ұзартылуы ықтимал.1
Осы салық хабарламасында көрсетілген сомалар төлеу мерзімі ұзартылған әрбір
күнге (осы сомалардың үстіне) өсімпұл есептеліне отырып осы кезеңнің әрбір
он бес жұмыс күні сайын тең үлеспен бюджетке төленуге тиіс.
Салық органы салық кезеңі аяқталғаннан кейінгі бес жыл ішінде салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің есептелінген сомасының
дұрыстығын есептеп тексеруге және қайтадан қарауға құқылы.
Сонымен қатар, салық төлеушіге де салық кезеңі аяқталғаннан кейінгі бес жыл
ішінде тиісті салығының артығымен төленген сомаларын өздеріне қайтарып
беруді талап етуге құқық берілген.
Салық кезеңінде бюджетке төленген салық сомасы мен төлену үшін есептелінген
салық сомасының арасындағы айырма артығымен төленген салық сомасы болып
танылады. Салық төлеушінің бюджетке артығымен төленген сомасы оның салық
органдарына берген өтінішіне орай жекелеген салық түрлері бойынша
берешектерді:
1. салықтарды осы түрі бойынша өсімпұлдар мен айыппұлдарды өтеу
есебіне;
2. салықтардың басқа түрлері бойынша өсімпұлдар мен айыппұлдарды өтеу
есебіне;
3. салықтардың басқа түрлері бойынша бересі сомаларды өтеу есебіне;
4. салықтардың осы және басқа түрлері бойынша болашақ төлемдер
есебіне міндетті түрде есепке жатқызылуға тиіс.
Ал салық төлеуші тарапынан өз салықтық міндеттемесі бойынша артығымен
төленген салық сомасын қайтарып беру жөнінде өтініш берілген жағдайда,
салық органдары өздеріне өтініш табыс етілген күннен бастап он бес жұмыс
күні ішінде артық алынған соманы қайтарып береді.
Салық төлеушінің өзіне тиесілі салықтарды (бұл жерде төлем көзінде
ұсталынатын салықтар мен акциздерден басқалары) төлеу мерзімін кейінге
ысыру жөнінде салық органдарына берген, негізделген өтініші негізінде оның
салық төлеу мерзімін неғұрлым кейінге, бірақ күнтізбелік жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1-ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР
... ... ... ... ... ... 5
2-ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 19
2.1. Салықтық міндеттемелердің түсінігі және элементтері
... ... ... . 19
2.2. Салықтық міндеттемелерді орындау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2.3. Салықтық міндеттеме аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 26
3-ТАРАУ. САЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫҒЫЛЫМЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ САЛУ ҚЫЗМЕТІНЕ ТИГІЗЕТІН
ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 36
3.1. Салық құқығының маңызы және халық шаруашылығында
атқаратын ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 36
3.2. Салықтық құқықтық қатынастардың түсінігі,
ерекшеліктері,
түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 52
КІРІСПЕ
Соңғы кездерде, мемлекетімізде салықтық құқықтың жалпы және арнайы
теориялық проблемаларын, салықтық заңдардың елеулі мәселелерін ғылыми
зерттеу ісі де кең көлемде жүзеге асырылып жатқаны мәлім. Осының
нәтижесінде, жаңаша көрініс алып, қалыптасып келе жатқан Қазақстан
Республикасының салықтық құқығы да мемлекетіміздің экономикалық-әлеуметтік
түрлендірілуіне, өндіріс аясының тұрақтандырылуына және салық жүйесінің
күшейтілуіне өз үлесін қосуда.
Осы жайлардың бәрі салықтық құқықтың жаңаша құрылымы мен мазмұнына,
маңызына және реттелінетін салықтық қоғамдық қатынастарға айтарлықтай
ықпалын тигізіп қана қоймай, сонымен бірге, салық салу мен салықтық
құқықтың теориялық және практикалық мәселелерін бір бірінен бөлмей
қарастыру арқылы салық жүйесінің тұрақтыландырылуына және ойдағыдай қызмет
атқаруына жағдай жасап отыр.
Жұмысты орындау барысында Қазақстан Респубилкасының қазіргі кездегі
салық жүйесі мен Салық кодексі тұрғысынан көптеген өзекті әрі күрделі
мәселелерді қарастырып, негіздеу сондай-ақ салық салу саласының нормативтік-
құқықтық базасын жетілдіру және осы саланы салық төлеушілердің мүдделерін
есепке ала отырып жалпы мемлекеттік позициядан басқару жөнінде ғылыми
негізделген ұсыныстар мен тұжырымдар және қорытындылар беру қолға алынды.
Сонымен қатар, бұл жерде алға қойылған тағы бір мақсат мемлекеттің салықтық
құрылысының, салықтық құқық пен салықтық заңдардың қағидалары мен
ережелерін зерделеуге қажетті оқу құралдарына деген сұранысты
қанағаттандыру ісіне аз да болса үлес қосу болып отыр.
Ел экономикасында болып жатқан маңызды өзгерістер қоғамның салықтық
қатынастарға баса назар аударудың артуына ықпал етуде. Заң шығарушылар мен
экономистердің салық жүйесінің жақсы жұмыс істейтін моделін белсенді
іздеуі заң шығармашылығының осымен байланысты жаңа мәселелерді анықтауға
септігін тигізді. Бұған мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерге
тікелей тәуелділігі себеп болып отыр. Осы жағдай мемлекеттік басқарудың
салықтық әдісін нарық пен қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын
басқару жүйесіндегі ең басты құрамдас бөліктердің біріне айналдырды.
Мәселен, 2003 жылы республикалық бюджеттің түсімі 865 млрд. теңгені құраса,
соның 715 млрд. теңгесі салықтық түсімдер болды[1].
Бітіру жұмысын жазу барысында қазіргі қолданыстағы Қазақстан
Респуликасының нормативтік құқықтық базасы кеңінен қолданылып, белгілі
ғалымдар А.И. Худяковтың, Н.Б. Мұхитдиновтың, М.Оспановтың,
С.М.Найманбаевтың және басқа да отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері
пайдаланылды.
1-ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР
Негізінде құқықтық нормалар деп, құрамындағы әмірлі талаптарының
сақталуы мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен қамтамасыз етілген, өзінің заңи
күші таралатын ауқымындағы нормативтік-регламенттеу жағдайының темірдей
құрсауына түсетін барлық тұлғаларға нақты айқындалған міндеттер мен
құқықтар белгілейтін, сан мәрте қолдану мақсатында ұзақ мерзімді көздей
отырып тиісті нормативтік-құқықтық актілерде қалыптастырылған жалпыға
міндетті жүріп-тұру (міндеттерін атқару және (немесе) құқықтарын пайдалану)
қағидаларын айтамыз.
Салықтық құқықтық нормалар мемлекеттің қаржылық қызметінің барысында
туындайтын мемлекеттік қаржылық қатынастарды реттеуге атсалысатын көптеген
қарылық құқықтық қатынастардың ішінен айырықша дараланып, мемлекеттің қаржы
жүйесіне кең арналы транзиттік қаражаттар ағымын бағыттап, бұруды
мақсаттайтын әрі күнделікті жүзеге асыратын, көбінесе императивті-әмірлі,
сонымен бірге қажетті кездерді диспозитивті-икемді, мемлекет пен қоғам
тарапынан әрдайым шексіз әлеуметтік үміт артылып және мол материалдық мүдде
жүктелінетін құқықтық нормалар болып табылады1.
Сонымен, салықтық құқықтық нормалар деп, мемлекеттің салықтық
қызметінің процесінде туындайтын салықтық қатынастардың қатысушылары үшін
жүріп-тұру қағидаларын белгілейтін құқықтық нормаларды айтамыз.
Қаржылық құқықтық нормалардың айырықша түрі ретінде салықтық құқықтық
нормаларға тән ерекшеліктер мына:
1. Олар уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан белгіленеді және
мемлекеттік өктем-әмірлі сипатта болады;
2. Олар салықтық қатынастардың қатысушыларына субъективтік құқықтар
беру және заңи міндеттер жүктеу арқылы олардың салық салу аясындағы
тиісті іс-қимылдарына тікелей ықпал етіп отырады;
3. Олар салықтық заң актілерін қабылдау жолымен белгіленеді;
4. Олар мемлекеттің салық салу аясындағы салықтық қатынастарды реттеу
шегінде (шеңберінде) заңдылықтың берік режимін орнатуға және
салықтық тәртіптің сақталуын қамтамасыз етуге атсалысады;
5. Олар салық салуға байланысты жағдайлар мен жайларды мұқият
сипаттауларымен, диспозицияларды құру кезіндегі жан-жақты
нақтыландырылуымен және бачяндап, жазуға қатысты тіл ерекшелігімен
көрініс табады;
6. Олар өздерінің жүйесіндегі императивтік, құзыреттік және есептеу
нормаларымен ерекшеленеді;
7. Олар өздерінің құрамындағы нормалардың көбінесе мемлекеттің
материалдық мүдделерін көздеулеріне орай, сондай-ақ салық салу
аясындағы құқықтар мен міндеттердің біркелкі белгіленбеуіне
байланысты қатысушы тараптардың арасында зиңа теңсіздік туындатады;
8. Олар өздерінің мән-жайына және бағыт-бағдарына қарай әрқашанда
тиісті субъектілердің мемлекет алдындағы нақты салықтық
міндеттемелерін айқындап көрсете отырып, сол міндеттемелердің
туындауын негіздейді.
Салықтық құқықтық нормалардың құрылымы өзінің құрамдас элементтері мен
ішкі құрылысын көрсетеді.
Салықтық құқықтық нормалардың құрылымындағы құрамдық элементтері
ретінде гипотеза, диспозиция және санкция назарға түседі.
Гипотеза осы норманың ауқымындағы тұлғалардың шеңбері айқындалып,
норманың іске асырылуына орай жағдайлар сипатталынады.
Диспозиция тараптардың нақты міндеттері мен құқықтарын айқындау арқылы
көрініс табатын тиісті жүріп-тұру қағидаларынан тұрады. Демек, бұл әмірлі
бұйырық, тыйым салу немесе рұқсат беру негізінде, көбінесе жүктелген
міндеттерді бұлжытпай атқару түрінде жүзеге асырылатын іс-әрекеттерді
нақтыландыратын қағида болып табылады.
Санкция салықтық құқықтық нормалардың сақталуын, олардың бұзылмауын
және бұзылған құқықты қалпына келтіруді көздей отырып жүзеге асырылатын
мәжбүрлеуді қолдану жөніндегі мемлекеттің әлеуметтік қабілетін көрсетеді.
Салықтық құқықтық санкцияның: тек ақшалай сипатта болуы; тек мемлекет
кірісіне түсуі; оны тек мемлекет мүддесін көздейтін субъектінің қолдануы;
әрқашанда салық төлеушілерге бағытталуы сияқты өзіне тән белгілері болады1.
Мазмұн-бағыттары мен аяларына, жай-күйлері мен заңи мән-жайларына қарай
әр түрге бөлінетін салықтық құқықтық нормалардың ішіндегі аса қажетті-
реттеуші салықтық құқықтық нормалар болып табылады.
Реттеуші салықтық құқықтық нормалар өздерінің заңи мәніне байланысты:
1. Міндет жүктейтін салықтық құқықтық нормалар;
2. Тыйым салатын салықтық құқықтық нормалар;
3. Рұқсат беретін салықтық құқықтық нормалар болып бөлінеді.
Салық салу аясында қолданылатын құқықтық реттеу әдістеріне байланысты
салықтық-құқықтық нормалар императивтік және диспозитивтік, сондай-ақ
салықтық-құқықтық реттеу пәніне орай материалдық және ұйымдастыру салықтық
құқықтық нормалары болып бөлінеді.
Салықтық құқықтық қатынастар мемлекеттің салық салу саласында салық
әкімшілігін жүргізуге, салықтарды белгілеуге және алуға байланысты туындап,
тиісті салықтық құқықтық нормалармен реттелген салықтық қатынастар болып
табылады.
Осы салықтарды алу жөніндегі материалдық салықтық қатынастар салықтық-
құқықтық қатынастардың өзегі ретінде аса маңызды көрініс табатынын білуіміз
қажет. Ал салықтық құқықтық қатынастардың өзегі деген объективті қаржылық-
құқықтық құбылысты ашып көрсетсек, оның тек салық төлеушіге қатысты
біржақты салықтық міндеттемеден тұратынын байқаймыз. Демек, салықтық
құқықтық қатынастардың материалдық көрінісі салықтық міндеттемелер болып
табылады.
Салықтық құқықтық қатынастар мынадай өздеріне тән белгілері арқылы
сипатталады:
1. Олар материалдық салықтық қатынастарды мемлекеттің құқықтық
реттеуінің нәтижесінде және тек салық салу аясында ғана туындайды;
2. Олар ұлттық табыстың мемлекетке тиесілі бөлігін алуға байланысты
қайта бөлу процесінде туындайды;
3. Олар мемлекет кірісін қалыптастыру барысында пайда болатындықтан
экономикалық қатынастардың айырықша түріне-базистік қатынастар
қатарына жатады;
4. Осы құқықтық қатынастардың объектісі өздеріне жүктелген міндеттеме
бойынша салықтың затын (сомасын) мемлекет кірісіне аударылуына
байланысты салық төлеушілердің іс-әрекеттері болып табылады.;
5. Осы құқықтық қатынастардың субъектілері салықтық құқық
қабілеттіліктері бар, сондай-ақ салықтық әрекет қабілеттілігіне ие
болған тұлғалар болып табылады;
6. Осы құқықтық қатынастардың тұрақты әрі міндетті субъектілері
ретінде мемлекеттің біртұтас өзі немесе өзі өктем салықтық
өкілеттілік берген уәкілетті органы салық органы көрініс табады;
7. Осы құқықтық қатынастар материалдық және ұйымдастыру қатынастары
болып бөлінеді;
8. Ұйымдастыру салықтық құқықтық қатынастары мемлекеттің салықтық
құрылымын қалыптастыруға және оның қызметін атқаруына жағдай
жасауға, сондай-ақ салық салуға байланысты операцияларға қатысатын
субъектілердің өзара қарым-қатынастары мен байланыстарын білдіреді.
Материалдық салықтық құқықтық қатынастардың өздеріне тән белгілері:
1. Олар мемлекеттің өз материалдық мүддесін көздей отырып біржақты -
өктем ерік білдіруінің нәтижесінде туындайды;
2. Олар қатаң міндеттелген түрде толығымен әрі уақтылы орындалатын
біржақты салықтық міндеттемелердің жарқын көрінісі болып табылады:
3. Олар мемлекеттік-өктем сипатта және билік ету-бағыну түрінде
болғанымен, салық салу аясындағы заңдылықтың қатаң сақталынатынын
көрсетеді;
4. Мемлекет пен қоғамның материалдық мүдделеріне сай туындайтын
құқықтық қатынастар болғандықтан мемлекет тұрғысынан мәжбүрлеу
күшімен қорғалады;
5. Тұрақты әрі міндетті субъектісі мемлекеттен басқа субъектілері
мұқият айқындалып, олардың біржақты міндеттемелері белгіленген
мүліктік (ақшалай-заттай) сипаттағы құқықтық қатынастра болып
табылады1.
Ұйымдастыру салықтық құқықтық қатынастары:
1. мемлекет пен оның салық органдарының арасында;
2. мемлекеттің салықтық құрылымының ішінде;
3. салық органдары мен салық агенттерінің арасында;
4. салық органдары мен салық өкілдіктерінің арасында салық салу
мәселелері мен салықтық инфрақұрылымдар жөнінде туындайды.
Салықтық құқықтық қатынастардың негізгі субъектілеріне
1. Мемлекет (біртұтас) өзі;
2. Парламент;
3. Үкімет;
4. Қаржы министрлігі;
5. Қаржы министрлігінің Салық комитеті;
6. Қаржы министрлігінің Қаржы бақылау комитеті;
7. Қаржы министрлігінің Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс жөніндегі
комитеті;
8. Бюджеттен тыс мемлекеттік қорлардың органдары;
9. Кедендік бақылау Агеттігі;
10. Салық агенттері;
11. Салық өкілдігі;
12. Салық төлеуші жеке тұлғалар;
13. Салық төлеуші шаруашылық қызмет субъектілері;
14. Жергілікті Мәслихаттар;
15. Жергілікті Әкімдіктер жатады.
Салықтық құқықтық қатынастардың қосымша субъектілері:
1. Банктер;
2. Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар;
3. Салықтық консультанттар;
4. Тіркеу органдары;
5. Лицензиялау органдары;
6. Құқық қорғау органдары;
7. Қаржы полициясы Агенттігі;
8. Судьялар;
9. Нотариустер және т.б. болып табылады.
Өзінің салықтық міндеттемесінде белгіленген мерзімде және көзделген
тәртіп бойынша салық төлемінің сомасын (затын) мемлекет кірісіне өткізу
жөніндегі заңи міндет жүктелген тұлға салық төлеуші деп танылады.
Салық төлеушілерге салықтық құқық қабілеттілігіне және әрекет
қабілеттілігіне ие заңды және жеке тұлғалар жатады. Олар салық салудың
экономикалық принциптері мен тиісті заңның талаптарына орай резиденттер
және резидент еместер болып бөлінеді.
Салық кодексінің тиісті баптарында салық төлеушілердің негізгі
құқықтары мен міндеттері белігленген.
Қазақстан Респубилкасының салық салу аясындағы салық төлеуші:
1. заң жүзінде белгіленген өзіне тиесілі салықтық міндеттемелерін дер
кезінде және толық көлемде орындауға;
2. салық есептеулері мен салық салуға байланысты құжаттарды заңда
белгіленген тәртіп негізінде табыс етуге;
3. салық органдарының анықталған салықтық заңдардың бұзылуын жою
жөніндегі заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ олардың өз
қызметтеріне байланысты міндеттерін атқару кезіндегі заңды іс-
қимылдарына кедергі жасамауға;
4. салық органдарының лауазымды адамдарын белгілі нысандағы әмірлі
талап негізінде салық салу объектісі және салық салуға байланысты
объектісі болып табылатын мүлікті тексеруге жол беруге;
5. сауда операцияларын жүзеге асыру немесе қолма-қол ақша, банктік
төлем карточкасы, чектер арқылы қызмет көрсету кезінде
тұтынушылармен есеп айырысуды фискальдық жады бар бақылау-кассалық
машинаны міндетті түрде қолдануға және тұтынушының қолына бақылау
чегін беруге міндетті.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасындағы салық төлеуші1:
1. салықтық бақылау нәтижелерін алуға;
2. салық құпиясының сақталуын талап етуге;
3. салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеуге;
4. мемлекеттің салық салу құзырының ауқымындағы салықтар мен басқа да
міндетті төлемдер туралы және салық заңдарындағы өзгерістер жөнінде
салық органдарынан ақпарат алуға;
5. салықтық қатынастардағы мәселелер бойынша өзінің мүдделерін жеке өзі
не болмаса өз өкілі арқылы білдіруге;
6. салықтық міндеттемелерді орындау бойынша бюджетпен есеп айырысудың
жай-күйі жөнінде өзінің жеке шотынан көшірме алуға;
7. тиісті заң актілерінде белгіленген тәртіп негізінде салықтық тексеру
актілері жөніндегі хабарламаға және салық органдарының лауазымды
адамдарының іс-әрекеттеріне (әрекетсіздіктеріне) шағым жасауға;
8. салықтық бақылау нәтижелері бойынша салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер жөнінде салық органдарына түсіндірме
табыс етуге құқылы.
Салықтық әрекет қабілеттілігі – белгілі бір заңды фактілердің болуына
орай салық төлеуші ретінде нақты тұлғаға жүктелген тиісті міндеттер мен
құқықтарды сол тұлғаның өз тарапынан жүзеге асыру қабілеттілігі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының салық салу кеңістігінде салық заңдарына,
сондай-ақ мемлекет тарапынан берілген өктем өкілеттіліктерге сүйене отырып
экономикалық және заңи маңызы бар өздеріне тиесілі негізгі қызметтерін
кәсіби деңгейде жүзеге асыратын айтарлықтай дәрежеде мамандандырылған
бірден-бір фискальдық орган салық органдары болып саналады.
Осы салық органдарының ағымдағы функционалдық қызметтерінің басымды
бағыты көбінесе салық төлеушілердің салық заңдарының тиісті әмірлі
талаптарын бұлжытпай орындауларына бақылау жүргізу және оларға қажетті
жерінде міндеттілік жүктеу барысында өктем билік тұрғысынан ықпал ету
түрінде жүзеге асырылады1.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық органдарына
қызметтерін жүзеге асыруға байланысты құқықтар берілген, сондай-ақ мемлекет
пен салық төлеушілердің мүдделі балансын сақтауға қажетті міндеттер
жүктелген.
Салық органдары:
1. салық кодексінде көзделген нормативтік-құқықтық актілерді (заңның
негізінде, заңға сәйкес) әзірлеуге және бекітуге;
2. өз құзыреттері шегінде салықтық міндеттемелердің туындауы, орындалуы
және тоқтатылуы жөніндегі мән-жайларды өз аумақтарындағы салық
төлеушілері мен басқа да мүдделі тұлғаларға түсіндіруге және соған
байланысты түсініктемелер беруге;
3. салық кодексінде қатаң белгіленген тәртіп негізінде салықтық
бақылауды жүзеге асыруға;
4. салық кодексінің ерекше бөлімінде көзделген жағдайларда салық
төлеушінің салықтық міндеттемелерін жанама әдіс арқылы айқындауға;
5. Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша
салықтық тексеру жүргізу барысында салық төлеушілерден олардың
салықтық құқық бұзушылық жасағандығын айғақтайтын құжаттарды алып
қоюға;
6. Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін тізбе бойынша салық
төлеушілерден уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіп
негізінде электрондық құжаттар түріндегі ақпараттар алуға;
7. орналасқан жеріне қарамастан табыс табу үшін пайдаланылатын кез
келген салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектілерді
тексеруге және салық төлеушінің мүліктеріне (тұрғын үй-жайларынан
басқа) түгендеу жүргізуге;
8. Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген талаптарды
сақтай отырып салық төлеушінің ақша құжаттарына, бухгалтерлік
кітаптарына, есептеріне, қолма-қол ақшасының бары-жоғына, бағалы
қағаздарына, есептеулеріне, декларациялары мен салықтық
міндеттемелерін орындауға байланысты өзге де құжаттарына тексерулер
жүргізуге;
9. салық төлеушіден уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген нысандар
бойынша салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
есептеу және төлеу (ұстап қалу және аудару) жөніндегі құжаттарды,
оларды толтыру жөніндегі түсіндірмелерді, сондай-ақ салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің және жинақтаушы
зейнеткақы қорларына аударылатын міндетті зейнетақылық жарналардың
дұрыс есептелгендігін әрі толығымен төленгендігін (ұсталғандығын
және аударылғанын) растайтын құжаттарды тапсыруларын талап етуге;
10. тексерілетін салық төлеуші – заңды тұлға мен жеке кәсіпкерге салық
салуға байланысты мәселелер бойынша, Қазақстан Республикасның заң
актілерінде белгіленген коммерциялық, банктік және өзге де заңмен
қорғалатын құпияларды құрайтын мәліметтерді жария ету талаптарын
сақтай отырып банктерден немесе банктік операциялардың жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардан оның банктік шоттарының және
олардың нөмірлерінің бары-жоғы, сондай-ақ осы шоттардағы ақшалардың
қалдығы мен қозғалысы жөніндегі мәліметтер алуға;
11. Қазақстан Респубилкасының заңдарына сәйкес соттарға (белгілі бір
жәйттер бойынша) талап арыздар беруге құқылы.
Сонымен қатар, салық органдарының жоғарыда көрсетілген құқықтарына қоса
Қазақстан Республикасының тиісті заң актілерінде көзделген өзге де
құқықтарының болуы әбден ықтимал.
Салық органдары мемлекеттің салықтық юрисдикциясының ауқымына тиісті
салық заңына сәйкес өздеріне жүктелген мынадай іс-қимылдарды жүзеге
асыруға:
1. салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
2. мемлекеттің мүдделерін қорғауға;
3. салық кодексінің ережелерін сәйкес салық құпиясын сақтауға;
4. салықтық тексеруді тек әмірлі нұсқамалар бойынша жүргізуге;
5. салық есептілігінің белгіленген нысандарын толтыру тәртібін
түсіндіруге;
6. салық кодексінде көзделген жағдайлар мен мерзімдерде салық төлеушіге
салықтық міндеттемелерін орындауы жөніндегі хабарлама тапсыруға;
7. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексіне
сәйкес салық төлеушіге әкімшілік айыппұлдар салуға;
8. салық төлеушінің өзіне тиесілі салықтық міндеттемелерін орындауына,
сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорларына аударылатын міндетті
зейнетақылық жарналарының уақтылы ұсталынуына және аударылуына
салықтық бақылауды жүзеге асыруға;
9. салық төлеушінің өтініші бойынша, оның жеке шотынан салықтық
міндеттемелерді орындауы жөнінде бюджетпен есеп айырысуының жай-күйі
туралы көшірме беруге;
10. белгіленген тәртіп негізінде салық төлеушілердің есебін, сондай-ақ
салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілердің,
есептелінген және төленген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің есебін жүргізуге;
11. салық төлеушіге берілетін салықтар мен басқа да міндеттеі төлемдерді
бюджетке төлеу жөніндегі салықтық міндеттемесінің орындалуы фактісін
растайтын квитанциялар көшңрмелерінің бес жыл көлемінде сақталуын
қамтамасыз етуге;
12. салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерін
қолдануға және салық кодексінің тиісті бабына сәйкес салық берешегін
салық төлеушіден мәжбүрлеп өндіріп алуға;
13. мемлекет меншігіне айналған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және
өткізу (сату) тәртібінің сақталуына, сондай-ақ оны сатудан түскен
ақшалардың толығымен және уақтылы бюджетке түсуіне бақылау жүргізуге
міндетті1.
Салықтық құқықтық қатынастардың қатысушысы – салық төлеуші өзіне табыс
әкелетін қызметтің сан алуан қандай түрін таңдап алса да, сол қызметіне
орай салық заңдары мен құзыретті органдар тарапынан қабылданатын тиісті
нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес белгіленетін салықтық міндеттемеден
қашып құтыла алмайды. Сонымен қатар, салық төлеушіге салық салу барысында
салық органдары тигізетін ықпалдар әрдайым өктем билік ету, міндеттеу
сипатында болады²1.
Айтылған жағдайларға қарамастан салықтық құқықтық қатынастардың
қатысушыларын салық органдары мен салық төлеушілерді заңға бағындыру және
жүгіндіру осы салықтық құқықтық қатынастардың мәні мен маңызына айналып
отыр.
Демек, салық органдары жүргізетін салық әкімшілігінің түпкілікті
мақсаты салық төлекшілерді өздеріне бағындыру емес, тек салық заңдарына
(бұлжытпай орындалуын әрі тиімді болуын көздей отырып) бағындыру болып
табылады.
Салықтарды белгілеу, бекіту және еліміздің экономикалық аумағында заңи
күшіне енгізу кезінде көзделінетін мақсат мемлекет қарамағына (кірісіне)
жоспарланған мөлшерде ақша қаражаттарын алу болып табылады. Егер мемлекет
салықтық құқықтық қатынастарға тек салық сомасын (затын) алу үшін ғана
қатысатын болса, ал салық төлеуші өзіне белгіленген заңи міндетке
байланысты сол салық төлемінің сомасын (затын) мемлекетке беруге мәжбүр
болғандықтан қатысады.
Осыған байланысты материалдық сипаттағы салықтық құқықтық қатынастрадың
объектісіне тек салық төлеушіге ғана тән, оның салық төлеуге байланысты іс-
қимылдары жатады. Салық төлеушінің дұрыс есептелінген,
толық мөлшерде әрі белгіленген тәртіп негізінде уақтылы (дер кезінде)
төленген (енгізілген, аударылған) салық төлемінің сомасын міндетті түрде
қабылдап алатын мемлекет оны мемлекет кірісіне есептеуге және мемлекет
меншігіне айналдыруға, сондай-ақ өзінің ішкі және сыртқы саясаттарына орай
өзі қажетті деп тапқан бағыттар бойынша қайта бөлуге хақылы.
Салық агенттері мен банктердің салықтарға байланысты іс-қимылдары да
салықтық құқықтық қатынастардың (ұйымдастыру сипатындағы) объектілері болып
саналады.
Салықтық құқықтық қатынастардың мемлекеттің салық салу аясынан орын
алуына негіз болатын объективті қаржылық-құқықтық мән-жайлар ретінде заңи
айғақтарды (фактілерді) айтуға болады.
Салық заңдарында тікелей көзделген осы заңи фактілердің болуы салықтық
құқықтық қатынастардың туындауының, өзгеруінің және тоқтатылуының шарты
болып табылады.
Салықтық құқықтағы заңи фактілер заңи іс-әрекеттер (қимылдар) және заңи
оқиғалар түрінде көрініс табады. Заңи іс-қимылдар – мемлекеттік
органдардың, ұйымдардың және адамдардың саналы әрі ерікті іс-әрекеттерінің
нәтижесі болып табылатын заңи фактілер. Олар құқыққа сай іс-әрекеттер және
құқыққа сай емес іс-әрекеттер болып екіге бөлінеді.
Заңи оқиғалар – мемлекеттік органдардың, ұйымдардың және адамдардың
еркінен тыс туындайтын заңи фактілер (еріктен тыс жағдайлар). Заңи оқиғалар
біршама ырықты оқиғалар және абсолюттік (шамадан тыс) оқиғалар болып
бөлінеді. Салықтық құқықтағы заңи фактілер салықтық құқықтық қатынастардың
туындауын, өзгеруін және тоқтатылуын қамтамасыз ету; салықтық-құқықтық
реттеу әдісінің элементі; ақпараттық және заңдылықты кепілдендіру
функцияларын атқарады.
Сонымен, мына келесідей іс-қимылдар:
1. заңды немесе жеке тұлғаның салық салуға жататын (кейде салық салуға
байланысты) объектіні сатып алуы;
2. екі жақты (кейде үш жақты) салықтық шарттар жасасу;
3. заңды немесе жеке тұлғаның нәтижесінде салықтың не болмаса өзге
міндетті төлемнің төлеушісі мәртебесіне ие болатын белгілі бір іс-
әрекеттерді жүзеге асыруы;
4. салық салу мәселелеріне байланысты салық комитетінің немесе
құзыретті қаржылық органның салық заңдарына сай жекелей нормативтік-
құқықтық актілерді шығаруы салықтық құқықтық қатынастардың туындауы
негізіне жататын заңи фактілер болып табылады.
Салық төлеушінің құқықтық мәртебесінің өзгеруі; салық салу объектісінің
немесе салық салуға байланысты объектінің өзгеруі; салықтық міндеттеменің
негізінде жатқан қаржылық-жоспарлық актінің өзгеруі; бұрынырақ жасалынған
салықтық шарттың белгіленген тәртіп негізінде өзгертілуі сияқты іс-
әрекеттер мен мынадай оқиғалар: салық төлеуші азаматтық отбасылық
жағдайының өзгеруі; салық төлеушінің белгілі бір жасқа жетуіне орай оған
қатысты салық салу мән-жайларының заңға сәйкес өзгеруі; салық төлеушінің
әлеуметтік жағдайының өзгеруіне байланысты оның мемлекет алдындағы салықтық
міндеттемесінің заңға сәйкес өзгеріс табуы салықтық құқықтық қатынастардың
өзгеруі негізінде табуы салықтық құқықтық қатынастардың өзгеруі негізінде
жатқан заңи фактілер ретінде көрініс табады.
Ал мына келесідей:
1. тиісті салықтық міндеттеменің тоқтатылуы;
2. салықтық міндеттемені туындатуға негіз болған салықтық шартты бұзу;
3. салық төлеушінің салық салу объектісі болып табылатын мүлкінен
арылуы;
4. салық төлеушінің өзіне салық салынатын табыс әкелетін қызметін
тоқтатуы;
5. өз шешімі бойынша салық субъектісі болып табылатын заңды тұлғаны жою
сияқты іс-қимылдар мен:
1. жеке тұлғаның қайтыс болуы;
2. табиғи тылсым күштер мен кездейсоқ дүлей апаттардың нәтижесінде
салық салу объектісі немесе салық салуға байланысты объекті болып
табылатын мүліктің жойылуы;
3. салықтық міндеттеменің туындауы негізінде жатқан нормативтік-
құқықтық актінің жойылуы сияқты заңи оқиғалар салықтық құқықтық
қатынастардың тоқтатылуына негіз болатын заңи фактілерге жатады.
2-ТАРАУ. САЛЫҚТЫҚ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Салықтық міндеттемелердің түсінігі және элементтері
Қазақстан Республикасындағы нарықтық экономика жағдайында салық салуды
құқықтық реттеу механизмін жетілдіру концепцияларының маңызды бағыты салық
жүйесімен, салықтық қызметтің принциптерін айқындау және оларды заңмен
бекіту мәселелері болып табылады. Әрине бұл принциптердің дені саяси
экономика классиктері тарапынан қалыптастырылғанымен, оған жаңаша сипат-
мазмұн беру қажеттілігі объектвиті түрде туындап отыр. Негізгі принциптер
ретінде мына:
1. салық салудың әділеттілігі;
2. салық салудың біркелкілігі;
3. салық салудың бірдүркінділігі;
4. салық салудың айқындылығы;
5. мемлекеттік билікті пайдалану арқылы салық салу аясында қоғам және
мемлекет мүдделерінің балансын сақтау;
6. салықтарды тек заңды нысанда белгілеу және алу;
7. қатаң құжаттылық;
8. сот шешімі негізінде салықтық міндеттемені орындауға мәжбүрлеу;
9. салықтық міндеттемелердің уақтылы толығымен және дұрыс атқарылуына
бақылау жүргізу тек салық органдарының айырықша құзыреті;
10. салық салудың икемділігі;
11. салық салудың үнемділігі сияқты қағидаларды белгілеуге болады.
Осымен бірге салықтық қатынастардағы салық төлеушілердің өздеріне
тиесілі негізгі құқықтарын заңмен бекіту және жүзеге асыру механизмін
қалыптастыру үшін жоғарыда аталған принциптер негізінде нақтыландырылған
құқықтарын айқындау да өзекті мәселе болып табылады. Олардың мүмкіндігінше
мына келесідей көрініс тапқаны дұрыс болар еді:
1. салық төлеушінің салық салу жөніндегі ақпараттармен танысу құқығы;
2. салық төлеушінің өзқызметтері барысында салықтық жоспарлауды жүзеге
асыру құқығы;
3. салық төлеушінің өз жеке меншіктерін мемлекет тарапынан заңсыз
салық салудан қорғау құқығы;
Қазіргі кезде салық және салықтық құқық теориясы мен практикасы
салықтық құқықтық қатынастарды құрудың жаңадан нақтыландырылған құқықтық
конструкциясын анықтап, жасап, оны заң жүзінде бекітуді қажет етіп отыр.
Бұл жерде салықтық міндеттеменің туындауы, өзгеруі, атқарылуы және жойылуы
кезеңдерінің салықтық құқықтық қатынастардан қатаң көрініс табуы сияқты
мақсат көзделінеді. Салықтық міндеттеменің жаңа құқықтық конструкциясындағы
мемлекеттің салықтық талаптарының құрамына қарпайымдылық және айқындылық
элементтерінінің енгізілуі салық төлеушілердің оларды бірден түсініп,
қабылдауларына және ойдағыдай орындауларына мүмкіндік береді.
Сонымен, салықтық міндеттеменің құрамына оның субъектісі мен объектісі
және мәні, яғни заңи мағынасы ретінде субъектілік заңи құқықтар мен
міндеттердің жиынтығы, сондай-ақ материалдық мағынасы ретінде осы құқықтар
мен міндеттерді субъектілердің нақты іс-қимылдарында жүзеге асыру енеді.
Салықтық міндеттемесіне орай жүзеге асырылатын салық төлеушінің әрбір
іс-қимылы әрқашанда нақты заңи фактімен байланысты болуға тиіс. Осындай
барлық заңи фактілер өте дәл тұжырымдалып Қазақстан Республикасының салық
заңында салықтық міндеттемелердің пайда болуының негізі ретінде бекітілуі
қажет. Демек, салықтық міндеттеменің ерекшелігі осы белгілі бір заңи
фактілердің болуында. Салықтық міндеттеменің заңи мағынасы осы міндеттеме
субъектілерінің өте күрделі өзара заңи мағынасы осы міндеттеме
субъектілерінің өте күрделі өзара байланысқан және өзара шартталған кешенді
субъектілік құқықтары мен заңи міндеттері арқылы айқындалады. Салықтық
құқықтық қатынастар аясында мемлекет көздейтін басты міндеттер1:
1. нарықтық қатынастар талабына сай келетін бірыңғай салық саясатын
жүргізу;
2. салық салуды әлеуметтік ахуалдарға байланыстыра отырып жүзеге асыру;
3. салықтық міндеттемелердің мүліктіксіз орындалуы құқықтық құралдармен
қаматамасыз ету;
4. салық жүйесін құруға және салық салуға негіз болатын принциптер мен
ережелерді белгілеу болып табылады;
5. өзінің мән-жайына қарай біржақты міндеттеме болып табылады;
6. оның айтарлықтай деңгейде (тиісінше) орындалуы мемлекеттің мәжбүрлеу
күшімен қамтамасыз етіледі;
7. міндеттеме бойынша салықтың ақша қаражаттарын мемлекет кірісіне
аударуға байланысты салық төлеуші тұлғаның белсенді іс-қимылдарымен
сипатталады;
8. құрылымында салықтың заңи құрамының мұқият белгіленген
элементтерінің болуы оның тиісінше орындалуының негізі болып
табылады;
9. әрбір жекелеген салықтарға тән салық салу объектілерімен, салық
салуға байланысты объектілермен, салық базасымен, салық ставкасымен
және салық кезеңділігімен мазмұндалады.
Салықтық міндеттеменің объектісіне міндетті тұлға салық төлеушінің
мемлекетке салық төлемінің сомасын тапсыру кезіндегі іс-қимылдары жатады.
Ала салықтық міндеттеменің нысаны мемлекет (мемлекеттің салық органдары)
пен салық төлеушілер – заңды және жеке тұлғалардың арасындағы байланыстың
сыртқы көрінісі болып табылады.
Салықтық міндеттеменің құрамы:
1. салықтық міндеттеменің субъектісінен;
2. салықтық міндеттеменің объектісінен;
Осыған орай айта кететін бір жәйт, мына: салық төлеуші; салық салу
объектісі; салықтың заты; салықтың масштабы; салық базасын есепке алу
әдісі; салық кезеңі; салық салу бірлігі; салық ставкасы; салықты есептеу
тәртібі; есепті кезең; салықты төлеу мерзімі; салықты төлеу тәсілі мен
тәртібі сияқты элементтер Қазақстан Республикасының салықтық заңдарындағы
бастаушы ережелер болып табылады, сондай-ақ оларсыз ешбір салықты есептеп
шығарудың, төлеудің және олардың төленуін талап етудің мүмкіндігі болмайды.
Салықтың заңи құрамының элементін белгілеу салықтық міндеттеменің
туындауына себін тигізеді немесе оны орындау тәсілінің негізі болып
табылады.
Салық кодексінде салықтық міндеттеменің субъектілік құрамында салық
төлеуші және мемлекет көрсетілген.
Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілер ретінде
мүліктер және іс-әрекеттер белгіленген. Осы мүліктер мен іс-әрекеттердің
болуы салық төлеушіге қатысты салықтық міндеттеменің туындауына негіз
болады. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің әрбір
түрі бойынша салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілер
салық кодексінің ерекше бөлімінің тиісті баптарында жан-жақты айқындалған.
Салық базасы салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құнының, физикалық жай-күйінің немесе өзге де мән-жайларының
сипаттамаларын білдіреді. Олар салық салу затын саны жағынан көрсете
атырып, салықтың негізі ретінде бюджетке төленуге тиіс салықтар мен басқа
да міндетті төлемдер сомасын айқындайды. Демек, салықтың төлемдер сомасы
салық базасына белгіленген салық ставкасын қолдану арқылы есептелінеді.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне деген салық
есептеулерінің шамасын білдіреді. Былайша айтқанда салық салу нормасы, яғни
салықтың заң жүзінде белгіленген шамасы болып табылады. Салықтың салық
төлеушіге түсіретін салмағын бағалау үшін жеңілдіктерді есепке ала отырып
толық салық базасына қатысты есептелген салық сомасы ретінде салықтың нақты
ставкасы қарастырылады.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне процентпен немесе
абсолютті сомамен белгіленеді.
Салық кезеңі жекелеген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі болып табылады, сондай-
ақ ол аяқталған кезде салық базасын айқындалып, бюджетке төленуге тиіс
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептелінеді.
Осыған байланысты салық кезеңі деп тиісті заңдарға сәйкес салық төлеушіге
арналып, оның салықтарды есептеуіне және төлеуіне, сондай-ақ салық есебін
жүргізуіне, салықтық бақылауды жүзеге асыруына қажетті есептеулер мен
декларацияларды тапсыру үшін белгіленген уақыт бөлігін айтамыз1.
Демек, салық кезеңіне салық баазсын қалыптастыру процесін аяқтау және
салықтық міндеттеменің мөлшерін түпкілікті айқындау үшін белгіленген
мерзімді жатқызуға болады.
Салықтық міндеттемені орындау осы міндеттеменің әрбір субъектісінің
міндеттерін құрайтын белгілі бір іс-қимылдарды тиісінше (ойдағыдай) жүзеге
асыру болып саналады.
Бұл жерде бірден айта кететін жәйт, салықтық міндеттемені мемлекет ойынан
шығатындай, тиісінше және айтарлықтай деңгейде орындалуға тиіс.
2. Салықтық міндеттемелерді орындау
Салықтық міндеттемені орындау мақсатында салық төлеуші мынадай іс-
әрекеттерді міндетті түрде жүзеге асырады:
1. салық органында тіркеу есебіне тұрады;
2. салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілердің
есебін жүргізеді;
3. салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді,
салық базалары мен салық ставкаларын негізге ала отырып, бюджетке
төленуге тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомаларын
есептеп шығарады;
4. салық есебін жасайды және оны белгіленген тәртіп пен мерзімдерде
салық органдарына табыс етеді;
5. салықтық заңдарда белгіленген тәртіп негізінде және қатаң
айқындалған мерзімдерде салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің есептеп шығарылған және есептелінген сомаларын,
сондай-ақ салықтық міндеттеме орындамағн жағдайда айыппұл мен
өсімпұлдарды төлейді.
Салықтық міндеттемелердің орындалатын уақыты, орны, тәртібі және тәсілдері
күнібұрын әрі нақты белгіленетінін білуіміз қажет.
Салықтық міндеттемені орындау уақытына жекелеген салықтар мен басқа да
міндетті төлемдерге қатысты, яғни олардың салық салу объектілерін айқындау,
тиісті бюджетке аударылатын салық сомасын есептеп шығару және салық
сомасын төлеу үшін салық заңында белгіленген уақыт кезеңі немесе шекті
мерзім жатады.
Салықтық міндеттемені орындау уақыты қатаң айқындалған уақыт ауқымы болып
табылады.
Салықтық міндеттемені орындау орны салық төлеушінің салық төлемінің тиесілі
сомасын мемлекетке тапсырған (берген, өткізген) жері болып табылады.
Әдетте, салықты төлеу орны ретінде салық төлеушіге немесе салық агенттеріне
олардан алынған ақша қаражаттарын төлемдік құжаттар негізінде тиісті
бюджетке аудару жөнінде қызмет көрсететін банк мекемелері көрініс табады.
Салық төлеушінің бюджетке тиісті соманы аудару жөніндегі төлемдік
тапсырманы банк мекемесіне тапсырған күні салықтық міндеттемені орындау
күні болып есептелінеді.
Салықтық міндеттемені орындау тәртібі салық төлеушінің мемлекет
алдындағы өзінің салықтық міндеттемесін орындауға бағытталған, белгілі бір
тәртіптеу механизмдері мен кезектіліктерді ұстана отырып жүзеге асыратын іс-
қимылдары болып саналады.
Салық төлеушінің қолма-қол ақшасыз төлеу нысанында орындалатын
салықтық міндетемесі банктен немесе банктік операциялардың жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымнан салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер сомасына төлемдік тапсырма акцептін алған күннен бастап,
ал қолма-қол ақша нысанында – салық төлеуші аталған сомаларды банкке немесе
уәкілетті органға төлеген кезден (сәттен) бастап орындалды деп
есептелінеді.
Салық төлеушінің салық (фискальдық) агенті атқаратын салық төлеу
жөніндегі салықтық міндеттемесі сол салық төлемінің сомасын ұстап қалған
күннен бастап орындалған болып табылады1.
Салық төлеушінің салықтарды төлеу жөніндегі салықтық міндеттемесі
бюджетпен кезекті есеп айырысу кезінде салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің артық төленген сомаларын есепке жатқызу
жолымен орындалуы мүмкін.
3. Салықтық міндеттеме аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары
Салықтық міндетемені орындау тәсілдеріне салық заңдарында белгіленген,
салықтарды төлеуге және мәжбүрлеп төлетуге байланысты жолдар мен әдістер
жатады.
Осы тәсілдердің заң жүзінде қатаң көрініс табуы тиісті салықтық төлем
сомаларының мемлекет кірісіне уақтылы және толығымен ерікті түрде немесе
мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етуге негіз болып табылады әрі кепілдендіреді.
Сонымен, салықтарды саналы түрде, салықтық-құқықтық мәдениеттерін
көрсете отырып, өз беттерімен және еркімен төлеу салықтық міндеттемені
орындаудың бір тәсілі болса отанына, егемен еліне деген партриоттық сезімі
оянбаған және салықтық мәдениеті қалыптаспаған жоқтағынан салық төлеуден
жалтарушыларға, уақтылы және толық мөлшерде төлемейтіндерге мәжбүрлеу
шараларын қолдану жолымен олардан салықтарды, салық берешектерін, заңды
негізде белгіленген айыппұлдар мен өсімпұлдарды еселеп алу салықтық
міндеттемелерді мәжбүрлеу орындату тәсілі болып табылады.
Салықтық міндеттемелерді тиісінше, өз бетімен және ерікті орындау мына
тәсілдер:
1. салықтарды декларация (оңайлатылған декларация) негізінде төлеу;
2. салықты патент алу жолымен төлеу;
3. салықты біржолғы талон негізінде төлеу;
4. салық төлемінің сомасын енгізу жолымен төлеу арқылы жүзеге
асырылады1.
Салықты табыс төлеу көзінде ұстап қалу, салықты міндеттемені орындау
жөніндегі салық хабарламасы негізінде салықты төлету, салық төлеуден
жалтарушы тұлғалардан салықты (оның берешектерін) мәжбүрлеп алу салықтық
міндеттемені мәжбүрлеп орындату тәсілдеріне жатады.
Салық органының салықтық міндеттемені орындау қажеттілігі жөнінде
салық төлеушіге жіберген жазбаша хабары салық хабарламасы деп аталады.
Салық хабарламасында салық төлеушінің аты-жөні немесе толық аталуы;
салық төлеушінің тіркеу нөмірі; салықтық міндеттеменің сомасы; салықтық
міндеттмені орындау жөніндегі талап; хабарламаны жіберуге орай негіздеме;
шағымдану тәртібі көрсетіледі. Салық хабарламасының нысаны уәкілетті
мемлекеттік орган белгілейді.
Салық хабарламасы салық салу аясындағы мән-жайларға байланысты әр түрлі
көрініс табады және салық төлеушіге мынадай мерзімдерде:
1. салық заңдарын бұзушылықты жою туралы – оларды (бұзылу фактісін)
анықтаған күннен бастап бес жұмыс күнінен кешіктірмей;
2. дебиторлардың банктік шоттарындағы ақшаларынан (салық берешегін)
өндіріп алу жөнінде - өндіріп алғанға дейінгі бес жұмыс күнінен
кешіктірмей;
3. салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолдану туралы –
мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары қлданылғанға дейінгі бес жұмыс
күнінен кешіктірмей;
4. камералдық бақылау нәтижелері бойынша анықталған құқық
бұзушылықтарды жоюжөнінде – салық есептілігіндегі (тәртіпті,
ережені) бұзушылықтар анықталған күннен бастап екі жұмыс күнінен
кешіктірмей;
5. салықтық тексеру нәтижелері бойынша салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің, өсімпұлдардың және айыппұлдардың
есептелінген сомасы туралы – салықтық тексеру актісі бойынша шешім
қабылданған күннен бастап бес жұмыс күнінен кешіктірмей;
6. бюджетке артығымен төленген салықтар сомасы бойынша басқа салықтар
жөніндегі салықтық міндеттемелерді орындау мақсатында есепке
жатқызылған сомалар туралы – есепке жатқызылған күннен бастап бес
жұмыс күнінен кешіктірмей;
7. мерзімінде орындалмаған салықтық міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету жөнінде қолданылатын шаралар туралы – салық
кодексінің тиісті баптарында көзделген мерзімдер аяқталғанға дейін;
8. салық төлеушінің шағымын қарау нәтижелері салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімпұлдар пен
айыппұлдардың есептелінген сомалары туралы – шағымды қарау бойынша
шешім қабылданған күннен бастап бес жұмыс күнінен кешіктірмей;
9. өздеріне заң жүзінде жүктелген міндет бойынша салық органы есептеп
шығарған салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің сомалары туралы – есептеп шығарылған күннен бастап үш
жұмыс күнінен кешіктірмей жіберіледі1.
Салық төлеушінің бюджет алдындағы тиісті салықтары бойынша берешектерін
өтеу кезектілігі:
-салықтардың бересі сомасын төлеу;
-есептелген өсімпұлдарды төлеу;
Ал салық кодексінің 33-бабында белгіленген салық төлеушінің өзіне қатысты
салық берешектерін өтеу тәртібі мынадай:
1. есептелінген өсімпұлдарды төлеу;
2. есептелінген айыппұлдарды төлеу;
3. салықтың бересі сомасын төлеу кезектілігін сақтай отырып 2004 жылғы
1 қаңтардан бастап жүргізіледі.
Салықтық міндеттемені орындау мерзімдері Салық кодексінде мұқият
белгіленеді және осы белгіленген мерзімнің өтуі оның басталуы айқындалған
нақты оқиғадан немесе заңи іс-әрекеттен кейінгі келесі күні басталып, салық
кезеңі аяқталған күннің соңында бітеді.
Салықтық бақылау нәтижелері бойынша есептелінген салықтардың, бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімпұлдар мен айыппұлдардың
сомалары туралы салық органы жіберген салық хабарламасына орай салықтық
міндеттеме салық төлеушінің қолына тапсырылған күннен кейінгі күннен бастап
он жұмыс күнінің ішінде орындалуға тиіс.
Салық төлеуші салықтық тексеру нәтижелері бойынша есептелінген салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімпұлдар мен
айыппұлдардың салық хабарламасында көрсетілген сомаларымен келіскен
жағдайда оның өтініші бойынша осы салықтық міндеттемені орындау мерзімі
алпыс жұмыс күніне дейін ұзартылуы ықтимал.1
Осы салық хабарламасында көрсетілген сомалар төлеу мерзімі ұзартылған әрбір
күнге (осы сомалардың үстіне) өсімпұл есептеліне отырып осы кезеңнің әрбір
он бес жұмыс күні сайын тең үлеспен бюджетке төленуге тиіс.
Салық органы салық кезеңі аяқталғаннан кейінгі бес жыл ішінде салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің есептелінген сомасының
дұрыстығын есептеп тексеруге және қайтадан қарауға құқылы.
Сонымен қатар, салық төлеушіге де салық кезеңі аяқталғаннан кейінгі бес жыл
ішінде тиісті салығының артығымен төленген сомаларын өздеріне қайтарып
беруді талап етуге құқық берілген.
Салық кезеңінде бюджетке төленген салық сомасы мен төлену үшін есептелінген
салық сомасының арасындағы айырма артығымен төленген салық сомасы болып
танылады. Салық төлеушінің бюджетке артығымен төленген сомасы оның салық
органдарына берген өтінішіне орай жекелеген салық түрлері бойынша
берешектерді:
1. салықтарды осы түрі бойынша өсімпұлдар мен айыппұлдарды өтеу
есебіне;
2. салықтардың басқа түрлері бойынша өсімпұлдар мен айыппұлдарды өтеу
есебіне;
3. салықтардың басқа түрлері бойынша бересі сомаларды өтеу есебіне;
4. салықтардың осы және басқа түрлері бойынша болашақ төлемдер
есебіне міндетті түрде есепке жатқызылуға тиіс.
Ал салық төлеуші тарапынан өз салықтық міндеттемесі бойынша артығымен
төленген салық сомасын қайтарып беру жөнінде өтініш берілген жағдайда,
салық органдары өздеріне өтініш табыс етілген күннен бастап он бес жұмыс
күні ішінде артық алынған соманы қайтарып береді.
Салық төлеушінің өзіне тиесілі салықтарды (бұл жерде төлем көзінде
ұсталынатын салықтар мен акциздерден басқалары) төлеу мерзімін кейінге
ысыру жөнінде салық органдарына берген, негізделген өтініші негізінде оның
салық төлеу мерзімін неғұрлым кейінге, бірақ күнтізбелік жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz